Аралас экономиканың қалыптасуының теориялық ас – пектісі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1АРАЛАС ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АС .
ПЕКТІСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1Аралас экономиканың мәні мен қалыптасу тегін ашатын алғышарттар ... ... . 5
1.2 Аралас экономиканың типтері мен нақты мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... .8
2 АРАЛАС ЭКОНОМИКА: ҚАЛЫПТАСУ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТ ЕТУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.1Аралас экономиканың қалыптасуының материалдық.техникалық негізі ... 10
2.2Аралас экономика жүйесі және оның басты ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ..11
3АРАЛАС ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ..15
3.1 Аралас экономиканы мемлекеттік реттеудің үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ...15
3.2 Функционалдық экономикалық жүйелер және үкіметтің
экономикалық қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
3.3 Мемлекеттік аралас экономикалық реттеудің әдістері,
негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
1АРАЛАС ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АС .
ПЕКТІСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1Аралас экономиканың мәні мен қалыптасу тегін ашатын алғышарттар ... ... . 5
1.2 Аралас экономиканың типтері мен нақты мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... .8
2 АРАЛАС ЭКОНОМИКА: ҚАЛЫПТАСУ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТ ЕТУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.1Аралас экономиканың қалыптасуының материалдық.техникалық негізі ... 10
2.2Аралас экономика жүйесі және оның басты ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ..11
3АРАЛАС ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ..15
3.1 Аралас экономиканы мемлекеттік реттеудің үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ...15
3.2 Функционалдық экономикалық жүйелер және үкіметтің
экономикалық қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
3.3 Мемлекеттік аралас экономикалық реттеудің әдістері,
негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
Қазіргі нарықтық экономика аралас экономика болуда. Американдық экономист Пол Самуэльсон былай деген: «Аралас экономика өмірдің нашарлауын жалпы сауықтырудың нақтыланған алып жүйесі болып табылады», әрі қарай ол: «Аралас экономика – бұл нарықпен, бұйрық, дәстүр элементтерімен бірге болатын экономика» - дейді [1-58 б].
Аралас экономика экономикалық өмірдің нашарлауын жалпы сауықтардың нақтыланған алып жүйесі болып табылады. Аралас экономика- бұл нарық , бұйрық, дәстүр элементтерімен бірге болатын экономика.
Аралас экономика мынаны көрсетеді: батыстағы нарық экономикасы өндірістен шектелген жұмысшы күшін қабылдайтын шағын бизнессіз және экономикада тепе-теңдік пен қоғамда тұрақтылық қамтамасыз ететін мемлекеттік кірісушіліксіз өмір сүре алмайды.
Адамзат тіршілігінде нарыққа өту жағдайы біркелкі болуы мүмкін емес, өйткені, түрлі негіздер меншіктің түрлі формаларын қабылдауға мәжбүр етеді, яғни, бұл түрлі саладағы капиталдың мөлшеріне байланысты. Сондықтан нарықтық қатынастарға көшу, ұжымдық меншікке алу, кооперациялау, жекелей еңбек ету және т.б. сияқты формаларда жүзеге асады. Бұл тұста форма нақты жайға байланысты. Осыған меншік иелерінің қаржылары біріктірілетін өндіріс орындарының, мекемелердің формалары да әрқилы айырмашылықта болады. Белгілі американ экономисі, «аралас экономика» теориясының өкілі Пол Самуэльсон былай деген: «Біздің экономикалық жүйе — еркін кәсіпкерлердің «аралас» жүйесі болып табылады, себебі экономикалык бақылау қоғам тарапынан жүзеге асады» [2-62 б].
Әртүрлі экономикалық жүйедегі мемлекеттің экономикалық рөлі жайлы теория К. Маркс пен В.И. Лениннің еңбектерінде терең қаралған. В.И. Лениннің жаңа экономикалык саясат негізінде (НЭП) 1921-ші жылы Ресей экономикасына нарықтық қатынастарды ендіру кезіндегі мемлекеттің рөлі жайлы ойлары өте құнды.
Жаңа экономикалық саясат еркін сауданы өндіруді межелеп, жаңа жағдайдағы мемлекеттің рөлін анықтады.
Бұл жөнінде Т.К.Оралтаев былай деп жазған болатын: «мемлекеттің бақылауынан қашпайтын дүрыс саудадан біз қашпауымыз қажет, оны дамыту бізге ыңғайлы» [3- 522 б].
Аралас экономиканы өте терең зерттеген ағылшын экономистері — Дж. Кейнс, Рой Харрод (1890-1978 жж.), Джоан Робинсон (1903 ж.) және американ экономисі Элвин Хансен (1887-1975 жж.) де болды.
Әлемдік аралас экономикадағы құрылымдық өзгерістер интерназионализациялау процесінің белсенділігіне қолайлы жағдайлар туғызды, ол бұл елдердің дамуына іәсер етуші факторлар мен жағдайлардың түбегейлі өзгеруіне алып келеді және осы мемлекеттердің ұлттық үлесінің қысқарып, ұлтаралық үлестің өсуіне алып келеді.
Аралас экономика экономикалық өмірдің нашарлауын жалпы сауықтардың нақтыланған алып жүйесі болып табылады. Аралас экономика- бұл нарық , бұйрық, дәстүр элементтерімен бірге болатын экономика.
Аралас экономика мынаны көрсетеді: батыстағы нарық экономикасы өндірістен шектелген жұмысшы күшін қабылдайтын шағын бизнессіз және экономикада тепе-теңдік пен қоғамда тұрақтылық қамтамасыз ететін мемлекеттік кірісушіліксіз өмір сүре алмайды.
Адамзат тіршілігінде нарыққа өту жағдайы біркелкі болуы мүмкін емес, өйткені, түрлі негіздер меншіктің түрлі формаларын қабылдауға мәжбүр етеді, яғни, бұл түрлі саладағы капиталдың мөлшеріне байланысты. Сондықтан нарықтық қатынастарға көшу, ұжымдық меншікке алу, кооперациялау, жекелей еңбек ету және т.б. сияқты формаларда жүзеге асады. Бұл тұста форма нақты жайға байланысты. Осыған меншік иелерінің қаржылары біріктірілетін өндіріс орындарының, мекемелердің формалары да әрқилы айырмашылықта болады. Белгілі американ экономисі, «аралас экономика» теориясының өкілі Пол Самуэльсон былай деген: «Біздің экономикалық жүйе — еркін кәсіпкерлердің «аралас» жүйесі болып табылады, себебі экономикалык бақылау қоғам тарапынан жүзеге асады» [2-62 б].
Әртүрлі экономикалық жүйедегі мемлекеттің экономикалық рөлі жайлы теория К. Маркс пен В.И. Лениннің еңбектерінде терең қаралған. В.И. Лениннің жаңа экономикалык саясат негізінде (НЭП) 1921-ші жылы Ресей экономикасына нарықтық қатынастарды ендіру кезіндегі мемлекеттің рөлі жайлы ойлары өте құнды.
Жаңа экономикалық саясат еркін сауданы өндіруді межелеп, жаңа жағдайдағы мемлекеттің рөлін анықтады.
Бұл жөнінде Т.К.Оралтаев былай деп жазған болатын: «мемлекеттің бақылауынан қашпайтын дүрыс саудадан біз қашпауымыз қажет, оны дамыту бізге ыңғайлы» [3- 522 б].
Аралас экономиканы өте терең зерттеген ағылшын экономистері — Дж. Кейнс, Рой Харрод (1890-1978 жж.), Джоан Робинсон (1903 ж.) және американ экономисі Элвин Хансен (1887-1975 жж.) де болды.
Әлемдік аралас экономикадағы құрылымдық өзгерістер интерназионализациялау процесінің белсенділігіне қолайлы жағдайлар туғызды, ол бұл елдердің дамуына іәсер етуші факторлар мен жағдайлардың түбегейлі өзгеруіне алып келеді және осы мемлекеттердің ұлттық үлесінің қысқарып, ұлтаралық үлестің өсуіне алып келеді.
. П. Самуэльсон. «Экономика», Мәскеу, 2000, 58 б
2. Я. Әубәкіров «Экономикалық теория негіздері» Алматы 2004ж.
3. Т.К.Оралтаев «Жаңа кезең – экономикалық теориясы», Алматы 2004, 522б
4. Дж. Гелбрейт. «Новое индустриальное общество», 1999ж, 60 б
5. Ч.Макмиллан. «Японская промышленная система», 1988ж, 87 б
6. К.Маркс. «Экономикалық теория», М., 1982ж, 484 б
7. Я.Ғ. Қажымұрат «Экономика» 10 том. Алматы 2005ж
8. В.Н. Черковец. «Экономика как наука» Москва, 1995ж, 265 б
9. С.С.Сахариев, А.С.Сахариева «Жаңа кезең – экономикалық теориясы», Алматы «Данекер» 2004ж.
10. Б.Б. Байжұмаев, Ф.Н. Жақыпова, Т.П. Табеев «Экономикалық теория», Алматы,2005ж, 10 б
11.У.А.Жанайдаров,С.А. Әкімбеков «Экономикалық теория», Алматы, 2002ж. 35 б
12. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан – 2030» Стратегиялық бағдарламасы.
13. А.М. Волков «Швеция: социально-экономическая модель» Москва, 1991ж
14. А. С. Булатов «Экономика» Москва, 1997ж
15. Р. Кэмбелл Макконнелл, Л. Стэнли «Экономикс» Москва, 2002ж
2. Я. Әубәкіров «Экономикалық теория негіздері» Алматы 2004ж.
3. Т.К.Оралтаев «Жаңа кезең – экономикалық теориясы», Алматы 2004, 522б
4. Дж. Гелбрейт. «Новое индустриальное общество», 1999ж, 60 б
5. Ч.Макмиллан. «Японская промышленная система», 1988ж, 87 б
6. К.Маркс. «Экономикалық теория», М., 1982ж, 484 б
7. Я.Ғ. Қажымұрат «Экономика» 10 том. Алматы 2005ж
8. В.Н. Черковец. «Экономика как наука» Москва, 1995ж, 265 б
9. С.С.Сахариев, А.С.Сахариева «Жаңа кезең – экономикалық теориясы», Алматы «Данекер» 2004ж.
10. Б.Б. Байжұмаев, Ф.Н. Жақыпова, Т.П. Табеев «Экономикалық теория», Алматы,2005ж, 10 б
11.У.А.Жанайдаров,С.А. Әкімбеков «Экономикалық теория», Алматы, 2002ж. 35 б
12. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан – 2030» Стратегиялық бағдарламасы.
13. А.М. Волков «Швеция: социально-экономическая модель» Москва, 1991ж
14. А. С. Булатов «Экономика» Москва, 1997ж
15. Р. Кэмбелл Макконнелл, Л. Стэнли «Экономикс» Москва, 2002ж
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1АРАЛАС ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АС –
ПЕКТІСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1Аралас экономиканың мәні мен қалыптасу тегін ашатын алғышарттар ... ... .
5
1.2 Аралас экономиканың типтері мен нақты
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ...8
2 АРАЛАС ЭКОНОМИКА: ҚАЛЫПТАСУ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТ ЕТУ
ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .10
2.1Аралас экономиканың қалыптасуының материалдық-техникалық негізі ... 10
2.2Аралас экономика жүйесі және оның басты
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... 11
3АРАЛАС ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... . .15
3.1 Аралас экономиканы мемлекеттік реттеудің
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... 15
3.2 Функционалдық экономикалық жүйелер және үкіметтің
экономикалық
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 19
3.3 Мемлекеттік аралас экономикалық реттеудің әдістері,
негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
КІРІСПЕ
Қазіргі нарықтық экономика аралас экономика болуда. Американдық
экономист Пол Самуэльсон былай деген: Аралас экономика өмірдің нашарлауын
жалпы сауықтырудың нақтыланған алып жүйесі болып табылады, әрі қарай ол:
Аралас экономика – бұл нарықпен, бұйрық, дәстүр элементтерімен бірге
болатын экономика - дейді [1-58 б].
Аралас экономика экономикалық өмірдің нашарлауын жалпы сауықтардың
нақтыланған алып жүйесі болып табылады. Аралас экономика- бұл нарық ,
бұйрық, дәстүр элементтерімен бірге болатын экономика.
Аралас экономика мынаны көрсетеді: батыстағы нарық экономикасы
өндірістен шектелген жұмысшы күшін қабылдайтын шағын бизнессіз және
экономикада тепе-теңдік пен қоғамда тұрақтылық қамтамасыз ететін
мемлекеттік кірісушіліксіз өмір сүре алмайды.
Адамзат тіршілігінде нарыққа өту жағдайы біркелкі болуы мүмкін емес,
өйткені, түрлі негіздер меншіктің түрлі формаларын қабылдауға мәжбүр етеді,
яғни, бұл түрлі саладағы капиталдың мөлшеріне байланысты. Сондықтан
нарықтық қатынастарға көшу, ұжымдық меншікке алу, кооперациялау, жекелей
еңбек ету және т.б. сияқты формаларда жүзеге асады. Бұл тұста форма нақты
жайға байланысты. Осыған меншік иелерінің қаржылары біріктірілетін өндіріс
орындарының, мекемелердің формалары да әрқилы айырмашылықта болады. Белгілі
американ экономисі, аралас экономика теориясының өкілі Пол Самуэльсон
былай деген: Біздің экономикалық жүйе — еркін кәсіпкерлердің аралас
жүйесі болып табылады, себебі экономикалык бақылау қоғам тарапынан жүзеге
асады [2-62 б].
Әртүрлі экономикалық жүйедегі мемлекеттің экономикалық рөлі жайлы
теория К. Маркс пен В.И. Лениннің еңбектерінде терең қаралған. В.И.
Лениннің жаңа экономикалык саясат негізінде (НЭП) 1921-ші жылы Ресей
экономикасына нарықтық қатынастарды ендіру кезіндегі мемлекеттің рөлі жайлы
ойлары өте құнды.
Жаңа экономикалық саясат еркін сауданы өндіруді межелеп, жаңа
жағдайдағы мемлекеттің рөлін анықтады.
Бұл жөнінде Т.К.Оралтаев былай деп жазған болатын: мемлекеттің
бақылауынан қашпайтын дүрыс саудадан біз қашпауымыз қажет, оны дамыту бізге
ыңғайлы [3- 522 б].
Аралас экономиканы өте терең зерттеген ағылшын экономистері — Дж.
Кейнс, Рой Харрод (1890-1978 жж.), Джоан Робинсон (1903 ж.) және американ
экономисі Элвин Хансен (1887-1975 жж.) де болды.
Әлемдік аралас экономикадағы құрылымдық өзгерістер
интерназионализациялау процесінің белсенділігіне қолайлы жағдайлар туғызды,
ол бұл елдердің дамуына іәсер етуші факторлар мен жағдайлардың түбегейлі
өзгеруіне алып келеді және осы мемлекеттердің ұлттық үлесінің қысқарып,
ұлтаралық үлестің өсуіне алып келеді.
Қазақстанның егемен ел ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымына және басқа да
көптеген халықаралық ұйымдарға мүше болуы ел аралас экономикасын
халықаралық сауда қарым-қатынастарына интеграциялауға объективті жағдайлар
жасады.
1. Инфляция деңгейінің тұрақтануы.
2.Өндірістің құлдырауы тежеліп, макроэкономикалық ахуал барынша
тұрақтанып, келешегіне болжам жасайтындай күйге жете бастады. Соңғы
жылдарда тұңғыш рет Қазақстанда өндірістің құлдырауы тоқталып, біршама
аралас экономикалық өсуге қол жеткізді.
2. Экспорт өнімдері тұрақты түрде ұлғаюда.
Қазіргі кезде Қазақстанда қолданып отырған сыртқы сауда режимі, баға
жасау еркіндігі және дүниежүзілік рыноктағы бәсеке бағытында елеулі
өзгерістер қажеттігі туындап отыр.
Қазақстан да дәл Ресей секілді Еуразияның орталығы, ендеше, ол да
геосаяси базисті таныта отырып, болашақтағы Еуразиялық Одақтың құрылымдары
айналып тұратын алтын діңгек болып табылады. Бұл құрылымдар алғашқыда
әлеуметтік-экономикалық интеграцияның аймақтық орталықтары болып
есептелінеді, олар болашақта қуатты саяси, аралас экономикалық бір одаққа
бірлесе алады, осылайша аралас экономика бүкіл әлемдік және аймақтық
экономика тұрғысынан алғанда әлемтағдырында орасан зор рөл атқаруы мүмкін.
Сонымен, аралас экономика экономикалық жүйенің бір типі болып табылады.
Аралас экономикада нарықтық механизм баға мен көптеген саладағы өндірісті
анықтайды, олай болса, мемлекет нарықты салық салу, шығынмен реттеп
отырады.
Жоғарыда көрсетілген негіздерге сүйене отырып, курстық жұмыстың
тақырыбы мемлекетіміздің экономикасының дамуындағы өзекті мәселелердің
бірін қамтыған тақырыптардың бірі болып табылады деуге әбден болады.
Ал, курстық жұмыстың негізгі мақсаты: аралас экономиканың мәні мен
қалыптасу тегін ашатын алғы-шарттарды, аралас экономиканың қалыптасуының
материалдық-техникалық негізін, аралас экономика жүйесі оның басты
ерекшеліктерін, аралас экономиканы мемлекеттік реттеудің үлгілерін,
реттеудің әдістері мен негізгі бағыттарын анықтау.
Курстық жұмыстың теориялық және әдістемелік мәнін ашуда Қазақстан
Республикасы Президентінің жолдаулары мен жобаларын, сондай-ақ, О.Ю.
Мамедов, Дж.Гелбрейт, П.Самуэльсон, Я.Әубәкіров, В.Н.Черковец, Ч.Макмиллан
сияқты Қазақстан және шетел ғалымдарының ғылыми еңбектері мен экономикалық
дамудың негіздерін реттеу мен жоспарлау туралы ұсыныстарын қолдандым.
1АРАЛАС ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІСІ
1.1Аралас экономиканың мәні мен қалыптасу тегін ашатын алғышарттар
Ірі өнеркәсіпті бір сатысынан басқасына ауыстырған өндіргіш күштердің
өсуі адамзат қоғамының әлеуметтік-экономикалық дамуының қатпарларында да
терең өзгерістер туғызады. Бұл процестің белгілері Ресей ғалымдарын
мынандай қорытындыға итермеледі: Мүмкін соғыстан кейінгі тарихқа тән жалпы
азаматтық құрылымының интенсивті күшеюі, өркениеттің жаңа түріне өтудің
куәсі болар. Ол экономикалық тиімділікті терең түсінгені ізгіліктен қосуға
бағытталған. Мәселенің бұл қойылысында қазіргі дүниедегі өзгерісті мәнді
мойындау бар.
Екінші жағынан, болып жатқан өзгерістерді айтқанда қоғамдық өндіріс
түріндегі өзгерістерді көшіруге болмайды. Олар, жай ғана модификация емес,
басқа мазмұнға, жағдайға өту. Бұл өзгерістер машиналарды енгізу, ірі
өнеркәсіптің нәтижесі, содан кейін қоғамдық өндірістің индустриялануы
капитализм шеңберінде ұжымдық өндірістің өмірге объективті келуін
қамтамасыз етті. Нәтижесінде қоғамдық өндіріс машинаға сүйеніп өз бойында
қарама-қарсы екі тенденцияны қосады, кәсіпорындар мен өндіріс салаларының
оқшаулануы және өзара байланыстылығы. Тауарлы өндірістегі ұжымдық
қатынастарды немесе ұжымдық өндірістегі тауарлы қатынастардың қоғамдық
өндірістің бір түрінен екіншісіне ауысып өтпелі жағдайын білдіреді.
Қоғамдық өндірістің бұл өтпелі жағдайы нарықтық қатынас дамуының жаңа
сатысын – аралас экономиканы туғызады.
Тауарлы өндіріс – аралас экономика, өйткені мұнда ұжымдық өндіріс
қалыптасады, біреуінің заңдылықтары басқасына айналады. Аралас экономика
қызметінің ерекшелігі, тауарлы өндіріс заңдылықтарына негізделген ұжымдық
өндірістің заңдылықтарының әрекеті сипатымен байланысты. Экономикалық
қатынастар дамуының табиғи-тарихи процесі меншіктің түрлі формаларының
басын қосады. Шаруашылықты жүргізудің бір тәсілі табиғи жолмен басқа
тәсіліне ауысып отырады.
Аралас экономиканы түрлі өндіріс әдістері арасындағы кедергі, ол
мемлекеттік жеке кәсіпкерлер ісіне араласуынан болады деп қарамау керек.
Аралас экономиканы көп укладтылықпен теңестіру де қате көзқарас. Әр түрлі
укладтар түрлі дамыған өндіріс әдістерінде болады. Айталық, дамыған
капитализмде феодалдық жер пайдалану, ұсақ тауарлық шаруашылықтың
қалдықтары болды; бірақ осының себебінен капиталистік өндірістік
қатынастардың негізіне аралас экономиканы кіргізу тауарлы өндірістің
капитализмді туғызғанымен бірдей, керісінше емес. Аралас экономиканы
формациялық емес деп қарау да күмәнді. Мұндай көзқарас азиаттық өндіріспен
ұштасады, оған маркстік-лениндік формация жүйесінде орын табылмағаны
белгілі. Шын мәнінде бұл көзқарас қоғамдық қатынастарға үстірт қараудан
шығады. Егер бұл құбылыс капитализмде емес, социализм де емес десек онда ол
информациялық құбылыс бола алмайды. Мұндай көзқарас қоғамдық даму
барысындағы процестерді көрсете алмайды.
Қазіргі қоғам дамуының объективтік процестерін талдау мынаны білдіреді:
қазіргі экономикалық құрылыс – аралас экономиканы сипаттайды, ол бұрынғының
қойнауында туған қоғамдық шаруашылықты жүргізудің жаңа түрі. Тек сыртқы
көрініс түрі тауарлы ұжымдық қатынастарды бар екенін көрсетті, сөйтіп
экономист ғалымдарды аралас экономика туралы айтуға мәжбүр етті, содан
кейін теория жасауға кірісті. Қоғамдық шаруашылықты жүргізудің екі түрі
аралас экономиканың тарихи алғы шарттары еді. Сондықтан аралас экономика
шын өмірдегі қатынастардың бер жағын емес, ең тереңдегі шын нақты
қатынастарды анықтайды. Аралас экономика өзінің бойына мемлекет пен
кәсіпкерлердің арасындағы қатынастарды емес, экономикалық укладтар
арасындағы қатынастарды емес, тіпті формациялар мен өндіріс әдістері
арасындағы қатынастарды емес, ол бір қоғамдық өндіріс түрінің екіншісімен
ауысу қатынастарын жинақтайды. Аралас экономикада ешкімді, ештеңені
ешқандай қыстау, қинау шыңдау жоқ. Мұнда эволюция табиғи жолмен, біреулері
жаңадан, бұрынғылары қоғамдық өндіріс элементтерінің ескертуімен өзгеріп
жүріп отырады. Оның өтпелілігі мұндағы жаңа өндіріс әдісінің пісіп-
жетілуінде, бірақ бұл өндіріс әдісінің екіншісіне өту кезеңі емес. Мұндағы
процестер өте күрделі, өйткені жаңа заңдылықтарды қалыптастыру
бұрынғылардың модификациялануы мен жаңаруы, мәндік қатынастардың өзгерген
түрлері туралы сөз болып отыр. Бұлар жөнінде өтпелі кезеңде айтуға
болмайды, өйткені ол бұрынғы түрдегі процестерді өзіне қабылдамайды және
адекватты материалдық-техникалық база жасалған кезеңге дейінгіні
қамтымайды.
Шаруашылықты жүргізудің жаңа түрінің қалыптасуын айтқанда мынаны атап
өту керек; жаңаның бәрі емес, жаңаның жоғары дәрежелі, қоғамдық өндіріс
түрінің біреуін басқасының ауыстыруы бұл тауарлы өндірістің заңы.
Өндірістің жаңа ұжымдық түрінің ену процесі – аралас экономика. Аралас
экономиканың өтпелі экономикадан айырмашылығы мынада: өтпелі экономика
формациялық даму деңгейін және қайта өзгерісті ұйымдастыруды көрсетеді.
Әр түрлі елдердің қазіргі экономикасын аралас экономика деп сипаттауға
болады, бірақ АҚШ-ң немесе ГФР-ң экономикасын өтпелі деп айтуға келмейді.
АҚШ-ң, ГФР-ң экономикасы өз бойына тауарлы және ұжымдық қатынастардың
заңдылықтарын жинақтағанымен, оларда туып келе жатқан қоғамдық-экономикалық
құрылыстың экономикалық укладтары жоқ. Сондықтан біз АҚШ-ң немесе ГФР-ң
қазіргі экономикасын өтпелі экономика дей алмаймыз. Жаңа экономикалық
жүйенің алғы шарттары және жаңа жүйе бір-бірінсіз өз бетімен дамитын ерекше
эмбрион сияқты. Зерделеп отырған құбылыстың белгілерін атау қиын емес,
өйткені оларды бұрынғы ғалым-экономистер өз түсінігі бойынша айқындады.
Ғылыми әдебиетте олар монополистік капитализмнің немесе индустриалды
қоғамның, болмаса басқа бір концепцияның белгілі сипаттары ретінде
көрінеді. Осы алғы шарттар аралас экономика ұғымын анықтады және ұжымдық
өндірістің барлығын, оларға тән заңдар, заңдылықтар мен қатынастарды
сипаттайды. Аралас экономика нақтылы экономикалық шындықтың құн заңы мен
жоспарлылық заңының әрекетін білдіреді. Олар туралы Дж. Гелбрейт Нарықтық
қатынастар кейбір жоспарлау жолымен модификацияланып отыру тиіс деп жазды
[4-60 б]. Проблеманың осы жағына назар аударуды Ч.Макмиллан жақтап
К. Линбломның мына сөздерін келтіреді: Дәстүрлі экономикалық
теорияның ең үлкен қателіктерінің бірі – бизнесмендерді қозғаушы күш қызмет
көрсету мен тауарларды сату, ал нарықтық экономикадағы өндірісті дамытудағы
бірден-бір мүдде – сатып алу мен сату қатынастары. Мұнда күмәнді ірге тасты
өндіріс жүйесі қызмет істей алмайды, оның дамуы үшін мемлекеттік реттеуді
енгізу керек[5-87 б]. Жоспарлылық пен құнның модификацияланған түрлері әлі
де болса ұжымдық өндірістің экономикада классикалық тауар өндірісінің
жоқтығын білдіреді.
Тарихи алғы шарттарды анықтау мынандай сұрақтарды туғызады: пайда
болған қоғамдық өндіріс түрінің әрекет ету негізіне не жатады? Мәнін
сипаттайтын бұл заңдылықтар нақты қандай түрлерден шығады? Қоғамдық
өндірістің өтпелі, басқадан енгізілген жолсерік түрлеріне ойша алшақтасақ,
К.Маркстің байқағанын көруге болады. Ол былай деп жазды: Көп операциядан
тұратын дербес қолөнерінің жеке-дара өнімінен тауар қолөнершілер одағының
өніміне айналады. Одақтың әр мүшесі операцияның белгілі бір бөлігін
орындайды [6-484 б]. Басқа бір жерде ол мынаны атап өтті: Нюрнберг
қолөнерінің жеке-дара өнімінен сағат көптеген жұмысшылардың қоғамдық
өніміне айналды [7-471 б].
Қазіргі өндірістің шыңдығы мынада: қоғамдық өнім бірлескен еңбектің
нәтижесі деп айтуға болады. Алайда, экономикалық әдебиеттерде өзге пікірлер
бар. Осылардың ішінде тікелей қоғамдық өнім деген категория ретінде ұсынды.
Мұны В.Н. Черковец былай жазды: ... егер...капитализмнің бастапқы түрі
тауар дегенге ұқсастық іздесек, онда мұндай түр тікелей қоғамдық өнім
болады... [8-265 б]. Оның бойында қоғамдық өнімге тән белгілері мен
қасиеттері болғанымен, қазіргі өндіріс пен ондағы қатынастар еңбек өнімін
тікелей қоғамдық өнім деп сипаттау дәрежесіне жеткен жоқ.
Заттық күш қасиетерінен шығатын еңбек өнімнің факторын жоғарыдағы
моментермен шатастырмау үшін дәл сипаттау керек- ол тұтыну пайдалылығы.
Соңғы жағдай тікелей қоғамдық өнімнің қоғамның жекелеген мүшесі мен
барлығының жаппай тұтыну үшін өндіріледі және ол пайдаланылуына қарай
болады. Тұтыну пайдалылығы- ұжымдық өндіріс жағдайында өндірілген өнімнің
сапалық жағы. Демек, ол- қоғамдық өндірістің қасиеті.
Қоғамда өндірілген өнімге белгілі қатынастар жолсерік жасайды. Бұл
өндірушілердегі артық өнім және басқалардың оларға қажеттілігі айырбас
түріндегі айналысты тудырады. Құн-еңбек өнімінің факторы ретінде тауар
түрінде көрінеді, бірақ ол табиғатынан берілген қасиет емес, белгілі
қатынастар нәтижесінде пайда болып, осы себепті тек ол тауар болады. Құн
болмаған жерде тауар айырбасы тумайды, эквивалентті айырбас жоқ, құнсыз
тауар, тауарлы қатынастар болмайды.
Ұжымдық өндірістегі жоспарлы қатынастардың басты буыны – есеп пен
бақылау. Ұжымдық өндіріс жағдайында өнімдерді жасау әртүрлі еңбек
ресурстары арқылы жүреді, олардың сипаты мен күрделілігі түрлеше. Ұжымдық
өндірістегі еңбек процесі-үздік процесс, ол жұмысшылардың қабілеттері мен
шеберліктеріне , оларға әсер ететін машиналардың өнімділік техникалық
параметрлеріне байланысты. Бұл құбылыстар объективті түрде келістүруды
қалайды, бірақ өздері оны істей алмайды. Белгілі бір өнірістің ішінде
жұмысшы топтарының немесе жекелеген адамдардың қызметтері айырбасын тепе-
теңдестіруді қамтамасыз ететін үйлестіруді жүзеге асыру үшін есеп пен
бақылау қажет.
Есеп пен бақылау өндірістік процестерді айырбас және бөлу қатынастарын
үйлестірудегі нышандардың қызметінен бастау алады. Шаруашылықты
жүргізулердің қызметінің нәтижесі ретінде есеп пен бақылау үйлестіруде
сыртқы нәрселер сияқты. Алайда бақылау және есеп ұжымдық өндіріске тән
нәрсе. Тап осй күйінде олар ұжымдық өндірістің қажетті элементті. Есеп пен
бақылаудың міндеттері туралы В.И.Ленин бірінші рет айтқан болатын. Ол былай
деп жазды: Есеп пен бақылау –міне бұл коммунистік қоғам формациясының
дұрыс қызмет істеу ішін басты нәрсе, Өнімдерді өндіру мен бөлудегі жалпы
мемлекттік есеп жүргізу, жалпы мемлекттік есеп –бұлар сициалистік қоғамның
қаңқасы [9-28 б].Сөйтіп, есеп пен бақылау жоспарлық құбылыстың табиғатына
тән. Оларды пайдалану-әртүрлі тарихи формадағаы ұжымдық өндіріс үшін
өмірлік қажеттілік.
1.2 Аралас экономиканың типтері мен нақты мүмкіндіктері
Аралас экономиканың алғашқы көрінісі – экономиканы реттеуге мемлекеттің
араласуы. Бұл ең алдымен мемлекеттің экономикалық қызметінің күшеюінен
көрінеді, бұған сұранысты ынталандыру, салықты реттеу арқылы инвестицияны
ынталандыру, амортизацияны жылдамдату және т.б. шаралар кіреді. Аралас
экономикаға тән белгінің бірі – мемлекет пен бизнестің өзара байланысы.
Бірақ мұнда басқа да көптеген аралық буындар мен элементтер бар, ол әр
түрлі өнеркәсіп, сауда, саяси топтардың мүддесін білдіріп, қоғамдық
өндірісті біртұтас өзара байланыстың түрлері мен саяси лоббизм жолымен
реттеуге қатысады.
Аралас экономиканың басты белгісі – мемлекеттік меншік. Айталық, жеке
сектордың қолынан бәрі келе бермейді, бұл әсіресе темір жол транспортында,
атом энергетикасында, космостық техниканы игеруде ерекше білінеді. Қазіргі
өндірістің бұл салалары тек үлкен көлемде ақша қаржыларын талап етіп қана
қоймай, сонымен қатар қоғамның барлық күш-жігерін қажет етеді. Олар өз
кезегінде шаруашылықтың басқа салаларына айтарлықтай тікелей ықпал жасайды.
Мемлекеттік меншіктің пайда болуы – тауар қатынастарында жаңа лептің,
ұжымдық өндірістің үстемдігін сипаттайды. Аралас экономикаға меншіктің
көптүрлілігі тән, мұнда жеке-дара және ұжымдық меншіктің түрі олардың
негізі болып, басқа түрлерінің пайда болуына әсер етеді. Аралас
экономиканың маңызды бір белгісі құндық және жоспарлылық тұтқалар арқылы
реттеу. Олардың қолдану басқарудың мемлекеттік және де басқа органдарда
жүреді, бұлар кеңестік және консультация немесе зерттеу сипатында болады.
Өнеркәсіп органдарын сәйкестендіретін мемлекеттік жоспарлау органдары
Жапониядағы индустриалды құрылысының кеңесі сияқты стратегиялық жоспарлау
принципі негізінде тұрақтандыру саясатына, салық, ақша және сауда
құралдары экономикалық белсенділікті реттеу үшін қолдануы.
Жапония аталған шаралардан басқаларын да жүргізеді. Олар: бүкіл
экономика үшін ұзақ мерзімді индустриалдық құрылымды жан-жақты жасайды. Бұл
құрылымдар әлем экономикасында әрекет ететін нарықтық күштермен анықталады
[10-10б]. Жапонияның, мысалы индустриалдық дамуы жоғары және
постиндустриялық жағдайына көшуі аныңырақ болған сайын экономикада
жоспарлылық та жоғары болады. Әр түрлі мемлекеттік құрылымдарда олар түрлі
көріністер табады.
Аралас экономиканың мәнді бір сипаты – микро-мақро деңгейіндегі
экономикалық процестерді ұйымдастырудың, басқарудың рөлінің артуы.
Ұйымдастыру қатынастары рөлінің артуы тек қана техникалық себептерден емес,
алдымен экономикалық процестердің салдарынан болады. Қарастырып отырған
аралас экономиканың белгілерінің тағы бір жағы жекелеген кәсіпорындардың
трест, концернге, диверсификацияланған фирмаларға ауысуы. Олар микро
деңгейдегі ұйымдастыру мен басқару қызметін түбірінен өзгертеді. Ірі
кәсіпорындардың көлемі, олардың өндірістік тұтынуы, транспорттық және
ақпарат мүмкіндіктеріне қарап өнім шығаруы – бәрі баға белгілеуге,
сұранысты, ұсынысты бақылауға, нарықтың берекетсіздігін жоюға жағдай
жасайды, еркін бәсеке дәуіріне тән қиындықтарды жеңуге көмектеседі.
Аралас экономиканы қазіргі қоғамның индустриалдық даму дәуіріндегі
экономикалық жүйе сипаттайды, оған белгілі бір заңдылықтар тән. Ол
заңдылықтар тауарлы және ұжымдық өндірістің заңдарына тәуелді. Аралас
экономика шаруашылықты жүргізу жүйесі ретінде пайда болып тек қана, ұжымдық
өндірісті дамытып қоймайды, ең алдымен тауарлы қатынастар жүйесін тереңдете
түседі. Бұл шеңбердің ұлғаюы тауарлы қатынастардың жер шарындағы көптеген
елдерді қамтуынан айқын білінеді. Олар тауарлы өндіріс заңдылықтарының
дамуынан, оның заңдары әрекетінің күрделуінен, элементтерінің жаңа
түрлерінен көрінеді және олар ұжымдық өндірістің тең заңдылықтары болып
табылады.
2 АРАЛАС ЭКОНОМИКА: ҚАЛЫПТАСУ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТ ЕТУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ
2.1 Аралас экономика қалыптасуының материалдық-техникалық негізі.
Ұжымдық өндіріс шаруашылықты жүргізу типі ретінде тарихи жағынан таза
күйінде алғашқы қауым құрылысының бастапқы кездерінде де болған жоқ. Ол
туралы натуралды, одан кейін тауарлық өндірістің оқшауланған кезінен ғана
айтуға болады. Капитал феодалдық қоғамның даму барысында укладтың бірі
ретінде тек еңбекті қамтып қоймай, ұсақ қолөнер өндірісін өзгертіп, оны
жоғары , өндірістің түрі- кооперация. Кооперативтік еңбектегі барлық
артықшылық капиталистік өндірістің ұсаққа қарағанда артықшылығы болып
көрінеді. Кооперацияның өзі капиталистік шаруашылыұтың ерекше түрі.
Кооперация қолөнершілердің жеке-дара еңбектерін капиталистік өндіріске
біріктіріп, еңбек процестерінде төңкерістің негізі болады. Тек
кооперацияның арқасында еңбектің қоғамдық өндіргіш күш ретіндегі өнімділігі
артады. Еңбектің қоғамдық өндіргіш күшінің артуы еңбек процесінде бірінші
өзгеріс болып, капиталға бағынады. Бұл өзгеріс-өндірістің технологиялық
қайта өзгерістерінде төңкерістің алғашқы қадамы.
Кооперациядан басталған еңбек процестеріндегі өзгерістер мануфактурада
жалғасады. Мануфактура жұмысшысын жиынтық жұмысшы органның мүшесіне
айналдырады. Жекелеген жұмысшыларда бір жақты шеберлік қабілеттері
жетілген, ал жиынтық жұмысшыда ол көп жақты болады. Жеке жұмысшы жалпы
қолөнерді білмейді, мануфактура істеу мүмкіндігінен айырылған, яғни
техникалық жағынан еңбек құралдарына бекітілген, соңғысының қосалқы
бөлшегі. Қол еңбек пен қолөнердің негізінде пайда болған мануфактура еңбек
құралдарының мамандануын туғызады, оларды өте шебер пйдаланады.
ХIХ ғасырдың екінші жартысында бастап техниканың дәрежесі мен
сипатында сапалық өзгерістер болады. Олардың ішіндегі-металлургия, химияда,
машина жасауда, инфраструктура құрылымында- мануфактурадағы еңбек
бөліністеріңнің одан әрі дамуын, демек, ұжымдық қатынастардың да алғы
шарттарын жасайды. Іштен жанатын двигательдер электр және т.б. цехтардың,
участоктердің, арнаулы кәсіпорындардың құрылуына , әртүрлі экономика
саласында жұмыскерлердің пайда болуына негіз болды.
Машиналы өндірістің принциптері-өндіріс процестерін құрамды бөліктерге
бөлу және мәселелерді машиналар, химия және т.б. арқылы шешу өндірістің
индустриализациялау дуәірінің талабына сай келеді. Машиналы өндіріс ірі
өнеркәсіпті туғызды, мұнда өндіріс өндірісті өмірге келтірді, осылардың
негізінде өндірістің артықша өсу заңын шығып, дамыды.
Қарастырылып отырған экономикалық дәуір электр энергиясын өндіру, жаңа
техниканы игерудің басты факторы еді. Халық шаруашылығына электрді еңгізу
техникалық прогрестің негізі болып, табиғат ресурстарын тиімді пайдалануға,
өндіргіш күштері мол істерге жол ашып, энергияны қолданатын өнеркәсіп
салаларын дүниеге әкелді.
Екінші бағыт-қоғамдық өндіріске жоғары өнімді өндіріс құрал-жабдықтары
енгізіледі, олар жеке-дара еңбек бөлісін математикалық аппараты бар
машиналар жүйесімен бірлікте дамытатын принциптерге негізделген.
Жоғарыдағы бағыттан кейін үшінші бағыт туады. Ол- қоғамдық өндірістегі
технологиялық буындар санының азаюынан көрінеді. Бұл тенденция енді
байқалып келеді, оның болашағы техникалық проблемаларды шешуде жатыр.
Мақсат-соңғы өнімге баратын табиғат зат өтетін техниклық буындар санын
азайту. Әртүрлі материалдық өндіріс салалардағы технологиялық буындар санын
қысқарту еңбек өнімділігн өсіреді, қоғамдық өндірістің материал
сіңіргіштігін азайтады, шикізат пен еңбек ресурстарын үнемдейді,
жоспарлауды жетілдіреді, табиғи ортаны сақтау, ең соңында еңбектің
қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндігі көбейеді.
Машиналардың, ірі кәсіпорындардың бастапқы және одан кейінгі
кезеңдерінде, әсіресе, тауарлы қатынастардың индустриалдық дәуірдегі
үстемдігі тұсында ұжымдық өндіріс дами келе, ұлғаяды.Сонымен қатар оның
заңдылықтыры соншалық қайта өзгереді, ол туралы енді былай айтуға болады:
...Капиталистік меншік, оның негізінде нақтылы өндірістің ұжымдық түрі
жатыр...Қоғамдық өндірістің мұндай жағдайы таза тауарлы немесе ұжымдық
өндіріс деп атауға, жазуға да қарсы болады. Мұндай өзгерістер қоғамдық
өндірістің түрі, меншіктің түрі дәрежесінде атап өтуге де, ерекшелеуге де
болмайды.
Өндіргіш күштердегі, өндірістегі өзгерістер меншіктің жаңа түрінің-
ұжымдықтың пайда болуына әкеледі. Меншіктің жаңа түрінің өмірге келуі
бұрынғылардың ішінде жаңа қатынастарды қалыптастырады. Бұрынғылардың
негізінде жаңа құбылыстардың өзара байланыстарын қайта өзгерту жүйесі
жетіспейтін түрлер мен тәсілдердің табысуы арқылы жүреді. Мұның бәрі жаңа
құбылыстың қалыптасқандығын көрсетеді. Ол өз бойында қоғамдық өндіріс
түрінің бұрынғы заңдылықтары (тауарлы ) және жаңасын ( ұжымдық) сіңіреді.
Бұл жаңа құбылыс - аралас экономика.
2.2 Аралас экономика жүйесі және оның басты ерекшеліктері
Экономика жүйелерінің осы замандағы түрлерінің бірі – аралас экономика
жүйесі.
1.Аралас экономика жүйесінің басты ерекшелігіне келсек, мұндай
экономикалық жүйеде жоспарлы экономиканың элементтері нарықты экономиканың
элементтерімен қатар қалыптасады және қандай да болмасын әлеуметтік-
экономикалық даму негізін салады. Аралас экономика жүйесінің басты негізі –
жартылай мемлекеттік, жартылай жекеменшік жүйесі болып келеді. Мысалы,
Швецияда, жалпы Скандинавия елдерінде аралас экономика жүйесі өткен
ғасырлар бойы дамып келеді. Соның негізінде осы елдерде аса жоғары деңгейде
әлеуметтік-экономикалық даму қамтамасыз етіліп, нақтылы өмір жүзінде
көрсетіліп отыр.
Аралас экономика жүйесінің нұсқасы, механизмі негізінде – тұрақты
капиталдың, онда ең бірінші инвестициялық процесс арқылы, немесе өндіргіш
күштерді толық пайдалану арқылы халық шаруашылығын өркендетуде, жалпы
экономиканы өрлеу деңгейінде тұрақты өсіруде, күрделі қаржыны экономикалық
тұрғыдан тиімді пайдаланып, барлық халық шаруашылығының потенциалын,
әлеуметтік сапасының салаларын құрып, іске қосып жұмыс істету - өндіріс пен
экономиканы өркендету. Осындай негізде, осы кездегі нақтылы өмір жүзінде
орын алып, ондағы жалпы өнім көлемінің өсімі ең жоғары деңгейге жетті.
2. Салыстырмалы қосымша құн өндіру әдісін қолдану ең маңызды шара. Оның
негіздері:
а) жұмысшының еңбек өнімін арттыру арқылы қажетті уақытын кемітіп,
қосымша уақытын көбейту;
ә) өндірілген тауардың құнын, тауардың қоғамдық құнынан әр түрлі
жолдармен кеміту нәтижесінде алынатын құнды арттыру;
б) жұмысшының жұмыс күнін ұзарту арқылы өндірілген қосымша құн.
Аралас экономика жүйесінің сипаттамасының қатарында басты мәселе –
экономикалық нұсқаны құрудағы кезеңнің мазмұны болып келеді. Жоғарыда
қаралған аралас экономика жүйесінің басты ерекшеліктері – осы экономикалық
жүйеде жоспарлы экономикалық элементтер, үлгі механизмдер, нарықтық
экономиканың методологиялық негіздері қалыптасады. Ол жүйеде бұл қатынас,
әсіресе меншік үлесі, дәл, нақты үйлестіріліп, сол деңгейде олардың
әлеуметтік-экономикалық даму, атап айтсақ, мысалы жүз жыл бойы Скандинавия
елдері, оның ішінде Швеция мемлекеті осындай аралас экономика жүйесінің
негізінде дамып, әлемдік деңгейде өркендеу, даму тәжірибесін іс жүзінде
көрсетіп келеді. Осы кезеңде аралас экономика жүйесінің элементтерін
пайдалануда социалистік елдер де кездесіп отыр. Бұл жерде Қытай Халық
Республикасын айтуымызға болады. Қазіргі жағдайдағы тәжірибеге сүйенсек, ол
аса ірі әлем елдерінің біріне айналды. Экономикалық дамуы осындай жүйе
механизмін қолданған осы және басқа елдерде жалпы дамуы аса жоғары дәрежеде
болып келе жатқаны мәлім. Аталған жүйелердің ішінде ең жоғары деңгейдегі
даму – аралас экономикалық жүйесі, яғни жартылай мемлекеттік және жартылай
жекеменшік жүйесі болып келеді.
Қандай да болмасын экономикалық нұсқаны құрғаннан кейін, оның шынайы
күнделікті өмірде экономикалық даму деңгейін салыстырмалы түрде айналуы,
жалпы экономикада кіріс пен шығыстың деңгейін шығару, теңестіру болып
келеді. Ондай теңестіру осы көрсеткіштердің жалпы техника экономикалық
көрсеткіштердің экономикалық дамудағы барлық ресурстарды толық пайдалану
негізінде жасалады. Экономикалық есептеу – талдауда экономикалық нұсқаны
құрып, іске асыруда тұрақты әрбір кезеңде модульдерді қайта есептеп,
түзетіп, жаңартып, өмір ағымымен байланыстырып отыру керек. Әсіресе,
мынадай мәселелерге жауап беруге тиісті: қабылданған шешім бойынша;
экономикалық нұсқа бойынша; өндірістік шаруашылық мекемелерде, ондағы еңбек
өнімділігі жалпы табыс-кіріс, шығын, қорыта келгенде, жалпы пайда, таза
пайда қаралады. Осындай мәселелерді шешу үшін және экономикалық нұсқаларды
тұрақты экономикалық талдау – есептеу, тұжырымдау және шешім қабылдау қажет
болады.
Мұндай экономикалық жүйеде жоспарлы экономиканың элементтерін нарық
экономикасы жүйесімен қатар қалыптастыратын нақты негізде, олардың аралас
жүйесі қалыптасып, қандай да болмасын елде даму негізін салады. Мұндай
елдер жайлы жоғарыда айтып кеткен болатынбыз.
Жаңа заманда әлем елдеріндегі жүйелерді экономикалық теория тұрғысынан
қарағанда, макроэкономика, оның жалпы ел экономикасы деңгейінде
болатындығын және методологиялық негіз және сол деңгейде экономикалық
көрсеткіштер жүйесі болады. Теория бойынша саясаттың экономикаға тікелей
әсерінен саяси экономика – объективтік ғылым болып табылады. Ал, аралас
экономиканың нұсқалары макроэкономикалық теориясыз, ғылымға айналған
теориясыз еркін бағалау негізінсіз нұсқалар құрып даму мүмкін емес.
Макроэкономика үш бөлімнен тұрады:
1.Қарапайым және фундаментальды, макроэкономиканың функционалдық
нұсқасы;
2. Нарықты нұсқа жоспарлы және аралас нұсқасымен салыстырмалы түрде
алғанда;
3.Әртүрлі нарықтарды экономикалық талдау, яғни микроэкономикалық
теория.
Егер де аралас экономикалы жүйелерді алсақ, оның қарамағында
конъюктуралық саясат, оны мемлекеттік сектормен қаржыландыру және
макротеория негізінде макроэкономикалық талдау жасау. Қандай да
экономикалық жүйе болмасын оны құруда, өндірістік қатынастар мәселесі,
экономикалық теорияның негізін қамтамасыз ету қажет. Онда:
а) қоғамдағы өндіріс процесінде өндіру, бөлу, айырбастау және тұтынуда
– адамдардың санасы мен еркінен тыс пайда болып, олардың арқасында
қалыптасатын экономикалық қатынастар жиынтығы;
ә) қоғамда өндіріс процесінде өндіру, бөлу, айырбастау және тұтынуда –
адамдардың санасы мен еркіне байланысты пайда болатын, оларда реттелетін
экономикалық қатынастар.
Осы аталған өндірістік қатынас ең бірінші, өзгермелі капиталды
пайдаланумен тікелей байланысты, оның басты нақты дәлелдері, біріншіден,
бұл жұмыс күшін сатып алуға жұмсалатын, әр өндіріс процесінде өсіп ұлғаятын
капитал. Сонымен қатар, ол айналымы капитал ретінде өз құнымен дамып,
өнімге біртіндеп өткізетін заттар болуы және өндіріс құрал-жабдықтары
түрінде болатын, өндіріс процесінде өз құнын өзгертетін бөлігі, жұмыс күші
– тауардың тұтынуын қамтамасыз ететін негізі болады. Өзгермелі немесе
айналмалы капитал, өзі жұмыс күші құнынан артық жасаған, еңбек ақы
төленбеген еңбегі арқылы жасалатын құн негізінде болуы. Осыған байланысты
жұмысшының және оның жанұя мүшелерінің өмір сүруі үшін қажетті тіршілік
заттарының құны. Өндірісте өнім өндіруде аталған капитал, еңбек процесінде
жұмысшының өзінің жұмыс күші құны мөлшерінен артық қосымша құн өндіру
қабілеті ретінде туындайды.
Сілтеме: Аралас экономиканың экономикалық құрылымы мен жүктелімдері
2.2. 1. және 2.2. 2. суреттерде көрсетілген.
1 – шаруашылық
жүргізудің дербес кіші
жүйесі
ретіндегі нарық
2 – шаруашылық
жүргізудің кіші
жүйесі
ретіндегі нарық
3 – кіші жүйе
ретіндегі табиғи
шаруашылық
2.2. 1. сурет Аралас экономиканың экономикалық жүйесінің
құрылымы
Бұл суретте аралас экономиканың құрылымы ретінде үлкен көлемді 1
номердегі шаруашылық жүргізудің дербес кіші жүйесі ретіндегі нарық құрылымы
алып тұр.
Басқару - Нарықтық
Куба
Албания
Ресей Қазақстан Швеция Нидерланды Франция Германия Англия
Жапония АҚШ
Гонконг
шылық
2.2. 2. сурет Елдердің экономикалық жүйелер типтері бойынша жіктелімі
Бұл сурет бойынша аралас экономика орнаған мемлекеттер: Албания, Ресец,
Қазақстан, Швеция Нидерланды, Франция, Германия, Англия, Жапония, АҚШ
елдері.
3 АРАЛАС ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
3.1 Аралас экономиканы мемлекеттік реттеудің үлгілері
Мемлекеттің өте үлкен рөлі және оның экономикалық процестердіреттей
алатын қабілеті экономика мен саясаттың байланыстарынан, экономикалық
саясаттың жасалуынан тәуелді болады.
Мемлекет қоғамдық жүйенің жемісі болып табылады, биліктің барлығына ие
болады, мемлекеттік емес институттардың барлығының болуын (болмауын) болжап
отырады.
Сондықтан мемлекеттің жаратылып, қызмет етуі тарихи қажеттілік болумен
бірге, бұл дамудың қоғамдық прогрессивтік және өте маңызды факторы болып
табылады.
Мемлекеттің жаратылуымен бірге, оның экономикалық қызмет ететін
сферасын қалыптасады. Мемлекеттің экономикалық саясаты нарық жүйесінің
құрамында буынына және қажетті элементіне айналады. Үкіметтің көрінетін
қолы бәсекенің көрінбейтін қолын реттеп отыруға тиісті, бұл туралы
А. Смит айтқан болатын.
Осындай жағдайларға байланысты, мемлекет экономикалық теорияның
зерттеуінің қызметіне (пәніне) айналады. Бұнда мынадай жағдайды естен
шығармау керек. Көп уақыт бойы мемлекеттің экономикалық рөлі ғылымның
өзімен – саяси экономиканомиямен бірдей деп есептелген. Сондықтан бүгінге
дейін экономикалық теорияны экономикалық саясатпен алмастыруды өкситіндер
әлі таусылған жоқ. Үкіметтің қандайында болмасын, мемлекеттің экономикаға
кірісуі объективтік қажеттік болып табылады. Бұл экономиканың нарықтық
немесе әміршіл-үлестірмелі болуымен байланысты емес, үлестіруші экономикада
мемлекет тауарлар мен қызметтерді өндіру және бөлу туралы барлық құқықтар
мен міндеттерді өзіне артады. Бұнда реттеуге жататын ештеме жоқ. Бірақ
осындай жүйе өзінің тиімді еместігін және дәрменсіздігін іс жүзінде
көрсетті.
Нарықтық шаруашылықта үкімет алдында тауарлар өндіріс пен ресурстарды
бөлудің тікелей ұйымдастыру міндеті болмайды. Ол ресурстармен, капиталмен
және өндірілген тауарлармен еркін жарлық өкім ете алмайды (бұнымен тек
әміршіл-ілестірмелі экономика айналыса алады).
Нарықтық жүйе дегеніміз – бұл алдымен шешім қабылдаудағы өндірушілермен
тұтынушылардың прерогативасы (айрықша құқығы, құзыреті). Сонда да
мемлекеттің реттеушілік қызметтері осында да ерекше маңызға ие болады.
Нарық механизмі экономикалық өсудің барлық мәселелерін шешпейді. Еркін
бәсекелік кезеңінің өзінде өндіргіш күштердің елеулі бөлшегі үшін
классикалық жеке меншік шеңбері жетімсіз бола бастайды, сондықтан мемлекет
экономиканың ірі құрылымдарын: теміржолды, поштаны, телеграфты және т.б. өз
қарамағына алуға мәжбүр болады. Еңбек бөлінісінің дамуы мемлекетаралық
интеграцияның күшеюіне, жалпы экономикалық процестердің ұлттық шекарадан
асуна әкеліп соғады, қорғаныспен, ғылыммен әлеуметтік қатынастарды
реттеумен, жұмысшы күшінің ұдайы өндірілуіне, экологиямен және т.б.
байланысты, жаңа әлеуметтік-экономикалық мәселелердің қалыптасуына әкеліп
соғады. Мемлекеттік құрылымдарды реттеумен байланысты шешімдер шығаратын
механизмді жаңартуға шұғыл кірісу қажеттігі туады.
Белгілі жағдай, монополиянбаған жоғары дамыған нарықтық экономиканың
қозғаушы механизмдерінде экономикалық дамуға стагнация әкелетін элементтер
болады. Өндіріс факторларының, алдымен жұмысшы күшінің толық
қамтылмағанында экономикада жүйелілік тепе-теңдіктің болуы осыны байқатады.
Стагнацияның қайшылықтарын шешу үшін мемлекеттің потенциалын пайдалану
қажет. Мемлекет тиімді сұраныс пен толық жұмыспен қамтуды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1АРАЛАС ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АС –
ПЕКТІСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1Аралас экономиканың мәні мен қалыптасу тегін ашатын алғышарттар ... ... .
5
1.2 Аралас экономиканың типтері мен нақты
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ...8
2 АРАЛАС ЭКОНОМИКА: ҚАЛЫПТАСУ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТ ЕТУ
ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .10
2.1Аралас экономиканың қалыптасуының материалдық-техникалық негізі ... 10
2.2Аралас экономика жүйесі және оның басты
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... 11
3АРАЛАС ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... . .15
3.1 Аралас экономиканы мемлекеттік реттеудің
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... 15
3.2 Функционалдық экономикалық жүйелер және үкіметтің
экономикалық
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 19
3.3 Мемлекеттік аралас экономикалық реттеудің әдістері,
негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
КІРІСПЕ
Қазіргі нарықтық экономика аралас экономика болуда. Американдық
экономист Пол Самуэльсон былай деген: Аралас экономика өмірдің нашарлауын
жалпы сауықтырудың нақтыланған алып жүйесі болып табылады, әрі қарай ол:
Аралас экономика – бұл нарықпен, бұйрық, дәстүр элементтерімен бірге
болатын экономика - дейді [1-58 б].
Аралас экономика экономикалық өмірдің нашарлауын жалпы сауықтардың
нақтыланған алып жүйесі болып табылады. Аралас экономика- бұл нарық ,
бұйрық, дәстүр элементтерімен бірге болатын экономика.
Аралас экономика мынаны көрсетеді: батыстағы нарық экономикасы
өндірістен шектелген жұмысшы күшін қабылдайтын шағын бизнессіз және
экономикада тепе-теңдік пен қоғамда тұрақтылық қамтамасыз ететін
мемлекеттік кірісушіліксіз өмір сүре алмайды.
Адамзат тіршілігінде нарыққа өту жағдайы біркелкі болуы мүмкін емес,
өйткені, түрлі негіздер меншіктің түрлі формаларын қабылдауға мәжбүр етеді,
яғни, бұл түрлі саладағы капиталдың мөлшеріне байланысты. Сондықтан
нарықтық қатынастарға көшу, ұжымдық меншікке алу, кооперациялау, жекелей
еңбек ету және т.б. сияқты формаларда жүзеге асады. Бұл тұста форма нақты
жайға байланысты. Осыған меншік иелерінің қаржылары біріктірілетін өндіріс
орындарының, мекемелердің формалары да әрқилы айырмашылықта болады. Белгілі
американ экономисі, аралас экономика теориясының өкілі Пол Самуэльсон
былай деген: Біздің экономикалық жүйе — еркін кәсіпкерлердің аралас
жүйесі болып табылады, себебі экономикалык бақылау қоғам тарапынан жүзеге
асады [2-62 б].
Әртүрлі экономикалық жүйедегі мемлекеттің экономикалық рөлі жайлы
теория К. Маркс пен В.И. Лениннің еңбектерінде терең қаралған. В.И.
Лениннің жаңа экономикалык саясат негізінде (НЭП) 1921-ші жылы Ресей
экономикасына нарықтық қатынастарды ендіру кезіндегі мемлекеттің рөлі жайлы
ойлары өте құнды.
Жаңа экономикалық саясат еркін сауданы өндіруді межелеп, жаңа
жағдайдағы мемлекеттің рөлін анықтады.
Бұл жөнінде Т.К.Оралтаев былай деп жазған болатын: мемлекеттің
бақылауынан қашпайтын дүрыс саудадан біз қашпауымыз қажет, оны дамыту бізге
ыңғайлы [3- 522 б].
Аралас экономиканы өте терең зерттеген ағылшын экономистері — Дж.
Кейнс, Рой Харрод (1890-1978 жж.), Джоан Робинсон (1903 ж.) және американ
экономисі Элвин Хансен (1887-1975 жж.) де болды.
Әлемдік аралас экономикадағы құрылымдық өзгерістер
интерназионализациялау процесінің белсенділігіне қолайлы жағдайлар туғызды,
ол бұл елдердің дамуына іәсер етуші факторлар мен жағдайлардың түбегейлі
өзгеруіне алып келеді және осы мемлекеттердің ұлттық үлесінің қысқарып,
ұлтаралық үлестің өсуіне алып келеді.
Қазақстанның егемен ел ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымына және басқа да
көптеген халықаралық ұйымдарға мүше болуы ел аралас экономикасын
халықаралық сауда қарым-қатынастарына интеграциялауға объективті жағдайлар
жасады.
1. Инфляция деңгейінің тұрақтануы.
2.Өндірістің құлдырауы тежеліп, макроэкономикалық ахуал барынша
тұрақтанып, келешегіне болжам жасайтындай күйге жете бастады. Соңғы
жылдарда тұңғыш рет Қазақстанда өндірістің құлдырауы тоқталып, біршама
аралас экономикалық өсуге қол жеткізді.
2. Экспорт өнімдері тұрақты түрде ұлғаюда.
Қазіргі кезде Қазақстанда қолданып отырған сыртқы сауда режимі, баға
жасау еркіндігі және дүниежүзілік рыноктағы бәсеке бағытында елеулі
өзгерістер қажеттігі туындап отыр.
Қазақстан да дәл Ресей секілді Еуразияның орталығы, ендеше, ол да
геосаяси базисті таныта отырып, болашақтағы Еуразиялық Одақтың құрылымдары
айналып тұратын алтын діңгек болып табылады. Бұл құрылымдар алғашқыда
әлеуметтік-экономикалық интеграцияның аймақтық орталықтары болып
есептелінеді, олар болашақта қуатты саяси, аралас экономикалық бір одаққа
бірлесе алады, осылайша аралас экономика бүкіл әлемдік және аймақтық
экономика тұрғысынан алғанда әлемтағдырында орасан зор рөл атқаруы мүмкін.
Сонымен, аралас экономика экономикалық жүйенің бір типі болып табылады.
Аралас экономикада нарықтық механизм баға мен көптеген саладағы өндірісті
анықтайды, олай болса, мемлекет нарықты салық салу, шығынмен реттеп
отырады.
Жоғарыда көрсетілген негіздерге сүйене отырып, курстық жұмыстың
тақырыбы мемлекетіміздің экономикасының дамуындағы өзекті мәселелердің
бірін қамтыған тақырыптардың бірі болып табылады деуге әбден болады.
Ал, курстық жұмыстың негізгі мақсаты: аралас экономиканың мәні мен
қалыптасу тегін ашатын алғы-шарттарды, аралас экономиканың қалыптасуының
материалдық-техникалық негізін, аралас экономика жүйесі оның басты
ерекшеліктерін, аралас экономиканы мемлекеттік реттеудің үлгілерін,
реттеудің әдістері мен негізгі бағыттарын анықтау.
Курстық жұмыстың теориялық және әдістемелік мәнін ашуда Қазақстан
Республикасы Президентінің жолдаулары мен жобаларын, сондай-ақ, О.Ю.
Мамедов, Дж.Гелбрейт, П.Самуэльсон, Я.Әубәкіров, В.Н.Черковец, Ч.Макмиллан
сияқты Қазақстан және шетел ғалымдарының ғылыми еңбектері мен экономикалық
дамудың негіздерін реттеу мен жоспарлау туралы ұсыныстарын қолдандым.
1АРАЛАС ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІСІ
1.1Аралас экономиканың мәні мен қалыптасу тегін ашатын алғышарттар
Ірі өнеркәсіпті бір сатысынан басқасына ауыстырған өндіргіш күштердің
өсуі адамзат қоғамының әлеуметтік-экономикалық дамуының қатпарларында да
терең өзгерістер туғызады. Бұл процестің белгілері Ресей ғалымдарын
мынандай қорытындыға итермеледі: Мүмкін соғыстан кейінгі тарихқа тән жалпы
азаматтық құрылымының интенсивті күшеюі, өркениеттің жаңа түріне өтудің
куәсі болар. Ол экономикалық тиімділікті терең түсінгені ізгіліктен қосуға
бағытталған. Мәселенің бұл қойылысында қазіргі дүниедегі өзгерісті мәнді
мойындау бар.
Екінші жағынан, болып жатқан өзгерістерді айтқанда қоғамдық өндіріс
түріндегі өзгерістерді көшіруге болмайды. Олар, жай ғана модификация емес,
басқа мазмұнға, жағдайға өту. Бұл өзгерістер машиналарды енгізу, ірі
өнеркәсіптің нәтижесі, содан кейін қоғамдық өндірістің индустриялануы
капитализм шеңберінде ұжымдық өндірістің өмірге объективті келуін
қамтамасыз етті. Нәтижесінде қоғамдық өндіріс машинаға сүйеніп өз бойында
қарама-қарсы екі тенденцияны қосады, кәсіпорындар мен өндіріс салаларының
оқшаулануы және өзара байланыстылығы. Тауарлы өндірістегі ұжымдық
қатынастарды немесе ұжымдық өндірістегі тауарлы қатынастардың қоғамдық
өндірістің бір түрінен екіншісіне ауысып өтпелі жағдайын білдіреді.
Қоғамдық өндірістің бұл өтпелі жағдайы нарықтық қатынас дамуының жаңа
сатысын – аралас экономиканы туғызады.
Тауарлы өндіріс – аралас экономика, өйткені мұнда ұжымдық өндіріс
қалыптасады, біреуінің заңдылықтары басқасына айналады. Аралас экономика
қызметінің ерекшелігі, тауарлы өндіріс заңдылықтарына негізделген ұжымдық
өндірістің заңдылықтарының әрекеті сипатымен байланысты. Экономикалық
қатынастар дамуының табиғи-тарихи процесі меншіктің түрлі формаларының
басын қосады. Шаруашылықты жүргізудің бір тәсілі табиғи жолмен басқа
тәсіліне ауысып отырады.
Аралас экономиканы түрлі өндіріс әдістері арасындағы кедергі, ол
мемлекеттік жеке кәсіпкерлер ісіне араласуынан болады деп қарамау керек.
Аралас экономиканы көп укладтылықпен теңестіру де қате көзқарас. Әр түрлі
укладтар түрлі дамыған өндіріс әдістерінде болады. Айталық, дамыған
капитализмде феодалдық жер пайдалану, ұсақ тауарлық шаруашылықтың
қалдықтары болды; бірақ осының себебінен капиталистік өндірістік
қатынастардың негізіне аралас экономиканы кіргізу тауарлы өндірістің
капитализмді туғызғанымен бірдей, керісінше емес. Аралас экономиканы
формациялық емес деп қарау да күмәнді. Мұндай көзқарас азиаттық өндіріспен
ұштасады, оған маркстік-лениндік формация жүйесінде орын табылмағаны
белгілі. Шын мәнінде бұл көзқарас қоғамдық қатынастарға үстірт қараудан
шығады. Егер бұл құбылыс капитализмде емес, социализм де емес десек онда ол
информациялық құбылыс бола алмайды. Мұндай көзқарас қоғамдық даму
барысындағы процестерді көрсете алмайды.
Қазіргі қоғам дамуының объективтік процестерін талдау мынаны білдіреді:
қазіргі экономикалық құрылыс – аралас экономиканы сипаттайды, ол бұрынғының
қойнауында туған қоғамдық шаруашылықты жүргізудің жаңа түрі. Тек сыртқы
көрініс түрі тауарлы ұжымдық қатынастарды бар екенін көрсетті, сөйтіп
экономист ғалымдарды аралас экономика туралы айтуға мәжбүр етті, содан
кейін теория жасауға кірісті. Қоғамдық шаруашылықты жүргізудің екі түрі
аралас экономиканың тарихи алғы шарттары еді. Сондықтан аралас экономика
шын өмірдегі қатынастардың бер жағын емес, ең тереңдегі шын нақты
қатынастарды анықтайды. Аралас экономика өзінің бойына мемлекет пен
кәсіпкерлердің арасындағы қатынастарды емес, экономикалық укладтар
арасындағы қатынастарды емес, тіпті формациялар мен өндіріс әдістері
арасындағы қатынастарды емес, ол бір қоғамдық өндіріс түрінің екіншісімен
ауысу қатынастарын жинақтайды. Аралас экономикада ешкімді, ештеңені
ешқандай қыстау, қинау шыңдау жоқ. Мұнда эволюция табиғи жолмен, біреулері
жаңадан, бұрынғылары қоғамдық өндіріс элементтерінің ескертуімен өзгеріп
жүріп отырады. Оның өтпелілігі мұндағы жаңа өндіріс әдісінің пісіп-
жетілуінде, бірақ бұл өндіріс әдісінің екіншісіне өту кезеңі емес. Мұндағы
процестер өте күрделі, өйткені жаңа заңдылықтарды қалыптастыру
бұрынғылардың модификациялануы мен жаңаруы, мәндік қатынастардың өзгерген
түрлері туралы сөз болып отыр. Бұлар жөнінде өтпелі кезеңде айтуға
болмайды, өйткені ол бұрынғы түрдегі процестерді өзіне қабылдамайды және
адекватты материалдық-техникалық база жасалған кезеңге дейінгіні
қамтымайды.
Шаруашылықты жүргізудің жаңа түрінің қалыптасуын айтқанда мынаны атап
өту керек; жаңаның бәрі емес, жаңаның жоғары дәрежелі, қоғамдық өндіріс
түрінің біреуін басқасының ауыстыруы бұл тауарлы өндірістің заңы.
Өндірістің жаңа ұжымдық түрінің ену процесі – аралас экономика. Аралас
экономиканың өтпелі экономикадан айырмашылығы мынада: өтпелі экономика
формациялық даму деңгейін және қайта өзгерісті ұйымдастыруды көрсетеді.
Әр түрлі елдердің қазіргі экономикасын аралас экономика деп сипаттауға
болады, бірақ АҚШ-ң немесе ГФР-ң экономикасын өтпелі деп айтуға келмейді.
АҚШ-ң, ГФР-ң экономикасы өз бойына тауарлы және ұжымдық қатынастардың
заңдылықтарын жинақтағанымен, оларда туып келе жатқан қоғамдық-экономикалық
құрылыстың экономикалық укладтары жоқ. Сондықтан біз АҚШ-ң немесе ГФР-ң
қазіргі экономикасын өтпелі экономика дей алмаймыз. Жаңа экономикалық
жүйенің алғы шарттары және жаңа жүйе бір-бірінсіз өз бетімен дамитын ерекше
эмбрион сияқты. Зерделеп отырған құбылыстың белгілерін атау қиын емес,
өйткені оларды бұрынғы ғалым-экономистер өз түсінігі бойынша айқындады.
Ғылыми әдебиетте олар монополистік капитализмнің немесе индустриалды
қоғамның, болмаса басқа бір концепцияның белгілі сипаттары ретінде
көрінеді. Осы алғы шарттар аралас экономика ұғымын анықтады және ұжымдық
өндірістің барлығын, оларға тән заңдар, заңдылықтар мен қатынастарды
сипаттайды. Аралас экономика нақтылы экономикалық шындықтың құн заңы мен
жоспарлылық заңының әрекетін білдіреді. Олар туралы Дж. Гелбрейт Нарықтық
қатынастар кейбір жоспарлау жолымен модификацияланып отыру тиіс деп жазды
[4-60 б]. Проблеманың осы жағына назар аударуды Ч.Макмиллан жақтап
К. Линбломның мына сөздерін келтіреді: Дәстүрлі экономикалық
теорияның ең үлкен қателіктерінің бірі – бизнесмендерді қозғаушы күш қызмет
көрсету мен тауарларды сату, ал нарықтық экономикадағы өндірісті дамытудағы
бірден-бір мүдде – сатып алу мен сату қатынастары. Мұнда күмәнді ірге тасты
өндіріс жүйесі қызмет істей алмайды, оның дамуы үшін мемлекеттік реттеуді
енгізу керек[5-87 б]. Жоспарлылық пен құнның модификацияланған түрлері әлі
де болса ұжымдық өндірістің экономикада классикалық тауар өндірісінің
жоқтығын білдіреді.
Тарихи алғы шарттарды анықтау мынандай сұрақтарды туғызады: пайда
болған қоғамдық өндіріс түрінің әрекет ету негізіне не жатады? Мәнін
сипаттайтын бұл заңдылықтар нақты қандай түрлерден шығады? Қоғамдық
өндірістің өтпелі, басқадан енгізілген жолсерік түрлеріне ойша алшақтасақ,
К.Маркстің байқағанын көруге болады. Ол былай деп жазды: Көп операциядан
тұратын дербес қолөнерінің жеке-дара өнімінен тауар қолөнершілер одағының
өніміне айналады. Одақтың әр мүшесі операцияның белгілі бір бөлігін
орындайды [6-484 б]. Басқа бір жерде ол мынаны атап өтті: Нюрнберг
қолөнерінің жеке-дара өнімінен сағат көптеген жұмысшылардың қоғамдық
өніміне айналды [7-471 б].
Қазіргі өндірістің шыңдығы мынада: қоғамдық өнім бірлескен еңбектің
нәтижесі деп айтуға болады. Алайда, экономикалық әдебиеттерде өзге пікірлер
бар. Осылардың ішінде тікелей қоғамдық өнім деген категория ретінде ұсынды.
Мұны В.Н. Черковец былай жазды: ... егер...капитализмнің бастапқы түрі
тауар дегенге ұқсастық іздесек, онда мұндай түр тікелей қоғамдық өнім
болады... [8-265 б]. Оның бойында қоғамдық өнімге тән белгілері мен
қасиеттері болғанымен, қазіргі өндіріс пен ондағы қатынастар еңбек өнімін
тікелей қоғамдық өнім деп сипаттау дәрежесіне жеткен жоқ.
Заттық күш қасиетерінен шығатын еңбек өнімнің факторын жоғарыдағы
моментермен шатастырмау үшін дәл сипаттау керек- ол тұтыну пайдалылығы.
Соңғы жағдай тікелей қоғамдық өнімнің қоғамның жекелеген мүшесі мен
барлығының жаппай тұтыну үшін өндіріледі және ол пайдаланылуына қарай
болады. Тұтыну пайдалылығы- ұжымдық өндіріс жағдайында өндірілген өнімнің
сапалық жағы. Демек, ол- қоғамдық өндірістің қасиеті.
Қоғамда өндірілген өнімге белгілі қатынастар жолсерік жасайды. Бұл
өндірушілердегі артық өнім және басқалардың оларға қажеттілігі айырбас
түріндегі айналысты тудырады. Құн-еңбек өнімінің факторы ретінде тауар
түрінде көрінеді, бірақ ол табиғатынан берілген қасиет емес, белгілі
қатынастар нәтижесінде пайда болып, осы себепті тек ол тауар болады. Құн
болмаған жерде тауар айырбасы тумайды, эквивалентті айырбас жоқ, құнсыз
тауар, тауарлы қатынастар болмайды.
Ұжымдық өндірістегі жоспарлы қатынастардың басты буыны – есеп пен
бақылау. Ұжымдық өндіріс жағдайында өнімдерді жасау әртүрлі еңбек
ресурстары арқылы жүреді, олардың сипаты мен күрделілігі түрлеше. Ұжымдық
өндірістегі еңбек процесі-үздік процесс, ол жұмысшылардың қабілеттері мен
шеберліктеріне , оларға әсер ететін машиналардың өнімділік техникалық
параметрлеріне байланысты. Бұл құбылыстар объективті түрде келістүруды
қалайды, бірақ өздері оны істей алмайды. Белгілі бір өнірістің ішінде
жұмысшы топтарының немесе жекелеген адамдардың қызметтері айырбасын тепе-
теңдестіруді қамтамасыз ететін үйлестіруді жүзеге асыру үшін есеп пен
бақылау қажет.
Есеп пен бақылау өндірістік процестерді айырбас және бөлу қатынастарын
үйлестірудегі нышандардың қызметінен бастау алады. Шаруашылықты
жүргізулердің қызметінің нәтижесі ретінде есеп пен бақылау үйлестіруде
сыртқы нәрселер сияқты. Алайда бақылау және есеп ұжымдық өндіріске тән
нәрсе. Тап осй күйінде олар ұжымдық өндірістің қажетті элементті. Есеп пен
бақылаудың міндеттері туралы В.И.Ленин бірінші рет айтқан болатын. Ол былай
деп жазды: Есеп пен бақылау –міне бұл коммунистік қоғам формациясының
дұрыс қызмет істеу ішін басты нәрсе, Өнімдерді өндіру мен бөлудегі жалпы
мемлекттік есеп жүргізу, жалпы мемлекттік есеп –бұлар сициалистік қоғамның
қаңқасы [9-28 б].Сөйтіп, есеп пен бақылау жоспарлық құбылыстың табиғатына
тән. Оларды пайдалану-әртүрлі тарихи формадағаы ұжымдық өндіріс үшін
өмірлік қажеттілік.
1.2 Аралас экономиканың типтері мен нақты мүмкіндіктері
Аралас экономиканың алғашқы көрінісі – экономиканы реттеуге мемлекеттің
араласуы. Бұл ең алдымен мемлекеттің экономикалық қызметінің күшеюінен
көрінеді, бұған сұранысты ынталандыру, салықты реттеу арқылы инвестицияны
ынталандыру, амортизацияны жылдамдату және т.б. шаралар кіреді. Аралас
экономикаға тән белгінің бірі – мемлекет пен бизнестің өзара байланысы.
Бірақ мұнда басқа да көптеген аралық буындар мен элементтер бар, ол әр
түрлі өнеркәсіп, сауда, саяси топтардың мүддесін білдіріп, қоғамдық
өндірісті біртұтас өзара байланыстың түрлері мен саяси лоббизм жолымен
реттеуге қатысады.
Аралас экономиканың басты белгісі – мемлекеттік меншік. Айталық, жеке
сектордың қолынан бәрі келе бермейді, бұл әсіресе темір жол транспортында,
атом энергетикасында, космостық техниканы игеруде ерекше білінеді. Қазіргі
өндірістің бұл салалары тек үлкен көлемде ақша қаржыларын талап етіп қана
қоймай, сонымен қатар қоғамның барлық күш-жігерін қажет етеді. Олар өз
кезегінде шаруашылықтың басқа салаларына айтарлықтай тікелей ықпал жасайды.
Мемлекеттік меншіктің пайда болуы – тауар қатынастарында жаңа лептің,
ұжымдық өндірістің үстемдігін сипаттайды. Аралас экономикаға меншіктің
көптүрлілігі тән, мұнда жеке-дара және ұжымдық меншіктің түрі олардың
негізі болып, басқа түрлерінің пайда болуына әсер етеді. Аралас
экономиканың маңызды бір белгісі құндық және жоспарлылық тұтқалар арқылы
реттеу. Олардың қолдану басқарудың мемлекеттік және де басқа органдарда
жүреді, бұлар кеңестік және консультация немесе зерттеу сипатында болады.
Өнеркәсіп органдарын сәйкестендіретін мемлекеттік жоспарлау органдары
Жапониядағы индустриалды құрылысының кеңесі сияқты стратегиялық жоспарлау
принципі негізінде тұрақтандыру саясатына, салық, ақша және сауда
құралдары экономикалық белсенділікті реттеу үшін қолдануы.
Жапония аталған шаралардан басқаларын да жүргізеді. Олар: бүкіл
экономика үшін ұзақ мерзімді индустриалдық құрылымды жан-жақты жасайды. Бұл
құрылымдар әлем экономикасында әрекет ететін нарықтық күштермен анықталады
[10-10б]. Жапонияның, мысалы индустриалдық дамуы жоғары және
постиндустриялық жағдайына көшуі аныңырақ болған сайын экономикада
жоспарлылық та жоғары болады. Әр түрлі мемлекеттік құрылымдарда олар түрлі
көріністер табады.
Аралас экономиканың мәнді бір сипаты – микро-мақро деңгейіндегі
экономикалық процестерді ұйымдастырудың, басқарудың рөлінің артуы.
Ұйымдастыру қатынастары рөлінің артуы тек қана техникалық себептерден емес,
алдымен экономикалық процестердің салдарынан болады. Қарастырып отырған
аралас экономиканың белгілерінің тағы бір жағы жекелеген кәсіпорындардың
трест, концернге, диверсификацияланған фирмаларға ауысуы. Олар микро
деңгейдегі ұйымдастыру мен басқару қызметін түбірінен өзгертеді. Ірі
кәсіпорындардың көлемі, олардың өндірістік тұтынуы, транспорттық және
ақпарат мүмкіндіктеріне қарап өнім шығаруы – бәрі баға белгілеуге,
сұранысты, ұсынысты бақылауға, нарықтың берекетсіздігін жоюға жағдай
жасайды, еркін бәсеке дәуіріне тән қиындықтарды жеңуге көмектеседі.
Аралас экономиканы қазіргі қоғамның индустриалдық даму дәуіріндегі
экономикалық жүйе сипаттайды, оған белгілі бір заңдылықтар тән. Ол
заңдылықтар тауарлы және ұжымдық өндірістің заңдарына тәуелді. Аралас
экономика шаруашылықты жүргізу жүйесі ретінде пайда болып тек қана, ұжымдық
өндірісті дамытып қоймайды, ең алдымен тауарлы қатынастар жүйесін тереңдете
түседі. Бұл шеңбердің ұлғаюы тауарлы қатынастардың жер шарындағы көптеген
елдерді қамтуынан айқын білінеді. Олар тауарлы өндіріс заңдылықтарының
дамуынан, оның заңдары әрекетінің күрделуінен, элементтерінің жаңа
түрлерінен көрінеді және олар ұжымдық өндірістің тең заңдылықтары болып
табылады.
2 АРАЛАС ЭКОНОМИКА: ҚАЛЫПТАСУ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТ ЕТУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ
2.1 Аралас экономика қалыптасуының материалдық-техникалық негізі.
Ұжымдық өндіріс шаруашылықты жүргізу типі ретінде тарихи жағынан таза
күйінде алғашқы қауым құрылысының бастапқы кездерінде де болған жоқ. Ол
туралы натуралды, одан кейін тауарлық өндірістің оқшауланған кезінен ғана
айтуға болады. Капитал феодалдық қоғамның даму барысында укладтың бірі
ретінде тек еңбекті қамтып қоймай, ұсақ қолөнер өндірісін өзгертіп, оны
жоғары , өндірістің түрі- кооперация. Кооперативтік еңбектегі барлық
артықшылық капиталистік өндірістің ұсаққа қарағанда артықшылығы болып
көрінеді. Кооперацияның өзі капиталистік шаруашылыұтың ерекше түрі.
Кооперация қолөнершілердің жеке-дара еңбектерін капиталистік өндіріске
біріктіріп, еңбек процестерінде төңкерістің негізі болады. Тек
кооперацияның арқасында еңбектің қоғамдық өндіргіш күш ретіндегі өнімділігі
артады. Еңбектің қоғамдық өндіргіш күшінің артуы еңбек процесінде бірінші
өзгеріс болып, капиталға бағынады. Бұл өзгеріс-өндірістің технологиялық
қайта өзгерістерінде төңкерістің алғашқы қадамы.
Кооперациядан басталған еңбек процестеріндегі өзгерістер мануфактурада
жалғасады. Мануфактура жұмысшысын жиынтық жұмысшы органның мүшесіне
айналдырады. Жекелеген жұмысшыларда бір жақты шеберлік қабілеттері
жетілген, ал жиынтық жұмысшыда ол көп жақты болады. Жеке жұмысшы жалпы
қолөнерді білмейді, мануфактура істеу мүмкіндігінен айырылған, яғни
техникалық жағынан еңбек құралдарына бекітілген, соңғысының қосалқы
бөлшегі. Қол еңбек пен қолөнердің негізінде пайда болған мануфактура еңбек
құралдарының мамандануын туғызады, оларды өте шебер пйдаланады.
ХIХ ғасырдың екінші жартысында бастап техниканың дәрежесі мен
сипатында сапалық өзгерістер болады. Олардың ішіндегі-металлургия, химияда,
машина жасауда, инфраструктура құрылымында- мануфактурадағы еңбек
бөліністеріңнің одан әрі дамуын, демек, ұжымдық қатынастардың да алғы
шарттарын жасайды. Іштен жанатын двигательдер электр және т.б. цехтардың,
участоктердің, арнаулы кәсіпорындардың құрылуына , әртүрлі экономика
саласында жұмыскерлердің пайда болуына негіз болды.
Машиналы өндірістің принциптері-өндіріс процестерін құрамды бөліктерге
бөлу және мәселелерді машиналар, химия және т.б. арқылы шешу өндірістің
индустриализациялау дуәірінің талабына сай келеді. Машиналы өндіріс ірі
өнеркәсіпті туғызды, мұнда өндіріс өндірісті өмірге келтірді, осылардың
негізінде өндірістің артықша өсу заңын шығып, дамыды.
Қарастырылып отырған экономикалық дәуір электр энергиясын өндіру, жаңа
техниканы игерудің басты факторы еді. Халық шаруашылығына электрді еңгізу
техникалық прогрестің негізі болып, табиғат ресурстарын тиімді пайдалануға,
өндіргіш күштері мол істерге жол ашып, энергияны қолданатын өнеркәсіп
салаларын дүниеге әкелді.
Екінші бағыт-қоғамдық өндіріске жоғары өнімді өндіріс құрал-жабдықтары
енгізіледі, олар жеке-дара еңбек бөлісін математикалық аппараты бар
машиналар жүйесімен бірлікте дамытатын принциптерге негізделген.
Жоғарыдағы бағыттан кейін үшінші бағыт туады. Ол- қоғамдық өндірістегі
технологиялық буындар санының азаюынан көрінеді. Бұл тенденция енді
байқалып келеді, оның болашағы техникалық проблемаларды шешуде жатыр.
Мақсат-соңғы өнімге баратын табиғат зат өтетін техниклық буындар санын
азайту. Әртүрлі материалдық өндіріс салалардағы технологиялық буындар санын
қысқарту еңбек өнімділігн өсіреді, қоғамдық өндірістің материал
сіңіргіштігін азайтады, шикізат пен еңбек ресурстарын үнемдейді,
жоспарлауды жетілдіреді, табиғи ортаны сақтау, ең соңында еңбектің
қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндігі көбейеді.
Машиналардың, ірі кәсіпорындардың бастапқы және одан кейінгі
кезеңдерінде, әсіресе, тауарлы қатынастардың индустриалдық дәуірдегі
үстемдігі тұсында ұжымдық өндіріс дами келе, ұлғаяды.Сонымен қатар оның
заңдылықтыры соншалық қайта өзгереді, ол туралы енді былай айтуға болады:
...Капиталистік меншік, оның негізінде нақтылы өндірістің ұжымдық түрі
жатыр...Қоғамдық өндірістің мұндай жағдайы таза тауарлы немесе ұжымдық
өндіріс деп атауға, жазуға да қарсы болады. Мұндай өзгерістер қоғамдық
өндірістің түрі, меншіктің түрі дәрежесінде атап өтуге де, ерекшелеуге де
болмайды.
Өндіргіш күштердегі, өндірістегі өзгерістер меншіктің жаңа түрінің-
ұжымдықтың пайда болуына әкеледі. Меншіктің жаңа түрінің өмірге келуі
бұрынғылардың ішінде жаңа қатынастарды қалыптастырады. Бұрынғылардың
негізінде жаңа құбылыстардың өзара байланыстарын қайта өзгерту жүйесі
жетіспейтін түрлер мен тәсілдердің табысуы арқылы жүреді. Мұның бәрі жаңа
құбылыстың қалыптасқандығын көрсетеді. Ол өз бойында қоғамдық өндіріс
түрінің бұрынғы заңдылықтары (тауарлы ) және жаңасын ( ұжымдық) сіңіреді.
Бұл жаңа құбылыс - аралас экономика.
2.2 Аралас экономика жүйесі және оның басты ерекшеліктері
Экономика жүйелерінің осы замандағы түрлерінің бірі – аралас экономика
жүйесі.
1.Аралас экономика жүйесінің басты ерекшелігіне келсек, мұндай
экономикалық жүйеде жоспарлы экономиканың элементтері нарықты экономиканың
элементтерімен қатар қалыптасады және қандай да болмасын әлеуметтік-
экономикалық даму негізін салады. Аралас экономика жүйесінің басты негізі –
жартылай мемлекеттік, жартылай жекеменшік жүйесі болып келеді. Мысалы,
Швецияда, жалпы Скандинавия елдерінде аралас экономика жүйесі өткен
ғасырлар бойы дамып келеді. Соның негізінде осы елдерде аса жоғары деңгейде
әлеуметтік-экономикалық даму қамтамасыз етіліп, нақтылы өмір жүзінде
көрсетіліп отыр.
Аралас экономика жүйесінің нұсқасы, механизмі негізінде – тұрақты
капиталдың, онда ең бірінші инвестициялық процесс арқылы, немесе өндіргіш
күштерді толық пайдалану арқылы халық шаруашылығын өркендетуде, жалпы
экономиканы өрлеу деңгейінде тұрақты өсіруде, күрделі қаржыны экономикалық
тұрғыдан тиімді пайдаланып, барлық халық шаруашылығының потенциалын,
әлеуметтік сапасының салаларын құрып, іске қосып жұмыс істету - өндіріс пен
экономиканы өркендету. Осындай негізде, осы кездегі нақтылы өмір жүзінде
орын алып, ондағы жалпы өнім көлемінің өсімі ең жоғары деңгейге жетті.
2. Салыстырмалы қосымша құн өндіру әдісін қолдану ең маңызды шара. Оның
негіздері:
а) жұмысшының еңбек өнімін арттыру арқылы қажетті уақытын кемітіп,
қосымша уақытын көбейту;
ә) өндірілген тауардың құнын, тауардың қоғамдық құнынан әр түрлі
жолдармен кеміту нәтижесінде алынатын құнды арттыру;
б) жұмысшының жұмыс күнін ұзарту арқылы өндірілген қосымша құн.
Аралас экономика жүйесінің сипаттамасының қатарында басты мәселе –
экономикалық нұсқаны құрудағы кезеңнің мазмұны болып келеді. Жоғарыда
қаралған аралас экономика жүйесінің басты ерекшеліктері – осы экономикалық
жүйеде жоспарлы экономикалық элементтер, үлгі механизмдер, нарықтық
экономиканың методологиялық негіздері қалыптасады. Ол жүйеде бұл қатынас,
әсіресе меншік үлесі, дәл, нақты үйлестіріліп, сол деңгейде олардың
әлеуметтік-экономикалық даму, атап айтсақ, мысалы жүз жыл бойы Скандинавия
елдері, оның ішінде Швеция мемлекеті осындай аралас экономика жүйесінің
негізінде дамып, әлемдік деңгейде өркендеу, даму тәжірибесін іс жүзінде
көрсетіп келеді. Осы кезеңде аралас экономика жүйесінің элементтерін
пайдалануда социалистік елдер де кездесіп отыр. Бұл жерде Қытай Халық
Республикасын айтуымызға болады. Қазіргі жағдайдағы тәжірибеге сүйенсек, ол
аса ірі әлем елдерінің біріне айналды. Экономикалық дамуы осындай жүйе
механизмін қолданған осы және басқа елдерде жалпы дамуы аса жоғары дәрежеде
болып келе жатқаны мәлім. Аталған жүйелердің ішінде ең жоғары деңгейдегі
даму – аралас экономикалық жүйесі, яғни жартылай мемлекеттік және жартылай
жекеменшік жүйесі болып келеді.
Қандай да болмасын экономикалық нұсқаны құрғаннан кейін, оның шынайы
күнделікті өмірде экономикалық даму деңгейін салыстырмалы түрде айналуы,
жалпы экономикада кіріс пен шығыстың деңгейін шығару, теңестіру болып
келеді. Ондай теңестіру осы көрсеткіштердің жалпы техника экономикалық
көрсеткіштердің экономикалық дамудағы барлық ресурстарды толық пайдалану
негізінде жасалады. Экономикалық есептеу – талдауда экономикалық нұсқаны
құрып, іске асыруда тұрақты әрбір кезеңде модульдерді қайта есептеп,
түзетіп, жаңартып, өмір ағымымен байланыстырып отыру керек. Әсіресе,
мынадай мәселелерге жауап беруге тиісті: қабылданған шешім бойынша;
экономикалық нұсқа бойынша; өндірістік шаруашылық мекемелерде, ондағы еңбек
өнімділігі жалпы табыс-кіріс, шығын, қорыта келгенде, жалпы пайда, таза
пайда қаралады. Осындай мәселелерді шешу үшін және экономикалық нұсқаларды
тұрақты экономикалық талдау – есептеу, тұжырымдау және шешім қабылдау қажет
болады.
Мұндай экономикалық жүйеде жоспарлы экономиканың элементтерін нарық
экономикасы жүйесімен қатар қалыптастыратын нақты негізде, олардың аралас
жүйесі қалыптасып, қандай да болмасын елде даму негізін салады. Мұндай
елдер жайлы жоғарыда айтып кеткен болатынбыз.
Жаңа заманда әлем елдеріндегі жүйелерді экономикалық теория тұрғысынан
қарағанда, макроэкономика, оның жалпы ел экономикасы деңгейінде
болатындығын және методологиялық негіз және сол деңгейде экономикалық
көрсеткіштер жүйесі болады. Теория бойынша саясаттың экономикаға тікелей
әсерінен саяси экономика – объективтік ғылым болып табылады. Ал, аралас
экономиканың нұсқалары макроэкономикалық теориясыз, ғылымға айналған
теориясыз еркін бағалау негізінсіз нұсқалар құрып даму мүмкін емес.
Макроэкономика үш бөлімнен тұрады:
1.Қарапайым және фундаментальды, макроэкономиканың функционалдық
нұсқасы;
2. Нарықты нұсқа жоспарлы және аралас нұсқасымен салыстырмалы түрде
алғанда;
3.Әртүрлі нарықтарды экономикалық талдау, яғни микроэкономикалық
теория.
Егер де аралас экономикалы жүйелерді алсақ, оның қарамағында
конъюктуралық саясат, оны мемлекеттік сектормен қаржыландыру және
макротеория негізінде макроэкономикалық талдау жасау. Қандай да
экономикалық жүйе болмасын оны құруда, өндірістік қатынастар мәселесі,
экономикалық теорияның негізін қамтамасыз ету қажет. Онда:
а) қоғамдағы өндіріс процесінде өндіру, бөлу, айырбастау және тұтынуда
– адамдардың санасы мен еркінен тыс пайда болып, олардың арқасында
қалыптасатын экономикалық қатынастар жиынтығы;
ә) қоғамда өндіріс процесінде өндіру, бөлу, айырбастау және тұтынуда –
адамдардың санасы мен еркіне байланысты пайда болатын, оларда реттелетін
экономикалық қатынастар.
Осы аталған өндірістік қатынас ең бірінші, өзгермелі капиталды
пайдаланумен тікелей байланысты, оның басты нақты дәлелдері, біріншіден,
бұл жұмыс күшін сатып алуға жұмсалатын, әр өндіріс процесінде өсіп ұлғаятын
капитал. Сонымен қатар, ол айналымы капитал ретінде өз құнымен дамып,
өнімге біртіндеп өткізетін заттар болуы және өндіріс құрал-жабдықтары
түрінде болатын, өндіріс процесінде өз құнын өзгертетін бөлігі, жұмыс күші
– тауардың тұтынуын қамтамасыз ететін негізі болады. Өзгермелі немесе
айналмалы капитал, өзі жұмыс күші құнынан артық жасаған, еңбек ақы
төленбеген еңбегі арқылы жасалатын құн негізінде болуы. Осыған байланысты
жұмысшының және оның жанұя мүшелерінің өмір сүруі үшін қажетті тіршілік
заттарының құны. Өндірісте өнім өндіруде аталған капитал, еңбек процесінде
жұмысшының өзінің жұмыс күші құны мөлшерінен артық қосымша құн өндіру
қабілеті ретінде туындайды.
Сілтеме: Аралас экономиканың экономикалық құрылымы мен жүктелімдері
2.2. 1. және 2.2. 2. суреттерде көрсетілген.
1 – шаруашылық
жүргізудің дербес кіші
жүйесі
ретіндегі нарық
2 – шаруашылық
жүргізудің кіші
жүйесі
ретіндегі нарық
3 – кіші жүйе
ретіндегі табиғи
шаруашылық
2.2. 1. сурет Аралас экономиканың экономикалық жүйесінің
құрылымы
Бұл суретте аралас экономиканың құрылымы ретінде үлкен көлемді 1
номердегі шаруашылық жүргізудің дербес кіші жүйесі ретіндегі нарық құрылымы
алып тұр.
Басқару - Нарықтық
Куба
Албания
Ресей Қазақстан Швеция Нидерланды Франция Германия Англия
Жапония АҚШ
Гонконг
шылық
2.2. 2. сурет Елдердің экономикалық жүйелер типтері бойынша жіктелімі
Бұл сурет бойынша аралас экономика орнаған мемлекеттер: Албания, Ресец,
Қазақстан, Швеция Нидерланды, Франция, Германия, Англия, Жапония, АҚШ
елдері.
3 АРАЛАС ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
3.1 Аралас экономиканы мемлекеттік реттеудің үлгілері
Мемлекеттің өте үлкен рөлі және оның экономикалық процестердіреттей
алатын қабілеті экономика мен саясаттың байланыстарынан, экономикалық
саясаттың жасалуынан тәуелді болады.
Мемлекет қоғамдық жүйенің жемісі болып табылады, биліктің барлығына ие
болады, мемлекеттік емес институттардың барлығының болуын (болмауын) болжап
отырады.
Сондықтан мемлекеттің жаратылып, қызмет етуі тарихи қажеттілік болумен
бірге, бұл дамудың қоғамдық прогрессивтік және өте маңызды факторы болып
табылады.
Мемлекеттің жаратылуымен бірге, оның экономикалық қызмет ететін
сферасын қалыптасады. Мемлекеттің экономикалық саясаты нарық жүйесінің
құрамында буынына және қажетті элементіне айналады. Үкіметтің көрінетін
қолы бәсекенің көрінбейтін қолын реттеп отыруға тиісті, бұл туралы
А. Смит айтқан болатын.
Осындай жағдайларға байланысты, мемлекет экономикалық теорияның
зерттеуінің қызметіне (пәніне) айналады. Бұнда мынадай жағдайды естен
шығармау керек. Көп уақыт бойы мемлекеттің экономикалық рөлі ғылымның
өзімен – саяси экономиканомиямен бірдей деп есептелген. Сондықтан бүгінге
дейін экономикалық теорияны экономикалық саясатпен алмастыруды өкситіндер
әлі таусылған жоқ. Үкіметтің қандайында болмасын, мемлекеттің экономикаға
кірісуі объективтік қажеттік болып табылады. Бұл экономиканың нарықтық
немесе әміршіл-үлестірмелі болуымен байланысты емес, үлестіруші экономикада
мемлекет тауарлар мен қызметтерді өндіру және бөлу туралы барлық құқықтар
мен міндеттерді өзіне артады. Бұнда реттеуге жататын ештеме жоқ. Бірақ
осындай жүйе өзінің тиімді еместігін және дәрменсіздігін іс жүзінде
көрсетті.
Нарықтық шаруашылықта үкімет алдында тауарлар өндіріс пен ресурстарды
бөлудің тікелей ұйымдастыру міндеті болмайды. Ол ресурстармен, капиталмен
және өндірілген тауарлармен еркін жарлық өкім ете алмайды (бұнымен тек
әміршіл-ілестірмелі экономика айналыса алады).
Нарықтық жүйе дегеніміз – бұл алдымен шешім қабылдаудағы өндірушілермен
тұтынушылардың прерогативасы (айрықша құқығы, құзыреті). Сонда да
мемлекеттің реттеушілік қызметтері осында да ерекше маңызға ие болады.
Нарық механизмі экономикалық өсудің барлық мәселелерін шешпейді. Еркін
бәсекелік кезеңінің өзінде өндіргіш күштердің елеулі бөлшегі үшін
классикалық жеке меншік шеңбері жетімсіз бола бастайды, сондықтан мемлекет
экономиканың ірі құрылымдарын: теміржолды, поштаны, телеграфты және т.б. өз
қарамағына алуға мәжбүр болады. Еңбек бөлінісінің дамуы мемлекетаралық
интеграцияның күшеюіне, жалпы экономикалық процестердің ұлттық шекарадан
асуна әкеліп соғады, қорғаныспен, ғылыммен әлеуметтік қатынастарды
реттеумен, жұмысшы күшінің ұдайы өндірілуіне, экологиямен және т.б.
байланысты, жаңа әлеуметтік-экономикалық мәселелердің қалыптасуына әкеліп
соғады. Мемлекеттік құрылымдарды реттеумен байланысты шешімдер шығаратын
механизмді жаңартуға шұғыл кірісу қажеттігі туады.
Белгілі жағдай, монополиянбаған жоғары дамыған нарықтық экономиканың
қозғаушы механизмдерінде экономикалық дамуға стагнация әкелетін элементтер
болады. Өндіріс факторларының, алдымен жұмысшы күшінің толық
қамтылмағанында экономикада жүйелілік тепе-теңдіктің болуы осыны байқатады.
Стагнацияның қайшылықтарын шешу үшін мемлекеттің потенциалын пайдалану
қажет. Мемлекет тиімді сұраныс пен толық жұмыспен қамтуды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz