Эмоционалды интеллект басқа интеллект түрлерінің жүйесінде
Кіріспе
Эмоцияналды интеллект (ЭИ) қазіргі таңдағы қарқынды дамып келе жатқан тақырыптардың бірі. Эмоцияналды интеллект (ЭИ) тұжырымдамасы дәстүрлі интеллект баламасы ретінде психология ғылымында кеңінен танымал. Психологтардың айтуынша, эмоцияналды интеллект коэффиценті (EQ) IQ қарағанда үлкен прогностикалық құндылыққа ие.
Эмоцияналды интеллект зерттеуін шартты түрде екі тәсілге бөлуге болады.
Әйгілі концепция өкілдері (Д.Гоулман және басқалары) эмоцияналды интеллектті өмірдің барлық кезңінде жетістікке жетудің абсолютті кілті ретінде ұсынды. Эмоцияналды интеллектті зерттеу арқылы қарым-қатынастың біршама жоғары деңгейіне жетуге мүмкіндігі және жаңа жағдайларға жақсырақ бейімдеудің салдары ретінде [16],өз мақсаттарына жету [48], өз мансаптарын құру [39], жеке өмірінде жетістікке жету ретінде талқыланады.
Екінші жағынан, қазіргі таңда эмоцияналды интеллект пен өмір саулығы арасында бірыңғай байланысты көрсететін зерттеу жұмыстары жеткіліксіз. Оның үстіне, Дж.Мейердің ойынша эмоционалды интеллект жеке алаңдаушылықтың жоғарғы деңгейімен тәртіп мәселесі арасында теріс арақатынас орнатады.
Тәсілдердің әртүрлілігіне қарамастан, түрлі концепция өкілдері бір ойға жинақтала келе, эмоционалды интеллект - бұл жеке тұлғаның тұлғааралық өзара әрекетінің ,үнемі дамытып отыру керек позитивті факторларының бірі деген ойды түйіндеді. Алайда бұл ой әлі бекітілген жоқ, бірақ жеткілікті түрде эксперименттік зерттеулер бар.
Эмоцияналды интеллектті зерттеудің басқа әзірленген бағыттары бар. Оларға эмоцияналды интеллекттің құрылымын жатқызуға болады [16, 26, 28, 51], сонымен қатар оның интеллекттің басқа түрлерінің құрылымындағы орнын жатқызуға болады. Көбісі эмоционалды интеллектті құрайтындарға эмоцияна саналы реттеу қабілетін, эмоцияны түсіну, эмоцияны білдіру және ажырату қабілеттерін жатқызады, алайда бір мәнді суреттерді құрайтын басқа түрлеріне қатысты қадағаланбайды.
Қазіргі психологияда белгілі бір әлеуметтік топтардағы( оқушылар [36], менеджерлер [31]) эмоционалды интеллектті зерттеуге қатысты қолданбалы зерттеулер бар, Студенттер тобы деп аталатын әлеуметтік әлі жеткілікті түрде зерттелмеген. Зерттеулер тек диагностикалық материалдарды әзірлеу мен апробациялаумен шектеліп қалған [27]. Соынымен бірге, дәл заманауи студенттер тобына үлкен талаптар қойылады: өмір жолының ең басында жеткен бастапқы позициясы, жас адамдардың одан әрі өзін-өзі жетілдірудің алғышарты болып табылады.
Әр түрлі кәсіби бағыттардағы студенттердің эмоционалды интеллект деңгейін анықтауға қатысты зерттеулер әлі жүргізілмеген, сонымен қатар эмоционалды интеллектті қалыптастырудың мүмкіндіктері зерттелмеген.
Осылайша, зерттеу мәселесінің өзектілігі әлеуметтік тәжірибедегі қазіргі қажеттіліктердегі ғылыми білімнің даму тенденциясы ретінде анықталады, бір жағынан, алынған қарама-қайшы деректерге сәйкес олардың соңына дейін өңделмегендігінің жеткіліксіздігі, тағы бір жағынан әлеуметтік интеллекттің нақты аспектілерін зерттеудің жеткіліксіздігі.
Жұмыстың мақсаты әртүрлі бағыттарда оқитын студенттердегі ЭИ-тің қалыптасуы және зерттелуі.
Қойылған мақсатты іске асыруда келесі міндеттерді шеуш керек:
1. ЭИ негізгі құрамдас бөліктерін бөлуге байланысты ғылыми әдебиеттердегі түрлі тәсілдерді талдау.
2. ЭИ құрамдас бөлігін бөлу негізінде оны анықтауға арналған әдістемені жүргізу және таңдау.
3. ЭИ белсенді қалыптастыру әдістерін зерттеу.
4. Студенттерді әр түрлі белсенді әдістерді қолдану арқылы оқытуда ЭИ-ті қалыптастыру бағдарламасын апробациялау және әзірлеу.
Зерттеудің объектісі - эмоционалды интеллект
Зерттеу жұмысының пәні - студенттерде эмоционалды интеллекттің негізгі құрамдас бөліктерін қалыптастыру және зерттеу.
Зерттеуге барлығы 182 зерттелуші қатысты, олардың ішінде 17-ден 20 жасқа дейінгі 74 жігіттер және 108 қыздар.
Біздің ұсынуымызбен келесі гипотеза шығарылды: белсенді оқыту әдістері ( ӘПТ және семинар сабақтары) эмоционалды интеллект дамуына ықпал етеді.
Берілген гипотеза келесі болжамдар арқылы айқындалды:
1. Әлеуметтік-психологиылық тренинг - эмоционалды интеллектті қалыптастыруда тиімді әдіс болып табылады.
2. Семинарлық сабақтар академиялық эмоционалды интеллектті дамытуда тиімді әсер етеді, ал әлеуметтік-психологиялық тренинг практикалық эмоционалды инттелектті дамытуда тиімді әсер етеді.
Жұмыс барысында келесідей комплексті зерттеу әдістері қолданылды:
1. Жалпығылыми әдістер (теоретикалық тәсілдерді салыстырмалы талдау және эмоционалды интеллект мәселесі туралы психологиялық әдебиеттерді жалпылау);
2. Эмпирикалық әдістер (Методика исследования социального интеллекта Дж. Гилфорд және М. Салливен, Эмоциональный интеллект Д.В. Люсина сауалнамасы, кейс әдісі);
3. Қалыптастырушы эксперимент әдісі (әлеуметтік-психологиялық тренинг, семинар сабақтары);
4. Деректерді математикалық-статистикалық өңдеу әдісі (Стьюденттің t-критериі, Манна - Уитнидің U-критериі, Вилкоксонның T-критериі, деректерді өңдеу компьютерде PASW Statistics 18 пакетін қолдану арқылы жүргізілді).
Зерттеу жұмыс кіріспеден, теориялық және практикалық бөлімнен, қорытынды және қосымшалардан тұрады.
Теориялық бөлімде эмоционалды интеллект басқа интеллект түрлері жүйесінде, эмоционалды интеллект әоеуметтік-психологиялық феномен ретінде, эмоционалды интеллектті қалыптастыру әдістемесі деген сұрақтар қарастырылған.
Практикалық бөлім екі тараудан тұрады: студенттерде эмоционалды интеллектті тәжірибелік-іздестіру арқылы зерттеу және эмоционалды интеллекттің студенттерде қалыптасуы.
Қорытынды бөлімінде жұмыстың негізгі қорытындылары ұсынылған.
1 Бөлім. Эмоционалды интеллектті зерттеудің теоиялық аспектілері.
4.1 Эмоционалды интеллект басқа интеллект түрлерінің жүйесінде
Эмоционалды интеллектті талдауға кіріспес бұрын, оның басқа интеллект түрлерінің жүйесіндегі орнын анықтауға тырысып көрейік.
Эмоционалды интеллектті егжей-тегжейлі түсіну үшін ең алдымен Г.Гарднер теориясын қарастырамыз ( интеллекттің әртүрлілігі туралы алғашқы ойлар), академиялық және практикалық интллект, әлеуметтік интеллект, және содан кейін ғана эмоционалды интеллектке көшеміз.
Г.Гарднердің интеллекттің әртүрлілігі туралы теориясы
Интнллекттің жалпы түрінде бір түрінің бөлінуінің дәрменсіз болатыны туралы ең алғашқы ой айтқан американ психологы Г.Гарднер болды [15]. Ол шебер тенізшінің жұлдыздарға қарап орналасқан жерін тауып, ары қарай өз жолын жалғастырудағы, дін көшбасшысының қасиетті жазуларды мінсіз білудегі, компьютер данышпанының кез келген шифрланған сайтты бұзудағы және синтезаторда музыка жазушысының қабілеттерін бір ғана цифрмен сипаттау мүмкіндігіне күмәндәнді. Ал интеллект коэффицент дәл осылай жұмыс жасайды, адамға сұрақтар беріледі, олырдың нәтижелері жинақталады, кейін бір цифра шығарылады.
Г.Гарднер өзіне интеллекттің бірнеше түрін қосатын , бірнеше ғылыми тәртіп негізіне сүйенетін, бірыңғай базалық интеллектуалды қабілет орнына жүретін , фактор g қосатын модель ұсынды. Г.Герднер көрсеткендей, бас миының белгілі аумағы белгілі функцияларға жауап береді : ... жүйке жүйесі функционалды бірліктерден тұрады, олар микроскопиялық қабілеттерді басқарады және сенсорлы бағаналард орналасады және адам бас миының маңдай бөлігінде орналасқан... Бұл түрлі интеллект түрлерінің биологиялық тіршілік негізінің алғышарты болып табылады [15,c.158]. Осылайша Г.Гарднер интеллекттің әртүрлілігін адам бас миының анатомиясы мен физиологиясында көреді. Г.Гарднер бойынша интеллект шартталған мәдени ерекшеліктерге немесе әлеуметтік ортада міндеттерді шешу немесе өнім жасау қабілеті [15.c.174].
Г.Гарднер теориясындағы интеллект түрін бөлу ойша болып табылмайды - ол интеллекттің шығу негізіне орай белгілі бір критерийлерді шығарады. Осы критерийлерді тізіп көрсетейік:
1. Ми жарақаты нәтижесінде потенциалды оқшаулау.
2. Ақыл-есі кем , вундеркиндердің және басқа ерекше индивидтердің тіршілік етуі.
3. Негізгі операциялардың айырмалы жинағы.
4. Ерекше даму тарижы және ақырғы сипаттың өзгеше жиынтығы.
5. Эволюциялық тарих және созылғыштық эволюциясы.
6. Экспериментальды психология жағынан қолдау.
7. Психометрия жағынан қолдау.
8. Символдық жүйелердің мағынасын ашуда сезімталдылық.
Осы критерийлер негізінде Г.Гарднер мида дербес модуль ретінде жұмыс жасайтын 6 интеллект, 6 жүйені шығарды.
1. Лингвистикалық (вербальды) интеллект. Осы интеллект негізінде Г.Гарднер ауызша сөйлеу тіліне қабілеттілікті көрді. Осы интеллектте сөйлеу тілінің фонетикалық, мағыналық,грамматикалық құрылымын құрайтын механизмдер жұмыс жасайды, сонымен қатар әртүрлі жағдайларда сөйлеу тілін қолдану (праграматикалық құраушы).
2. Музыкалық интеллект. Осы интеллект негізінде Г.Гарднер дыбыстардағы мағынаны құру, жіберу және түсіну қабілеті екендігін түсінді. Бұл интеллект түріне біз қабылдай алатын дыбыстардың биіктігі,ритмі және тембріне жауап беретін механизмдер кіреді.
3. Логикалық-математикалық интеллект. Интеллекттің осы түрі IQ тест арқылы анықталады.Бұл шын мәнінде жоқ , әрекет немесе объект арасындағы байланысты қолдану және бағалау ,басқа сөзбен айтқанда абстракті ойлау қабілеті.
4. Кеңістіктік интллект. Бұл интеллект түрі көру арқылы қабылданған бейнелерді қабылдауға мүмкіндік береді, сонымен қоса кеңістіктік мәліметтерді ,оларды өзгертуге, сонымен қатар бастапқы стимулға қарамай көру бейнелерін жаңадан қалыптастыру қабілеті. Кеңістіктік интеллект арқылы біз бейнелерді үшөлшемді өлшеу арқыла жинақтауға, сонымен қоса оларды ойша жылжыта ,айналдыра және өзгерте аламыз.
5. Дене кинестетикалық интеллект. Бұл интллект түрі барлық дене мүшелерінің қатысуымен өнімді құру мен міндеттерді шешуге жауап береді. Бұл интеллект түріне ұсақ және жалпы моторика, сонымен қоса сыртқы объектіні алдап - арбау қабілеті, дене мүшелеріне қатысты емес.
6. Тұлғалық интеллект. Бұл интеллект түріне Г.Гарднер екі түрді қосады: ішкі тұлғалық және тұлғааралық интеллект. Ішкі тұлғалық интеллект өз сезімі мен ниеті,мақсатын тануға жауап береді. Тұлғааралық интеллект басқа адамдардың сезімі, ойы және ниетін тануға, сонымен қоса басқа адамдардың әртүрлі сезімдерін ажырата алу қабілеті. Интеллекттің дәл осы түрі (тұлғалық) бізге үлкен қызығушылық танытады. Негізінде, Г.Гарднер тұлғалық интеллект арқылы эмоционалды интеллектті сипаттады.
Ақыл-ой құрылымы[15] атты кітабында Г.Гарднер әр интеллект түрінің дамуын жан-жақты қарастырып, сонымен қоса интеллекттің жеке түрі биологиялық базистан бөліну арқылы шығатынын ерекше атап өтті.
Сын ретінде автор келесі пунктарды атап көрсетті:
1. .Г.Гарднердің Интеллект анықтамасы өте кең мағыналы болып табылады, ал әртүрлі интеллект негізінде дарын,жеке қасиеттер және ерекшеліктер мағынасын білдіреді.
2. Г.Гарднер теориясын растайтын зерттеулер аз.
Соған қарамастан Г.Гарднердің интеллект әртүрлілігі теориясыжеке тұлғаның өзінің мүмкіндіктерін бағалау мн түсіну, сонымен қатар әлеуметтік арақатынас салдарынан басқа адамдардың эмоциясын болжау, сонымен қоса адамдармен қарым-қатынаста дұрыс стратегияны қалыптастыру туралы ең бірінші болып айтқан болатын.
Интеллект түрлерін қарастыруда келесі қадам болып, біздің ойымызша, академиялық интеллектті қарастыру, себебі дәл осы инттелект түрі ХХ ғасырдың 90 жылдарындағы көптеген ғалымдардың көңілін аудартқан болатын.
Авторлар бұл интеллект түрін әрқалай атады. Д.Гоулман оны рационалды интеллект [16.c.35] деп атады. Д.В.Ушаков және А.Е.Ивановская теоретикалық деп атады [43.c.161]. А.И.Савенков академиялық деп атады [36.c.30]. Бұл терминдердің барлығын біз жұмыс барысында синоним ретінде қарастырамыз және академиялық интеллект теминін А.И.Савенков бойынша қолданамыз.
Интеллект - 1. Кез келген әрекет нәтижесін анықтауда және басқа қабілеттер негізінде жатқан мәселелерді шешу мен тануға жалпы қабілетттілік. 2. Индивидтің барлық таным қабілеттерінің жүйесі: сезіну, қабылдау, есте сақтау, елестету, ойлау,қиял [1.c.81].
Берілген қоғамда, сонымен қатар ғылыми қауымдастықта интеллект академиялық априори ретінде түсіндіріледі. Интеллект мәселелерімен көптеген ғалымдар айналысты. Академиялық интеллект теориясы жайлы қысқаша шолу жасайық және оны жіктеп көрейік.
В.Н.Дружинина[18] бойынша біз интеллект қабілет реті бойынша зерттеудің негізгі тәсілдерін шығарайық:
1. Мәдени-тарихи тәсіл (М.Коул).
2. Психометриялық тәсіл (Ч.Спирмен).
3. Нейрофизиологиялық тәсіл (Г.Айзек).
4. Күнделікті біліммен интеллект байланысы (Р.Стернберг).
В.Н.Дружинина сөзінше қазіргі кезде негізгі тәсіл психометриялық [18] тәсіл болып табылады. Оны қарастырып көрейік.
Психометриялық тәсіл класификациясы екі биполярды сипат бойынша төрт негізгі топқа бөлінеді (кесте 1):
1. Модельдер көзі - Ойша және эмпирикалық мәліметтер;
2. Интеллект модельдер құрылымы - жеке қасиеттен бүтінге, немесе бүтіннен жеке қасиеттерге.
Кесте 1
Интеллект моделінің фактрлоы классификациясы
Модель түрі
Априорлы
Апостериорлы
Бірдеңгейлі
кеңістіктік
Дж.Гилфорд
Л.Терстоун
Иерархиялық
Ф.Верной, Д.Векслер
Ч.Спирмен
В.Н.Дружинин ойынша ең танымал интеллект моделінің факторы Ч.Спирменнің апостериорлы иереархиялық модель.
Ч.Спирмен кәсіби қабілеттер мәселесімен айналысқан және өзінің жұмысында қызықты фактлерді байқады: ойлауды диагностикалау мәліметтері, есте сақтау,көңіл бөлу, қабылдау бір-бірімен тығыз байланысты. Егер ойлау сферасында көрсеткіштер жоғары болса, онда басқа таным қабілеттерінде де ол жоғары болады (есте сақтау, зейін,қабылдау және т.б.). Егер бір көрсеткіштен көрсеткіш төмен болса, мысалы зейін ,онда ол да төмен болады және басқа таным қабілеттері де төмен болады. Осыдан шыға келе, Ч.Спирмен болжады, интеллектуалды жұмыс нәтижелі болуы былай анықталады:
1. жалпы факторлармен, жалпы қабілеттілікпен ( G-факторы);
2. берілген әрекетке байланысты спецификалық фактор (S-фактор).
G-факторы жалпы ақыл-ой күші ретінде анықталады.[18.c.26].
В.Н.Дружинин Ч.Спирмен теориясынан шығатын негізгі маңызды салдарды атап өтті:
1. Жалпы ақыл-ой күшінің факторы - бұл әртүрлі тесттерді шешуде жақсы көрсеткіштерді қосатын жалғыз фактор.
2. кез келген адамдар тобының кез келген интеллектуалды тесттер нәтижесі оң көрсеткішті көрсеті керек, орындалған жұмыс нәтижесін корреляциялау;
3. абстракті қатынасты шығару міндетін G-факторы жақсы нәтиже береді.
Ч.Спирменнің келесі жұмыстарында механикалық,арифметикалық және лингвистикалық қабілеттерінің критериалды деңгейінің шығуы орындалды.
Зерттеушілер G-факторды дәстүрлі психологиялық термин арқылы түмсіндіруге тырысты. Осы орынға тән негізгі үміткерлердің, кейбір психикалық процесстер түрі: зейін,мақсат, ОЖЖ мәліметтерді қайта өңдеу жылдамдығы (Г.Ю.Айзенк бойынша [54]).
Л.Терстоун моделі. Интеллект ұғымының негзігі теорияларының бірі Л.Терстоунның моделі. Берілген теория G-фактордың болуын теріске шығарады. Бұл жерде жеке интеллектуалды акт ол көптеген жеке факторлардың арақатынасының нәтижесі [60].
Л.Терстоун 12 факторды бөліп көрсетті.Оның ішінде басқа авторлар зерттеулерінде ең көп расталған 7:
V. Сөздік түсіну. Мәтінді түсінуге,сөздік ойлауға, сөздік аналогқа,мақалдарды интерпретациялауға және т.б. арналған әртүрлі тестерді қолдану арқылы анықталады.
W. Сөлеу тілінің шапшаңдығы. Белгілі категорияға жататын сөздерді атау,рифмді табуға арналған тесттер арқылы анықталады.
N.Сандық фактор.Арифметикалық есептеу жылдамдығы және нақтылығана арналған тесттерді қолдану арқылы анықталады.
S.Кеңістіктік фактор. Оған екі тармақ кіреді. Бірінші - жалпақ геометриялық фигураларды тану ( кеңістіктік арақатынасты қабылдау жылдамдығы мен нәтижелілігі). Екінші - визуалды бейнелерді үшөлшемді кеңістікте ойша арбалау.
M.Ассоциативті есте сақтау. Сөздік ассоциативті жұптарды механикалық есте сақтауға арналған тапсырмалар арқылы анықталады.
P.Қабылдау жылдамдығы. Суреттердің айырмашылығын, ұқсастығын, детальдарын қабылдау жылдамдығы мен нақтылығын тесттілеу арқылы жүреді.Екі тармаққа бөлінеді: вербальды және образды.
I.Индуктивті фактор. Ережелері мен кезектілігін аяқтауға арналған тесттілер арқылы анықталады. Бұл фактор ең аз нақтылықпен орнатылған.
Нәтижесінде барлық факторлар бір-бірімен арақатынасқа түседі, бұл G-факторының болуын растайды.
Осы теория негізінде интеллектке байланысты көптеген тесттер шығарылған, оларға: Жалпы қабілеттер тесті батареясы, Р.Амтхауэраның интеллект құрылымы тесті, Г.Ю.Айзенк тесті, Прогрессиялық матрица Дж.Равенаның, Р.Кеттелдің тесті және т.б.
Интеллекттің жоғарғы коэфиценті білім сферасындағы жетістікті көрсетеді. IQ жоғары адамдар мектепте,колледжде, университетте және т.б. жоғарғы баға алады. Алайда IQ қоғамда жетістіктке жетуде индикатор болып табылмайды. Г.Гарднер жазғандай: ...IQ көрсеткіштері шыныменде оқушының мектеп бағдарламасын жақсы меңгеруде көрініс табады, алайда оның одан әргі өмірінің жетістігінде аз анықталады [15.c.66]. IQ жеке өмірде жақсы табыс пен жетістікке кепілдік бермейді. Әлеуметтік құраушы адам өмірінде мықты жетістік индекаторы ретінде автор басқа интеллект түрлерін атайды: практикалық (Д.В.Ушаков, А.Е.Ивановская және т.б.), әлеметтік (Д.В.Ушаков,С.С.Белова және т.б) эән эмоционалды (Д.В.Люсин,Д.Гоулман және т.б.).
Эмоционалды интеллект академиялық бола алады (сонда адамда белгілі бір эмоция туралы білім болады) чондай-ақ практикалық (дағдысы,іскерлік,эмоциямен байланысты қабілет).
Аристотельдің кезінен бастап-ақ қарама-қайшы конструктор ретінде интеллектті академиялық және практикалық деп бөлу дәстүрге айналған [36].
Практикалық интеллектті зерттеушілердің ең көлемдісі Р.Стернберг болып табылады. Практикалық интеллект деген кітабында [34]академиялық интеллекттің айырмашылығы, практикалық интеллекттің маңыздылығы туралы түпкілікті айтқан болатын, сонымен қатар бүкіл әлеммен практикалық интеллекттің байланысына байланысты көптеген зерттеулер жүргізеді.
Р.Стернберг практикалық интеллектті бізді қоршаған ортада субъективті психологиядық кеңістікті қалыптастыру қабілеті ретінде анықтайды [34.c.8]. Кейін Р.Стернберг анықтаманы нақтылайды: нақты адамдар арасында ең оптималды сәйкестікті табудағы интеллект және оларға қажетті жағдайлар нәтижесімен немесе осы жағдайларға бейімдеу, немесе оларды өзгерту,немесе басқа ортаны таңдау [34.c.40].
Д.В.Ушаков және А.Е.Ивановская практикалық интеллектті практикалық міндеттерді шешу қабілеттілігі ретінде анықтады [43.c.161].
Практикалық интеллект мәні әлеуметтік интеллект мәніне жақын. Д.В.Ушаков және А.Е.Ивановская деген сияқты авторлар практикалық әлеуметтік интеллект,академиялық әлеуметтік интеллект, практикалық интеллект терминдерін қолдану мүмкіндігін айтып кеткен. Олар тіпті осы интеллект түрлеріне мысалдар келтіріп кеткен, алайда психологияда термин мағынасы операционализация кезінде бұрын анықталады.
Практикалық интеллект терминін операционализациялаумен Р.Стернберг айналысты. Бірінші орынға ол практикалық интеллекттің әлеуметтік әлеммен байланысты жағын алға шығарды. Осылайша, практикалық интеллект әлеуметтік интеллект,сонымен қоса эмоционалды интеллектпен ажырамас байланыс орнатты.
Практикалық интеллект академиялық интеллектке қарама-қайшы келеді.
Академиялық интеллект мәселесі біреумен тұжырымдалған , олар жақсы анықталған,оларға қатысты толық мәліметтер бар; олар тек бір ғана дұрыс шешімді болжайды және тек бір ғана әдісті ,осы шешімге жетугі көмектесетін [34.c.39].
Практикалық мәселелер не тұжырымдалған, не болмаса оларды тұжырымдау керек. Осындай мәселелерге қатысты қызығушылық жекелеген адамдарда, не болмаса осы мәселені шешуге жеткілікті мәліметі жоқ бар белгілі бір топтарда пайда болған. Бұл мәселелер күнделікті тәжірибемен байланысты, олар нашар анықталған. Өзінің құндылығымен әрқайсысы міндеттілікке иеболатын, бұларға көптеген шешімдер қойылды; сонымен қоса олар көптеген әртүрлі әдістердің болуын сипаттайды [34,c.39].
Р.Стернберг өзінің үш компонентті теориясын ұсынады, оған практикалық интеллекттің концепциясы кіреді. Автор, осы теорияға сәйкес интеллект,жетісттік қамтамасыз етуші теориясын шағарады. Р.Стернберг бойынша адам өміріндегі жетістікке жеткізетін қабілет, нақты әлеуметтік-мәдени контекстке негізделе отырып, берілген түрлі стандарттар деңгейіне сүенеді Р.Стернберг бойынша адам өміріндегі жетістікке жеткізетін қабілет, нақты әлеуметтік-мәдени контекстке негізделе отырып, берілген түрлі стандарттар деңгейіне сүенеді 4,c.93].
Жетістікке жету адамның мықты қасиеттерінің шоғырлануының, сонымен қатар өзінің әлсіз жақтарын түзету мен компенсациялау арқылы жүреді. Бұл аналитикалық,творчествалық және практикалық қабілеттер тепе-теңдігі арқылы орындалады. Нәтижесінде қоршаған ортаға бейімдеу, оны қалыптастыру мен өзгерту жүреді.
Берілген теория интеллект пен :
1. Ішкі әлем мен жеке тұлға, немесе саналы мінез-құлықты анықтайтын ойлау механизмдері;
2. Тәжірибе, немесе сыртқы және ішкі әлеммен байланыс орнататын жеке адам өміріндегі өзгеріс;
3. Жеке тұлғаның ішік әлемі, немесе қоршаған ортаға функционалды бейімдеуге жету үшін күнделікті өмірде когнитивті механизмдерді қолдану[34,c.93]. арасындағы байланысты түсіндіруге тырысады.
Практикалық интеллект концепциясында орталық орынды анық емес білім алып жатыр. Р.Стернберг бойынша, Анық емес білімдер практикалық интеллекттің аспектісі ретінде - тәжірибемен келген және практикалық мәселелерді шешуде маңыды орын алатын білім [34,c.102]. Автор анық емес білімнің үш негізгі ерекшелігін бөліп шығарды:
1. Анық емес білімдер өздігінен пайда болады, адамның өз тәжірибесінің көмегімен, арнайы оқытумен емес.
2. Анық емес білімдер өз табиғатында рәсімдік болып табылады. Олар нақты жағдайларды немесе ситуациялар классында қолданылады.
3. Анық емес білімдер осы білімге ие адамға практикалық мағынаға ие, себебі көптеген анық емес білімдер өз тәжірибесі негізінде пайда болады.
Практикалық интеллект әр адамның өзіндік белгілі бір жағдайларында пайда болатын анық емес білімдері арқылы дамиды. Практикалық интеллектті қалай дамытамыз? Айтылғандардың ішінде практикалық интеллект пайдасы туралы айтылған дәрістер жеткіліксіз екендігі анық. Практикалық интеллектті дамыту үшін адам өзіндік анық емес білімді алатын белсенділікті танытатын жағдайды қалыптастыру керек. Белсенді оқытудың арнайы формалары бар, олардың ішінде әлеуметтік-психологиялық тренинг. Ол адамның белгілі бір әрекет барысына қосылуын білдіреді. Бұларға біз бірінші бөлімнің үшінші кезеңінде тоқталамыз.
Академиялық интеллектті дамыту қандайда бір өмір әрекетініің бір жағында аынған білімге негізделеді. Егерде практикалық интеллект дамуы анық емес білімдерге негізделсе, онда академиялық эмоционалды интеллект дамуына міндетті түрде алынған нақты,анық эмоция туралы білімге негізделеді.
Атқарылатын эмоционалды интеллекттің басқа интеллект жүйесіндегі орны туралы толық кескінді алу үшін бізге ЭИ бөлігі болып табылатын әлеуметтік интеллектті қарастыруымыз керек.
Әлеуметтік шындықта адам табыстылығына негізделген интеллект түрі ол әлеуметтік интеллект. Бұл феномен туралы алғаш болып айтқан Э.Торндайк болды.Ол әлеуметтік интеллектті басқаларды түсінуде жалпы қабілеттілік және басқаларға ақылмен арақатынаста болу немесе әрекет ету [34,c.78]. Оның артынан,әлеуметтік ,сонымен қатар практикалық интеллект жайлы американ психологы Р.Стернберг айта бастады [45,c.11 ;186c.41]. Өзінің иерархиялық интеллект моделінен [18,c.41] басқа Р.Стернберг инвестиционды креативтілік теориясын [45,c.11] шығарады. Ол жерде шығармашыл тұлға өз күш-жігерін идеяларға салуға қабілетті, ол қазіргі моментте кәсіби қауымдастықта төмен бағаланады. Ары қарай күш-жігер сол идеяны кәсіби қауымдастықта жоғарғы дәрежеде бағалануына салынады.Д.ВУшаков келесі метафораларды келтіреді: арзанға алу, қымбатқа сату [45,c.11]. Бұл жерде қандай да бір ойды алға жылжыта алудың маңыздылығы туралы айтылған.
Д.В.Ушаков әлеуметтік интеллект мәселесін талқылайды және әлеуметтік интеллект мәселесін зерттеуде перифириялық сипатын белгілейді. Ойлау есептеу механизмі ретінде қарастырылды. Бірақ жәймен, 1980-1990 жылдары авторлар интуиция жайлы, семантикалық жүйеде эмоцияна қайта таныстыру, басқа сөзбен айтқанда эмоцияны қосатын конструктор туралы айта бастады.Осы уақыттан бастап адам когнитивті-эмоционалды тіршілік иесі ретінде қарастырылды. Осы уақытта зерттеушілердің назары әлуметтік интеллектке аударыла бастады.
Д.В.Ушаков әлеуметтік интеллекттің сипаттаушы құрылымды ерекшеліктерін бөліп көрсетті:
1. Континуальды мінез-құлық. Ойлау қабілеті дискретті және континуальды болып бөлінеді. Дискретті - қандай да бір бөлімдерден тұратын, континуальды - бөлінбейтін. Психологияда ойлау және интеллект дискретті тәсілді меңереді, алайда субъективті өлшеу әлеуметтік интеллектке тиісті континуальды тәсілге жатады, осылайша өзінің ізін әлеуметтік интеллектке қалдырады.
2. Вербализация кезінде әлеуметтік бағалаудың нақтылығын жоғалту. Тіл дискретті ортаға еседі. Әріптер,дыбыстар,сөздер,сөйлемдер және т.б. бұл фрагменттер, бүтіннің бөлшегі. Сөйлеу кезіндегі континуальды кезі болмашы емес. Осы жерден әлеуметтік интеллект сөйлеу тілі арқылы талқылауы автоматты түрде шектелген болып келеді.
3. Имплициттік оқу процессінің қалыптасуы. Р.Стернберг имплициттік оқуды академиялық және практикалық интеллектті ажырату қағидасы ретінде зерттеді. Академиялық интеллект арнайы ұйымдастырылған оқыту (заңдарды жаттау,толық мәтінді оқу) нәтижесінде алынған білім арқылы дамиды. Практикалық интеллект адамның қоршаған ортамен шынайы арақатынасының тәжірибесінің арқасында пайда болады. Көп жағдайда арақатынас жоспарлы емес сипатты алып келеді, адам анық емес білім алады. Әлеуметтік интеллект концепциясында имплициттік оқу өзінің континуальды сипатына сәйкес алдыңғы орынға жылжиды. Эксплицитті оқуға мәтінді меңгеру тән, ал мәтін дискритті сипатты алып жүреді. Континуальды процесстің даму көзі болып тірінің адаммен арақатынасы болып табылады.Сәйкесінше,әлеуметтік интеллекттің даму тренинг түрінде жағымды өтеді [45].
4. Ішкі тәжірибені қолдану. Берілген қағида әлеуметтік және эмоционалды интеллектті басқа интеллект түрінен ажыратады. Д.В.Ушаков былай бекітеді: ... біздің күрделі тіршілік иелеренің мінез-құлық әрекетін түсінуіміз екіталай, адамдар секілді, егер адам адам болмаса онда бір-бірін түсіну болмайтын еді. Бұл ретте адам басқаларды түсінуде тек өзінің ішкі тәжірибесін ғана емес, сонымен қатар сол адамның орнына өзін қойып және одан уайым,мақсат,алға ұмтылуды,тілектерін сезінуіне болады.
Әлеуметтік интеллект қарама-қайшы мағына болып табылады. Космитский және Джони [34,c.79] өзнің зертеулерінде әлеуметтік интеллект ұғымына нақтылық пен мән қосатын 7 құрамды шығарды:
1. Перспективаларды бағалау;
2. Адамдарды түсіну;
3. Әлеуметтік ережелерді білу;
4. Қоршаған ортаға деген ашықтық;
5. Адамдармен жұмыс жүргізу қабілеті;
6. Әлеуметтік бейімдеушілік;
7. Тұлға аралық қатынаста жылулық.
Алғашқы 4 компоненттер когнитивті болып табылады,соңғы үшеуі мінез-құлықтық.
Д.В.Ушаков әлеуметтік интеллектті зерттеуге интеллекттің құрылымды-динамикалық теориясына негізінде тәсіл ұсынды [44]. Теорияның негізгісі интеллект адам өмірінің барлық нәтижесі екендігі туралы факті болып табылады. Интеллект егер оған үнемі дамтуышы күш әсер етсе ол үнемі дамиды.
Құрылымды-динамикалық теория өзіне интеллект туралы жалпы факторды қосады, кез келген ойлау әрекетінде бар .
Д.В.Ушаков әлеуметтік интеллектті басқа интеллект арасында қарастырады және әлеуметтік интеллект табиғатын түсіндіретін үш нұсқаны ұсынады:
1. Әлеуметтік интеллект басқа интеллект арасында жеке қабілет ретінде ,Г.Гарднердің айтуы бойынша.
2. Әлеуметтік интеллект білім,білік және дағды ретінде, қабілет ретінде емес.
3. Әлеуметтік интеллект жеке қасиет ретінде.
Д.В.Ушаковтың құрылымды-динамикалық теориясына сәйкес әлеуметтік интеллект деңгейі байланысты:
- жалпы интеллект деңгейінде көрініс табатын потенциалды қалыптастырудан;
- Жекеден, бірінші кезекте эмоционалды ерекшеліктер,үлкен немесе аз дәрежеде адам күшінің басқа адамдармен қарым-қатынасқа және оларды түсінуге тартылуы;
- адам өмірінің қалай қалыптасқанына байланысты [45,c.25].
Құрылымды-динамикалық тәсілдің әлеуметтік интеллектке тағы бір ерекшелігі әлеуметтік интеллект көрсеткіші адамның жеке ерекшеліктерімен байланысты болу керектігі.
Сонымен, егер эмоционалды интеллект әлеуметтік интеллекттің бөлігі болса, онда одан әлеуметтік интеллект талқылауынан барлық нәтижелерін ауыстыруа болады. Біз үшін маңызды мәлімет болып ЭИ қарым-қатынас тәжірибесі арқылы дамуы болып табылады.
7.1 Эмоционалды интеллект әлеуметтік-психологиялық феномен ретінде.
Эмоционалды интеллект ұғымы әоеуметтік интеллект ұғымынан шықты.Оны Э. Торндайк [28], Г.Ю. Айзенк [2], Дж. Гилфорд [28]. Г. Гарднер [15] сияқты авторлар өздерінің жұмыстарында зерттеп, бірінше рет эмоционалды интеллект туралы айтқан болатын.Мысалы,ішкі тұлғалық интеллект Г.Гарднер түсінігі бойынша өзіндік эмоционалды өміріне , өзінің аффектілеріне және эмоцияларына қол жеткізу: бірден сезімдерді ажырату,оларды атау,символдық кодтарға аудару және өзінің әрекетін бақылау мен түсінуде құрал ретінде пайдалану [15,c.239].
Д. Гоулман [16], Г. Гарднер [15], Р. Стернберг [34] деген сияқты ғалымдардың ойынша IQ тесті адамның өмірінің табыстылығын көрсететін нақты көрсеткіш емес. Д.Гоулман 80 пайыз жетістік,IQ тесті көрсете алмаған, басқа бөлімдердің, соның эмоционалды интеллект арқылы орындалады [34,c388].
Ең алғашқы эмоционалды интеллект моделін құрған Питер Сэловейжәне Джон Мэйер болды. Дәл осы ғалымдар психологияға эмоционалды интеллект терминін ұсынған. П.Сэловей және Джон Мэйер оны өзінің және басқалардыңсезімін және эмоциясын қадағалауға ,оларды ажыратуға және ойлау және әрекет бағытына қолдану ретінде түсіндірді [28,c.30]. Кейін авторлар өздерінің теорияларын қайта өңдеп,эмоционалды интеллект ұғымының жаңа анықтамасын шығарды: эмоциядан тұратын,мәліметтерді қайта өңдеу қабілеті: эмоцияның мәнін анықтау, олардың бір бірімен байланысын, эмоционалды мәліметтерді ойлау негізі және қабылданған шешім негізі ретінде қолдану .
Эмоционалды интеллектті классификациялаудың екі түрлі тәсілі пайда болады:
1. Қабілетер моделі
2. Аралас модел
Оларды жан-жақты қарастырайық. П.Сэловей мен Дж.Карузоның тәсілін қабілеттердің үлгісіне жатқызады. Басқаша айтқанда эмоциялық интеллект осы үлгіде біліммен эмоцияларын түйісуін ұсынады. Авторлар эмоциялық интеллектпен ақыл-ой қабілеттерін байланыстыратын үш механизмін бөледі:
1.эмоциялар ойлау процесімен байланысты (нақты эмоциялар ойлау процесінің өнімділігіне жағымды әсер етуі мүмкін, сондай-ақ белгілі бір міндеттерге баса назар аударады)
2.мұндай жанашырлық таныту мен ашықтық қабілеттері эмоцияларды тиімді реттеумен арақатынаста болады;
3.аликситимияны зерттеуде ойлау мен эмоциянын бірігуін қамтамасыз ететін ми аймақтарының өзара байланысын жоқтығы туралы деректер алынған.
П.Сэловей мен Дж.Карузо эмоционалды интеллектінің компенентерін бөлген. Авторлардың пікірінше компонентер иерерхиясын және адамның онтогенезде жеке дамуын меңгереді.Әрбір компонент өзінің де, өзге эмоцияға да жатады.
1. Эмоцияларды сәйкестендіру. Аталған компонент мынадай қабілеттерді қосады:эмоцияларды түйсіну ( эмоция бар деген фактіні табу) , эмоцияларды сәйкестендіру ( эмоцияның қалай пайда болғанан түсіну), эмоциялық жай-күйді адекватты білдіру, шынайы эмоцияны жалған эмоциядан ажырата білу.
2.Эмоцияларды ойлау мен іс-әрекеттің тиімділігін арттуру үшін пайдалану. Бұл компонетке керекті оқиғаға эмоцияларды пайдалану қабілеттері кіреді, сол эмоцияларға ықпал ететін міндеттерді шешу, сондай-ақ көңіл-күйдің ауысуын пайдалану қабілеті түрлі тараптардың тұрғысынан мәселе болып тұрады.
3. Эмоцияларды түсіну. Осы компонентке эмоциялар кешендері арасындағы байланысты орнатуға, бір эмоциядан екіншісіне өтуді, сондай-ақ эмоцияның себептерін түсіну.Бұл жерге эмоциялар туралы вербальды ақпарақты пайдалана білу кіреді.
4.Эмоцияларды басқару.Соңғы блокқа эмоцияларды бақылау қабілеті кіреді,теріс эмоциялар қарқындылығын азайту және оң эмоциялар өзіне кіргізу( адекватты жағдайларда). Бұл жерге өз эмоцияларын соның ішінде теріс эмоцияларды түсіну кіреді.Шақырылған жағдайларда эмоциялық мәселелерді жағымсыз эмоцияларсыз шешу ең маңызды тармақтарының бірі болып табылады.Авторлардың пікірінше бұл блок тұлғалық дамыту мен тұлғааралық қарым-қатынасты жақсартуға ықпал етеді.Екінші тәсіл эмоциялық интеллект классификациясында аралас модельге жатады.Мұнда эмоциялық интеллект нақты әрбір адамға тән ақыл-ой және жеке қасиеттерінің үйлесімі ретінде қаралады. [34 с. 87].Бұл модельдің жарқын авторларының бірі болып Д. Гоулман [16] и Р. Бар-Он табылады. Д. Гоулман эмоциялық интеллектің астарында мынадай қабілеттер, мотивацияның өзі және көңіл қалуларға орнықтылық, эмоциялық бұрқ етулерден және рахаттардан бас тарту,көңіл-күйді реттеу және қамығушылықтарға жол бермеу [34, с. 88] бар деп түсінеді.Р.Бар-Он эмоционалды интеллект адамға түрлі өмірлік жағдайларды ойдағыдай орындап шығуға барлық танымдық емес қабілеттер сияқты білім мен біліктілік деп түсінеді.
Автор 5 жалпы облысты және 15 шкаланы бөледі.
1.Ішкітұлғалық саласы.Өз сезімдерін түсіну және өзін басқару болып табылады.
А.Өзін-өзі талдау. Өз сезімдерінің қоршаған ортаға қалай әсер ететінің түсіну
Б.Ассертивность .Өз сезімін және ойын анық білдіру, сондай-ақ басқа адамдардың ниетін және рекациясын назарға ала отырып қаттылық сенімін білдіру.
С. Тәуелсіздік. Дербес шешімдер қабылдау және өзін-өзі бақылау.Өз эмоцияларына басқара білу.
Д.Өзін-өзі бағалау.Өзімен келісу, үйлесімділік.Өзін-өзі құрметтеу және қабылдау.
Е.Өзін-өзі жетілдіру.Өз әлеуетін іске асыруға қабілетін барынша дамытуға ұмтылу.
2. Тұлғааралық қарым-қатынастар саласы.Басқа адамдармен өзара іс-қимыл.
А.Эмпатия.Басқа адамдардың сезімдерін түсіну, сондай-ақ өзге адамдардың оларға белгілі сезімін түсінгенін білдіру.
Б.Әлеуметтік жауапкершілік.Басқа адамға қамқорлық, жауапкершілік,ар-ұят, өзара тиімді ынтымақтастықты қамтиды.
С.Тұлғааралық қарым-қатынас. Вербальды және вербальды емес коммуникацияларға сындарлы қарым-қатынас.Эмоцияоналды жақын сезімдерге негізделген өзара тиімді қарым-қатынасты анықтау білу және қолдау.Әлеуметтік байланыстарда еркін және ыңғайлы жағдайда болу.
3.Бейімделу саласы. Кез-келген жағдайларға икемділігі, нақтылығы және адекваттылығы. Мәселелерді туындауына қарай шешу.
А.Мәселелерді шешу.Мәселені анықтау және тұжырымдау, сондай-ақ оны шешудің әлеуетті тиімді жолдарын әзірлеу және жүзеге асыруы
Б.Шындықты бағалауы.Бұл объективті түрде бар екендігін өзінің тәжірибесі арасындағы арақатынасты анықтау. Прагматизм, объективтілігі мен адекваттылығын қабылдау.
С.Икемділігі.Өзгеретін жағдайларға байланысты өз сезімдерін, ой мен іс-әрекеттерімен келісу.Бейтаныс,тартысты және жылдам өзгермелі жағдайларға бейімделуі.
4.Күйзелісті басқару саласы. Күйзелісті жеңе білу.
А.Күйзеліске төзе білу жүйесі.Күйзеліс әкелген жағдайларға физикалық емес және эмоциялық қысымсыз қарсы тұру қабілеті.
Б.Импульсивтілікті бақылауы.Тап келген эмоцияларға берілмеу қабілеті.
5.Жалпы көңіл-күй саласы.Өмірді оң көзқараспен қабылдауы, өмірді қанағаттануы.
А.Өмірді қанағаттануы.Көңілді,ашық-жарқын,жа йсаң бола білуі.
Б.Оптимизм.Кез-келген іске ынта білдіру, барлық істе артықшылықтарды көре білуі.
Д.В.Люсин ұсынған модель бойынша-біз өз зерттеулерімізді ұстануға тиіс модель.Д.В.Люсин бойынша эмоциялық интеллект- басқа сезімдер мен эмоцияларды түсіне білу және оларды басқару қабілеті [28, с.33].Автор эмоциялық интеллектіні екіге бөледі: тұлғаішілік ( өз эмоцияларын түсіну және басқаруы) және тұлғааралық ( басқа адамдардың эмоцияларын түсіну және басқаруы). Тұлғаішілік эмоциялық интеллектісін өлшеу үшін-сыналушылардан-сауалнамалар, тұлғааралық эмоциялық интеллектісін өлшеу үшін-тесттер неғұрлым қолайлы.Д.В.Люсин эмоциялық интеллектінің табиғатқа екі жақты байланысын көрсетеді: бір жағынан ол-жеке сипаттамалармен байланысты, ал екінші жағынан танымдық қабілеттерімен байланысты.Автор эмоциялық интеллектіге әсер етуші факторларды бөледі;1. Танымдық қабілеттер( эмоциялық ақпараттарды өңдеуде жылдамдылық және дәлділік); 2.Эмоциялар туралы ойлауы ( ақпараттың маңыздылығы, құндылығы жайлы); 3.Эмоцияның ерекшеліктері (эмоционалдық тұрақтылық, эмоционалдық сезімталдығы, және т. б.). Д.В.Люсин ұсынған модель шын мәнінде аралас модельдерге жатады, бірақ автор айырмашылықтарды өзі көрсетеді: эмоцияларды түсінуі және басқаруы эмоциялық интеллектіге еңгізілмейді.
Эмоциялық интеллектінің алуан түрлілігі( ақыл-ой негізінде) М.А.Холоднойдың пікірінше интеллект жоғалып кеткен [46, с. 121]. Еріп кетті психологиялық санаттағы зертеуде және әр түрлі тәсілдерде өз мағынасын жоғалтты.Алайда оны тәжірибелік деңгейде зерттеу ашық болып қалады. Сондықтан біз үшін эмоциялық интеллект ұғымын талдау маңызды болып қалады. Д. Гоулман [16], Р. Стернберг [34], П. Сэловей и Дж. Мэйер [28], Д.В. Люсин [28] секілді авторлардың еңбектерімен танысып біз эмоциялық интеллектінің құрамын анықтадық. ( кесте 2). Біздің зертеулерде Д.В.Люсиннің теориясындағы негізгі құрамдас бөліктер алынды. П. Сэловей мен Дж. Мэйердің еңбектерінен алынған мәліметтер Д.В.Люсиннің еңбектерінде кездеспеген,бірақ оның эмоциялық интеллектіге тікелей қатысы бар.
Кесте 2
Эмоциялық интеллектіні құрайтындар
Автор
Тұлғаішілік интеллект
Тұлғааралық интеллект
Д.В.Люсин
Эмоциялық қамығудың өзінде бар екендігін анықтау
Эмоциялық қамығудың басқа адамда бар екендігін анықтау
Адам өзі бастан кешіп отырған эмоцияларын өз эмоциясымен сәйкестендіру
Басқа адам бастан кешіп отырған эмоцияларын өз эмоциясымен сәйкестендіру
Өз эмоцияларының қарқындылығын басқара білу қабілеті
Басқа адамның эмоцияларының қарқындылығын басқара білу қабілеті
П.Сэовей мен Д.Мэйер
Сол немесе басқа эмоцияның айта білуін табу
Эмоцияны шақыратын себептерді түсінуі
Сол немесе басқа эмоция алып келетін себептерді түсінуі
Ішкі эмоциялық көрсетулерін басқара білу қабілеті
Фасилитация мышления вследствие подбора более подходящей для ситуации эмоции
Алдағы уақытта біз эмоциялық интеллектіні құрайтындарды қайта еске түсіреміз. Біздің елестетуімізше интеллектінің басқа түрлері бір уақытта академиялық, сонымен қатар алынған интеллектіні пайдалану қажеттілігіне қарай тәжірибелік болуы мүмкін. Д.В. Ушаков пен А.Е. Ивановская [43] өз статьяларында теоретикалық (академиялық) әлеуметтік интеллект және әлеуметтік интеллект жайлы айтады. Эмоциялық интеллект қазіргі заманғы зерттеушілірдің пікірінше әлеуметтік интеллектінің бір бөлігі болып табылады: ... эмоциялық интеллект оның бөлігі ретінде қарастырылады [әлеуметтік интеллект] [36]. Бірінші суретте біз [15, 36, 43] жүргізген әдебиетті талдауда эмоциялық интеллектінің тәжірибелік,академиялық және т.б түрлерін елестеткен болатынбыз.
Әлеуметтік
Әлеуметтік
Дене-кинестетикалық
Дене-кинестетикалық
Кеңістіктік
Кеңістіктік
Логикалық-математикалық
Логикалық-математикалық
Музыкалық
Музыкалық
Лингвистикалық
Лингвистикалық
Эмоциялық
Эмоциялық
Академиялық Тәжірибелік
1-ші сурет.Эмоциялық интеллектінің орны интеллектінің басқа түрлерінің жүйесінде.
Біз үшін маңызды факт болып әдебиетте баяндалған өмірінің соңына дейін эмоциялық интеллектіні қалыптастыру және дамыту болып табылады.Біз үшін маңызды болып интеллектіні қарым-қатынас арқылы қалыптастыру болып табылады.
1.3 Эмоциялық интеллектіні қалыптастыру әдістері
Оқытудың белсенді әдістері (ОБӘ)-оқу процесін белсендіретін , білім алушыны творчествалық қатысуға оятатын әдістер[3]. Белсенді әдістер оқушыны оқу процесіне қатысуын болжайды. ОБӘ-нің арқасында білім алушылар іс-әрекетке қосылып,мәселенің шешімін табады.Бұндай оқыту әдістері тәжірибелік дағды мен әдеттерді дамытады, терең білімдерді қалыптастырады.
Оқытудың белсенді әдістері екіге бөлінеді: 1. ОБӘ-нің бірінші түрі оқушылардың іс-әрекетті өз бетінше орындай алуына негізделген. ОБӘ-нің бірінші түріне : мәселелік лекцияларға мәселелік-белсенді тәжірибелік сабақтар, лабораториялық жұмыстар, семинарлар, дискуссиялар, курстық және дипломдық жұмыстар, жобалау, тәжірибе, конференциялар,олимпиадалар т.б кіреді. ОБӘ-нің бірінші түріне шартты жағдайдайдың шынайлығына кірмейді.
2. ОБӘ-нің 2-ші түріне - шартты ортада шынайы жағдайларда еліктеу. Олар өз ішінде екі түршеге бөлінеді: а. ойындық емес ОБӘ ( нақты жағдайларда, еліктеу жаттығуларында талдау әдісі), бұл жағдайда шынайы объектілерді және жағдайларды модельдеу кіреді, бірақ ойын кірмейді. б. Ойындық ОБӘ ( іскерлік ойындар, рөлге ойнау әдісі, көліктік модельде жеке ойындық сабақтарда ). Біз екі белсенді әдіске толықтай тоқтаймыз.ОБӘ-нің бірінші түріне - семинарға бірінші форма жатады.Екінші формаға оқытудың барлық белсенді әдістерін біріктіретін-тренинг жатады.Семинарды қарастырудан бастаймыз. Семинар- оқытушының басшылығымен оқытушылық немесе ғылымилық нәтижесі бар студенттер,тәжірибеден өтушілер хабарламаны талдайтын, оқу-тәжірибелік сабақтардың формасы, баяндама және рефераттар [37]. Семинардағы оқытушының рөлі-семинарға қажетті материалды дайындау,талқылау.Семинарды ұйымдастырудың негізінде жатқан идеялардың бірі-оқушылардың белсенділігін арттыру. А.А.Вербицкийдің пікірінше семинардың міндеттерінің бірі- теориялық білімді пайдалануда студенттерді дағды мен әдеттерді меңгеру мүмкіндігімен қамтамасыз ету [14]. Вербицкий А.А. оқутын семинарлардың бірнеше түрлерін көрсетеді. 1.Пәнаралық семинар.Сабақта белгіленген тақырып әр түрлі аспектілерде қаралады:Экономикалық,құқықтық,саяс и,ғылыми-техникалық,психологиялық және моральдық.Бұндай семинардың мақсаты студенттердің ой-өрісін кеңейту,сондай-ақ мәселені кешенді түрде шешуін дамыту.
2. Мәселелік семинар. Қандай да бір курстын бөлімін оқытудын алдында қолданады. Әлі өтпеген бөлімді оқытушы студенттер осы бөлімнің мәселерін талқылып түсінулері үшін оларға іріктеліп алынған тапсырмаларды береді.Мақсаты- студенттердің осы облыстағы білім деңгейлерін анықтау,сондай-ақ оқытылып жатқан тақырыпқа қызығушылықтарын қалыптастыру.
3.Тақырыптық семинар.Мақсаты- білім алушылардың қандай да бір өзекті тақырыпта немесе оның маңызды аспектісінде фокустау. Семинардың алдында студенттер тақырыптың елеулі жақтарын белгілейді және тақырыпты қоғамдық немесе еңбек іс-әрекетінде тәжірибемен байланысын қадағалайды.
4.Бағдарланған семинар. Берілген семинарлардың пәні- белгілі жаңа аспектілер немесе мәселені қойылған және зерттелген шешу жолдары.Бұндай семинарлардың мақсаты-жаңа материалдың немесе аспектінің немесе мәселенің белсенді және өнімді түрде зерттеу.
5.Жүйелік семинар.Мақсаты- оқылатын мәселелерге тікелей немесе жанама қатысы бар мәселелермен терең танысу.Семинардың бұл түрі қоғамдық-экономикалық өмірдің әр түрлі тараптарына,құбылыстарға себеп-салдарлық қызығушылық тудырады.
6.Арнайы семинарлар.Мақсаты-ғылым немесе тәжірибе мамандану саласындағы таңдалған арнайы құралдарды студенттердің меңгеруі.Біз өз жұмысымызда мәселелік және тақырыптық семинарларда пайдаланатын боламыз.Мәселелік семинарлар студенттерде осы тақырыпқа байланысты бар білімдерді анықтайды, сондай-ақ зерттелетін тақырыпқа қызығушылығын қалыптастырады.Тақырыптық семинарлар тақырыптағы материалдарды терең меңгеруге мүмкіндік береді.Өйткені семинарлар ақпаратты сүйенуді көздесе, онда біз осы белсенді әдіс арқылы академиялық эмоциялық интеллектіні дамыта аламыз.Әлеуметтік-психологиялық тренинг сияқты белсенді әдіске өтеміз.Бұл тренингі анықтаудың түрлі тәсілдері бар.Психологиялық сөздікте әлеуметтік-психологиялық тренинг бұл практикалық психологияның бөлімі, қарым-қатынаста топтық психологиялық жұмыста белсенді әдістерді пайдалану[35].А.П.Ситников былай деп жазған: тренингтер (немесе оқыту ойындары) әр түрлі ойын жағдайларында өзіне ойындық және оқу іс-әрекетін ұштастыратын синтетикалық антропотехника болып табылады. [38, с.144] Бірі ұйғарымдар былай естіледі: "Тренинг (ағыл. training train -- оқыту, тәрбиелеу)-білім,білік,дағдыларды дамытуға арналған белсенді оқыту әдісі. [42]. Бұны біз аталған жұмыста анықтайтын боламыз.Психологиялық тренинг психологиялық жұмыс әдісі секілді басқа психологиялық әдістерден бөлетін өзіндік ерекшеліктері бар.Солардың кейбіреуіне тоқталайық. Тренингтың ерекше белгілері (И.В.Вачкова бойынша)[11]: ✓топтық жұмыс қағидаттарын сақтау; ✓қатысушыларға көмек көрсетуге бағытталған, бұл кезде тек жетекшіден ғана емес,қатысушылар тарапынан да; ✓ тұрақты топта адамның болуы (әдетте 7-ден 15 адамға дейін) екі-бес күнде тұрақты жұмыс істейтін. ✓белгілі бір кеңістікті ұйымдастыру ( көбінесе ыңғайлы оқшауланған үй-жайда, қатысушылар көбінесе ортасында отырады); ✓ топ мүшелері арасындағы өзара қарым-қатынысқа назар аудару, осында және қазір талданатын және дамитын; ✓ топтық жұмыстарда белсенді әдістерді пайдалану; ✓ топ мүшелерінің бір-біріне деген субъективті сезімдері мен эмоциялары; ✓ қатысушылар арасындағы қарым-қатыснаста ашықтық, психологиялық қауіпсіздік. Тренингтер әрқашан жетекші жұмыс жасайтын парадигма мазмұнымен ерекшленеді. И.В.Вачков төрт парадигманы бөліп көрсетті:
1.Тренинг үйретудің өзіндік формасы сияқты қатты манипулятивті тәсілдердің көмегімен, оң толықтыру қалыпасады,ал теріс толықтырудың көмегімен жетекшінің ойынша теріс,зияндылары жойылады.
2.Тренинг нәтижесінде тиімді міңез-құлықты, білік және дағдыларды қалыптастыратын жаттығу тәрізді;
3.Тренинг оқытудың белсенді формасы ретінде, мақсаты ең алдымен психологиялық білімді беру, сондай-ақ кейбір іскерлік пен дағдыларды дамыту;
4.Тренинг қатысушылардың өздігінен ізденуіне, психологиялық жағдайларды шешу тәсілдерін табуға жағдай жасайды. [10].Осы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Эмоцияналды интеллект (ЭИ) қазіргі таңдағы қарқынды дамып келе жатқан тақырыптардың бірі. Эмоцияналды интеллект (ЭИ) тұжырымдамасы дәстүрлі интеллект баламасы ретінде психология ғылымында кеңінен танымал. Психологтардың айтуынша, эмоцияналды интеллект коэффиценті (EQ) IQ қарағанда үлкен прогностикалық құндылыққа ие.
Эмоцияналды интеллект зерттеуін шартты түрде екі тәсілге бөлуге болады.
Әйгілі концепция өкілдері (Д.Гоулман және басқалары) эмоцияналды интеллектті өмірдің барлық кезңінде жетістікке жетудің абсолютті кілті ретінде ұсынды. Эмоцияналды интеллектті зерттеу арқылы қарым-қатынастың біршама жоғары деңгейіне жетуге мүмкіндігі және жаңа жағдайларға жақсырақ бейімдеудің салдары ретінде [16],өз мақсаттарына жету [48], өз мансаптарын құру [39], жеке өмірінде жетістікке жету ретінде талқыланады.
Екінші жағынан, қазіргі таңда эмоцияналды интеллект пен өмір саулығы арасында бірыңғай байланысты көрсететін зерттеу жұмыстары жеткіліксіз. Оның үстіне, Дж.Мейердің ойынша эмоционалды интеллект жеке алаңдаушылықтың жоғарғы деңгейімен тәртіп мәселесі арасында теріс арақатынас орнатады.
Тәсілдердің әртүрлілігіне қарамастан, түрлі концепция өкілдері бір ойға жинақтала келе, эмоционалды интеллект - бұл жеке тұлғаның тұлғааралық өзара әрекетінің ,үнемі дамытып отыру керек позитивті факторларының бірі деген ойды түйіндеді. Алайда бұл ой әлі бекітілген жоқ, бірақ жеткілікті түрде эксперименттік зерттеулер бар.
Эмоцияналды интеллектті зерттеудің басқа әзірленген бағыттары бар. Оларға эмоцияналды интеллекттің құрылымын жатқызуға болады [16, 26, 28, 51], сонымен қатар оның интеллекттің басқа түрлерінің құрылымындағы орнын жатқызуға болады. Көбісі эмоционалды интеллектті құрайтындарға эмоцияна саналы реттеу қабілетін, эмоцияны түсіну, эмоцияны білдіру және ажырату қабілеттерін жатқызады, алайда бір мәнді суреттерді құрайтын басқа түрлеріне қатысты қадағаланбайды.
Қазіргі психологияда белгілі бір әлеуметтік топтардағы( оқушылар [36], менеджерлер [31]) эмоционалды интеллектті зерттеуге қатысты қолданбалы зерттеулер бар, Студенттер тобы деп аталатын әлеуметтік әлі жеткілікті түрде зерттелмеген. Зерттеулер тек диагностикалық материалдарды әзірлеу мен апробациялаумен шектеліп қалған [27]. Соынымен бірге, дәл заманауи студенттер тобына үлкен талаптар қойылады: өмір жолының ең басында жеткен бастапқы позициясы, жас адамдардың одан әрі өзін-өзі жетілдірудің алғышарты болып табылады.
Әр түрлі кәсіби бағыттардағы студенттердің эмоционалды интеллект деңгейін анықтауға қатысты зерттеулер әлі жүргізілмеген, сонымен қатар эмоционалды интеллектті қалыптастырудың мүмкіндіктері зерттелмеген.
Осылайша, зерттеу мәселесінің өзектілігі әлеуметтік тәжірибедегі қазіргі қажеттіліктердегі ғылыми білімнің даму тенденциясы ретінде анықталады, бір жағынан, алынған қарама-қайшы деректерге сәйкес олардың соңына дейін өңделмегендігінің жеткіліксіздігі, тағы бір жағынан әлеуметтік интеллекттің нақты аспектілерін зерттеудің жеткіліксіздігі.
Жұмыстың мақсаты әртүрлі бағыттарда оқитын студенттердегі ЭИ-тің қалыптасуы және зерттелуі.
Қойылған мақсатты іске асыруда келесі міндеттерді шеуш керек:
1. ЭИ негізгі құрамдас бөліктерін бөлуге байланысты ғылыми әдебиеттердегі түрлі тәсілдерді талдау.
2. ЭИ құрамдас бөлігін бөлу негізінде оны анықтауға арналған әдістемені жүргізу және таңдау.
3. ЭИ белсенді қалыптастыру әдістерін зерттеу.
4. Студенттерді әр түрлі белсенді әдістерді қолдану арқылы оқытуда ЭИ-ті қалыптастыру бағдарламасын апробациялау және әзірлеу.
Зерттеудің объектісі - эмоционалды интеллект
Зерттеу жұмысының пәні - студенттерде эмоционалды интеллекттің негізгі құрамдас бөліктерін қалыптастыру және зерттеу.
Зерттеуге барлығы 182 зерттелуші қатысты, олардың ішінде 17-ден 20 жасқа дейінгі 74 жігіттер және 108 қыздар.
Біздің ұсынуымызбен келесі гипотеза шығарылды: белсенді оқыту әдістері ( ӘПТ және семинар сабақтары) эмоционалды интеллект дамуына ықпал етеді.
Берілген гипотеза келесі болжамдар арқылы айқындалды:
1. Әлеуметтік-психологиылық тренинг - эмоционалды интеллектті қалыптастыруда тиімді әдіс болып табылады.
2. Семинарлық сабақтар академиялық эмоционалды интеллектті дамытуда тиімді әсер етеді, ал әлеуметтік-психологиялық тренинг практикалық эмоционалды инттелектті дамытуда тиімді әсер етеді.
Жұмыс барысында келесідей комплексті зерттеу әдістері қолданылды:
1. Жалпығылыми әдістер (теоретикалық тәсілдерді салыстырмалы талдау және эмоционалды интеллект мәселесі туралы психологиялық әдебиеттерді жалпылау);
2. Эмпирикалық әдістер (Методика исследования социального интеллекта Дж. Гилфорд және М. Салливен, Эмоциональный интеллект Д.В. Люсина сауалнамасы, кейс әдісі);
3. Қалыптастырушы эксперимент әдісі (әлеуметтік-психологиялық тренинг, семинар сабақтары);
4. Деректерді математикалық-статистикалық өңдеу әдісі (Стьюденттің t-критериі, Манна - Уитнидің U-критериі, Вилкоксонның T-критериі, деректерді өңдеу компьютерде PASW Statistics 18 пакетін қолдану арқылы жүргізілді).
Зерттеу жұмыс кіріспеден, теориялық және практикалық бөлімнен, қорытынды және қосымшалардан тұрады.
Теориялық бөлімде эмоционалды интеллект басқа интеллект түрлері жүйесінде, эмоционалды интеллект әоеуметтік-психологиялық феномен ретінде, эмоционалды интеллектті қалыптастыру әдістемесі деген сұрақтар қарастырылған.
Практикалық бөлім екі тараудан тұрады: студенттерде эмоционалды интеллектті тәжірибелік-іздестіру арқылы зерттеу және эмоционалды интеллекттің студенттерде қалыптасуы.
Қорытынды бөлімінде жұмыстың негізгі қорытындылары ұсынылған.
1 Бөлім. Эмоционалды интеллектті зерттеудің теоиялық аспектілері.
4.1 Эмоционалды интеллект басқа интеллект түрлерінің жүйесінде
Эмоционалды интеллектті талдауға кіріспес бұрын, оның басқа интеллект түрлерінің жүйесіндегі орнын анықтауға тырысып көрейік.
Эмоционалды интеллектті егжей-тегжейлі түсіну үшін ең алдымен Г.Гарднер теориясын қарастырамыз ( интеллекттің әртүрлілігі туралы алғашқы ойлар), академиялық және практикалық интллект, әлеуметтік интеллект, және содан кейін ғана эмоционалды интеллектке көшеміз.
Г.Гарднердің интеллекттің әртүрлілігі туралы теориясы
Интнллекттің жалпы түрінде бір түрінің бөлінуінің дәрменсіз болатыны туралы ең алғашқы ой айтқан американ психологы Г.Гарднер болды [15]. Ол шебер тенізшінің жұлдыздарға қарап орналасқан жерін тауып, ары қарай өз жолын жалғастырудағы, дін көшбасшысының қасиетті жазуларды мінсіз білудегі, компьютер данышпанының кез келген шифрланған сайтты бұзудағы және синтезаторда музыка жазушысының қабілеттерін бір ғана цифрмен сипаттау мүмкіндігіне күмәндәнді. Ал интеллект коэффицент дәл осылай жұмыс жасайды, адамға сұрақтар беріледі, олырдың нәтижелері жинақталады, кейін бір цифра шығарылады.
Г.Гарднер өзіне интеллекттің бірнеше түрін қосатын , бірнеше ғылыми тәртіп негізіне сүйенетін, бірыңғай базалық интеллектуалды қабілет орнына жүретін , фактор g қосатын модель ұсынды. Г.Герднер көрсеткендей, бас миының белгілі аумағы белгілі функцияларға жауап береді : ... жүйке жүйесі функционалды бірліктерден тұрады, олар микроскопиялық қабілеттерді басқарады және сенсорлы бағаналард орналасады және адам бас миының маңдай бөлігінде орналасқан... Бұл түрлі интеллект түрлерінің биологиялық тіршілік негізінің алғышарты болып табылады [15,c.158]. Осылайша Г.Гарднер интеллекттің әртүрлілігін адам бас миының анатомиясы мен физиологиясында көреді. Г.Гарднер бойынша интеллект шартталған мәдени ерекшеліктерге немесе әлеуметтік ортада міндеттерді шешу немесе өнім жасау қабілеті [15.c.174].
Г.Гарднер теориясындағы интеллект түрін бөлу ойша болып табылмайды - ол интеллекттің шығу негізіне орай белгілі бір критерийлерді шығарады. Осы критерийлерді тізіп көрсетейік:
1. Ми жарақаты нәтижесінде потенциалды оқшаулау.
2. Ақыл-есі кем , вундеркиндердің және басқа ерекше индивидтердің тіршілік етуі.
3. Негізгі операциялардың айырмалы жинағы.
4. Ерекше даму тарижы және ақырғы сипаттың өзгеше жиынтығы.
5. Эволюциялық тарих және созылғыштық эволюциясы.
6. Экспериментальды психология жағынан қолдау.
7. Психометрия жағынан қолдау.
8. Символдық жүйелердің мағынасын ашуда сезімталдылық.
Осы критерийлер негізінде Г.Гарднер мида дербес модуль ретінде жұмыс жасайтын 6 интеллект, 6 жүйені шығарды.
1. Лингвистикалық (вербальды) интеллект. Осы интеллект негізінде Г.Гарднер ауызша сөйлеу тіліне қабілеттілікті көрді. Осы интеллектте сөйлеу тілінің фонетикалық, мағыналық,грамматикалық құрылымын құрайтын механизмдер жұмыс жасайды, сонымен қатар әртүрлі жағдайларда сөйлеу тілін қолдану (праграматикалық құраушы).
2. Музыкалық интеллект. Осы интеллект негізінде Г.Гарднер дыбыстардағы мағынаны құру, жіберу және түсіну қабілеті екендігін түсінді. Бұл интеллект түріне біз қабылдай алатын дыбыстардың биіктігі,ритмі және тембріне жауап беретін механизмдер кіреді.
3. Логикалық-математикалық интеллект. Интеллекттің осы түрі IQ тест арқылы анықталады.Бұл шын мәнінде жоқ , әрекет немесе объект арасындағы байланысты қолдану және бағалау ,басқа сөзбен айтқанда абстракті ойлау қабілеті.
4. Кеңістіктік интллект. Бұл интеллект түрі көру арқылы қабылданған бейнелерді қабылдауға мүмкіндік береді, сонымен қоса кеңістіктік мәліметтерді ,оларды өзгертуге, сонымен қатар бастапқы стимулға қарамай көру бейнелерін жаңадан қалыптастыру қабілеті. Кеңістіктік интеллект арқылы біз бейнелерді үшөлшемді өлшеу арқыла жинақтауға, сонымен қоса оларды ойша жылжыта ,айналдыра және өзгерте аламыз.
5. Дене кинестетикалық интеллект. Бұл интллект түрі барлық дене мүшелерінің қатысуымен өнімді құру мен міндеттерді шешуге жауап береді. Бұл интеллект түріне ұсақ және жалпы моторика, сонымен қоса сыртқы объектіні алдап - арбау қабілеті, дене мүшелеріне қатысты емес.
6. Тұлғалық интеллект. Бұл интеллект түріне Г.Гарднер екі түрді қосады: ішкі тұлғалық және тұлғааралық интеллект. Ішкі тұлғалық интеллект өз сезімі мен ниеті,мақсатын тануға жауап береді. Тұлғааралық интеллект басқа адамдардың сезімі, ойы және ниетін тануға, сонымен қоса басқа адамдардың әртүрлі сезімдерін ажырата алу қабілеті. Интеллекттің дәл осы түрі (тұлғалық) бізге үлкен қызығушылық танытады. Негізінде, Г.Гарднер тұлғалық интеллект арқылы эмоционалды интеллектті сипаттады.
Ақыл-ой құрылымы[15] атты кітабында Г.Гарднер әр интеллект түрінің дамуын жан-жақты қарастырып, сонымен қоса интеллекттің жеке түрі биологиялық базистан бөліну арқылы шығатынын ерекше атап өтті.
Сын ретінде автор келесі пунктарды атап көрсетті:
1. .Г.Гарднердің Интеллект анықтамасы өте кең мағыналы болып табылады, ал әртүрлі интеллект негізінде дарын,жеке қасиеттер және ерекшеліктер мағынасын білдіреді.
2. Г.Гарднер теориясын растайтын зерттеулер аз.
Соған қарамастан Г.Гарднердің интеллект әртүрлілігі теориясыжеке тұлғаның өзінің мүмкіндіктерін бағалау мн түсіну, сонымен қатар әлеуметтік арақатынас салдарынан басқа адамдардың эмоциясын болжау, сонымен қоса адамдармен қарым-қатынаста дұрыс стратегияны қалыптастыру туралы ең бірінші болып айтқан болатын.
Интеллект түрлерін қарастыруда келесі қадам болып, біздің ойымызша, академиялық интеллектті қарастыру, себебі дәл осы инттелект түрі ХХ ғасырдың 90 жылдарындағы көптеген ғалымдардың көңілін аудартқан болатын.
Авторлар бұл интеллект түрін әрқалай атады. Д.Гоулман оны рационалды интеллект [16.c.35] деп атады. Д.В.Ушаков және А.Е.Ивановская теоретикалық деп атады [43.c.161]. А.И.Савенков академиялық деп атады [36.c.30]. Бұл терминдердің барлығын біз жұмыс барысында синоним ретінде қарастырамыз және академиялық интеллект теминін А.И.Савенков бойынша қолданамыз.
Интеллект - 1. Кез келген әрекет нәтижесін анықтауда және басқа қабілеттер негізінде жатқан мәселелерді шешу мен тануға жалпы қабілетттілік. 2. Индивидтің барлық таным қабілеттерінің жүйесі: сезіну, қабылдау, есте сақтау, елестету, ойлау,қиял [1.c.81].
Берілген қоғамда, сонымен қатар ғылыми қауымдастықта интеллект академиялық априори ретінде түсіндіріледі. Интеллект мәселелерімен көптеген ғалымдар айналысты. Академиялық интеллект теориясы жайлы қысқаша шолу жасайық және оны жіктеп көрейік.
В.Н.Дружинина[18] бойынша біз интеллект қабілет реті бойынша зерттеудің негізгі тәсілдерін шығарайық:
1. Мәдени-тарихи тәсіл (М.Коул).
2. Психометриялық тәсіл (Ч.Спирмен).
3. Нейрофизиологиялық тәсіл (Г.Айзек).
4. Күнделікті біліммен интеллект байланысы (Р.Стернберг).
В.Н.Дружинина сөзінше қазіргі кезде негізгі тәсіл психометриялық [18] тәсіл болып табылады. Оны қарастырып көрейік.
Психометриялық тәсіл класификациясы екі биполярды сипат бойынша төрт негізгі топқа бөлінеді (кесте 1):
1. Модельдер көзі - Ойша және эмпирикалық мәліметтер;
2. Интеллект модельдер құрылымы - жеке қасиеттен бүтінге, немесе бүтіннен жеке қасиеттерге.
Кесте 1
Интеллект моделінің фактрлоы классификациясы
Модель түрі
Априорлы
Апостериорлы
Бірдеңгейлі
кеңістіктік
Дж.Гилфорд
Л.Терстоун
Иерархиялық
Ф.Верной, Д.Векслер
Ч.Спирмен
В.Н.Дружинин ойынша ең танымал интеллект моделінің факторы Ч.Спирменнің апостериорлы иереархиялық модель.
Ч.Спирмен кәсіби қабілеттер мәселесімен айналысқан және өзінің жұмысында қызықты фактлерді байқады: ойлауды диагностикалау мәліметтері, есте сақтау,көңіл бөлу, қабылдау бір-бірімен тығыз байланысты. Егер ойлау сферасында көрсеткіштер жоғары болса, онда басқа таным қабілеттерінде де ол жоғары болады (есте сақтау, зейін,қабылдау және т.б.). Егер бір көрсеткіштен көрсеткіш төмен болса, мысалы зейін ,онда ол да төмен болады және басқа таным қабілеттері де төмен болады. Осыдан шыға келе, Ч.Спирмен болжады, интеллектуалды жұмыс нәтижелі болуы былай анықталады:
1. жалпы факторлармен, жалпы қабілеттілікпен ( G-факторы);
2. берілген әрекетке байланысты спецификалық фактор (S-фактор).
G-факторы жалпы ақыл-ой күші ретінде анықталады.[18.c.26].
В.Н.Дружинин Ч.Спирмен теориясынан шығатын негізгі маңызды салдарды атап өтті:
1. Жалпы ақыл-ой күшінің факторы - бұл әртүрлі тесттерді шешуде жақсы көрсеткіштерді қосатын жалғыз фактор.
2. кез келген адамдар тобының кез келген интеллектуалды тесттер нәтижесі оң көрсеткішті көрсеті керек, орындалған жұмыс нәтижесін корреляциялау;
3. абстракті қатынасты шығару міндетін G-факторы жақсы нәтиже береді.
Ч.Спирменнің келесі жұмыстарында механикалық,арифметикалық және лингвистикалық қабілеттерінің критериалды деңгейінің шығуы орындалды.
Зерттеушілер G-факторды дәстүрлі психологиялық термин арқылы түмсіндіруге тырысты. Осы орынға тән негізгі үміткерлердің, кейбір психикалық процесстер түрі: зейін,мақсат, ОЖЖ мәліметтерді қайта өңдеу жылдамдығы (Г.Ю.Айзенк бойынша [54]).
Л.Терстоун моделі. Интеллект ұғымының негзігі теорияларының бірі Л.Терстоунның моделі. Берілген теория G-фактордың болуын теріске шығарады. Бұл жерде жеке интеллектуалды акт ол көптеген жеке факторлардың арақатынасының нәтижесі [60].
Л.Терстоун 12 факторды бөліп көрсетті.Оның ішінде басқа авторлар зерттеулерінде ең көп расталған 7:
V. Сөздік түсіну. Мәтінді түсінуге,сөздік ойлауға, сөздік аналогқа,мақалдарды интерпретациялауға және т.б. арналған әртүрлі тестерді қолдану арқылы анықталады.
W. Сөлеу тілінің шапшаңдығы. Белгілі категорияға жататын сөздерді атау,рифмді табуға арналған тесттер арқылы анықталады.
N.Сандық фактор.Арифметикалық есептеу жылдамдығы және нақтылығана арналған тесттерді қолдану арқылы анықталады.
S.Кеңістіктік фактор. Оған екі тармақ кіреді. Бірінші - жалпақ геометриялық фигураларды тану ( кеңістіктік арақатынасты қабылдау жылдамдығы мен нәтижелілігі). Екінші - визуалды бейнелерді үшөлшемді кеңістікте ойша арбалау.
M.Ассоциативті есте сақтау. Сөздік ассоциативті жұптарды механикалық есте сақтауға арналған тапсырмалар арқылы анықталады.
P.Қабылдау жылдамдығы. Суреттердің айырмашылығын, ұқсастығын, детальдарын қабылдау жылдамдығы мен нақтылығын тесттілеу арқылы жүреді.Екі тармаққа бөлінеді: вербальды және образды.
I.Индуктивті фактор. Ережелері мен кезектілігін аяқтауға арналған тесттілер арқылы анықталады. Бұл фактор ең аз нақтылықпен орнатылған.
Нәтижесінде барлық факторлар бір-бірімен арақатынасқа түседі, бұл G-факторының болуын растайды.
Осы теория негізінде интеллектке байланысты көптеген тесттер шығарылған, оларға: Жалпы қабілеттер тесті батареясы, Р.Амтхауэраның интеллект құрылымы тесті, Г.Ю.Айзенк тесті, Прогрессиялық матрица Дж.Равенаның, Р.Кеттелдің тесті және т.б.
Интеллекттің жоғарғы коэфиценті білім сферасындағы жетістікті көрсетеді. IQ жоғары адамдар мектепте,колледжде, университетте және т.б. жоғарғы баға алады. Алайда IQ қоғамда жетістіктке жетуде индикатор болып табылмайды. Г.Гарднер жазғандай: ...IQ көрсеткіштері шыныменде оқушының мектеп бағдарламасын жақсы меңгеруде көрініс табады, алайда оның одан әргі өмірінің жетістігінде аз анықталады [15.c.66]. IQ жеке өмірде жақсы табыс пен жетістікке кепілдік бермейді. Әлеуметтік құраушы адам өмірінде мықты жетістік индекаторы ретінде автор басқа интеллект түрлерін атайды: практикалық (Д.В.Ушаков, А.Е.Ивановская және т.б.), әлеметтік (Д.В.Ушаков,С.С.Белова және т.б) эән эмоционалды (Д.В.Люсин,Д.Гоулман және т.б.).
Эмоционалды интеллект академиялық бола алады (сонда адамда белгілі бір эмоция туралы білім болады) чондай-ақ практикалық (дағдысы,іскерлік,эмоциямен байланысты қабілет).
Аристотельдің кезінен бастап-ақ қарама-қайшы конструктор ретінде интеллектті академиялық және практикалық деп бөлу дәстүрге айналған [36].
Практикалық интеллектті зерттеушілердің ең көлемдісі Р.Стернберг болып табылады. Практикалық интеллект деген кітабында [34]академиялық интеллекттің айырмашылығы, практикалық интеллекттің маңыздылығы туралы түпкілікті айтқан болатын, сонымен қатар бүкіл әлеммен практикалық интеллекттің байланысына байланысты көптеген зерттеулер жүргізеді.
Р.Стернберг практикалық интеллектті бізді қоршаған ортада субъективті психологиядық кеңістікті қалыптастыру қабілеті ретінде анықтайды [34.c.8]. Кейін Р.Стернберг анықтаманы нақтылайды: нақты адамдар арасында ең оптималды сәйкестікті табудағы интеллект және оларға қажетті жағдайлар нәтижесімен немесе осы жағдайларға бейімдеу, немесе оларды өзгерту,немесе басқа ортаны таңдау [34.c.40].
Д.В.Ушаков және А.Е.Ивановская практикалық интеллектті практикалық міндеттерді шешу қабілеттілігі ретінде анықтады [43.c.161].
Практикалық интеллект мәні әлеуметтік интеллект мәніне жақын. Д.В.Ушаков және А.Е.Ивановская деген сияқты авторлар практикалық әлеуметтік интеллект,академиялық әлеуметтік интеллект, практикалық интеллект терминдерін қолдану мүмкіндігін айтып кеткен. Олар тіпті осы интеллект түрлеріне мысалдар келтіріп кеткен, алайда психологияда термин мағынасы операционализация кезінде бұрын анықталады.
Практикалық интеллект терминін операционализациялаумен Р.Стернберг айналысты. Бірінші орынға ол практикалық интеллекттің әлеуметтік әлеммен байланысты жағын алға шығарды. Осылайша, практикалық интеллект әлеуметтік интеллект,сонымен қоса эмоционалды интеллектпен ажырамас байланыс орнатты.
Практикалық интеллект академиялық интеллектке қарама-қайшы келеді.
Академиялық интеллект мәселесі біреумен тұжырымдалған , олар жақсы анықталған,оларға қатысты толық мәліметтер бар; олар тек бір ғана дұрыс шешімді болжайды және тек бір ғана әдісті ,осы шешімге жетугі көмектесетін [34.c.39].
Практикалық мәселелер не тұжырымдалған, не болмаса оларды тұжырымдау керек. Осындай мәселелерге қатысты қызығушылық жекелеген адамдарда, не болмаса осы мәселені шешуге жеткілікті мәліметі жоқ бар белгілі бір топтарда пайда болған. Бұл мәселелер күнделікті тәжірибемен байланысты, олар нашар анықталған. Өзінің құндылығымен әрқайсысы міндеттілікке иеболатын, бұларға көптеген шешімдер қойылды; сонымен қоса олар көптеген әртүрлі әдістердің болуын сипаттайды [34,c.39].
Р.Стернберг өзінің үш компонентті теориясын ұсынады, оған практикалық интеллекттің концепциясы кіреді. Автор, осы теорияға сәйкес интеллект,жетісттік қамтамасыз етуші теориясын шағарады. Р.Стернберг бойынша адам өміріндегі жетістікке жеткізетін қабілет, нақты әлеуметтік-мәдени контекстке негізделе отырып, берілген түрлі стандарттар деңгейіне сүенеді Р.Стернберг бойынша адам өміріндегі жетістікке жеткізетін қабілет, нақты әлеуметтік-мәдени контекстке негізделе отырып, берілген түрлі стандарттар деңгейіне сүенеді 4,c.93].
Жетістікке жету адамның мықты қасиеттерінің шоғырлануының, сонымен қатар өзінің әлсіз жақтарын түзету мен компенсациялау арқылы жүреді. Бұл аналитикалық,творчествалық және практикалық қабілеттер тепе-теңдігі арқылы орындалады. Нәтижесінде қоршаған ортаға бейімдеу, оны қалыптастыру мен өзгерту жүреді.
Берілген теория интеллект пен :
1. Ішкі әлем мен жеке тұлға, немесе саналы мінез-құлықты анықтайтын ойлау механизмдері;
2. Тәжірибе, немесе сыртқы және ішкі әлеммен байланыс орнататын жеке адам өміріндегі өзгеріс;
3. Жеке тұлғаның ішік әлемі, немесе қоршаған ортаға функционалды бейімдеуге жету үшін күнделікті өмірде когнитивті механизмдерді қолдану[34,c.93]. арасындағы байланысты түсіндіруге тырысады.
Практикалық интеллект концепциясында орталық орынды анық емес білім алып жатыр. Р.Стернберг бойынша, Анық емес білімдер практикалық интеллекттің аспектісі ретінде - тәжірибемен келген және практикалық мәселелерді шешуде маңыды орын алатын білім [34,c.102]. Автор анық емес білімнің үш негізгі ерекшелігін бөліп шығарды:
1. Анық емес білімдер өздігінен пайда болады, адамның өз тәжірибесінің көмегімен, арнайы оқытумен емес.
2. Анық емес білімдер өз табиғатында рәсімдік болып табылады. Олар нақты жағдайларды немесе ситуациялар классында қолданылады.
3. Анық емес білімдер осы білімге ие адамға практикалық мағынаға ие, себебі көптеген анық емес білімдер өз тәжірибесі негізінде пайда болады.
Практикалық интеллект әр адамның өзіндік белгілі бір жағдайларында пайда болатын анық емес білімдері арқылы дамиды. Практикалық интеллектті қалай дамытамыз? Айтылғандардың ішінде практикалық интеллект пайдасы туралы айтылған дәрістер жеткіліксіз екендігі анық. Практикалық интеллектті дамыту үшін адам өзіндік анық емес білімді алатын белсенділікті танытатын жағдайды қалыптастыру керек. Белсенді оқытудың арнайы формалары бар, олардың ішінде әлеуметтік-психологиялық тренинг. Ол адамның белгілі бір әрекет барысына қосылуын білдіреді. Бұларға біз бірінші бөлімнің үшінші кезеңінде тоқталамыз.
Академиялық интеллектті дамыту қандайда бір өмір әрекетініің бір жағында аынған білімге негізделеді. Егерде практикалық интеллект дамуы анық емес білімдерге негізделсе, онда академиялық эмоционалды интеллект дамуына міндетті түрде алынған нақты,анық эмоция туралы білімге негізделеді.
Атқарылатын эмоционалды интеллекттің басқа интеллект жүйесіндегі орны туралы толық кескінді алу үшін бізге ЭИ бөлігі болып табылатын әлеуметтік интеллектті қарастыруымыз керек.
Әлеуметтік шындықта адам табыстылығына негізделген интеллект түрі ол әлеуметтік интеллект. Бұл феномен туралы алғаш болып айтқан Э.Торндайк болды.Ол әлеуметтік интеллектті басқаларды түсінуде жалпы қабілеттілік және басқаларға ақылмен арақатынаста болу немесе әрекет ету [34,c.78]. Оның артынан,әлеуметтік ,сонымен қатар практикалық интеллект жайлы американ психологы Р.Стернберг айта бастады [45,c.11 ;186c.41]. Өзінің иерархиялық интеллект моделінен [18,c.41] басқа Р.Стернберг инвестиционды креативтілік теориясын [45,c.11] шығарады. Ол жерде шығармашыл тұлға өз күш-жігерін идеяларға салуға қабілетті, ол қазіргі моментте кәсіби қауымдастықта төмен бағаланады. Ары қарай күш-жігер сол идеяны кәсіби қауымдастықта жоғарғы дәрежеде бағалануына салынады.Д.ВУшаков келесі метафораларды келтіреді: арзанға алу, қымбатқа сату [45,c.11]. Бұл жерде қандай да бір ойды алға жылжыта алудың маңыздылығы туралы айтылған.
Д.В.Ушаков әлеуметтік интеллект мәселесін талқылайды және әлеуметтік интеллект мәселесін зерттеуде перифириялық сипатын белгілейді. Ойлау есептеу механизмі ретінде қарастырылды. Бірақ жәймен, 1980-1990 жылдары авторлар интуиция жайлы, семантикалық жүйеде эмоцияна қайта таныстыру, басқа сөзбен айтқанда эмоцияны қосатын конструктор туралы айта бастады.Осы уақыттан бастап адам когнитивті-эмоционалды тіршілік иесі ретінде қарастырылды. Осы уақытта зерттеушілердің назары әлуметтік интеллектке аударыла бастады.
Д.В.Ушаков әлеуметтік интеллекттің сипаттаушы құрылымды ерекшеліктерін бөліп көрсетті:
1. Континуальды мінез-құлық. Ойлау қабілеті дискретті және континуальды болып бөлінеді. Дискретті - қандай да бір бөлімдерден тұратын, континуальды - бөлінбейтін. Психологияда ойлау және интеллект дискретті тәсілді меңереді, алайда субъективті өлшеу әлеуметтік интеллектке тиісті континуальды тәсілге жатады, осылайша өзінің ізін әлеуметтік интеллектке қалдырады.
2. Вербализация кезінде әлеуметтік бағалаудың нақтылығын жоғалту. Тіл дискретті ортаға еседі. Әріптер,дыбыстар,сөздер,сөйлемдер және т.б. бұл фрагменттер, бүтіннің бөлшегі. Сөйлеу кезіндегі континуальды кезі болмашы емес. Осы жерден әлеуметтік интеллект сөйлеу тілі арқылы талқылауы автоматты түрде шектелген болып келеді.
3. Имплициттік оқу процессінің қалыптасуы. Р.Стернберг имплициттік оқуды академиялық және практикалық интеллектті ажырату қағидасы ретінде зерттеді. Академиялық интеллект арнайы ұйымдастырылған оқыту (заңдарды жаттау,толық мәтінді оқу) нәтижесінде алынған білім арқылы дамиды. Практикалық интеллект адамның қоршаған ортамен шынайы арақатынасының тәжірибесінің арқасында пайда болады. Көп жағдайда арақатынас жоспарлы емес сипатты алып келеді, адам анық емес білім алады. Әлеуметтік интеллект концепциясында имплициттік оқу өзінің континуальды сипатына сәйкес алдыңғы орынға жылжиды. Эксплицитті оқуға мәтінді меңгеру тән, ал мәтін дискритті сипатты алып жүреді. Континуальды процесстің даму көзі болып тірінің адаммен арақатынасы болып табылады.Сәйкесінше,әлеуметтік интеллекттің даму тренинг түрінде жағымды өтеді [45].
4. Ішкі тәжірибені қолдану. Берілген қағида әлеуметтік және эмоционалды интеллектті басқа интеллект түрінен ажыратады. Д.В.Ушаков былай бекітеді: ... біздің күрделі тіршілік иелеренің мінез-құлық әрекетін түсінуіміз екіталай, адамдар секілді, егер адам адам болмаса онда бір-бірін түсіну болмайтын еді. Бұл ретте адам басқаларды түсінуде тек өзінің ішкі тәжірибесін ғана емес, сонымен қатар сол адамның орнына өзін қойып және одан уайым,мақсат,алға ұмтылуды,тілектерін сезінуіне болады.
Әлеуметтік интеллект қарама-қайшы мағына болып табылады. Космитский және Джони [34,c.79] өзнің зертеулерінде әлеуметтік интеллект ұғымына нақтылық пен мән қосатын 7 құрамды шығарды:
1. Перспективаларды бағалау;
2. Адамдарды түсіну;
3. Әлеуметтік ережелерді білу;
4. Қоршаған ортаға деген ашықтық;
5. Адамдармен жұмыс жүргізу қабілеті;
6. Әлеуметтік бейімдеушілік;
7. Тұлға аралық қатынаста жылулық.
Алғашқы 4 компоненттер когнитивті болып табылады,соңғы үшеуі мінез-құлықтық.
Д.В.Ушаков әлеуметтік интеллектті зерттеуге интеллекттің құрылымды-динамикалық теориясына негізінде тәсіл ұсынды [44]. Теорияның негізгісі интеллект адам өмірінің барлық нәтижесі екендігі туралы факті болып табылады. Интеллект егер оған үнемі дамтуышы күш әсер етсе ол үнемі дамиды.
Құрылымды-динамикалық теория өзіне интеллект туралы жалпы факторды қосады, кез келген ойлау әрекетінде бар .
Д.В.Ушаков әлеуметтік интеллектті басқа интеллект арасында қарастырады және әлеуметтік интеллект табиғатын түсіндіретін үш нұсқаны ұсынады:
1. Әлеуметтік интеллект басқа интеллект арасында жеке қабілет ретінде ,Г.Гарднердің айтуы бойынша.
2. Әлеуметтік интеллект білім,білік және дағды ретінде, қабілет ретінде емес.
3. Әлеуметтік интеллект жеке қасиет ретінде.
Д.В.Ушаковтың құрылымды-динамикалық теориясына сәйкес әлеуметтік интеллект деңгейі байланысты:
- жалпы интеллект деңгейінде көрініс табатын потенциалды қалыптастырудан;
- Жекеден, бірінші кезекте эмоционалды ерекшеліктер,үлкен немесе аз дәрежеде адам күшінің басқа адамдармен қарым-қатынасқа және оларды түсінуге тартылуы;
- адам өмірінің қалай қалыптасқанына байланысты [45,c.25].
Құрылымды-динамикалық тәсілдің әлеуметтік интеллектке тағы бір ерекшелігі әлеуметтік интеллект көрсеткіші адамның жеке ерекшеліктерімен байланысты болу керектігі.
Сонымен, егер эмоционалды интеллект әлеуметтік интеллекттің бөлігі болса, онда одан әлеуметтік интеллект талқылауынан барлық нәтижелерін ауыстыруа болады. Біз үшін маңызды мәлімет болып ЭИ қарым-қатынас тәжірибесі арқылы дамуы болып табылады.
7.1 Эмоционалды интеллект әлеуметтік-психологиялық феномен ретінде.
Эмоционалды интеллект ұғымы әоеуметтік интеллект ұғымынан шықты.Оны Э. Торндайк [28], Г.Ю. Айзенк [2], Дж. Гилфорд [28]. Г. Гарднер [15] сияқты авторлар өздерінің жұмыстарында зерттеп, бірінше рет эмоционалды интеллект туралы айтқан болатын.Мысалы,ішкі тұлғалық интеллект Г.Гарднер түсінігі бойынша өзіндік эмоционалды өміріне , өзінің аффектілеріне және эмоцияларына қол жеткізу: бірден сезімдерді ажырату,оларды атау,символдық кодтарға аудару және өзінің әрекетін бақылау мен түсінуде құрал ретінде пайдалану [15,c.239].
Д. Гоулман [16], Г. Гарднер [15], Р. Стернберг [34] деген сияқты ғалымдардың ойынша IQ тесті адамның өмірінің табыстылығын көрсететін нақты көрсеткіш емес. Д.Гоулман 80 пайыз жетістік,IQ тесті көрсете алмаған, басқа бөлімдердің, соның эмоционалды интеллект арқылы орындалады [34,c388].
Ең алғашқы эмоционалды интеллект моделін құрған Питер Сэловейжәне Джон Мэйер болды. Дәл осы ғалымдар психологияға эмоционалды интеллект терминін ұсынған. П.Сэловей және Джон Мэйер оны өзінің және басқалардыңсезімін және эмоциясын қадағалауға ,оларды ажыратуға және ойлау және әрекет бағытына қолдану ретінде түсіндірді [28,c.30]. Кейін авторлар өздерінің теорияларын қайта өңдеп,эмоционалды интеллект ұғымының жаңа анықтамасын шығарды: эмоциядан тұратын,мәліметтерді қайта өңдеу қабілеті: эмоцияның мәнін анықтау, олардың бір бірімен байланысын, эмоционалды мәліметтерді ойлау негізі және қабылданған шешім негізі ретінде қолдану .
Эмоционалды интеллектті классификациялаудың екі түрлі тәсілі пайда болады:
1. Қабілетер моделі
2. Аралас модел
Оларды жан-жақты қарастырайық. П.Сэловей мен Дж.Карузоның тәсілін қабілеттердің үлгісіне жатқызады. Басқаша айтқанда эмоциялық интеллект осы үлгіде біліммен эмоцияларын түйісуін ұсынады. Авторлар эмоциялық интеллектпен ақыл-ой қабілеттерін байланыстыратын үш механизмін бөледі:
1.эмоциялар ойлау процесімен байланысты (нақты эмоциялар ойлау процесінің өнімділігіне жағымды әсер етуі мүмкін, сондай-ақ белгілі бір міндеттерге баса назар аударады)
2.мұндай жанашырлық таныту мен ашықтық қабілеттері эмоцияларды тиімді реттеумен арақатынаста болады;
3.аликситимияны зерттеуде ойлау мен эмоциянын бірігуін қамтамасыз ететін ми аймақтарының өзара байланысын жоқтығы туралы деректер алынған.
П.Сэловей мен Дж.Карузо эмоционалды интеллектінің компенентерін бөлген. Авторлардың пікірінше компонентер иерерхиясын және адамның онтогенезде жеке дамуын меңгереді.Әрбір компонент өзінің де, өзге эмоцияға да жатады.
1. Эмоцияларды сәйкестендіру. Аталған компонент мынадай қабілеттерді қосады:эмоцияларды түйсіну ( эмоция бар деген фактіні табу) , эмоцияларды сәйкестендіру ( эмоцияның қалай пайда болғанан түсіну), эмоциялық жай-күйді адекватты білдіру, шынайы эмоцияны жалған эмоциядан ажырата білу.
2.Эмоцияларды ойлау мен іс-әрекеттің тиімділігін арттуру үшін пайдалану. Бұл компонетке керекті оқиғаға эмоцияларды пайдалану қабілеттері кіреді, сол эмоцияларға ықпал ететін міндеттерді шешу, сондай-ақ көңіл-күйдің ауысуын пайдалану қабілеті түрлі тараптардың тұрғысынан мәселе болып тұрады.
3. Эмоцияларды түсіну. Осы компонентке эмоциялар кешендері арасындағы байланысты орнатуға, бір эмоциядан екіншісіне өтуді, сондай-ақ эмоцияның себептерін түсіну.Бұл жерге эмоциялар туралы вербальды ақпарақты пайдалана білу кіреді.
4.Эмоцияларды басқару.Соңғы блокқа эмоцияларды бақылау қабілеті кіреді,теріс эмоциялар қарқындылығын азайту және оң эмоциялар өзіне кіргізу( адекватты жағдайларда). Бұл жерге өз эмоцияларын соның ішінде теріс эмоцияларды түсіну кіреді.Шақырылған жағдайларда эмоциялық мәселелерді жағымсыз эмоцияларсыз шешу ең маңызды тармақтарының бірі болып табылады.Авторлардың пікірінше бұл блок тұлғалық дамыту мен тұлғааралық қарым-қатынасты жақсартуға ықпал етеді.Екінші тәсіл эмоциялық интеллект классификациясында аралас модельге жатады.Мұнда эмоциялық интеллект нақты әрбір адамға тән ақыл-ой және жеке қасиеттерінің үйлесімі ретінде қаралады. [34 с. 87].Бұл модельдің жарқын авторларының бірі болып Д. Гоулман [16] и Р. Бар-Он табылады. Д. Гоулман эмоциялық интеллектің астарында мынадай қабілеттер, мотивацияның өзі және көңіл қалуларға орнықтылық, эмоциялық бұрқ етулерден және рахаттардан бас тарту,көңіл-күйді реттеу және қамығушылықтарға жол бермеу [34, с. 88] бар деп түсінеді.Р.Бар-Он эмоционалды интеллект адамға түрлі өмірлік жағдайларды ойдағыдай орындап шығуға барлық танымдық емес қабілеттер сияқты білім мен біліктілік деп түсінеді.
Автор 5 жалпы облысты және 15 шкаланы бөледі.
1.Ішкітұлғалық саласы.Өз сезімдерін түсіну және өзін басқару болып табылады.
А.Өзін-өзі талдау. Өз сезімдерінің қоршаған ортаға қалай әсер ететінің түсіну
Б.Ассертивность .Өз сезімін және ойын анық білдіру, сондай-ақ басқа адамдардың ниетін және рекациясын назарға ала отырып қаттылық сенімін білдіру.
С. Тәуелсіздік. Дербес шешімдер қабылдау және өзін-өзі бақылау.Өз эмоцияларына басқара білу.
Д.Өзін-өзі бағалау.Өзімен келісу, үйлесімділік.Өзін-өзі құрметтеу және қабылдау.
Е.Өзін-өзі жетілдіру.Өз әлеуетін іске асыруға қабілетін барынша дамытуға ұмтылу.
2. Тұлғааралық қарым-қатынастар саласы.Басқа адамдармен өзара іс-қимыл.
А.Эмпатия.Басқа адамдардың сезімдерін түсіну, сондай-ақ өзге адамдардың оларға белгілі сезімін түсінгенін білдіру.
Б.Әлеуметтік жауапкершілік.Басқа адамға қамқорлық, жауапкершілік,ар-ұят, өзара тиімді ынтымақтастықты қамтиды.
С.Тұлғааралық қарым-қатынас. Вербальды және вербальды емес коммуникацияларға сындарлы қарым-қатынас.Эмоцияоналды жақын сезімдерге негізделген өзара тиімді қарым-қатынасты анықтау білу және қолдау.Әлеуметтік байланыстарда еркін және ыңғайлы жағдайда болу.
3.Бейімделу саласы. Кез-келген жағдайларға икемділігі, нақтылығы және адекваттылығы. Мәселелерді туындауына қарай шешу.
А.Мәселелерді шешу.Мәселені анықтау және тұжырымдау, сондай-ақ оны шешудің әлеуетті тиімді жолдарын әзірлеу және жүзеге асыруы
Б.Шындықты бағалауы.Бұл объективті түрде бар екендігін өзінің тәжірибесі арасындағы арақатынасты анықтау. Прагматизм, объективтілігі мен адекваттылығын қабылдау.
С.Икемділігі.Өзгеретін жағдайларға байланысты өз сезімдерін, ой мен іс-әрекеттерімен келісу.Бейтаныс,тартысты және жылдам өзгермелі жағдайларға бейімделуі.
4.Күйзелісті басқару саласы. Күйзелісті жеңе білу.
А.Күйзеліске төзе білу жүйесі.Күйзеліс әкелген жағдайларға физикалық емес және эмоциялық қысымсыз қарсы тұру қабілеті.
Б.Импульсивтілікті бақылауы.Тап келген эмоцияларға берілмеу қабілеті.
5.Жалпы көңіл-күй саласы.Өмірді оң көзқараспен қабылдауы, өмірді қанағаттануы.
А.Өмірді қанағаттануы.Көңілді,ашық-жарқын,жа йсаң бола білуі.
Б.Оптимизм.Кез-келген іске ынта білдіру, барлық істе артықшылықтарды көре білуі.
Д.В.Люсин ұсынған модель бойынша-біз өз зерттеулерімізді ұстануға тиіс модель.Д.В.Люсин бойынша эмоциялық интеллект- басқа сезімдер мен эмоцияларды түсіне білу және оларды басқару қабілеті [28, с.33].Автор эмоциялық интеллектіні екіге бөледі: тұлғаішілік ( өз эмоцияларын түсіну және басқаруы) және тұлғааралық ( басқа адамдардың эмоцияларын түсіну және басқаруы). Тұлғаішілік эмоциялық интеллектісін өлшеу үшін-сыналушылардан-сауалнамалар, тұлғааралық эмоциялық интеллектісін өлшеу үшін-тесттер неғұрлым қолайлы.Д.В.Люсин эмоциялық интеллектінің табиғатқа екі жақты байланысын көрсетеді: бір жағынан ол-жеке сипаттамалармен байланысты, ал екінші жағынан танымдық қабілеттерімен байланысты.Автор эмоциялық интеллектіге әсер етуші факторларды бөледі;1. Танымдық қабілеттер( эмоциялық ақпараттарды өңдеуде жылдамдылық және дәлділік); 2.Эмоциялар туралы ойлауы ( ақпараттың маңыздылығы, құндылығы жайлы); 3.Эмоцияның ерекшеліктері (эмоционалдық тұрақтылық, эмоционалдық сезімталдығы, және т. б.). Д.В.Люсин ұсынған модель шын мәнінде аралас модельдерге жатады, бірақ автор айырмашылықтарды өзі көрсетеді: эмоцияларды түсінуі және басқаруы эмоциялық интеллектіге еңгізілмейді.
Эмоциялық интеллектінің алуан түрлілігі( ақыл-ой негізінде) М.А.Холоднойдың пікірінше интеллект жоғалып кеткен [46, с. 121]. Еріп кетті психологиялық санаттағы зертеуде және әр түрлі тәсілдерде өз мағынасын жоғалтты.Алайда оны тәжірибелік деңгейде зерттеу ашық болып қалады. Сондықтан біз үшін эмоциялық интеллект ұғымын талдау маңызды болып қалады. Д. Гоулман [16], Р. Стернберг [34], П. Сэловей и Дж. Мэйер [28], Д.В. Люсин [28] секілді авторлардың еңбектерімен танысып біз эмоциялық интеллектінің құрамын анықтадық. ( кесте 2). Біздің зертеулерде Д.В.Люсиннің теориясындағы негізгі құрамдас бөліктер алынды. П. Сэловей мен Дж. Мэйердің еңбектерінен алынған мәліметтер Д.В.Люсиннің еңбектерінде кездеспеген,бірақ оның эмоциялық интеллектіге тікелей қатысы бар.
Кесте 2
Эмоциялық интеллектіні құрайтындар
Автор
Тұлғаішілік интеллект
Тұлғааралық интеллект
Д.В.Люсин
Эмоциялық қамығудың өзінде бар екендігін анықтау
Эмоциялық қамығудың басқа адамда бар екендігін анықтау
Адам өзі бастан кешіп отырған эмоцияларын өз эмоциясымен сәйкестендіру
Басқа адам бастан кешіп отырған эмоцияларын өз эмоциясымен сәйкестендіру
Өз эмоцияларының қарқындылығын басқара білу қабілеті
Басқа адамның эмоцияларының қарқындылығын басқара білу қабілеті
П.Сэовей мен Д.Мэйер
Сол немесе басқа эмоцияның айта білуін табу
Эмоцияны шақыратын себептерді түсінуі
Сол немесе басқа эмоция алып келетін себептерді түсінуі
Ішкі эмоциялық көрсетулерін басқара білу қабілеті
Фасилитация мышления вследствие подбора более подходящей для ситуации эмоции
Алдағы уақытта біз эмоциялық интеллектіні құрайтындарды қайта еске түсіреміз. Біздің елестетуімізше интеллектінің басқа түрлері бір уақытта академиялық, сонымен қатар алынған интеллектіні пайдалану қажеттілігіне қарай тәжірибелік болуы мүмкін. Д.В. Ушаков пен А.Е. Ивановская [43] өз статьяларында теоретикалық (академиялық) әлеуметтік интеллект және әлеуметтік интеллект жайлы айтады. Эмоциялық интеллект қазіргі заманғы зерттеушілірдің пікірінше әлеуметтік интеллектінің бір бөлігі болып табылады: ... эмоциялық интеллект оның бөлігі ретінде қарастырылады [әлеуметтік интеллект] [36]. Бірінші суретте біз [15, 36, 43] жүргізген әдебиетті талдауда эмоциялық интеллектінің тәжірибелік,академиялық және т.б түрлерін елестеткен болатынбыз.
Әлеуметтік
Әлеуметтік
Дене-кинестетикалық
Дене-кинестетикалық
Кеңістіктік
Кеңістіктік
Логикалық-математикалық
Логикалық-математикалық
Музыкалық
Музыкалық
Лингвистикалық
Лингвистикалық
Эмоциялық
Эмоциялық
Академиялық Тәжірибелік
1-ші сурет.Эмоциялық интеллектінің орны интеллектінің басқа түрлерінің жүйесінде.
Біз үшін маңызды факт болып әдебиетте баяндалған өмірінің соңына дейін эмоциялық интеллектіні қалыптастыру және дамыту болып табылады.Біз үшін маңызды болып интеллектіні қарым-қатынас арқылы қалыптастыру болып табылады.
1.3 Эмоциялық интеллектіні қалыптастыру әдістері
Оқытудың белсенді әдістері (ОБӘ)-оқу процесін белсендіретін , білім алушыны творчествалық қатысуға оятатын әдістер[3]. Белсенді әдістер оқушыны оқу процесіне қатысуын болжайды. ОБӘ-нің арқасында білім алушылар іс-әрекетке қосылып,мәселенің шешімін табады.Бұндай оқыту әдістері тәжірибелік дағды мен әдеттерді дамытады, терең білімдерді қалыптастырады.
Оқытудың белсенді әдістері екіге бөлінеді: 1. ОБӘ-нің бірінші түрі оқушылардың іс-әрекетті өз бетінше орындай алуына негізделген. ОБӘ-нің бірінші түріне : мәселелік лекцияларға мәселелік-белсенді тәжірибелік сабақтар, лабораториялық жұмыстар, семинарлар, дискуссиялар, курстық және дипломдық жұмыстар, жобалау, тәжірибе, конференциялар,олимпиадалар т.б кіреді. ОБӘ-нің бірінші түріне шартты жағдайдайдың шынайлығына кірмейді.
2. ОБӘ-нің 2-ші түріне - шартты ортада шынайы жағдайларда еліктеу. Олар өз ішінде екі түршеге бөлінеді: а. ойындық емес ОБӘ ( нақты жағдайларда, еліктеу жаттығуларында талдау әдісі), бұл жағдайда шынайы объектілерді және жағдайларды модельдеу кіреді, бірақ ойын кірмейді. б. Ойындық ОБӘ ( іскерлік ойындар, рөлге ойнау әдісі, көліктік модельде жеке ойындық сабақтарда ). Біз екі белсенді әдіске толықтай тоқтаймыз.ОБӘ-нің бірінші түріне - семинарға бірінші форма жатады.Екінші формаға оқытудың барлық белсенді әдістерін біріктіретін-тренинг жатады.Семинарды қарастырудан бастаймыз. Семинар- оқытушының басшылығымен оқытушылық немесе ғылымилық нәтижесі бар студенттер,тәжірибеден өтушілер хабарламаны талдайтын, оқу-тәжірибелік сабақтардың формасы, баяндама және рефераттар [37]. Семинардағы оқытушының рөлі-семинарға қажетті материалды дайындау,талқылау.Семинарды ұйымдастырудың негізінде жатқан идеялардың бірі-оқушылардың белсенділігін арттыру. А.А.Вербицкийдің пікірінше семинардың міндеттерінің бірі- теориялық білімді пайдалануда студенттерді дағды мен әдеттерді меңгеру мүмкіндігімен қамтамасыз ету [14]. Вербицкий А.А. оқутын семинарлардың бірнеше түрлерін көрсетеді. 1.Пәнаралық семинар.Сабақта белгіленген тақырып әр түрлі аспектілерде қаралады:Экономикалық,құқықтық,саяс и,ғылыми-техникалық,психологиялық және моральдық.Бұндай семинардың мақсаты студенттердің ой-өрісін кеңейту,сондай-ақ мәселені кешенді түрде шешуін дамыту.
2. Мәселелік семинар. Қандай да бір курстын бөлімін оқытудын алдында қолданады. Әлі өтпеген бөлімді оқытушы студенттер осы бөлімнің мәселерін талқылып түсінулері үшін оларға іріктеліп алынған тапсырмаларды береді.Мақсаты- студенттердің осы облыстағы білім деңгейлерін анықтау,сондай-ақ оқытылып жатқан тақырыпқа қызығушылықтарын қалыптастыру.
3.Тақырыптық семинар.Мақсаты- білім алушылардың қандай да бір өзекті тақырыпта немесе оның маңызды аспектісінде фокустау. Семинардың алдында студенттер тақырыптың елеулі жақтарын белгілейді және тақырыпты қоғамдық немесе еңбек іс-әрекетінде тәжірибемен байланысын қадағалайды.
4.Бағдарланған семинар. Берілген семинарлардың пәні- белгілі жаңа аспектілер немесе мәселені қойылған және зерттелген шешу жолдары.Бұндай семинарлардың мақсаты-жаңа материалдың немесе аспектінің немесе мәселенің белсенді және өнімді түрде зерттеу.
5.Жүйелік семинар.Мақсаты- оқылатын мәселелерге тікелей немесе жанама қатысы бар мәселелермен терең танысу.Семинардың бұл түрі қоғамдық-экономикалық өмірдің әр түрлі тараптарына,құбылыстарға себеп-салдарлық қызығушылық тудырады.
6.Арнайы семинарлар.Мақсаты-ғылым немесе тәжірибе мамандану саласындағы таңдалған арнайы құралдарды студенттердің меңгеруі.Біз өз жұмысымызда мәселелік және тақырыптық семинарларда пайдаланатын боламыз.Мәселелік семинарлар студенттерде осы тақырыпқа байланысты бар білімдерді анықтайды, сондай-ақ зерттелетін тақырыпқа қызығушылығын қалыптастырады.Тақырыптық семинарлар тақырыптағы материалдарды терең меңгеруге мүмкіндік береді.Өйткені семинарлар ақпаратты сүйенуді көздесе, онда біз осы белсенді әдіс арқылы академиялық эмоциялық интеллектіні дамыта аламыз.Әлеуметтік-психологиялық тренинг сияқты белсенді әдіске өтеміз.Бұл тренингі анықтаудың түрлі тәсілдері бар.Психологиялық сөздікте әлеуметтік-психологиялық тренинг бұл практикалық психологияның бөлімі, қарым-қатынаста топтық психологиялық жұмыста белсенді әдістерді пайдалану[35].А.П.Ситников былай деп жазған: тренингтер (немесе оқыту ойындары) әр түрлі ойын жағдайларында өзіне ойындық және оқу іс-әрекетін ұштастыратын синтетикалық антропотехника болып табылады. [38, с.144] Бірі ұйғарымдар былай естіледі: "Тренинг (ағыл. training train -- оқыту, тәрбиелеу)-білім,білік,дағдыларды дамытуға арналған белсенді оқыту әдісі. [42]. Бұны біз аталған жұмыста анықтайтын боламыз.Психологиялық тренинг психологиялық жұмыс әдісі секілді басқа психологиялық әдістерден бөлетін өзіндік ерекшеліктері бар.Солардың кейбіреуіне тоқталайық. Тренингтың ерекше белгілері (И.В.Вачкова бойынша)[11]: ✓топтық жұмыс қағидаттарын сақтау; ✓қатысушыларға көмек көрсетуге бағытталған, бұл кезде тек жетекшіден ғана емес,қатысушылар тарапынан да; ✓ тұрақты топта адамның болуы (әдетте 7-ден 15 адамға дейін) екі-бес күнде тұрақты жұмыс істейтін. ✓белгілі бір кеңістікті ұйымдастыру ( көбінесе ыңғайлы оқшауланған үй-жайда, қатысушылар көбінесе ортасында отырады); ✓ топ мүшелері арасындағы өзара қарым-қатынысқа назар аудару, осында және қазір талданатын және дамитын; ✓ топтық жұмыстарда белсенді әдістерді пайдалану; ✓ топ мүшелерінің бір-біріне деген субъективті сезімдері мен эмоциялары; ✓ қатысушылар арасындағы қарым-қатыснаста ашықтық, психологиялық қауіпсіздік. Тренингтер әрқашан жетекші жұмыс жасайтын парадигма мазмұнымен ерекшленеді. И.В.Вачков төрт парадигманы бөліп көрсетті:
1.Тренинг үйретудің өзіндік формасы сияқты қатты манипулятивті тәсілдердің көмегімен, оң толықтыру қалыпасады,ал теріс толықтырудың көмегімен жетекшінің ойынша теріс,зияндылары жойылады.
2.Тренинг нәтижесінде тиімді міңез-құлықты, білік және дағдыларды қалыптастыратын жаттығу тәрізді;
3.Тренинг оқытудың белсенді формасы ретінде, мақсаты ең алдымен психологиялық білімді беру, сондай-ақ кейбір іскерлік пен дағдыларды дамыту;
4.Тренинг қатысушылардың өздігінен ізденуіне, психологиялық жағдайларды шешу тәсілдерін табуға жағдай жасайды. [10].Осы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz