Төл сөзді төлеу сөзге айналдыру барысындағы грамматикалық өзгерістер
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Еуразия гуманитарлық институты
Шетел тілдері кафедрасы
Абенова Айымгуль Амангельдиевна
Ағылшын тілі сабақтарында оқушыларға төл сөз бен төлеу сөздің қолданылуын рөлдік ойын арқылы дамыту (орта буын негізінде)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық 5В011900 - Шетел тілі: екі шетел тілі
Нұр-Сұлтан 2019
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Ағылшын тіліндегі төл және төлеу сөздердің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ..5
1.1 Рөлдік ойын әдістемесін қолданудың теорялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ..5
1.2 Төл және төлеу сөздің атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..18
1.3 Төл сөзді төлеу сөзге айналдыру барысындағы грамматикалық өзгерістер.25
2 Ағылшын тілі сабақтарында оқушыларға төл сөз бен төлеу сөздің қолданылуын рөлдік ойын арқылы дамыту (орта буын негізінде) ... ... ... ..33
2.1 Ағылшын тілі сабақтарында төл сөз бен төлеу сөзді рөлдік ойын арқылы дамытуға әзірленген экперимент ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.2 7 сынып оқушыларына төл және төлеу сөздерді үйретуде қолданатын рөлдік ойын технологиясынын мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.3 Ағылшын тілі сабақтарында төл сөз бен төлеу сөзді рөлдік ойын арқылы дамытудің әзірленген әдістемелерінің нәтижелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Кіріспе
Қазіргі уақытта ағылшын тілі бүкіл әлемде кеңінен қолданылады. Ол көбінесе жаһандық тіл деп аталып, халықаралық деңгейде іскерлік, саяси, мәдени қарым-қатынаста және білім беруде қолданылады.
Тіл біздің күнделікті өміріміздің ажырамас бөлігі болып табылады. Ол хабар беру , идеялар, ойлар мен пікірлерді жеткізу үшін пайдаланылатын негізгі құрал. Тыңдаушыда сөйлеушінің ойын тіл арқылы түсінеді. Ойдың жарыққа шығып, іске асуы, өмір сүруші үшін тілдік материалға негізделуі, сөздер мен сөз тіркестері және сөйлемдер түрінде айтылады. "Тіл дегеніміз - ойдың тікелей шындығы"(К.Маркс). Ой шындығы тіл арқылы, тілдегі сөздер мен сөйлемдер арқылы көрінеді. Демек, тіл - пікір алысу құралы, ойлаудың қаруы, ойды білдіру құралы. Тіл мен ойлау өзара байланысты. Дыбыстық тіл де, абстракты ойлау да адамға тән құбылыстар. Біріншіден, тіл де, ойлау да - адам миының туындысы, соның жемісі; екіншіден, тіл де, ойлау да - қоғамдық құбылыстар. Адамның ойы арқылы тілдік бірліктер (сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер) болмыспен (объективті дүниемен) байланысқа түседі. Мұнсыз адамдар бір-бірімен сөйлесе алмаған болар еді. Өйткені тілдік бірліктер болмыстағы заттар мен құбылыстардың аттары. Сондықтан да, біз: тіл - ойлаудың құралы, - дейміз.
Төл сөз және төлеу сөз күнделікті ағылшын тілінде маңызды болып табылады. Сөйлеушінің сөзін жеткізудің екі жолы бар: төл сөз және төлеу сөз. Сөйлемнің осы екі түрі де өзіндік ерекшеліктері бар күрделі сөйлемнің түрі болып табылады. Төл сөзде біз айтушының сөзін өзгертпей, өз қалпында береміз. Ал, төлеу сөзде біз біреудің айтқанын өз күйінде емес, оны өз сөзімізбен өзгертіп, тек мағынасын ғана береміз.
Хабарламаны жібере ме, әлде біреудің айтқандарын сөздерін қайталай бересіз бе, біз сөйлейтін сөздерді пайдаланатын сансыз жағдайлар бар, сондықтан оқушылар оны меңгеріп, үйренулері керек. Төл және төлеу сөздерді контекстен үйрену керек екенін ұмытпауымыз керек, сондықтан оқушылар оны қалай және қашан қолдану керектігін үйрену керек.
Зерттеу жұмысының тақырыбы: ағылшын тілі сабақтарында оқушыларға төл сөз бен төлеу сөздің қолданылуын рөлдік ойын арқылы дамыту (орта буын негізінде).
Зерттеу жұмысының нысаны: шет тілін оқыту процесі.
Зерттеу жұмысының пәні: төл және төлеу сөздерді зерттеу.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Рөлдік ойындар оқыту кезінде оқушының тілдік материалдарды жеңіл меңгеріп алуына көмекеседі. Рөлдік ойын дұрыс таңдалып, дұрыс өткізілген сабақта оқушылардыңтілді үйренуге ынталанып, ағылшын тілін білуге қызығушылығы артады. Оқушының шаршағанын сейілтудің ең әсерлі әдістердің бірі - ойын элементтері болып табылады. Рөлдік ойын оқушылырғы бірігіп жұмыс істеуге бағыт бере отырып, іздендіру дағдысын дамытуына мүмкіндік туғызады. Төл және төлеу сөздер тақырыбын меңгерудің ең тиімді әдісі де - рөлдік ойын дар болып саналады.
Зерттеудің жұмысының мақсаты: ағылшын тілінде төл және төлеу сөздердің айырмашылықтарын, өзгерістерін рөлдік ойындар арқылы үйрету.
Зерттеу жұмысының міндеттемелер:
ағылшын тілі сабақтарында рөлдік ойындар әдістемесінің теориялық негіздерін зерделеу;
ағылшын тілі сабағында рөлдік ойындарды қолдану принциптерін ерекшелеу;
ағылшын тілі сабақтарында төл және төлеу сөздерді рөлдік ойындарды қолдану әдістемесін эксперимент барысында жетілдіру.
Зерттеу жұмысының дереккөздері: зерттеу жұмысы барысында Қоянбаев Р.М., Стронин М. Ф., Терский В. Н., Пучкова Ю. Я., Меңжанов Ә. сияқты авторлардың жұмыстарын зерттедік.
Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы: осы дипломдық жұмыс нәтижелерін шет тілін оқыту әдісі мен курсында қолдануға болады. Және басқа да әдістемелік бағдарламаларды құрастыруда пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы: зерттеу барысында төл және төлеу сөздерді дамыту, рөлдік ойындарды сабақ процесінде қолдану. Зерттеу жұмысының нәтижелерін орта мектепте оқуға, арнайы семинар сабағында қолдануға болады. Жұмыстағы өзекті мәселелер әдістеме саласына өз септігін тигізеді. Зерттеу жұмысының нәтижелерін мектеп мұғалімдері мен әдіскерлер қолдана алады.
Зерттеу базасы: Қарағанды қаласының М. Жұмабаев атындағы №39 гимназиясы.
Зерттеу жұмысының әдістері: зерттеу тақырыбы бойынша әдебиеттерді теориялық талдау, жалпылау, баяндау, бақылау, тұжырымдау, талқылау, қорыту, сипаттау, эксперименттік әдістер пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспе, екі тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімін қамтиды. Кіріспеде зерттеудің өзектілігі, тақырыбы, нысаны, пәні, мақсаты, міндеттері, әдістері, дереккөздері, теориялық және практикалық маңыздылығы, базасы көрсетіледі. Бірінші тарауда төл және төлеу сөздердің анықтамасы туралы жалпы ақпарат келтіріледі. Екінші тарауда төл сөзді төлеу сөзге айналдыру барысындағы грамматикалық өзгерістер туралы ақпарат және төл сөз және төлеу сөздерді үйретудегі рөлдік ойындардың түрлері туралы айтылады. Қорытындыда деректердің орташа талдауын көрсететін зерттеу нәтижелері келтіріледі. Пайдаланылған әдебиеттердің сілтеме көздерінен тұрады.
1. Ағылшын тіліндегі төл және төлеу сөздердің зерттелуі
Рөлдік ойын әдістемесін қолданудың теорялық негіздері
Оқытушы оқушыларға ағылшын тілін үйретпес бұрын келесі сұрақтарға жауап беруі қажет: Не үшін керек? Қандай мақсатта қолданамыз? Қандай пайдасы бар? Осы сұрақтарға жауап бергеннен кейін оқытушы оқушылардың тілге деген қызығушылықтарын арттыру жолдарын қарастыруы керек. Сабақтың қызықты, əрі əсерлі өтілуі мұғалімге, яғни, сабақтың тартымды жəне қызықты түсіндірілуіне байланысы зор. Сабақ барысында көрнекілік жəне техникалық құралдарды ұтымды жəне дұрыс пайдалану жоғарыда айтылған міндетті ойдағыдай шешуге үлкен үлес қосады. Оқушылар ағылшын тілін оқып, үйренумен қатар сол елдің тарихымен, əдебиетімен, мəдениет жəне əдет - ғұрпымен танысады. Оқушылардың жаңа тақырыпты жеңіл жəне түсіне меңгеруіне мүмкіндік туғызып, олардың тілге қызығушылығы пен ынтасын арттыру жолдарының бірі -- ойын.
Ойын балалар үшін айналадағыны танып-білу тәсілі болып табылады. Оның негізгі ерекшелігі - балалар үн-түнсіз ойнамайды, тіпті, жалғыз болғанның өзінде де сөйлесіп жүреді. Ойын процесінде сөйлесу үлкен рөл атқарады. Сөйлесе жүріп, балалар пікірлесіп, әсер алысады, ойынның түпкі ниеті мен мазмұнын анықтайды. Ойын - бала үшін нағыз өмір. Ойын әрекетінде баланың психикалық қасиеттері мен жеке басының ерекшеліктері әлдеқайда тез қалыптасады, яғни ол арқылы бала білім алады. Бала зейінін қажет ететін, әдейілеп ұйымдастырылған ойындар бүлдіршіннің ақылын, дүниетанымын кеңейтеді, мінез-құлқын, ерік-жігерін сомдайды. Психологтардың айтуынша, бала ойын үстінде қандай болса, өскенде, еңбекте де сондай болады. Ойын - адамның өміртанымының алғашқы қадамы. Дидактикалық ойын - балалардың оқу әрекетін жандандырып, оқуға деген ынтасын арттыратын маңызды құрал. Оның нәтижесі - балалардың білімді игеруде, ақыл-ой қызметін дамытуда, өзара қарым-қатынас жасауда жеткен жетістіктерінің көрсеткіші. Әрбір сабақта тиімді әдіс-тәсілдерді пайдалануға, түрлендіріп ұйымдастыруға тырысамын. Сөздік-қимылды ойындар, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, санамақтар, тақпақтар, ертегілер және суретті кітапшалар қолдану балалардың қиялын шарықтатып, дамытады [1,39 б.].
Қазіргі таңда қарым-қатынастың шынайы ситуациялық жағдайын моделдеу үшін шет тілі сабағында ойын түрлерін пайдалану үлкен қызығушылық туғызады. И.И. Петричук атап өткендей, адам өмірінің ғажап көрінісінің бірі ретінде ойын барлық дәуірлердегі философтар мен ғалымдардыңназарын аударып келеді. Платонның өзі ойынды пайдалы іс - әрекеттің бірі деп есептесе, Аристотель ойыннан жан - дүниенің тепе - теңдігі мен жан мен дененің үндестігін көрген [2, 38-40б.]. Біздің мақсатымыз - сабақ барысын қызықты ету. Оқушылардың назары бірқалыпты емес, олар ең қызықты нәрсеге баса көңіл аударады.
Қазіргі Қазақстан мектебіндегі жаңа өзгерістер әлемдік білім беру тәжірибелерін пайдалана отырып, оқушының жеке дара күшінің дамуын қамтамасыз ететін жаңа технологияларды іздестіру және оларды қолдануға бағытталған.
Қазіргі кезеңде бұрынғы дәртүрлі болған қалыпты сабақ беру әдісін жаңа мазмұнда ұйымдастыру және жаңа технологияны пайдалана отырып түрлендіру - уақыт талабы. Өйткені бүгінгі қоғамдағы өзгерістермен бірге білім беру жүйесінде де, сабақтың жүргізілу барысындада, жаңа талап, жаңа міндет әкелді. Бұл талап оқушының ағылшын тілінде сөйлеу қабілетін жетілдіру болып отыр.Тіл үйрету үдерісіндегі ең белсенді заманауи әдістемелік тәсілдердің бірі ойын технологиясы. Осы технологияны тиімді қолдана білген ұстаз өз шәкірттеріне білім, тәрбие беруде табысқа жетеді, сол арқылы олардың бойында өзгеге өз бетінше жеткізу қабілеті мен дағдысын, екеуара қарым - қатынас негізіндегі сөйлеу дағдысын қалыптастыруға ықпал ете алады.
М.Ф.Стронин бойынша, ойын дегеніміз - эмоциялық және ақыл - ой күшін талап ететін, ерекше ұйымдастырылатын іс-әрекет [3, 70б.]. Ойын әрқашан да қабылданатын шешімді болжайды - не істеу керек, не айтқан дұрыс, қалай ұта аламыз? Осы сауалдарды шешуге деген ынта ойыншының ойлау қабілетін арттырады. Сонысымен де ол оқытушыларды, оның ішінде ағылшын тілі оқытушыларын тартады. Ойында барлығы тең. Оған, тіпті, сабақ үлгерімі төмен оқушының да қабілеті де бар. Теңдік сезімі, қызығушылық пен қуаныш атмосферасы, берілген тапсырманы орындауға күш-жігерінің жететінін сезіну - мұның барлығы оқушыға сөйлеуде ағылшын тілін қолдануға кедергі жасайтын ұялшақтықты жеңуіне мүмкіндік беріп, оқу барысында нәтижелі болады. Тілдік материал білінбей оқушы бойында қалыптасып жатады.
Қазіргі кезде ойын мәселесі бірқатар ауқымды зерттеулерде қомақты орын алып, оның оқушыны дамытудағы мәні анықталды. Зерттеушілер ойын арқылы оқу міндеттерін тиімді шешуге болатынын дәлелдеді.
Ойын теориясы мен практикасын отандық және шетелдік педагогтар, психологтар, социологтар зерттеуде. Мысалы: Иохан Хейзингтің Ойыншы адам, Д.Б. Элькониннің Ойын психологиясы, Эрик Берннің Адамдар ойнайтын ойындар атты еңбектер жазды. Ұлы ойшылдар Ж.Ж. Руссо мен И.Г. Песталоццы ойын арқылы балаларды болашақ өмірге бейімдеу керек деп түсіндірді. Ойынның теориясы мен маңыздылығы туралы К.Д. Ушинский мен П.Ф: Лесгафт, тәрбиеде және оқыту барысында ойынның алатын орны туралы В.А. Сухомлинский, С.П. Шацкий және Н.К. Крупская өз пікірлерін білдірген.
Оқытушы оқушыларға ағылшын тілін үйретпес бұрын келесі сұрақтарға жауап беруі қажет: Не үшін керек? Қандай мақсатта қолданамыз? Қандай пайдасы бар? Осы сұрақтарға жауап бергеннен кейін оқытушы оқушылардың тілге деген қызығушылықтарын арттыру жолдарын қарастыруы керек. Сабақтың қызықты, əрі əсерлі өтілуі мұғалімге, яғни, сабақтың тартымды жəне қызықты түсіндірілуіне байланысы зор. Сабақ барысында көрнекілік жəне техникалық құралдарды ұтымды жəне дұрыс пайдалану жоғарыда айтылған міндетті ойдағыдай шешуге үлкен үлес қосады. Оқушылар ағылшын тілін оқып, үйренумен қатар сол елдің тарихымен, əдебиетімен, мəдениет жəне əдет - ғұрпымен танысады. Оқушылардың жаңа тақырыпты жеңіл жəне түсіне меңгеруіне мүмкіндік туғызып, олардың тілге қызығушылығы пен ынтасын арттыру жолдарының бірі -- ойын.
Бір сарынды және бір бағытта ұзақ жүргізілген іс әрекет бала өміріне шексіз зиянын келтіреді. Сондықтан оқыту барысында әр түрлі оқыту әдістері мен формаларын алмастыра отырып қолдану керек - дейді К.Д. Ушинский. Оқушылардың білуге деген ынтасы мен мүмкіндігін толық пайдалану және оларды оқу үрдісінде үздіксіз дамытып отыру сабақ барысында алған білімдерін практикада қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін ойын түрлерін пайдалану ерекше.
К.Д.Ушинский: ... өз сабағында барлық оқушыларды тарта білу, танымдық белсенділігін оята білу мұғалімнің көрсеткіші - дейді. Сондықтан сабақтарда ойын элементтерін қолдану арқылы оқушылар үйренеді, білім алады және жеке тұлғаның мүмкіндіктерін тәрбиелеуге, ерекшелеуге көмектеседі [4, 63-64б.].
К.Ушинский сабаққа ойын элементтерін енгізу оқушылардың білім алу үрдісін жеңілдететінін атап көрсетсе, Н.Крупская бала жас болғандықтан ғана ойнамайды, балалықтың өзі оған ойнау үшін, яғни жаттығу арқылы өмірде қажетті дағдыларды игеру үшін берілген деген пікір айтады.Өзінің көптеген еңбектерінде ойынның бала өміріндегі маңызына үлкен мән берген. Қандай ойын болсын,әйтеуір бір нәрсеге үйретеді, ең бастысы, оқушыны мұқияттылыққа, еңбекке,жолдасымен ынтымақта болуға баулиды.
Ойын - күрделі әрекет, ол білімді, ақылды ұйымдастыруды қажет етеді. Ойынның өз мақсаты, жоспары, шарты, жауабы, арнайы заттары т.б.көптеген сипаттары бар. Ойын арқылы оқушы өмірден көптеген мәліметтер алады, өзінің психикалық ерекшеліктерін қалыптастырады. Оқушы зейінін қажет ететін әдейілеп ұйымдастырылған ойындар, оның ақылын, дүниетанымын кеңейтеді, мінез-құлқын, ерік - жігерін қалыптастырады. Аса ірі психологтардың айтуы бойынша оқушы ойын үстінде қандай болса, еңбекте де сондай болады, демек ойын адамның өміртанымының алғашқы қадамы.
Педагогикалық үрдісті жетілдіруде ойынның алар орнын қазақстандық ғалым Н. Құлжанова да зерттеген. Ойын оқушы үшін еліктеу, инстинг, күнделікті негізгі әрекет және оның жеке өмірі, - деп дәлелдеген.
Н. Құлжанованың айтуы бойынша ойынды әдептілік, тәрбиелік мақсатта пайдалану - оқушының болашақ өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеуі және өмірдің талаптарына сай бейімделуі басты педагогикалық мақсаттар. Ғалым Бала ойында ғана тынығып, жұмыс жасап, өсіп жетіледі. Оның ойлау қабілеті жетіліп, қарым-қатынас жасау мүмкіндігі артады, - деп атап көрсеткен [5, 132 б.].
Ойын - бала үшін өмірлік тәжірибе, - деп М. Жұмабаев атап көрсетсе, Ойын - баланың рухани дамуының негізі, - деп Ж. Плаже, К. Левин, Л.С. Выгоский, Д.Б. Эльконин өз еңбектерінде атап көрсеткен.
Л.С.Выготскидің зерттеуінде балалар арасындағы жағымды қарым - қатынасты қалыптастыруда ойынды пайдалану мүмкіндіктеріне тоқталды. Шетелдік педагогикада оқушы ойынының дамуында және өзара қарым - қатынас үрдісінде педагогтың пассивті рөлі туралы пікірлер басым болғаны белгілі. Қарым - қатынас үрдісінде ойынның маңызын талқылау үшін балалар арасындағы қарым - қатынас проблемасын қалыптастыру қажет [6, 17б.].
М.Б. Теплицкая жалған жағдаят терминологиясы бойынша, ойын шыңы сюжетті немесе рөлдік ойындар болып есептеледі.
Ойын - ойлау қабілетін жақсарту мен сабақты қызықты өткізу мақсатында қолданылатын оқытушының құралы. Ойын арқылы оқыту - тіл үйренуде ең ұтымды тәсілдердің бірі.
Кез келген сөйлеу әрекетіне қатысты ойындар оқушыны сұрақ қою, жауап беру арқылы өз ойын сол тілде еркін жеткізуге мүмкіндік туғызады. Бүгінгі таңда ойын технологиялары мектептің оқу - тәрбие процесінде оқушылардың жалпы оқу интеллектуалдық біліктері мен дағдыларын қалыптастыруда ерекше мәнге ие болады.
Ойын дегеніміз - жaс ерекшеліктеріне қaрaмaйтын, aдaмның көңіл-күйін көтеретін, ойлaндырaтын үрдіс. Ойын - төзімділікті, aлғырттықты, тaпқырлықты, ұқыптылықты, ізденімпaздықты, іскерлікті, дүниетaным өрісінің көлемділігінің, көп білуді, сондaй-aқ, бaсқa да толып жaтқaн сaпaлылық қaсиеттердің қaлыптaстыруғa үлкен мүмкіндігі бaр педaгогикaлық тиімді әдістердің бірі.
Рөлдік ойын көмегімен оқушылардың таным процестерінің барлығы да іске қосылады: байқау, есте сақтау, ойлау және шығармашылық қабілеттері дамиды. Рөлдік ойын технологиясын қолдану - әр қашан жақсы нәтижелер береді, пәнге деген қызығушылықты арттырады. Сабақтың мақсаты мен міндетіне қарай сол сабақты пысықтауда, оқушылардың сөйлеу әрекетін іске қосуда әр түрлі рөлдік ойындар қолданылады.
Рөлдік ойындардың оқыту процесінде пайдасы маңызды. Көптеген атақты педагог ғалымдар ойынның оқыту барысындағы тиімділігіне аса мән берген. Ойын - эмоционалдық және ақыл - ой сезімдерінің күшеюіне негіз болатын, алдын - ала ұйымдастырылған іс - әрекет.
Оқу үрдісінде ойынды не үшін қолданамыз? Өйткені ойын түрінде өткізілген сабақ қатысымдықты айқындайтын негізгі факторларды, сөздер мен сөз тіркестерін еске сақтауға, қарым - қатынас жасауда өзінің әлеуметтік рөлін айқындауға көмектеседі.
Ойын арқылы бір мезгілде көптеген мақсаттарға қол жеткізуге болады. Ойын тілдік дағдылар мен білімді қайта қалпына келтіреді, тереңдетеді, өзектілендіреді және бекітеді. Ойын сөздік қорды байытады, есте сақтауға көмектеседі және сөйлеуді дамытуда септігі тиеді.
Ойынның қандай да бір түрін қолданбас бұрын оқытушы ойынның технологиясын жақсы меңгеріп, ойынның мақсатын дұрыс таңдап алуы қажет. Жалпы қарайтын болсақ, жай ойындарға қарағанда педагогикалық ойындардың маңызы көбірек. Педагогикалық ойындар білімділік, тәрбиелік, дамытушылық мақсат қоя отырып, үнемі оқыту, үйрету қызметін атқарады. Ойын әрекетінің неғұрлым нәтижелі болуы, ойыншылардың оқытушы ұсынған ережеге сай жұмыс істеуіне, яғни ойнауына байланысты. Оны ойын біткен соң оқытушы қорытындылағаны дұрыс.
Кеңестік педагог А.С. Макаренконың пікірінше: "Ойында баланың психологиялық қасиеттерінің сапалары да өзгеріп отырады. Ойын баланың сабаққа ынтасын аудартуға, көңіл қойғызуға, сондай - ақ қабылдауын жеңілдетуге, білімді толық игеруіне көмектеседі".Сондықтан да ұстаздың басты міндеті сабақта ойын элементтерін дұрыс таңдап, қолдана білу.
Бұл туралы орыс педагогы А. Макаренконың айтылған тағы бір сөздері орынды: Оқушы өмірінде ойының маңызы зор, ересек адам үшін еңбектің, жұмыстың, қызметтің қандай маңызы болса, нақ сондай маңызы бар. Жеке адам ойында қандай болса, өскесін жұмыста да көп жағынан сондай болады. Сондықтан келешек қайраткерді тәрбиелеу алдымен ойында басталады [7, 16б.].
Ойындар - белгілі бір білімді, іс - әрекетті үйрету құралы. Мәселен, бұрынырақта шахмат ойыны арқылы соғыс өнерінің тактикасы мен стратегиясы үйретілген. Кейінгі кезеңде ол жұртшылыққа кең тарап, спорттық ойын түріне жатқызылды.
С.А. Шмаковтың пікірінше, ойын - бұл тәртібіне өзіндік басқаруды жинақтайтын, қоғамдық тәжірибені меңгеруге бағытталған белгілі бір жағдайдағы іс - әрекет түрі.
Тіл үйренушінің психикасы, барлық қабілеті өзінің іс - әрекеті арқылы беріледі. Тіл үйренушінің ішкі сезім - санасы қалыптасады, ойлауы мен іс-қимылы қатар жүреді. Үйренуші ойлап отырып іс-қимыл жасайды да, тілді дұрыс қолдануға тырысады. Осының бір артықшылығы - тіл үйренуші оқу материалдарын жүйелі түрде қайталап, жаттығып отыратынында. Олардың лексикалық дағдысы да, грамматикалық дағдысы да қалыптасады. Сөйлемнің мазмұн мағынасы ғана емес, формасына да назар аударады. Білім деңгейі көтеріледі және әрі қарай тереңдетілуіне көп септігін тигізеді. Ойынның қызметі мен ерекшеліктері мыналар:
- алған білімі еске түсіріледі;
- теориядан алған білімі бекітіледі;
- көру қабілеті нығаяды;
- есту қабілеті артады;
- қабылдау мүмкіндіктері молаяды;
- пайымдау қабілеті артады;
- сенімділік қабілеті күшейеді;
- байқай қабілеті дамиды [8, 37б.].
Ойындарды оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу ісінде пайдалану проблемасын көптеген педагогтар мен психологтар қарастырған.
Оқушының жеке тұлғасын қалыптастыруда ойынның педагогикалық мүмкіндіктері туралы Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци, Р.Оуэн, Ф.Фребель, П.Ф.Лесгафт, Н.К.Крупская, А.С.Макаренко, В.А.Сухомолинский ерекше атап өткен. Ойын теориясы мен практикасын жасауға көрнекті психологтар Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин, П.П.Блонский және т.б. үлес қосты. Ойын теориясы мәселесіне неміс ағартушылары Ф.Шиллер, К.Гросс, В.Вундт және ағылшын әлеументтанушысы Г.Спенсер ерекше ден қойды.
Ойын мәнділігі нәтижесінде емес, процестің өзінде болып табылатын іс-әрекеттің бір түрі, өмірдің керемет құбылыстарының бірі, оқушының барлық маңызды ақыл - ой қалыптастыруға бағытталған әсерімен дамитыны мойындалған. Ойын технологиясын оқыту процесінде пайдалану оқушының қалыпты дамуына әсер етіп, шығармашылық қабілетін, танымдық белсенділігін арттырады.
Сөйтіп, ойын технологиялары дегеніміз оқушының қалыпты дамуына әсер етіп, оның шығармашылық қабілетін, танымдық белсенділігін арттыратын педагогикалық процесті үйымдастыру формаларының бірі болып табылады.
Ойын - бұл қарым-қатынас, оқыту және өмірлік тәжірибе жинақтау құралы, оқытудың қиын социомәдени феномені, элементі болып табылады.
Д.Б.Эльконин өзінің Психология ойыны атты кітабында ойын сөзі көңіл көтеру мағынасында, сонымен қатар, ауыспалы мағынада қолдана береді.
Оқушылар ойындарын жүйелі суреттеуде Е.А. Покровский өзінің кітабына былай деп жазған: ойын ұғымы кейбір халықтар арасында өз ерекшелігі бар. Мысалы: ежелгі гректерде ойын сөзі балаларға тән әрекетті білдіретін. Еврейлерде ойын сөзі әзіл мен күлкі ұғымдарымен теңестіретін. Римдіктерде ludо - қуаныш, шаттықты білдіреді. Санскритше кляда - ойын, қуаныш. Немістерде ежелгі герман сөзі spilan жеңіл, байсалды әрекетті білдіреді .
Аяғында бүкіл европалық тілдерде ойын сөзі адамның жалпы әрекетін білдіреді, бір жағынан ауыр жұмысқа негіздемейтін адамдарға қуаныш пен шаттыққа бөлейді.
50 жылдан кейін атақты голландиялық биолог пен психолог Ф.Бойтендайк ойын сөзіне этимологиялық анализ береді және осы сөзді бейнелейтін ерекше процесстер белгілерін табуға тырысты.
Испандық философ Хосе Ортега-и-Гассе, ойын әрекетін адам құмарлығы ретінде бейнелеп, еңбек әрекетін түсіндіретін адамды жоғарыдан көрсетуге қабілетті деп санаған түссіз еңбек. Ойын әрекетінің мәселелеріндегі үлкен теориялық қызығушылық ойын мен өнердің өзара қарым-қатынасына байланысты қойылатын сұрақ. Осы сұрақты талқылауда үлкен мәнге ие болған голландиялық тарихшы және мәдениет философы Иохан Хайзингтің монографиясы Homo ludens (ойнап жатқан адам), ойынды өнермен байланыстырумен қатар оған әділ сотты, ғылымды, тұрмысты, тілді, поэзияны, әскерге, өнерді және т.б. қосады [9, 175б.].
Ойынның әр түрлі белгілерін қоса отырып, ол: ойын бір мақсатқа бағытталған, уақытты және жерді өз еркімен нақтылайтын әрекет не жұмыс болып саналады. И.Хейзингтің ойынша, ойын әр түрлі мәдени және тұрмыстық құбылыстарды бағалау критериесі болып табылады, әсіресе бұл өнерге байланысты, өйткені өнер табиғаты ойынға жақын. Автордың басты пікіріне сәйкес, адам тарихының дамуында ойынға негізделген мәдениет дамуы жатыр. Хейзингтің ойынша, әрбір ойын - бұл парасаттылық, қызығушылық немесе қызықсыз тараулар шекарасында жүретін бостандық әрекеті. Жалпы алғанда, оның сөздері бойынша, мәдениет ойын ретінде емес және ойыннан басталмайды, ол ойынның өзінде бастау алады.
Ойын - қанағат алу үшін жасалатын іс - әрекет. Ойын туралы көптеген теориялар бар. Солардың бірін алғаш рет жасаған Ф. Врубель. Ол ойын арқылы бала өзін - өзі көрсеткісі келеді дейді. М. Лазарус жұмыстан кейін демалу теориясын, Г. Спенсер ойын арқылы денедегі артық энергияны шығару, К. Крус тіршілік үшін күреске әзірлеу ойындарының, С.Л. Рубинштейн еңбекке дайындайтын ойындарының теорияларын жасады. Ойын туралы қазіргі көзқарастар оның көптеген қызметін анықтап отыр. Ол қажеттіліктерді, қызығушылықтарды қанағаттандырып, өмірге бейімделуін жеңілдетеді (Д.Б. Эльконин), болмысты тануға көмектеседі.
Белгілі ресейлік ғалым-педагог Л.В. Занковтың айтуынша, сабақтағы ойын элементтері оқу процесіндегі зерттеушілікті көруге көмектеседі, оқушылардың білімін кеңейтуге, шығармашылық ізденімпаздығы мен зерделілігін арттыруға және оқуға деген ептілігін қалыптастыруға қызығушылығын және ынтасын арттыруға септігін тигізеді.
Ойын бастауы, көркем шығармаға тән, пайда болуының бірінші күндерінде адам әрекетінің көптеген белгілерін бейнелейді және оның мінез-құлқын анықтайды. Ол аз уақыт мерзімінде әр түрлі пәндер бойынша оқушылардың білімді, іскерлікті, дағдыны игеруін қамтамасыз етеді.
Ойынның артықшылығы, кез - келген ойын бірнеше функцияларды (қызметтерді) атқарады: С.А.Шмаковтың пікірінше, ойын табиғаты - бұл оның нақты құндылығы: қуанышты жағдай, эмоция, белсенді өмірлік тонусы, сергектік, ширақтық. Э.Берннің пікірінше ойынның тарихи мағынасы адамдар ойнайтын ойын ұрпақтан ұрпаққа беріледі.
Сонымен мектептің оқу - тәрбие процесінде ойын технологияларын тиімді пайдалану оқу іс - әрекетінің ақпараттық - бағдарлы, ұйымдастыру-орындау және бақылау - түзету функцияларын іске асыруға, оқушылардың жалпы оқу интеллектуальдық біліктерін қалыптастыруға игі әсерін тигізеді.
Оқушыларды тәрбиелеудің, оқытудың және дамытудың көне тәсілдерінің бірі - ойын болып есептеледі. Жинақталған тәжірибені аға ұрпаққа берудің бір тәсілі ретінде қарастыруға да болады.Оқушыларды ерте кезден бастап ойынға қалыптастыру қажет. Өскелең ұрпаққа қоғамдағы мәдениеттің сәтті берілуі балаларға ересек тарапынан ұсынылатын ойындар мазмұнына да байланысты болады [10, 92б.].
Қоғамдағы тәжірибені жемісті меңгеру үшін, әрекет ету үрдісінде тек қана оқушының өзінің белсенділігі болуы қажет екендігін ескере кеткен жөн. Егер тәрбиеші алынған тәжірибенің белсенділігін сипаттап, ескермесе, онда ойынды үйретудің әдістемелік тәсілдері мен ойынды басқару өз деңгейінде практикалық мақсатқа жете қоймайды.
Ойын кезінде жан-жақты тәрбиелелердің мақсаты әр жас кезеңде ойын әрекетінің психологиялық негізін құрастырған жағдайда ғана табысты іске асырылады. Бұл ойынның дамуы баланың психикасын үделі өзгертумен және ең алдымен тұлғаның барлық жағынан дамуының фундаменті болып табылатынын оның интелектуалдық ортасына байланысты. Ойында психикалық үдерістер: қабылдау, ойлау, ес, сөйлеу, т.б. қалыптасады.
Ойын, оқу, еңбек адамның негізгі іс - әрекетінің түрі. Оқу процесіне ойынның енгізілуі ағылшын тілі пәніне оқушылардың қызығушылығын едәуір арттырады, эмоциялық сезімдерге тола жағдаят туғызады және оларды іс-әрекетке ынталандырады. Ойын мезеттері кез - келген сабақта әр қилы, қызық сәттерді туғызып, эмоциялық бояу береді. Ойын барысында оқушы жеке тұлға ретінде қалыптасады.
Жалпы ойын әрекеті күрделі құбылысқа жатады. Әдістемеде ойын түрлерін белгілі бір білімді, іс - әрекетті үйрету құралы ретінде қолданады. Ойынның тек сыртқы бөлігі ғана - ойын, ал бейнесі, мазмұны және оның бағыты оқыту болып есептелсе, біздің жағдайымызда - тілді қарым - қатынас құралы ретінде меңгерту. Ойынды сабақ барысында қолданудың маңызы жайлы көптеген ғалымдар атап өткен. Соның бірі Д. Б. Эльконин ойын туралы қазіргі көзқарастарды және оның көптеген қызметін анықтап отыр. Ол баланың қажеттіліктерін, қызығушылықтарын қанағаттандырып, оның өмірге бейімделуін жеңілдетеді, болмысты тануға көмектеседі. Ойын арқылы бала білім алады, тәрбиеленеді, қоғамды құрметтеуге үйренеді, ынтымақтасып жұмыс істеуге дағдыланып, ұтылуға емес, ұтуға тырысады. Соның ішінде Д. Б. Эльконин ойынның адамға қажетті маңызды төрт функциясын бөліп көрсеткен. Олар: оқушының сабаққа деген ынта - жігерін дамыту; дүниетанымын кеңейту; ақыл - ойын дамыту; және еркін - мінез құлқын өрістету.
Китайгородская Г.А. өзінің Интенсивный курс деген еңбегінде студенттердің сабақтағы белсенді іс - әрекеттерін ұйымдастыру, ойлау, шығармашылық, ізденіс қабілетттерін дамыту арқылы, білім сапасын көтеруде ойын технологиясын пайдаланудың маңызы зор. Ойын технологиясын сабақта дұрыс қолдана білу керек. Санына емес сапасына назар аударған жөн - деп атап көрсеткен [11, 13б.].
Белгілі ресейлік ғалым-педагог Л.В. Занковтың айтуынша, сабақтағы ойын элементтері оқу процесіндегі зерттеушілікті көруге көмектеседі, оқушалардың білімін кеңейтуге, шығармашылық ізденімпаздығы мен зерделілігін арттыруға және оқуға деген ептілігін қалыптастыруға қызығушылығын және ынтасын арттыруға септігін тигізеді.
Психологтар мен педагогтар ежелден-ақ ойын мәселесіне өз назарын аударған, тек XIX ғасыр аяғында ғана ойын арнайы зерттеу пәніне айналды. К.Грос, Э.Клаперед, А. Диваев, Р. Гауп, Н.Виноградов, В.Вахтерев және т.б. ойын теориясын құрастырды және ойын мәселесін көтеріп, іс әрекеттің маңызды түрі ретінде оның теориялық, әдіснамалық негізін ашты.
Ойынмен ұйымдастырылған іс-әрекет көңілді, жеңіл келеді. Сондықтан ойынды іріктеп алуға нақтылы сабақтың мақсаты, мүмкіндіктерімен жағдайларын ескеруге ерекше назар аударған жөн.
Ойын арқылы кез келген адам өзін қоршаған ортамен, табиғатпен, қоғамдық құбылыстармен, адамдардың еңбегімен, қарым - қатынастарымен танысады. Ойындар арнайы мақсатты көздейді және нақты міндеттерді шешеді. Ойынның міндеті - оқушының қызығушылығын оятып, белсенділігін арттыру мақсатында іріктелініп алынатын нақты мазмұнымен анықталады.
Ойын оқыту барысында оқытудың бір формасы және әдіс-тәсілі есебінде дидактикалық категория болады. Осыған орай, ойынды оқытушылар мен оқушылардың, ұстаздар мен шәкірттердің, мектеп жасына дейінгі бүлдіршіндер мен тәрбиешілердің қоғамдасқан оқу мен тәрбие ісіндегі бір-бірімен тығыз байланысты технологиясы ретінде де қолдануға болады.
Ойын технологиясында ұстаздардың рөлі өте зор. Ұстаз - көбіне сол ойынды ұйымдастырушы. Ойынның мән-маңызын түсіндіріп, ақыл-кеңес береді. Шәкірттердің дау - дамайлы мәселелеріне әділ қазы да бола біледі. Ұстаз балалардың ойын кезінде де қилы сезімдерде болып, көңіл күйінің мың құбылатынын (мақтану, қуану, ренжу, қызғану, өкіну) білуі тиіс. Мұндай көңіл күйдің ұтысқа, не болмаса ұтылысқа байланысты болатыны бесенеден белгілі. Ұжым бір адамның баласындай ортақ бір мүдде үшін күреседі.
Ойынның мәні мен оның тәрбиедегі маңызын екі жақты бағалауға болады. Біріншіден, кең мағынада қоғамдағы адамгершілік тұрғыда адамға деген қамқорлығы мен соның ішінде, өсіп келе жатқан ұрпаққа деген жанашырлық. Екіншіден, нақтырақ алсақ, педагогикалық мәнде: білім беру мен тәрбиедегі нақты мәселелерді шешуге негізделген.
Оқушылар ойын үдерісіне жаңа білімдер, пайдалы іскерліктер, әдеттер мен дағдылар үйренеді. Ойын түрлерінің материалдары сабақтың тақырыбы мен мазмұнына неғұрлым сәйкес салынса, оның танымдық, тәрбиелік маңызы да арта түседі. Оны тиімді пайдалану сабақтың әсерлігін, тартымдылығын күшейтеді, оқушылардың сабаққа ынтасы мен қызығушылығын арттырады.
Ойындар - сабақта меңгерген материал туралы түсінігін кеңейтеді, шығармашылығын дамытады. Оқушылардың ой - өрісін, танымын, жаңа тақырыпты өз дәрежесінде меңгеруіне логикалық ойындар да зор ықпалын тигізеді. [12, 39б.].
Тіл дамыту, көркем әдебиет сабақтарында "Ғажайып қоржын", "Кім не істеді?", "Дыбысына қарап таны", "Төлдерін ата", т.б. ойын түрлерін пайдалану арқылы балалардың сөздік қоры молайып, есте сақтау қабілеті дамитынын байқадым. Математика сабақтарында қолданған "Кім тапқыр?", "Сиқырлы сандық", "Қай сан жоқ?", "Тез жина", "Қай пішін жоқ?" сияқты ойындар барысында қызығушылығы туып, белсенділігі артатынын және логикалық ойлау қабілеті дамитынын аңғардым. Ал айналамен танысу сабақтарында қолданған "Қай мезгіл?", "Жеміс жинау", "Не қайда өседі?", "Жапырағынан таны", "Кім жылдам?", т.с.с. ойындардың тапсырмаларын орындау кезінде балалар өздерін еркін сезінеді, ізденімпаздық, тапқырлық әрекеті байқалады және табиғатты аялауға, қорғай білуге үйренеді. Дидактикалық ойындар балаларды ұйымшылдыққа, достыққа, әдептілікке, мейірімділікке, үлкендерді қадірлеуге, құрметтеуге баулиды. Балалар алған білімдерін ойын барысында көрсете білуге, бір-бірімен қарым-қатынас жасауға, әділ болуға, қиындық кезінде көмектесуге, өз ойларын жеткізе білуге, қиялының дамуына, қиындықты ақылмен жеңе білуге жаттығады. Ойын барысында балаларды анық, асықпай сөйлеуге және айтқан сөзді, сөйлемді дұрыс түсініп қабылдай білуге, байланыстырып сөйлеуге дағдыландырамын. Баланың ойыны ересек адамдардың еңбегіне еліктеуден өрістеп, бара-бара шын мәніндегі еңбекке айналады. Осының бәрі баланы мектепке даярлайды.
Сюжеттік рөлдік ойындар өткізу, оған қойылатын талаптар.
Рөлдік ойын - бұл өмірлік жағдайлардың белгілі бір мінез-құлық немесе эмоционалдық жақтарын меңгеру ниетінде алдын-ала бөлінген рөлдер арқылы қатысушы топтардың сахналап ойнауы.
Рөлдік ойындар шағын топтарда (3-5 қатысушы) жүргізіледі. Қатысушылар карточка арқылы (тақтада, қағаз парақтарда және т.б.) тапсырма алады, рөлдерді бөледі, жағдайды ойнайды және барлық топқа ұсынады (көрсетеді). Оқытушы балалардың мінез-құлқын ескере отырып рөлді өздері бөледі.
Бұл әдістің артықшылығы сол, әрбір қатысушы өзін ұсынылған рөл жағдайында көрсетеді, сол не басқа жағдайды айтарлықтай шынайы байқайды, сол не басқа әрекеттердің салдарларын сезінеді және шешім қабылдайды.
Жұмыстың аталған нысаны ойын жағдайларын құрастыру жолымен, тапсырылған шарттармен алдын ала белгіленген мінез-құлқын, сол немесе басқа жағдайларда адамдардың мінез-құлқы мен эмоционалдық реакциясын бейнелеу үшін қолданылады [13, 9-10 б.].
Бүгінгі күннің талабы, шет тілі оқытушысының алдына қойған мақсаты - білімгерлерді шет тілінде сөйлету болғандықтан, оқытушының алдында тұрған басты міндеттің бірі - шет тіліне үйретудің түрлі әдістерін сұрыптай келе, ең тиімдісін өз сабағында қолдану болып табылады. Осындай әдістердің ішінде коммуникативтілік әдісті алға қоюға болатынына ешкім де талас келтірмесе керек. Бұл әдіс бойынша оқытудың мақсаты - сөйлесу, сөйлету. Сөйлеу бір-бірімен қарым-қатынас жасау арқылы іске асырылуы қажет. Міне бұл коммуникативтілік әдістің негізгі міндеттерінің бірі. Ал қарым-қатынас мақсаты - өзара қарым-қатынас жасаумен байланысты міндеттерді шешу. Қарым-қатынастың үш түрі бар:1. Перцептивтік. Бұл адамдардың бір-бірімен көзбен көріп қабылдауы, интуиция арқылы сезінуі. 2. Интерактивтік. Бұл адамдардың бір-біріне өзара әсер етуі. 3. Ақпараттық. Бұл адамдардың бір-бірімен ойларымен, пікір алысуы, мақсат-мүддесімен, мұратымен, рухани байлығымен, қызығушылығымен бөлісуі. Қарым-қатынастың бұл түрлерін жеке-жеке де, бір мезгілде бәрінің басын қосып та қолдануға болады [4, 258б.].
Адам іс-әрекетінің ерекше түрінің бірі - ойынның пайда болуы туралы зерттеушілердің көпшілігі өз еңбектерінде ойын - өнер мен көркемдік іс-әрекеттің алғашқы қадамы деп түсіндіріледі. Ойында шындықтың көрінісі, оның образды сәулесі қылаң береді. Өмірдің әр түрлі құбылыстары мен үлкендердің әр түрлі әрекеттеріне еліктеу ойынға тән нәрсе. Ойын кезінде шартты түрде мақсаттар қойылады, ал сол мақсатқа жету жолындағы іс-әрекет бала үшін қызықты. Ойын балаларға ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық тәрбие берудің маңызды тетігі деуге болады. Балалар ойын барысында: 1) Өзін еркін сезінеді. 2) Ізденімпаздық тапқырлық әрекет байқатады. 3) Сезіну, қабылдау, ойлау, қиялдау секілді түрлі психикалық түйсік пен сезім әлеміне сүңгиді. Педагогика бала ойынына ерекше мән беріледі. Өйткені балалық шақтың түйсігі мен әсері адамның көңіліне өмір бақи өшпестей із қалдырады. Бала ойын арқылы өзін толытқан бүгінгі қуанышын, ренішін, асқақ арманын, мұрат-мүддесін бейнелесе, күні ертең сол арман қиялын өмірде жүзеге асыруға мүмкіндік алады. Ойын баланың көңілін өсіріп, бойын сергітіп қана қоймай, оның өмір құбылыстары жайлы таным түсінігіне де әсер етеді. Балалар ойын арқылы тез табысып, жақсы қарым-қатынас жасайды, сол қарым-қатынас барысында: 1) адамдар іс-әрекеттің жақсы жақтарын аңғарады, жағымды ойлауды үйренеді. 2) жанындағы адамдарды ұнатып, жақсы көре біледі, оларды қуантуға асығады. 3) бір-біріне көмектесе біледі, жанашырлық сезімі оянады, қамқорлық жасай біледі. 4) кешірімді болуға, өзгені ренжітпеуге тырысады. Халқымыз ойынға тек балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп қарамай, жас ерекшеліктеріне сай олардың көзқарастарының, мінез-құлқының қалыптасу құралы деп те ерекше бағалаған. Ойынға басшылық жасау кезінде бұйыруға болмайды. Егер мұғалім баланың эмоциясына, қиялына әсер ету арқылы олардың қызығушылығын арттыра түссе, онда баланың құштарлығы өсіп, ойынға құмарта түседі. Балалардың іс-әрекетін ұйымдастыруда әр мұғалім өзінің әдісін оқушының психологиялық және физиологиялық дамуын ескере отырып іске асырады. Ненің жақсы, ненің жаман екенін ойын үстінде ауызекі сөйлесу барысында түсінеді. Ойын балаларға өмірде кездескен қиыншылықтарды жеңудің жолын үйретіп қана қоймайды, ұйымдастырушылық қабілетін қалыптастырады [14, 115б.]. Күнделікті өмірдегі қиындықтың бірі күтпеген жағдайлардағы адамның өзін ұстай білмеуі болып табылады. Әдеттен тыс жағдайға тап келген адамның дұрыс шешім жасай алмауы жиі кездеседі. Осындай жағдайларды яғни, сюжеттік-рөлдік ойындарды сахнада ойнап көрсету балалардың бойындағы жағдайды ойластыру және одан шығудың жолын табу қабілетін дамыту әдісі болып табылады. Бұдан басқа, осыған ұқсас ойындарда бала басқалармен өзара әрекет жасай білуге, өзінің әрекеттерін басқалармен ақылдаса отырып шешуге үйренеді. Сюжеттік-рөлдік ойындарды сабақ үстінде де, үзілісте де, бос уақытта да, өткізілетін ертеңгіліктер мен кештерде дидактикалық, қосымша материал ретінде пайдалануға болады. Демек, ойын арқылы балаларды өмірге ең қажетті қасиеттерге: өжеттілікке, іскерлікке, жауапкершілікке, ептілікке тәрбиелейміз. Ойын - балалар үшін оқу да, еңбек те. Ойын айналадағы дүниені танудың тәсілі. Ойын балаларға өмірде кездескен қиыншылықтарды жеңу жолын үйретіп қана қоймайды, ұйымдастырушылық қабілетін қалыптастырады. Тиімді қолданылған ойын түрлері мұғалімнің түсіндіріп отырған материалын, оқушылардың зор ынтамен тыңдап, толық меңгеруіне көмектеседі. Өйткені төменгі сыныптағы оқушылардың аңсары сабақтан гөрі ойынға ауыңқырап тұрады. Қызықты ойын түрінен кейін олар тез сергіп, тапсырманы ықыласпен орындайды. Сюжеттік-рөлдік ойындарды сахнада ойнап көрсету үшін, оқушылардың оған толық қатысуы үшін сыныпты 4-6 адамнан тұратын топтарға бөлген жөн. Топтар бір ойынды кезек-кезек көрсетуі мүмкін. Бұл кезде қалғандары көрермен болып отырады. Содан соң бүкіл сынып болып әрекеттерді талқылауға болады. Алғашқы кезде балаларды белгілі әңгіме, ертегі немесе мысалды сахналауға үйрету оңай болады. Кейіннен олар мұны меңгеріп болған соң, олардың өз шығармаларын ойнап көрулеріне болады. Мысалы, Сүйіспеншілік ойынын алайық. Мұғалім бағыттаушы сөзді таңдап айтады. Ойынға қатысушылар соған мәндес сөзді айтып, допты келесі ойыншыға лақтырады. Мысалы, сен әдемісің, сен бүгін сүйкімдісің! Құнды қасиеттер ойыны. Музыка ойнайды. Балалар шеңбер құрып отырады. Күні бұрын даярланып қойған парақтарға құнды қасиеттер жазылады. Бала соның мағынасын аша білу керек. Пантомима ойыны. Балалар топтарға бөлінеді. Әр топқа, мысалы: достық, қамқорлық, сыйластық, сүйіспеншілік деген секілді тақырыптар беріледі. Әр топ музыканың сүйемелдеуімен өздері құрастырған сюжетті көрсетеді. Соңынан тапсырмалардың мазмұны ашылған соң, олар берілген сұрақтарға жауап дайындап, қысқаша мәтіндер құрастырады. Спорт, ойындар, серуен, мектептен тыс кездесулер кезіндегі пікірталастар, әсерлі әңгімелер, мұражайға, театрға немесе классикалық музыка концертіне бірге бару, үйірмелер, театрланған сабақтар - осының бәрі рухани-адамгершілік тәрбие үшін тамаша құралдар. Олар баланың шығармашылығын оятып, жан дүниесімен сезінетін тамаша ойларға жетелейді. Ал одан жағымды қасиеттер туындайтыны белгілі. Еліміз білімді, ақылды жастармен толығып келеді. Ендеше, болашаққа деген сенімділік те мол [15, 45 б.]. Өмір талабының әсерімен өсіп келе жатқан ұрпақтарды тәрбиелеу мен оқытудың жаңа мақсаттары, тәсілдері анықталады. Біздің республикамызда әлеуметтік, экономикалық, білімділік өсу адамдардың санасының өзгеруін қажет етеді. Олар білім мазмұнын қайта құрылуын және оны білім жүйесі арқылы жүзеге асыруын талап етеді. Білім стандартының негізгі қағидалары: Білім туралы заңы, 2005-2010 жылдарға арналған ҚР-ның білімді дамыту мемлекеттік бағдарламасы, жеке тұлғаның жан-жақты дамуын және оқыту процесінің гуманизациялық бағыттарын анықтап көрсетеді. Осының барлығы оқушының шығармашылық қабілеттерін ашуын және тәрбиеленушінің жеке басына тән психологиялық ерекшелігін қадағалауын талап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Еуразия гуманитарлық институты
Шетел тілдері кафедрасы
Абенова Айымгуль Амангельдиевна
Ағылшын тілі сабақтарында оқушыларға төл сөз бен төлеу сөздің қолданылуын рөлдік ойын арқылы дамыту (орта буын негізінде)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық 5В011900 - Шетел тілі: екі шетел тілі
Нұр-Сұлтан 2019
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Ағылшын тіліндегі төл және төлеу сөздердің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ..5
1.1 Рөлдік ойын әдістемесін қолданудың теорялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ..5
1.2 Төл және төлеу сөздің атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..18
1.3 Төл сөзді төлеу сөзге айналдыру барысындағы грамматикалық өзгерістер.25
2 Ағылшын тілі сабақтарында оқушыларға төл сөз бен төлеу сөздің қолданылуын рөлдік ойын арқылы дамыту (орта буын негізінде) ... ... ... ..33
2.1 Ағылшын тілі сабақтарында төл сөз бен төлеу сөзді рөлдік ойын арқылы дамытуға әзірленген экперимент ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.2 7 сынып оқушыларына төл және төлеу сөздерді үйретуде қолданатын рөлдік ойын технологиясынын мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.3 Ағылшын тілі сабақтарында төл сөз бен төлеу сөзді рөлдік ойын арқылы дамытудің әзірленген әдістемелерінің нәтижелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Кіріспе
Қазіргі уақытта ағылшын тілі бүкіл әлемде кеңінен қолданылады. Ол көбінесе жаһандық тіл деп аталып, халықаралық деңгейде іскерлік, саяси, мәдени қарым-қатынаста және білім беруде қолданылады.
Тіл біздің күнделікті өміріміздің ажырамас бөлігі болып табылады. Ол хабар беру , идеялар, ойлар мен пікірлерді жеткізу үшін пайдаланылатын негізгі құрал. Тыңдаушыда сөйлеушінің ойын тіл арқылы түсінеді. Ойдың жарыққа шығып, іске асуы, өмір сүруші үшін тілдік материалға негізделуі, сөздер мен сөз тіркестері және сөйлемдер түрінде айтылады. "Тіл дегеніміз - ойдың тікелей шындығы"(К.Маркс). Ой шындығы тіл арқылы, тілдегі сөздер мен сөйлемдер арқылы көрінеді. Демек, тіл - пікір алысу құралы, ойлаудың қаруы, ойды білдіру құралы. Тіл мен ойлау өзара байланысты. Дыбыстық тіл де, абстракты ойлау да адамға тән құбылыстар. Біріншіден, тіл де, ойлау да - адам миының туындысы, соның жемісі; екіншіден, тіл де, ойлау да - қоғамдық құбылыстар. Адамның ойы арқылы тілдік бірліктер (сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер) болмыспен (объективті дүниемен) байланысқа түседі. Мұнсыз адамдар бір-бірімен сөйлесе алмаған болар еді. Өйткені тілдік бірліктер болмыстағы заттар мен құбылыстардың аттары. Сондықтан да, біз: тіл - ойлаудың құралы, - дейміз.
Төл сөз және төлеу сөз күнделікті ағылшын тілінде маңызды болып табылады. Сөйлеушінің сөзін жеткізудің екі жолы бар: төл сөз және төлеу сөз. Сөйлемнің осы екі түрі де өзіндік ерекшеліктері бар күрделі сөйлемнің түрі болып табылады. Төл сөзде біз айтушының сөзін өзгертпей, өз қалпында береміз. Ал, төлеу сөзде біз біреудің айтқанын өз күйінде емес, оны өз сөзімізбен өзгертіп, тек мағынасын ғана береміз.
Хабарламаны жібере ме, әлде біреудің айтқандарын сөздерін қайталай бересіз бе, біз сөйлейтін сөздерді пайдаланатын сансыз жағдайлар бар, сондықтан оқушылар оны меңгеріп, үйренулері керек. Төл және төлеу сөздерді контекстен үйрену керек екенін ұмытпауымыз керек, сондықтан оқушылар оны қалай және қашан қолдану керектігін үйрену керек.
Зерттеу жұмысының тақырыбы: ағылшын тілі сабақтарында оқушыларға төл сөз бен төлеу сөздің қолданылуын рөлдік ойын арқылы дамыту (орта буын негізінде).
Зерттеу жұмысының нысаны: шет тілін оқыту процесі.
Зерттеу жұмысының пәні: төл және төлеу сөздерді зерттеу.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Рөлдік ойындар оқыту кезінде оқушының тілдік материалдарды жеңіл меңгеріп алуына көмекеседі. Рөлдік ойын дұрыс таңдалып, дұрыс өткізілген сабақта оқушылардыңтілді үйренуге ынталанып, ағылшын тілін білуге қызығушылығы артады. Оқушының шаршағанын сейілтудің ең әсерлі әдістердің бірі - ойын элементтері болып табылады. Рөлдік ойын оқушылырғы бірігіп жұмыс істеуге бағыт бере отырып, іздендіру дағдысын дамытуына мүмкіндік туғызады. Төл және төлеу сөздер тақырыбын меңгерудің ең тиімді әдісі де - рөлдік ойын дар болып саналады.
Зерттеудің жұмысының мақсаты: ағылшын тілінде төл және төлеу сөздердің айырмашылықтарын, өзгерістерін рөлдік ойындар арқылы үйрету.
Зерттеу жұмысының міндеттемелер:
ағылшын тілі сабақтарында рөлдік ойындар әдістемесінің теориялық негіздерін зерделеу;
ағылшын тілі сабағында рөлдік ойындарды қолдану принциптерін ерекшелеу;
ағылшын тілі сабақтарында төл және төлеу сөздерді рөлдік ойындарды қолдану әдістемесін эксперимент барысында жетілдіру.
Зерттеу жұмысының дереккөздері: зерттеу жұмысы барысында Қоянбаев Р.М., Стронин М. Ф., Терский В. Н., Пучкова Ю. Я., Меңжанов Ә. сияқты авторлардың жұмыстарын зерттедік.
Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы: осы дипломдық жұмыс нәтижелерін шет тілін оқыту әдісі мен курсында қолдануға болады. Және басқа да әдістемелік бағдарламаларды құрастыруда пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы: зерттеу барысында төл және төлеу сөздерді дамыту, рөлдік ойындарды сабақ процесінде қолдану. Зерттеу жұмысының нәтижелерін орта мектепте оқуға, арнайы семинар сабағында қолдануға болады. Жұмыстағы өзекті мәселелер әдістеме саласына өз септігін тигізеді. Зерттеу жұмысының нәтижелерін мектеп мұғалімдері мен әдіскерлер қолдана алады.
Зерттеу базасы: Қарағанды қаласының М. Жұмабаев атындағы №39 гимназиясы.
Зерттеу жұмысының әдістері: зерттеу тақырыбы бойынша әдебиеттерді теориялық талдау, жалпылау, баяндау, бақылау, тұжырымдау, талқылау, қорыту, сипаттау, эксперименттік әдістер пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспе, екі тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімін қамтиды. Кіріспеде зерттеудің өзектілігі, тақырыбы, нысаны, пәні, мақсаты, міндеттері, әдістері, дереккөздері, теориялық және практикалық маңыздылығы, базасы көрсетіледі. Бірінші тарауда төл және төлеу сөздердің анықтамасы туралы жалпы ақпарат келтіріледі. Екінші тарауда төл сөзді төлеу сөзге айналдыру барысындағы грамматикалық өзгерістер туралы ақпарат және төл сөз және төлеу сөздерді үйретудегі рөлдік ойындардың түрлері туралы айтылады. Қорытындыда деректердің орташа талдауын көрсететін зерттеу нәтижелері келтіріледі. Пайдаланылған әдебиеттердің сілтеме көздерінен тұрады.
1. Ағылшын тіліндегі төл және төлеу сөздердің зерттелуі
Рөлдік ойын әдістемесін қолданудың теорялық негіздері
Оқытушы оқушыларға ағылшын тілін үйретпес бұрын келесі сұрақтарға жауап беруі қажет: Не үшін керек? Қандай мақсатта қолданамыз? Қандай пайдасы бар? Осы сұрақтарға жауап бергеннен кейін оқытушы оқушылардың тілге деген қызығушылықтарын арттыру жолдарын қарастыруы керек. Сабақтың қызықты, əрі əсерлі өтілуі мұғалімге, яғни, сабақтың тартымды жəне қызықты түсіндірілуіне байланысы зор. Сабақ барысында көрнекілік жəне техникалық құралдарды ұтымды жəне дұрыс пайдалану жоғарыда айтылған міндетті ойдағыдай шешуге үлкен үлес қосады. Оқушылар ағылшын тілін оқып, үйренумен қатар сол елдің тарихымен, əдебиетімен, мəдениет жəне əдет - ғұрпымен танысады. Оқушылардың жаңа тақырыпты жеңіл жəне түсіне меңгеруіне мүмкіндік туғызып, олардың тілге қызығушылығы пен ынтасын арттыру жолдарының бірі -- ойын.
Ойын балалар үшін айналадағыны танып-білу тәсілі болып табылады. Оның негізгі ерекшелігі - балалар үн-түнсіз ойнамайды, тіпті, жалғыз болғанның өзінде де сөйлесіп жүреді. Ойын процесінде сөйлесу үлкен рөл атқарады. Сөйлесе жүріп, балалар пікірлесіп, әсер алысады, ойынның түпкі ниеті мен мазмұнын анықтайды. Ойын - бала үшін нағыз өмір. Ойын әрекетінде баланың психикалық қасиеттері мен жеке басының ерекшеліктері әлдеқайда тез қалыптасады, яғни ол арқылы бала білім алады. Бала зейінін қажет ететін, әдейілеп ұйымдастырылған ойындар бүлдіршіннің ақылын, дүниетанымын кеңейтеді, мінез-құлқын, ерік-жігерін сомдайды. Психологтардың айтуынша, бала ойын үстінде қандай болса, өскенде, еңбекте де сондай болады. Ойын - адамның өміртанымының алғашқы қадамы. Дидактикалық ойын - балалардың оқу әрекетін жандандырып, оқуға деген ынтасын арттыратын маңызды құрал. Оның нәтижесі - балалардың білімді игеруде, ақыл-ой қызметін дамытуда, өзара қарым-қатынас жасауда жеткен жетістіктерінің көрсеткіші. Әрбір сабақта тиімді әдіс-тәсілдерді пайдалануға, түрлендіріп ұйымдастыруға тырысамын. Сөздік-қимылды ойындар, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, санамақтар, тақпақтар, ертегілер және суретті кітапшалар қолдану балалардың қиялын шарықтатып, дамытады [1,39 б.].
Қазіргі таңда қарым-қатынастың шынайы ситуациялық жағдайын моделдеу үшін шет тілі сабағында ойын түрлерін пайдалану үлкен қызығушылық туғызады. И.И. Петричук атап өткендей, адам өмірінің ғажап көрінісінің бірі ретінде ойын барлық дәуірлердегі философтар мен ғалымдардыңназарын аударып келеді. Платонның өзі ойынды пайдалы іс - әрекеттің бірі деп есептесе, Аристотель ойыннан жан - дүниенің тепе - теңдігі мен жан мен дененің үндестігін көрген [2, 38-40б.]. Біздің мақсатымыз - сабақ барысын қызықты ету. Оқушылардың назары бірқалыпты емес, олар ең қызықты нәрсеге баса көңіл аударады.
Қазіргі Қазақстан мектебіндегі жаңа өзгерістер әлемдік білім беру тәжірибелерін пайдалана отырып, оқушының жеке дара күшінің дамуын қамтамасыз ететін жаңа технологияларды іздестіру және оларды қолдануға бағытталған.
Қазіргі кезеңде бұрынғы дәртүрлі болған қалыпты сабақ беру әдісін жаңа мазмұнда ұйымдастыру және жаңа технологияны пайдалана отырып түрлендіру - уақыт талабы. Өйткені бүгінгі қоғамдағы өзгерістермен бірге білім беру жүйесінде де, сабақтың жүргізілу барысындада, жаңа талап, жаңа міндет әкелді. Бұл талап оқушының ағылшын тілінде сөйлеу қабілетін жетілдіру болып отыр.Тіл үйрету үдерісіндегі ең белсенді заманауи әдістемелік тәсілдердің бірі ойын технологиясы. Осы технологияны тиімді қолдана білген ұстаз өз шәкірттеріне білім, тәрбие беруде табысқа жетеді, сол арқылы олардың бойында өзгеге өз бетінше жеткізу қабілеті мен дағдысын, екеуара қарым - қатынас негізіндегі сөйлеу дағдысын қалыптастыруға ықпал ете алады.
М.Ф.Стронин бойынша, ойын дегеніміз - эмоциялық және ақыл - ой күшін талап ететін, ерекше ұйымдастырылатын іс-әрекет [3, 70б.]. Ойын әрқашан да қабылданатын шешімді болжайды - не істеу керек, не айтқан дұрыс, қалай ұта аламыз? Осы сауалдарды шешуге деген ынта ойыншының ойлау қабілетін арттырады. Сонысымен де ол оқытушыларды, оның ішінде ағылшын тілі оқытушыларын тартады. Ойында барлығы тең. Оған, тіпті, сабақ үлгерімі төмен оқушының да қабілеті де бар. Теңдік сезімі, қызығушылық пен қуаныш атмосферасы, берілген тапсырманы орындауға күш-жігерінің жететінін сезіну - мұның барлығы оқушыға сөйлеуде ағылшын тілін қолдануға кедергі жасайтын ұялшақтықты жеңуіне мүмкіндік беріп, оқу барысында нәтижелі болады. Тілдік материал білінбей оқушы бойында қалыптасып жатады.
Қазіргі кезде ойын мәселесі бірқатар ауқымды зерттеулерде қомақты орын алып, оның оқушыны дамытудағы мәні анықталды. Зерттеушілер ойын арқылы оқу міндеттерін тиімді шешуге болатынын дәлелдеді.
Ойын теориясы мен практикасын отандық және шетелдік педагогтар, психологтар, социологтар зерттеуде. Мысалы: Иохан Хейзингтің Ойыншы адам, Д.Б. Элькониннің Ойын психологиясы, Эрик Берннің Адамдар ойнайтын ойындар атты еңбектер жазды. Ұлы ойшылдар Ж.Ж. Руссо мен И.Г. Песталоццы ойын арқылы балаларды болашақ өмірге бейімдеу керек деп түсіндірді. Ойынның теориясы мен маңыздылығы туралы К.Д. Ушинский мен П.Ф: Лесгафт, тәрбиеде және оқыту барысында ойынның алатын орны туралы В.А. Сухомлинский, С.П. Шацкий және Н.К. Крупская өз пікірлерін білдірген.
Оқытушы оқушыларға ағылшын тілін үйретпес бұрын келесі сұрақтарға жауап беруі қажет: Не үшін керек? Қандай мақсатта қолданамыз? Қандай пайдасы бар? Осы сұрақтарға жауап бергеннен кейін оқытушы оқушылардың тілге деген қызығушылықтарын арттыру жолдарын қарастыруы керек. Сабақтың қызықты, əрі əсерлі өтілуі мұғалімге, яғни, сабақтың тартымды жəне қызықты түсіндірілуіне байланысы зор. Сабақ барысында көрнекілік жəне техникалық құралдарды ұтымды жəне дұрыс пайдалану жоғарыда айтылған міндетті ойдағыдай шешуге үлкен үлес қосады. Оқушылар ағылшын тілін оқып, үйренумен қатар сол елдің тарихымен, əдебиетімен, мəдениет жəне əдет - ғұрпымен танысады. Оқушылардың жаңа тақырыпты жеңіл жəне түсіне меңгеруіне мүмкіндік туғызып, олардың тілге қызығушылығы пен ынтасын арттыру жолдарының бірі -- ойын.
Бір сарынды және бір бағытта ұзақ жүргізілген іс әрекет бала өміріне шексіз зиянын келтіреді. Сондықтан оқыту барысында әр түрлі оқыту әдістері мен формаларын алмастыра отырып қолдану керек - дейді К.Д. Ушинский. Оқушылардың білуге деген ынтасы мен мүмкіндігін толық пайдалану және оларды оқу үрдісінде үздіксіз дамытып отыру сабақ барысында алған білімдерін практикада қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін ойын түрлерін пайдалану ерекше.
К.Д.Ушинский: ... өз сабағында барлық оқушыларды тарта білу, танымдық белсенділігін оята білу мұғалімнің көрсеткіші - дейді. Сондықтан сабақтарда ойын элементтерін қолдану арқылы оқушылар үйренеді, білім алады және жеке тұлғаның мүмкіндіктерін тәрбиелеуге, ерекшелеуге көмектеседі [4, 63-64б.].
К.Ушинский сабаққа ойын элементтерін енгізу оқушылардың білім алу үрдісін жеңілдететінін атап көрсетсе, Н.Крупская бала жас болғандықтан ғана ойнамайды, балалықтың өзі оған ойнау үшін, яғни жаттығу арқылы өмірде қажетті дағдыларды игеру үшін берілген деген пікір айтады.Өзінің көптеген еңбектерінде ойынның бала өміріндегі маңызына үлкен мән берген. Қандай ойын болсын,әйтеуір бір нәрсеге үйретеді, ең бастысы, оқушыны мұқияттылыққа, еңбекке,жолдасымен ынтымақта болуға баулиды.
Ойын - күрделі әрекет, ол білімді, ақылды ұйымдастыруды қажет етеді. Ойынның өз мақсаты, жоспары, шарты, жауабы, арнайы заттары т.б.көптеген сипаттары бар. Ойын арқылы оқушы өмірден көптеген мәліметтер алады, өзінің психикалық ерекшеліктерін қалыптастырады. Оқушы зейінін қажет ететін әдейілеп ұйымдастырылған ойындар, оның ақылын, дүниетанымын кеңейтеді, мінез-құлқын, ерік - жігерін қалыптастырады. Аса ірі психологтардың айтуы бойынша оқушы ойын үстінде қандай болса, еңбекте де сондай болады, демек ойын адамның өміртанымының алғашқы қадамы.
Педагогикалық үрдісті жетілдіруде ойынның алар орнын қазақстандық ғалым Н. Құлжанова да зерттеген. Ойын оқушы үшін еліктеу, инстинг, күнделікті негізгі әрекет және оның жеке өмірі, - деп дәлелдеген.
Н. Құлжанованың айтуы бойынша ойынды әдептілік, тәрбиелік мақсатта пайдалану - оқушының болашақ өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеуі және өмірдің талаптарына сай бейімделуі басты педагогикалық мақсаттар. Ғалым Бала ойында ғана тынығып, жұмыс жасап, өсіп жетіледі. Оның ойлау қабілеті жетіліп, қарым-қатынас жасау мүмкіндігі артады, - деп атап көрсеткен [5, 132 б.].
Ойын - бала үшін өмірлік тәжірибе, - деп М. Жұмабаев атап көрсетсе, Ойын - баланың рухани дамуының негізі, - деп Ж. Плаже, К. Левин, Л.С. Выгоский, Д.Б. Эльконин өз еңбектерінде атап көрсеткен.
Л.С.Выготскидің зерттеуінде балалар арасындағы жағымды қарым - қатынасты қалыптастыруда ойынды пайдалану мүмкіндіктеріне тоқталды. Шетелдік педагогикада оқушы ойынының дамуында және өзара қарым - қатынас үрдісінде педагогтың пассивті рөлі туралы пікірлер басым болғаны белгілі. Қарым - қатынас үрдісінде ойынның маңызын талқылау үшін балалар арасындағы қарым - қатынас проблемасын қалыптастыру қажет [6, 17б.].
М.Б. Теплицкая жалған жағдаят терминологиясы бойынша, ойын шыңы сюжетті немесе рөлдік ойындар болып есептеледі.
Ойын - ойлау қабілетін жақсарту мен сабақты қызықты өткізу мақсатында қолданылатын оқытушының құралы. Ойын арқылы оқыту - тіл үйренуде ең ұтымды тәсілдердің бірі.
Кез келген сөйлеу әрекетіне қатысты ойындар оқушыны сұрақ қою, жауап беру арқылы өз ойын сол тілде еркін жеткізуге мүмкіндік туғызады. Бүгінгі таңда ойын технологиялары мектептің оқу - тәрбие процесінде оқушылардың жалпы оқу интеллектуалдық біліктері мен дағдыларын қалыптастыруда ерекше мәнге ие болады.
Ойын дегеніміз - жaс ерекшеліктеріне қaрaмaйтын, aдaмның көңіл-күйін көтеретін, ойлaндырaтын үрдіс. Ойын - төзімділікті, aлғырттықты, тaпқырлықты, ұқыптылықты, ізденімпaздықты, іскерлікті, дүниетaным өрісінің көлемділігінің, көп білуді, сондaй-aқ, бaсқa да толып жaтқaн сaпaлылық қaсиеттердің қaлыптaстыруғa үлкен мүмкіндігі бaр педaгогикaлық тиімді әдістердің бірі.
Рөлдік ойын көмегімен оқушылардың таным процестерінің барлығы да іске қосылады: байқау, есте сақтау, ойлау және шығармашылық қабілеттері дамиды. Рөлдік ойын технологиясын қолдану - әр қашан жақсы нәтижелер береді, пәнге деген қызығушылықты арттырады. Сабақтың мақсаты мен міндетіне қарай сол сабақты пысықтауда, оқушылардың сөйлеу әрекетін іске қосуда әр түрлі рөлдік ойындар қолданылады.
Рөлдік ойындардың оқыту процесінде пайдасы маңызды. Көптеген атақты педагог ғалымдар ойынның оқыту барысындағы тиімділігіне аса мән берген. Ойын - эмоционалдық және ақыл - ой сезімдерінің күшеюіне негіз болатын, алдын - ала ұйымдастырылған іс - әрекет.
Оқу үрдісінде ойынды не үшін қолданамыз? Өйткені ойын түрінде өткізілген сабақ қатысымдықты айқындайтын негізгі факторларды, сөздер мен сөз тіркестерін еске сақтауға, қарым - қатынас жасауда өзінің әлеуметтік рөлін айқындауға көмектеседі.
Ойын арқылы бір мезгілде көптеген мақсаттарға қол жеткізуге болады. Ойын тілдік дағдылар мен білімді қайта қалпына келтіреді, тереңдетеді, өзектілендіреді және бекітеді. Ойын сөздік қорды байытады, есте сақтауға көмектеседі және сөйлеуді дамытуда септігі тиеді.
Ойынның қандай да бір түрін қолданбас бұрын оқытушы ойынның технологиясын жақсы меңгеріп, ойынның мақсатын дұрыс таңдап алуы қажет. Жалпы қарайтын болсақ, жай ойындарға қарағанда педагогикалық ойындардың маңызы көбірек. Педагогикалық ойындар білімділік, тәрбиелік, дамытушылық мақсат қоя отырып, үнемі оқыту, үйрету қызметін атқарады. Ойын әрекетінің неғұрлым нәтижелі болуы, ойыншылардың оқытушы ұсынған ережеге сай жұмыс істеуіне, яғни ойнауына байланысты. Оны ойын біткен соң оқытушы қорытындылағаны дұрыс.
Кеңестік педагог А.С. Макаренконың пікірінше: "Ойында баланың психологиялық қасиеттерінің сапалары да өзгеріп отырады. Ойын баланың сабаққа ынтасын аудартуға, көңіл қойғызуға, сондай - ақ қабылдауын жеңілдетуге, білімді толық игеруіне көмектеседі".Сондықтан да ұстаздың басты міндеті сабақта ойын элементтерін дұрыс таңдап, қолдана білу.
Бұл туралы орыс педагогы А. Макаренконың айтылған тағы бір сөздері орынды: Оқушы өмірінде ойының маңызы зор, ересек адам үшін еңбектің, жұмыстың, қызметтің қандай маңызы болса, нақ сондай маңызы бар. Жеке адам ойында қандай болса, өскесін жұмыста да көп жағынан сондай болады. Сондықтан келешек қайраткерді тәрбиелеу алдымен ойында басталады [7, 16б.].
Ойындар - белгілі бір білімді, іс - әрекетті үйрету құралы. Мәселен, бұрынырақта шахмат ойыны арқылы соғыс өнерінің тактикасы мен стратегиясы үйретілген. Кейінгі кезеңде ол жұртшылыққа кең тарап, спорттық ойын түріне жатқызылды.
С.А. Шмаковтың пікірінше, ойын - бұл тәртібіне өзіндік басқаруды жинақтайтын, қоғамдық тәжірибені меңгеруге бағытталған белгілі бір жағдайдағы іс - әрекет түрі.
Тіл үйренушінің психикасы, барлық қабілеті өзінің іс - әрекеті арқылы беріледі. Тіл үйренушінің ішкі сезім - санасы қалыптасады, ойлауы мен іс-қимылы қатар жүреді. Үйренуші ойлап отырып іс-қимыл жасайды да, тілді дұрыс қолдануға тырысады. Осының бір артықшылығы - тіл үйренуші оқу материалдарын жүйелі түрде қайталап, жаттығып отыратынында. Олардың лексикалық дағдысы да, грамматикалық дағдысы да қалыптасады. Сөйлемнің мазмұн мағынасы ғана емес, формасына да назар аударады. Білім деңгейі көтеріледі және әрі қарай тереңдетілуіне көп септігін тигізеді. Ойынның қызметі мен ерекшеліктері мыналар:
- алған білімі еске түсіріледі;
- теориядан алған білімі бекітіледі;
- көру қабілеті нығаяды;
- есту қабілеті артады;
- қабылдау мүмкіндіктері молаяды;
- пайымдау қабілеті артады;
- сенімділік қабілеті күшейеді;
- байқай қабілеті дамиды [8, 37б.].
Ойындарды оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу ісінде пайдалану проблемасын көптеген педагогтар мен психологтар қарастырған.
Оқушының жеке тұлғасын қалыптастыруда ойынның педагогикалық мүмкіндіктері туралы Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци, Р.Оуэн, Ф.Фребель, П.Ф.Лесгафт, Н.К.Крупская, А.С.Макаренко, В.А.Сухомолинский ерекше атап өткен. Ойын теориясы мен практикасын жасауға көрнекті психологтар Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин, П.П.Блонский және т.б. үлес қосты. Ойын теориясы мәселесіне неміс ағартушылары Ф.Шиллер, К.Гросс, В.Вундт және ағылшын әлеументтанушысы Г.Спенсер ерекше ден қойды.
Ойын мәнділігі нәтижесінде емес, процестің өзінде болып табылатын іс-әрекеттің бір түрі, өмірдің керемет құбылыстарының бірі, оқушының барлық маңызды ақыл - ой қалыптастыруға бағытталған әсерімен дамитыны мойындалған. Ойын технологиясын оқыту процесінде пайдалану оқушының қалыпты дамуына әсер етіп, шығармашылық қабілетін, танымдық белсенділігін арттырады.
Сөйтіп, ойын технологиялары дегеніміз оқушының қалыпты дамуына әсер етіп, оның шығармашылық қабілетін, танымдық белсенділігін арттыратын педагогикалық процесті үйымдастыру формаларының бірі болып табылады.
Ойын - бұл қарым-қатынас, оқыту және өмірлік тәжірибе жинақтау құралы, оқытудың қиын социомәдени феномені, элементі болып табылады.
Д.Б.Эльконин өзінің Психология ойыны атты кітабында ойын сөзі көңіл көтеру мағынасында, сонымен қатар, ауыспалы мағынада қолдана береді.
Оқушылар ойындарын жүйелі суреттеуде Е.А. Покровский өзінің кітабына былай деп жазған: ойын ұғымы кейбір халықтар арасында өз ерекшелігі бар. Мысалы: ежелгі гректерде ойын сөзі балаларға тән әрекетті білдіретін. Еврейлерде ойын сөзі әзіл мен күлкі ұғымдарымен теңестіретін. Римдіктерде ludо - қуаныш, шаттықты білдіреді. Санскритше кляда - ойын, қуаныш. Немістерде ежелгі герман сөзі spilan жеңіл, байсалды әрекетті білдіреді .
Аяғында бүкіл европалық тілдерде ойын сөзі адамның жалпы әрекетін білдіреді, бір жағынан ауыр жұмысқа негіздемейтін адамдарға қуаныш пен шаттыққа бөлейді.
50 жылдан кейін атақты голландиялық биолог пен психолог Ф.Бойтендайк ойын сөзіне этимологиялық анализ береді және осы сөзді бейнелейтін ерекше процесстер белгілерін табуға тырысты.
Испандық философ Хосе Ортега-и-Гассе, ойын әрекетін адам құмарлығы ретінде бейнелеп, еңбек әрекетін түсіндіретін адамды жоғарыдан көрсетуге қабілетті деп санаған түссіз еңбек. Ойын әрекетінің мәселелеріндегі үлкен теориялық қызығушылық ойын мен өнердің өзара қарым-қатынасына байланысты қойылатын сұрақ. Осы сұрақты талқылауда үлкен мәнге ие болған голландиялық тарихшы және мәдениет философы Иохан Хайзингтің монографиясы Homo ludens (ойнап жатқан адам), ойынды өнермен байланыстырумен қатар оған әділ сотты, ғылымды, тұрмысты, тілді, поэзияны, әскерге, өнерді және т.б. қосады [9, 175б.].
Ойынның әр түрлі белгілерін қоса отырып, ол: ойын бір мақсатқа бағытталған, уақытты және жерді өз еркімен нақтылайтын әрекет не жұмыс болып саналады. И.Хейзингтің ойынша, ойын әр түрлі мәдени және тұрмыстық құбылыстарды бағалау критериесі болып табылады, әсіресе бұл өнерге байланысты, өйткені өнер табиғаты ойынға жақын. Автордың басты пікіріне сәйкес, адам тарихының дамуында ойынға негізделген мәдениет дамуы жатыр. Хейзингтің ойынша, әрбір ойын - бұл парасаттылық, қызығушылық немесе қызықсыз тараулар шекарасында жүретін бостандық әрекеті. Жалпы алғанда, оның сөздері бойынша, мәдениет ойын ретінде емес және ойыннан басталмайды, ол ойынның өзінде бастау алады.
Ойын - қанағат алу үшін жасалатын іс - әрекет. Ойын туралы көптеген теориялар бар. Солардың бірін алғаш рет жасаған Ф. Врубель. Ол ойын арқылы бала өзін - өзі көрсеткісі келеді дейді. М. Лазарус жұмыстан кейін демалу теориясын, Г. Спенсер ойын арқылы денедегі артық энергияны шығару, К. Крус тіршілік үшін күреске әзірлеу ойындарының, С.Л. Рубинштейн еңбекке дайындайтын ойындарының теорияларын жасады. Ойын туралы қазіргі көзқарастар оның көптеген қызметін анықтап отыр. Ол қажеттіліктерді, қызығушылықтарды қанағаттандырып, өмірге бейімделуін жеңілдетеді (Д.Б. Эльконин), болмысты тануға көмектеседі.
Белгілі ресейлік ғалым-педагог Л.В. Занковтың айтуынша, сабақтағы ойын элементтері оқу процесіндегі зерттеушілікті көруге көмектеседі, оқушылардың білімін кеңейтуге, шығармашылық ізденімпаздығы мен зерделілігін арттыруға және оқуға деген ептілігін қалыптастыруға қызығушылығын және ынтасын арттыруға септігін тигізеді.
Ойын бастауы, көркем шығармаға тән, пайда болуының бірінші күндерінде адам әрекетінің көптеген белгілерін бейнелейді және оның мінез-құлқын анықтайды. Ол аз уақыт мерзімінде әр түрлі пәндер бойынша оқушылардың білімді, іскерлікті, дағдыны игеруін қамтамасыз етеді.
Ойынның артықшылығы, кез - келген ойын бірнеше функцияларды (қызметтерді) атқарады: С.А.Шмаковтың пікірінше, ойын табиғаты - бұл оның нақты құндылығы: қуанышты жағдай, эмоция, белсенді өмірлік тонусы, сергектік, ширақтық. Э.Берннің пікірінше ойынның тарихи мағынасы адамдар ойнайтын ойын ұрпақтан ұрпаққа беріледі.
Сонымен мектептің оқу - тәрбие процесінде ойын технологияларын тиімді пайдалану оқу іс - әрекетінің ақпараттық - бағдарлы, ұйымдастыру-орындау және бақылау - түзету функцияларын іске асыруға, оқушылардың жалпы оқу интеллектуальдық біліктерін қалыптастыруға игі әсерін тигізеді.
Оқушыларды тәрбиелеудің, оқытудың және дамытудың көне тәсілдерінің бірі - ойын болып есептеледі. Жинақталған тәжірибені аға ұрпаққа берудің бір тәсілі ретінде қарастыруға да болады.Оқушыларды ерте кезден бастап ойынға қалыптастыру қажет. Өскелең ұрпаққа қоғамдағы мәдениеттің сәтті берілуі балаларға ересек тарапынан ұсынылатын ойындар мазмұнына да байланысты болады [10, 92б.].
Қоғамдағы тәжірибені жемісті меңгеру үшін, әрекет ету үрдісінде тек қана оқушының өзінің белсенділігі болуы қажет екендігін ескере кеткен жөн. Егер тәрбиеші алынған тәжірибенің белсенділігін сипаттап, ескермесе, онда ойынды үйретудің әдістемелік тәсілдері мен ойынды басқару өз деңгейінде практикалық мақсатқа жете қоймайды.
Ойын кезінде жан-жақты тәрбиелелердің мақсаты әр жас кезеңде ойын әрекетінің психологиялық негізін құрастырған жағдайда ғана табысты іске асырылады. Бұл ойынның дамуы баланың психикасын үделі өзгертумен және ең алдымен тұлғаның барлық жағынан дамуының фундаменті болып табылатынын оның интелектуалдық ортасына байланысты. Ойында психикалық үдерістер: қабылдау, ойлау, ес, сөйлеу, т.б. қалыптасады.
Ойын, оқу, еңбек адамның негізгі іс - әрекетінің түрі. Оқу процесіне ойынның енгізілуі ағылшын тілі пәніне оқушылардың қызығушылығын едәуір арттырады, эмоциялық сезімдерге тола жағдаят туғызады және оларды іс-әрекетке ынталандырады. Ойын мезеттері кез - келген сабақта әр қилы, қызық сәттерді туғызып, эмоциялық бояу береді. Ойын барысында оқушы жеке тұлға ретінде қалыптасады.
Жалпы ойын әрекеті күрделі құбылысқа жатады. Әдістемеде ойын түрлерін белгілі бір білімді, іс - әрекетті үйрету құралы ретінде қолданады. Ойынның тек сыртқы бөлігі ғана - ойын, ал бейнесі, мазмұны және оның бағыты оқыту болып есептелсе, біздің жағдайымызда - тілді қарым - қатынас құралы ретінде меңгерту. Ойынды сабақ барысында қолданудың маңызы жайлы көптеген ғалымдар атап өткен. Соның бірі Д. Б. Эльконин ойын туралы қазіргі көзқарастарды және оның көптеген қызметін анықтап отыр. Ол баланың қажеттіліктерін, қызығушылықтарын қанағаттандырып, оның өмірге бейімделуін жеңілдетеді, болмысты тануға көмектеседі. Ойын арқылы бала білім алады, тәрбиеленеді, қоғамды құрметтеуге үйренеді, ынтымақтасып жұмыс істеуге дағдыланып, ұтылуға емес, ұтуға тырысады. Соның ішінде Д. Б. Эльконин ойынның адамға қажетті маңызды төрт функциясын бөліп көрсеткен. Олар: оқушының сабаққа деген ынта - жігерін дамыту; дүниетанымын кеңейту; ақыл - ойын дамыту; және еркін - мінез құлқын өрістету.
Китайгородская Г.А. өзінің Интенсивный курс деген еңбегінде студенттердің сабақтағы белсенді іс - әрекеттерін ұйымдастыру, ойлау, шығармашылық, ізденіс қабілетттерін дамыту арқылы, білім сапасын көтеруде ойын технологиясын пайдаланудың маңызы зор. Ойын технологиясын сабақта дұрыс қолдана білу керек. Санына емес сапасына назар аударған жөн - деп атап көрсеткен [11, 13б.].
Белгілі ресейлік ғалым-педагог Л.В. Занковтың айтуынша, сабақтағы ойын элементтері оқу процесіндегі зерттеушілікті көруге көмектеседі, оқушалардың білімін кеңейтуге, шығармашылық ізденімпаздығы мен зерделілігін арттыруға және оқуға деген ептілігін қалыптастыруға қызығушылығын және ынтасын арттыруға септігін тигізеді.
Психологтар мен педагогтар ежелден-ақ ойын мәселесіне өз назарын аударған, тек XIX ғасыр аяғында ғана ойын арнайы зерттеу пәніне айналды. К.Грос, Э.Клаперед, А. Диваев, Р. Гауп, Н.Виноградов, В.Вахтерев және т.б. ойын теориясын құрастырды және ойын мәселесін көтеріп, іс әрекеттің маңызды түрі ретінде оның теориялық, әдіснамалық негізін ашты.
Ойынмен ұйымдастырылған іс-әрекет көңілді, жеңіл келеді. Сондықтан ойынды іріктеп алуға нақтылы сабақтың мақсаты, мүмкіндіктерімен жағдайларын ескеруге ерекше назар аударған жөн.
Ойын арқылы кез келген адам өзін қоршаған ортамен, табиғатпен, қоғамдық құбылыстармен, адамдардың еңбегімен, қарым - қатынастарымен танысады. Ойындар арнайы мақсатты көздейді және нақты міндеттерді шешеді. Ойынның міндеті - оқушының қызығушылығын оятып, белсенділігін арттыру мақсатында іріктелініп алынатын нақты мазмұнымен анықталады.
Ойын оқыту барысында оқытудың бір формасы және әдіс-тәсілі есебінде дидактикалық категория болады. Осыған орай, ойынды оқытушылар мен оқушылардың, ұстаздар мен шәкірттердің, мектеп жасына дейінгі бүлдіршіндер мен тәрбиешілердің қоғамдасқан оқу мен тәрбие ісіндегі бір-бірімен тығыз байланысты технологиясы ретінде де қолдануға болады.
Ойын технологиясында ұстаздардың рөлі өте зор. Ұстаз - көбіне сол ойынды ұйымдастырушы. Ойынның мән-маңызын түсіндіріп, ақыл-кеңес береді. Шәкірттердің дау - дамайлы мәселелеріне әділ қазы да бола біледі. Ұстаз балалардың ойын кезінде де қилы сезімдерде болып, көңіл күйінің мың құбылатынын (мақтану, қуану, ренжу, қызғану, өкіну) білуі тиіс. Мұндай көңіл күйдің ұтысқа, не болмаса ұтылысқа байланысты болатыны бесенеден белгілі. Ұжым бір адамның баласындай ортақ бір мүдде үшін күреседі.
Ойынның мәні мен оның тәрбиедегі маңызын екі жақты бағалауға болады. Біріншіден, кең мағынада қоғамдағы адамгершілік тұрғыда адамға деген қамқорлығы мен соның ішінде, өсіп келе жатқан ұрпаққа деген жанашырлық. Екіншіден, нақтырақ алсақ, педагогикалық мәнде: білім беру мен тәрбиедегі нақты мәселелерді шешуге негізделген.
Оқушылар ойын үдерісіне жаңа білімдер, пайдалы іскерліктер, әдеттер мен дағдылар үйренеді. Ойын түрлерінің материалдары сабақтың тақырыбы мен мазмұнына неғұрлым сәйкес салынса, оның танымдық, тәрбиелік маңызы да арта түседі. Оны тиімді пайдалану сабақтың әсерлігін, тартымдылығын күшейтеді, оқушылардың сабаққа ынтасы мен қызығушылығын арттырады.
Ойындар - сабақта меңгерген материал туралы түсінігін кеңейтеді, шығармашылығын дамытады. Оқушылардың ой - өрісін, танымын, жаңа тақырыпты өз дәрежесінде меңгеруіне логикалық ойындар да зор ықпалын тигізеді. [12, 39б.].
Тіл дамыту, көркем әдебиет сабақтарында "Ғажайып қоржын", "Кім не істеді?", "Дыбысына қарап таны", "Төлдерін ата", т.б. ойын түрлерін пайдалану арқылы балалардың сөздік қоры молайып, есте сақтау қабілеті дамитынын байқадым. Математика сабақтарында қолданған "Кім тапқыр?", "Сиқырлы сандық", "Қай сан жоқ?", "Тез жина", "Қай пішін жоқ?" сияқты ойындар барысында қызығушылығы туып, белсенділігі артатынын және логикалық ойлау қабілеті дамитынын аңғардым. Ал айналамен танысу сабақтарында қолданған "Қай мезгіл?", "Жеміс жинау", "Не қайда өседі?", "Жапырағынан таны", "Кім жылдам?", т.с.с. ойындардың тапсырмаларын орындау кезінде балалар өздерін еркін сезінеді, ізденімпаздық, тапқырлық әрекеті байқалады және табиғатты аялауға, қорғай білуге үйренеді. Дидактикалық ойындар балаларды ұйымшылдыққа, достыққа, әдептілікке, мейірімділікке, үлкендерді қадірлеуге, құрметтеуге баулиды. Балалар алған білімдерін ойын барысында көрсете білуге, бір-бірімен қарым-қатынас жасауға, әділ болуға, қиындық кезінде көмектесуге, өз ойларын жеткізе білуге, қиялының дамуына, қиындықты ақылмен жеңе білуге жаттығады. Ойын барысында балаларды анық, асықпай сөйлеуге және айтқан сөзді, сөйлемді дұрыс түсініп қабылдай білуге, байланыстырып сөйлеуге дағдыландырамын. Баланың ойыны ересек адамдардың еңбегіне еліктеуден өрістеп, бара-бара шын мәніндегі еңбекке айналады. Осының бәрі баланы мектепке даярлайды.
Сюжеттік рөлдік ойындар өткізу, оған қойылатын талаптар.
Рөлдік ойын - бұл өмірлік жағдайлардың белгілі бір мінез-құлық немесе эмоционалдық жақтарын меңгеру ниетінде алдын-ала бөлінген рөлдер арқылы қатысушы топтардың сахналап ойнауы.
Рөлдік ойындар шағын топтарда (3-5 қатысушы) жүргізіледі. Қатысушылар карточка арқылы (тақтада, қағаз парақтарда және т.б.) тапсырма алады, рөлдерді бөледі, жағдайды ойнайды және барлық топқа ұсынады (көрсетеді). Оқытушы балалардың мінез-құлқын ескере отырып рөлді өздері бөледі.
Бұл әдістің артықшылығы сол, әрбір қатысушы өзін ұсынылған рөл жағдайында көрсетеді, сол не басқа жағдайды айтарлықтай шынайы байқайды, сол не басқа әрекеттердің салдарларын сезінеді және шешім қабылдайды.
Жұмыстың аталған нысаны ойын жағдайларын құрастыру жолымен, тапсырылған шарттармен алдын ала белгіленген мінез-құлқын, сол немесе басқа жағдайларда адамдардың мінез-құлқы мен эмоционалдық реакциясын бейнелеу үшін қолданылады [13, 9-10 б.].
Бүгінгі күннің талабы, шет тілі оқытушысының алдына қойған мақсаты - білімгерлерді шет тілінде сөйлету болғандықтан, оқытушының алдында тұрған басты міндеттің бірі - шет тіліне үйретудің түрлі әдістерін сұрыптай келе, ең тиімдісін өз сабағында қолдану болып табылады. Осындай әдістердің ішінде коммуникативтілік әдісті алға қоюға болатынына ешкім де талас келтірмесе керек. Бұл әдіс бойынша оқытудың мақсаты - сөйлесу, сөйлету. Сөйлеу бір-бірімен қарым-қатынас жасау арқылы іске асырылуы қажет. Міне бұл коммуникативтілік әдістің негізгі міндеттерінің бірі. Ал қарым-қатынас мақсаты - өзара қарым-қатынас жасаумен байланысты міндеттерді шешу. Қарым-қатынастың үш түрі бар:1. Перцептивтік. Бұл адамдардың бір-бірімен көзбен көріп қабылдауы, интуиция арқылы сезінуі. 2. Интерактивтік. Бұл адамдардың бір-біріне өзара әсер етуі. 3. Ақпараттық. Бұл адамдардың бір-бірімен ойларымен, пікір алысуы, мақсат-мүддесімен, мұратымен, рухани байлығымен, қызығушылығымен бөлісуі. Қарым-қатынастың бұл түрлерін жеке-жеке де, бір мезгілде бәрінің басын қосып та қолдануға болады [4, 258б.].
Адам іс-әрекетінің ерекше түрінің бірі - ойынның пайда болуы туралы зерттеушілердің көпшілігі өз еңбектерінде ойын - өнер мен көркемдік іс-әрекеттің алғашқы қадамы деп түсіндіріледі. Ойында шындықтың көрінісі, оның образды сәулесі қылаң береді. Өмірдің әр түрлі құбылыстары мен үлкендердің әр түрлі әрекеттеріне еліктеу ойынға тән нәрсе. Ойын кезінде шартты түрде мақсаттар қойылады, ал сол мақсатқа жету жолындағы іс-әрекет бала үшін қызықты. Ойын балаларға ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық тәрбие берудің маңызды тетігі деуге болады. Балалар ойын барысында: 1) Өзін еркін сезінеді. 2) Ізденімпаздық тапқырлық әрекет байқатады. 3) Сезіну, қабылдау, ойлау, қиялдау секілді түрлі психикалық түйсік пен сезім әлеміне сүңгиді. Педагогика бала ойынына ерекше мән беріледі. Өйткені балалық шақтың түйсігі мен әсері адамның көңіліне өмір бақи өшпестей із қалдырады. Бала ойын арқылы өзін толытқан бүгінгі қуанышын, ренішін, асқақ арманын, мұрат-мүддесін бейнелесе, күні ертең сол арман қиялын өмірде жүзеге асыруға мүмкіндік алады. Ойын баланың көңілін өсіріп, бойын сергітіп қана қоймай, оның өмір құбылыстары жайлы таным түсінігіне де әсер етеді. Балалар ойын арқылы тез табысып, жақсы қарым-қатынас жасайды, сол қарым-қатынас барысында: 1) адамдар іс-әрекеттің жақсы жақтарын аңғарады, жағымды ойлауды үйренеді. 2) жанындағы адамдарды ұнатып, жақсы көре біледі, оларды қуантуға асығады. 3) бір-біріне көмектесе біледі, жанашырлық сезімі оянады, қамқорлық жасай біледі. 4) кешірімді болуға, өзгені ренжітпеуге тырысады. Халқымыз ойынға тек балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп қарамай, жас ерекшеліктеріне сай олардың көзқарастарының, мінез-құлқының қалыптасу құралы деп те ерекше бағалаған. Ойынға басшылық жасау кезінде бұйыруға болмайды. Егер мұғалім баланың эмоциясына, қиялына әсер ету арқылы олардың қызығушылығын арттыра түссе, онда баланың құштарлығы өсіп, ойынға құмарта түседі. Балалардың іс-әрекетін ұйымдастыруда әр мұғалім өзінің әдісін оқушының психологиялық және физиологиялық дамуын ескере отырып іске асырады. Ненің жақсы, ненің жаман екенін ойын үстінде ауызекі сөйлесу барысында түсінеді. Ойын балаларға өмірде кездескен қиыншылықтарды жеңудің жолын үйретіп қана қоймайды, ұйымдастырушылық қабілетін қалыптастырады [14, 115б.]. Күнделікті өмірдегі қиындықтың бірі күтпеген жағдайлардағы адамның өзін ұстай білмеуі болып табылады. Әдеттен тыс жағдайға тап келген адамның дұрыс шешім жасай алмауы жиі кездеседі. Осындай жағдайларды яғни, сюжеттік-рөлдік ойындарды сахнада ойнап көрсету балалардың бойындағы жағдайды ойластыру және одан шығудың жолын табу қабілетін дамыту әдісі болып табылады. Бұдан басқа, осыған ұқсас ойындарда бала басқалармен өзара әрекет жасай білуге, өзінің әрекеттерін басқалармен ақылдаса отырып шешуге үйренеді. Сюжеттік-рөлдік ойындарды сабақ үстінде де, үзілісте де, бос уақытта да, өткізілетін ертеңгіліктер мен кештерде дидактикалық, қосымша материал ретінде пайдалануға болады. Демек, ойын арқылы балаларды өмірге ең қажетті қасиеттерге: өжеттілікке, іскерлікке, жауапкершілікке, ептілікке тәрбиелейміз. Ойын - балалар үшін оқу да, еңбек те. Ойын айналадағы дүниені танудың тәсілі. Ойын балаларға өмірде кездескен қиыншылықтарды жеңу жолын үйретіп қана қоймайды, ұйымдастырушылық қабілетін қалыптастырады. Тиімді қолданылған ойын түрлері мұғалімнің түсіндіріп отырған материалын, оқушылардың зор ынтамен тыңдап, толық меңгеруіне көмектеседі. Өйткені төменгі сыныптағы оқушылардың аңсары сабақтан гөрі ойынға ауыңқырап тұрады. Қызықты ойын түрінен кейін олар тез сергіп, тапсырманы ықыласпен орындайды. Сюжеттік-рөлдік ойындарды сахнада ойнап көрсету үшін, оқушылардың оған толық қатысуы үшін сыныпты 4-6 адамнан тұратын топтарға бөлген жөн. Топтар бір ойынды кезек-кезек көрсетуі мүмкін. Бұл кезде қалғандары көрермен болып отырады. Содан соң бүкіл сынып болып әрекеттерді талқылауға болады. Алғашқы кезде балаларды белгілі әңгіме, ертегі немесе мысалды сахналауға үйрету оңай болады. Кейіннен олар мұны меңгеріп болған соң, олардың өз шығармаларын ойнап көрулеріне болады. Мысалы, Сүйіспеншілік ойынын алайық. Мұғалім бағыттаушы сөзді таңдап айтады. Ойынға қатысушылар соған мәндес сөзді айтып, допты келесі ойыншыға лақтырады. Мысалы, сен әдемісің, сен бүгін сүйкімдісің! Құнды қасиеттер ойыны. Музыка ойнайды. Балалар шеңбер құрып отырады. Күні бұрын даярланып қойған парақтарға құнды қасиеттер жазылады. Бала соның мағынасын аша білу керек. Пантомима ойыны. Балалар топтарға бөлінеді. Әр топқа, мысалы: достық, қамқорлық, сыйластық, сүйіспеншілік деген секілді тақырыптар беріледі. Әр топ музыканың сүйемелдеуімен өздері құрастырған сюжетті көрсетеді. Соңынан тапсырмалардың мазмұны ашылған соң, олар берілген сұрақтарға жауап дайындап, қысқаша мәтіндер құрастырады. Спорт, ойындар, серуен, мектептен тыс кездесулер кезіндегі пікірталастар, әсерлі әңгімелер, мұражайға, театрға немесе классикалық музыка концертіне бірге бару, үйірмелер, театрланған сабақтар - осының бәрі рухани-адамгершілік тәрбие үшін тамаша құралдар. Олар баланың шығармашылығын оятып, жан дүниесімен сезінетін тамаша ойларға жетелейді. Ал одан жағымды қасиеттер туындайтыны белгілі. Еліміз білімді, ақылды жастармен толығып келеді. Ендеше, болашаққа деген сенімділік те мол [15, 45 б.]. Өмір талабының әсерімен өсіп келе жатқан ұрпақтарды тәрбиелеу мен оқытудың жаңа мақсаттары, тәсілдері анықталады. Біздің республикамызда әлеуметтік, экономикалық, білімділік өсу адамдардың санасының өзгеруін қажет етеді. Олар білім мазмұнын қайта құрылуын және оны білім жүйесі арқылы жүзеге асыруын талап етеді. Білім стандартының негізгі қағидалары: Білім туралы заңы, 2005-2010 жылдарға арналған ҚР-ның білімді дамыту мемлекеттік бағдарламасы, жеке тұлғаның жан-жақты дамуын және оқыту процесінің гуманизациялық бағыттарын анықтап көрсетеді. Осының барлығы оқушының шығармашылық қабілеттерін ашуын және тәрбиеленушінің жеке басына тән психологиялық ерекшелігін қадағалауын талап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz