Қазақ және Орта Азия түркілері тілдеріне ортақ мақал - мәтелдерде кездесетін кейбір сөздердің этимологиясы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:

Ж О С П А Р Ы :

1. ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ОРТА АЗИЯ ТҮРКІЛЕРІ ТІЛДЕРІНЕ ОРТАҚ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІҢ
ФОНЕТИКАЛЫҚ ЖҮЙЕСІ

2. ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ОРТА АЗИЯ ТҮРКІЛЕРІ ТІЛДЕРІНЕ ОРТАҚ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІҢ
СӨЗДІК ҚҰРАМЫ
2.1. Мақал-мәтелдердің құрамындағы кейбір лексикалық айырмашылықтар
2.2. Қазақ және Орта Азия түркілері тілдеріне ортақ мақал-мәтелдерде
кездесетін синонимдер
2.3. Қазақ және Орта Азия түркілері тілдеріне ортақ мақал-мәтелдерде
кездесетін антонимдер
2.4. Қазақ және Орта Азия түркілері тілдеріне ортақ мақал- мәтелдерде
кездесетін омонимдер
2.5. Қазақ және Орта Азия түркілері тілдеріне ортақ мақал-мәтелдерде
кездесетін кейбір сөздердің этимологиясы

3. ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ОРТА АЗИЯ ТҮРКІЛЕРІ ТІЛДЕРІНЕ ОРТАҚ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІҢ
ГРАММАТИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ
3.1. МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІҢ АЙТЫЛУ МАҚСАТЫНА ҚАРАЙ ТҮРЛЕРІ

4. ҚОРЫТЫНДЫ

КІРІСПЕ

Қазақстан мен Орта Азияны мекендейтін түркі халықтарының тілінде
кездесетін мақал-мәтелдерге тән ортақ ерекшеліктер этнолингвистикалық
құбылыс ретінде түрколог ғалымдардың назарын өзіне ертеден-ақ аударып
келген. Туыстас тілдердегі мақал-мәтелдердің шығуын, таралуы мен оларға
тән фонетикалық, лексика-грамматикалық ерекшеліктерді этимологиялық
тұрғыдан бүкіл әлем деңгейінде зерттеушілердің бірі В.В.Радлов
болғандығын бәріміз де білеміз. Ғалымның өз еңбектерін түркі халықтары
мәдениетіндегі тұрақты сөз тіркестері, мақал-мәтелдер, нақыл сөздердің
ұқсастығына арнағандығы - белгілі жайт. Сондай-ақ З.Ализаденің
“Азербайджанские пословицы и поговорки и их лексико-семантический
анализ”, А.Аннануровтың “Синтаксические особенности туркменских
пословиц”, Г.Ахунзяновтың “О стилистических особенностях образных
фразеологических выражений(на материале татарского языка)”,
В.Гордлевскийдің “Из истории осмонской пословицы и поговорки” деп
аталатын еңбектерінде де түркі мақал-мәтелдерінің этимологиясы кең
тұрғыда қарастырылған. Бұл еңбектерде ғалымдар мақал-мәтелдердің туыстас
халықтар арасында ертеректен өте кең таралғандығын жан-жақты дәлелдеумен
қатар, сол тұрақты тіркестердің негізінде қалыптасқан түркі халықтарының
басым көпшілігіне тән мақал-мәтелдердің сан-алуан түрлеріне тоқталады. Ол
мақал-мәтелдердің ішінде түркі тектес халықтарға да қатысты құнды
деректер кездеседі.

Қазақ және қырғыз халықтары тілінде кездесетін фразеологизмдер мен
мақал-мәтелдерді байланыстыра қарастырған ғалым Д.Медербекованың қаламынан
шыққан “Сравнительное изучение фразеологизмов в современном киргизском и
казахском языках”деп аталатын жұмыс бар екендігі белгілі. Бұл құнды еңбекте
негізінен қазақ және қырғыз халықтарына тән фразалық тіркестердің түрлері
жан-жақты сөз болады.
Түркі тілдеріндегі тұрақты сөз тіркестеріне қатысты шыққан ғылыми
еңбектердің ішінде ерекше орны бар қазақ тілінде шыққан зерттеулердің бірі
- А.Нұрмахановтың “Түркі фразеологиясы” атты кітабы. Ғалым бұл еңбегінде
жоғарыда аталған В.Радлов, А.Аннануров, В.Гордлевскийдің тұрақты сөз
тіркестері мен мақал-мәтелдер жөнінде жазылған зерттеулеріне шолу жасай
отырып, түркі фразеологизмдері мен мақал-мәтелдер жайындағы өз ойын ортаға
салды.
Мақал-мәтелдер туралы еңбектердің ішінде жеке бір халықтың ғана
мәдениетінде кездесетін мақал-мәтелдерді суреттейтін еңбектер де жоқ емес.
Солардың бірі — қырғыз халқының мақал-мәтелдері жайлы жазылған С.Закировтың
“Кыргыз элинин макал, лакаптары” деп аталатын кітап. Осындай еңбектердің
қатарына Қырым татарларының мәдениеті мен салт-дәстүрлерінде кездесетін
мақал-мәтелдер жайлы жазылған П.Фалевтің “Пословицы, поговорки и приметы
крымских татар” мен башқұрт ғалымы З.Ураксиннің “Фразеология башкирского
языка”, қазақ ғалымдары Ә.Қайдардың “Особенности стилисгического
употребления синонимичных и вариантных фразеологизмов в уйгурском
литературном языке”, “Принципы классификации фразеологизмов и их
классификационные группы в современном казахском языке(Р.Жайсаковамен
бірге жазған) атты ғылыми мақалалары мен қазақ фразеологиясының негізін
қалаушы І.Кеңесбаевтың К вопросу об экспрессивно-стилистических функциях
фразеологизмов, Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі деп аталатын
еңбектері де жатады.
Мақал-мәтелдерге орыс ғалымдары да назар аударып отырған. Мұның дәлелі
ретінде бірнеше еңбектерді атап өтуге болады. Мәселен, В.Виноградов “Об
основных типах фразеологических единиц в русском языке”, В.Даль “Пословицы
русского народа”, М.Копыленко “Исследования в области славянской
фразеологии древнейшей поры”.
Сондай-ақ түркі халықтарына тән мақал-мәтелдер жайлы мәліметтер алғашқы
түркі лингвисі Махмуд Қашқари мен Жүсіп Баласағұн, сол сияқты 1247—1318
жылдар арасында өмір сүрген Шынғысханға дейінгі түркі халықтарының тарихын
алғаш рет қағазға түсірген, бүкіл әлемге танымал, ғұлама ғалым Рашид-ад-
Диннің “Жами-ат тауарих” (“Жылнамалар жинағы”) туындысында да кездеседі..
Түркі халықтарының мақал-мәтелдеріне байланысты құнды деректерді
сонымен қатар С.П.Толстов, Д.Е.Хайтун, Н.А.Алексеев, Л.Расони,
Г.Н.Потанин, А.Золотарев сияқты ғалымдардың еңбектерінен де кездестіруге
болады. Бұлармен қатар оңтүстік Сібірді мекен ететін тувалықтар,
алтайлықтар, т.с.с. түркі халықтарының тотемдік нанымдарына тікелей қатысы
бар материалдар “Традиционное мировоззрение тюрков Южной Сибири. Человек.
Общество.” деп аталатын еңбектен де табылады.
Түркі тектес қазақ, қырғыз т.б. халықтардың осындай мақал-мәтелдері
жөнінде кезінде Г.Н.Потанин, В.В.Радлов, Шоқан Уәлиханов, Ә.Диваев,
Н.И.Ильминский, И.И.Ибрагимов сынды ғалымдар да азды-көпті мөлшерде өте
кұнды мәліметтер қалдырған. Қазақ халқының тұрақты тіркестері мен мақал-
мәтелдеріне байланысты кейбір бағалы деректерді академиктер Ә.X.Марғұлан,
Ә.Т.Қайдаров, Ә.Құрышжанов және белгілі этнограф X.А.Арғынбаевтың,
лингвисттер Ә.Ахметов, Х.Қожахметовалардың зерттеулерінен де таба аламыз.
Қазіргі Түркия халқының салт-дәстүрінен, наным-сенімдерінен орын
алған мақал-мәтелдердің де біз зерттеп отырған тақырыпқа тікелей қатысы
бар. Олар туралы бағалы мәліметтер “Мифы, культы, обряды, пословицы и
поговорки народов зарубежной Азии”, “Символика культов и ритуалов народов
зарубежной Азии” деп аталатын жинақтардан табылады.
Қазақстан мен Орта Азияны мекендейтін түркі халықтарының тілінде
кездесетін мақал-мәтелдер біршама толық зерттелгенімен басы ашылмаған,
ізденушілер үшін қызық тудырар тақырыптың бірі екендігі белгілі. Осымен
байланысты диплом жұмысн жазу барысында түркімен, өзбек, ұйғыр, қырғыз және
қазақ тілдеріндегі мақал-мәтелдер жөнінде жазылған диссертацияларды
пайдаланумен қатар, қазақ, қырғыз, өзбек және түрікмен, ұйғыр тілдеріндегі
осы тақырыпқа арналған немесе оған тікелей қатысты бар жекелеген мақалалар
мен ғылыми жұмыстарды да мүмкіндігінше қарастырып, шолу жасап өтуге
тырыстық. Өйткені арнайы зерттеу жұмысының негізгі нысаны ретінде алынып
отырылған тақырып қазақ және Орта Азия түркілері тілінде кездесетін мақал-
мәтелдерді салыстырмалы тұрғыдан қарастыруға арналған. Мақал-мәтелдерді
тудыратын түрлі әлеуметтік себептер негізінен ұқсас келгендігімен, олардың
әрбір халықтың өзіне тән мәдениеті мен жеке тілдеріндегі өзіндік
көріністері, соған ғана тән ерекшеліктері, атқаратын қызметтері арасында
ерекшеліктері бар екендігі оларды саралап қарастыру барысында ғана
анықталатындығы о бастан белгілі. Осыларды негізге алып жазылған диплом
жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды, сөздік және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.

I ТАРАУ. ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ОРТА АЗИЯ ТҮРКІЛЕРІ ТІЛДЕРІНЕ ОРТАҚ МАҚАЛ-
МӘТЕЛДЕРДІҢ ФОНЕТИКАЛЫҚ ЖҮЙЕСІ

Түркі тілдерінің дыбыс жүйесін диахронды түрде зерттеу әлі толық өз
шешімін тапқан емес. Бұл салада атақты тілші білімпаз Махмуд Қашғаридың
қосқан үлесі мол. Ол түркі тілдернің дыбыс жүйесін салыстырмалы-тарихи
әдіспен зерттеудің негізгі жолдарын көрсетіп берді. Арадан сегіз ғасыр
еткеннен кейін, XIX ғасырдың екінші жартысында О. Бётлинг, В. В. Радлов
және В. Томсендер түркі вокализмі мен дауыстыларының үндесуі жөнінде үлкен
жаңалықтар ашқан болатын. Бұлардан кейін түркі тілдерін сапыстырмалы-тарихи
әдіспен зерттеу кең өріс алды. Бұл, әсіресе, В. Грёнбек, Ф. Е. Корш, П. М.
Мелиоранский, В. Банг, В. А. Богородицкий, Е. Д. Поливанов, Г. Рамстедт, Ю.
Немет: М. Рясянен, К. Г. Менгес т. б. түркологтардың еңбектеріңде айқын
көрініс тапты.
Салыстырмалы-тарихи әдісті түркі тілдеріне қолдану нәтижесінде түркі
тілдерінің фонетикалық жүйесін жинақтап, талдап қорытқан үш еңбекті айрықша
атауға болады. Бұларға — В. В. Радлов, А. Дж. Эмре және М. Рясянен
зерттеулері жатады. Біз бұл жерде В. В. Радловтың еңбегін ерекше атауымыз
керек, өйткені ғалым өзінің Түркі тілдері сөздігін жасау тәжірибесінде
барлық түркі тілдерінің фонетикалық жүйесін өте толық, мейлінше терең
тапдап берген. Сол арқылы түркі тілдерінің классификациясын жасағанда
фонетикалық принципті негізге алған. Бір айта кететін жәйт — В. В. Радлов
түркі тілдерінің дауыстыларының құрамын анықтауда, телеуіт диалектіне
сүйенеді. В. В. Радловтың пікірі бойынша, бұл диалект басқа түркі тілдеріне
қарағанда, ескі түркілік қасиетін толық сақтаған деп есептейді. Аталған
еңбектермен таныса келіп, әрі қазіргі түркі тілдерімен салыстырсақ бұл
пікірмен келісуге де, келіспеуге де болады. Шындығына келсек, Орта Азия,
тағы сол сияқты араб графикасымен жазылған ескерткіштер арқылы Сібір түркі
тілдернен алыстап кеткенге ұқсаймыз. Бірақ, тілдің аты — тіл, киелі қазына.
Ол бәрібір езінің тегі бір түркілік тектестігін жалғастырумен келеді. Біз
бұған көптеген тарихи деректердің, жазба ескерткіштердің материалдарын
зерттеу арқылы көзіміз жетті.
Академик В. В. Радлов - түркі тілдерінің дыбыс жүйесін жете зерттеген
білгір фонетист. Ол дыбысты сөз жасайтын құрылыс материалы деп қарап
қоймастан, бір тілді екінші тілден ажыратуда ерекше рөл атқаратындығын тіл
материалдарының негізінде дәлелдейді. Василий Васильевич бір ғана алтай
тілінің диалектілік өзгешелігін көрсету үшін бір мысалдың екі фонетикалық
вариантын береді:
1. Тамірді ползо кыска кас,
Акачты ползо узун кас (АІt I, 2,
1768).
Тамірді ползо кыска кас,
Ақашты ползо узун кас (Tel. ІІ,
І, 808)
2. Куру калбак уска jарамас (Tel. І, ІІ,
926).
Куру калбак уска jарамас (АІt ІІI, І,
105).
Бірінші мақал қазақша айтқанда Темірді болса, қысқа кес, ағашты
болса, ұзын кес деген мағынада берілген. Зер салып қарағанда, алтай-
телеуіт диалектілерінің (В. В. Радловтың бұл екеуін диалект деп көрсетуі
кейбір дыбыс ерекшеліктерін байқауға болады: ақачты — ақашты; бұл сөзде ч-ш
болып дыбысталуы алтай жоне телеуіт диалектілерін бір-бірінен ажыратып
көрсетіп тұр. Келгірілген екінші мақал да алтай-телеуіт диалектілерінің
дыбыстық ерекшеліктерін анықтау үшін берілген. Бұл мақалды қазақ тіліне
аударғанда Құрғақ қасық ауызға жарамас деген мағынаны білдіреді де,
қазіргі қазақ тіліндегі ..құрғақ қасық ауыз жыртар" вариантының баламасы
болып тұр. Ал, осы мақалдың негізінде алтай-телеуіт диалектілерінің
арасындағы jарабас — jарамас с-з деріндегі б-м дыбыстарының өзгеше болуы
бұл екі диалектіні ажыратуға негізгі себеп болған. Түркі сөздігінде
осындай алтай-телеуіт диалектілерін салыстыра зерттеген мысалдар көптеп
табылады. В. В. Радлов алтай-телеуіт диалектілері ме, немесе басқа түркі
тілдер ме, әйтеуір қандай жағдайда да туыстас тілдердің фонетикалық
заңдылықтарын сақтап қалатындығын қатты ойлаған. Қазір ғана келтірілген
мысалымыздың өзінде бір мақал екі диалектіде берілсе де, дыбыстар жасалу
орнына қарап, бірінші жағдайда — тіл дыбыстары (ұшы — ч, апды — ш), екінші
жағдайда — ерін (б, м) дыбыстары арқылы бір-бірінен қашықтап тұрған жоқ,
қайта өте жақын туыстығын көрсетіп тұр.
Жалпы туыстас тілдер үшін фонетикалық зандылықтардың маңызы өте күшті.
Фонетикалық заңдылықтар тілдің лексикалық құрамы мен грамматикалық
құрылысына қарағанда, тез өзгеріске ұшырағыш болғандығы үшін шешуші қызмет
атқарып келді. Енді алтай тілінің телеуіт диалектісін басқа түркі
тілдерімен салыстырып қарайық:
Т е л е у і т ш е: Jобош п а ш кылыш каспас (Tel. II, 2, 1155)
Қазақшасы: Жуас басты қылыш кеспес.
Өзбекте: Эгилган бошни қилич кесмес (УРС, 551)
Қырғызда: Ийилген башты кылыч кеспейт (КРС, 296)
Татарда: Иелгән башны кылыч кисмәс (ТаРС, 162)
Қазақшасы: Иілген басты қылыш кеспес.
Келтірілген мақалдың мазмұны да, жасалу тәсілі бір-бірінен айтарпықтай
алыстап кетпеген. Телеуіт диалектісіндегі }обош-жуас, ал, қалған
тілдердегі эгилган, ийилген, иелгән сөздер де сол диалектімен
сабақтас, мазмұндас бопып келеді.
Қазіргі көңіл бөліп отырған мәселеміз — олардың дыбыстық жүйесі: бас пен
қылыш - осы мақалдың күретамыры. Оларды салыстырып көрейік: паш-бош-бәш-
бас, кылыш-қилич-кылыч-қылыш.
Демек, қайсы тілді салыстырып қарасақ та, мақалдың құрамындағы барлық
сөз дерлік фонетикалық өзгеріске түскендігі көрніп тұр. Бірақ лексика-
грамматикалық құрылысы, мағына бірлестігі толық сақталған. Бұл да
фунетиканың ең өзгергіштігін, сонымен қатар бір тектес тілдердің өздерін
бір-бірінен ажырататындығын көрсетеді.
Орта Азия халықтарының мақал-мәтелдері негізгі мазмұны мен лексика-
грамматикалық құрылысын сақтайды да, тек қана кейбір дыбыстық өзгерістерге
түскендігі байқалады.
Қ а з а қт а: Жақсы атқа бір қамшы,
Жаман атқа мың камшы.
Қ ы р ғ ы зда: Жакшы атка бир камчы,
Жаман атка миң камчы (336).
Өзбекте: Яхши отга бир қамчи,
Ёмон отга минг қамчи (143).
Ұ й ғ ы р д а: Яхши атқа бир камча,
Яман атқа миң қамча (231)
Түрікменде: Ягшы ата бир гамчы,
Яман ата мүң гамчы (55).

Қ а з а қ т а: Әркімдікі өзіне, ай көрінер көзіне.
Ө з б е к т е: Хар кимники узига, ой куринар кузига (298).
Ұ й ғ ы р д а: Һәркимниң өзигә, ай көрүнәр көзигә (13).
Түрікменде: Хор киминки өзүне. ай гөрнер гөзуне (32)

Қазақта: Керек тастың ауырлығы жоқ.
Қ ы р ғ ы з д а: Керектүү таштын оордугу жок (309)
Ө з б е к т е: Керакли тошнинг оғирлиги йук (209)
Түрікменде: Герекли дашың аграмы ёк (174).

Қ а з а қ т а: Түйеге жантақ керек болса, мойнын созар.
К, ы рғ ы з д а: Төөгө жантак керек болсо, мойнун созот (229)
Ө з б е к т е: Туяга янток керак булса, буйнини чузади (94)
Түрікменде: Дүйә яндак герек болса, Бойнуны узадар (657).

Қа з а қт а: Көсе қартайғанын білмес.
Ө з б е к т е: Куса қариганини билмас (235).
Түрікменде: Көсе гарраныны билмез (416).
Түркі тілдерінің туыстығын білдіретін фонетикалық заңдылықтарды
анықтауда, дауыссыз дыбыстардың атқаратын қызметі ерекше. Олардың ең басты
ұқсастығы — жасалу жолына байланысты.
J – ж: Jакшы — жақсы, J аман — жаман, Jакын — жақын;
д — т: одук — етік, душкан — түскен, дери — тері,
дүшек — төсек, дабан — табан. дөзүм — төзім, дырнак — тырнақ;
с — з: ас — аз, тас — таз, қыс— қыз, кийис — киіз;
ч — ш: ач — әш, кеч — кеш, чанг -— шаң,
чанггал — шенгел, чоп — шеп, ач-аш, чын-шын, чама — шама;
— п — 6: полды — балды, порук — бөрік, пер — бер, пір — бір;
— б — м; корбоічі — көрмейше, J ібас — жемес,
алба — алма, жаңылбас — жаңылмас, самын — сабын;
ж — с; паж — бас, кіжі — кісі, ажік — есік;
ч — ж: чок — жоқ, чол — жол, чақсы — жақсы;
в — у: кавышмаз — қауышпас, вазір — уәзір;
5. з — с: Jарылза — жарылса, оімәз — оймас, болмаз — болмас;
к — у: дақ — тау, ақыз — ауыз;
г — к: гыз — қыз, гара — қара, гулак — құлак„
гар — қар, гарга — қарға;
— д — ж: дьыл — жыл, дьер — жер, дьок — жоқ,
дьымырта — жұмыртка, дьаш — жас, дьылан — жылан, дьаткан — жатқан;
— г — к: гоз — көз, горур — көрер.
Фонетикалық процестер бұл айтылғандармен шектелмейді. Бір жағдайда
қатаң-ұяң дауыссыздар көптеген тілдерде қолда-нылса, басқа жағдайда жеке-
жарым тілдердің аясында ғана сақталып қалады. Мәселен, башқұрт тілін
алайық.
Бұл тілде басқа түркі тілдерінде „с" болып айтылатын дыбыс ,,һ"
арқылы берледі: „Ер сокорһоз булмас, урман кейекьез булмас" (ГБЯ, 273),
„Балалы өй базар, балаһыз өй мазар" (272).
Түркі тілдерінің дыбыс жүйесінде дауысты дыбыстардың алатын орны
ерекше. Үндесу заңы, ерін үндестігі, созылыңқылық, мағына ажыратушылық
қызметі тағы басқа толып жатқан про-цестер осы дауыстылардың үлесіне
тиеді. Бұл жерде дауыс-тылардың басқа түркі тілдеріне қарағанда, кейбір
өзг ешеліктерін сақтап қалғандығы байқалады.
Орта Азия тілдерінің ішінде қырғыз тілі Сібір түркі тілдерімен
тікелей байланысын үзбеген, фонетикалық жүйесі мен грамматикалық құрылысын
да сақтаған тіл болып есептеледі.
Қырғыз және алтай тілдеріндегі созылыңқы айтылатын дауысты дыбыстар
әа, зэ, оо, өө, уу, үү, ыы,ии,, т. б.
аа: Қырғызда: Санаа саргайтат, убайым картайтат.
Аттын баары тулпар болбойт,
Куштун баары шумкарболбойт
(КТТС, 640, 735).
Хакаста: Ағырчатхан кізее алтын даа
Орған туза полбас.
Арғаас ардатча, кулук азырапча (ХРС,
129,30).
Тувада: Кырны мурнаан, ады соңнаан.
Демниг саасқан теве тудуп чиир.
Соңгу тевенин чүгү аар (ТувРС, 366, 143).

ээ: Қ ы р ғ ы з д а: Аттын сыры ээсмне маалым,
Кыздын сыры төркүнүнө маалым.
Келгенче конок уялат
Келгенден кийин үй ээси уялат
(КРС, 507, 655).

Хакаста: Сухсаан кізее суғ тадылығ.
Тербенні дее суғ талапча (ХРС, 203, 214).
Т у в а д а: Эки кижээ эш хей,
Эки аьтка ээ хөй.
Чалгааның мурнунда — кочу,
Кежээнин мурнунда — хүндү
(ТувРС,578,493).

оо: Қ ы р ғ ы з д а: Биринчи байлык — ден соолук,
Экинчи байлык — ак жоолук.
Жыландын териси кооз, тиши уу.
Кообун кайдан болсо, катарың
ошондон
(КРС, 261,404, 405).
X а к а с т а: Адазы чохта оол пастых,
Ічезі чохта хыс пастых.
Пілбес кізее — мунь чоох,
Пілер кізее — пір чоох (ХРС, 146,
110).
Т у в а д а: Ооң көрбээн чүвези чок,
Кедүрбээн хөнээ чок.
Ооржу кижи коданчы ыттан коргар,
Тоолчу кижи уйгужу эштен коргар
(ТувРС, 243, 308).

өө: Қ ы р ғ ы з д а: Алтооң ала болсоң ооздогуну алдырасың,
Төртөөң тел болсоң төбедөгүнү аласың.
Өөн бириксе тон болбойт,
Ынтымак болбой ол болбойт (ҚТТС, 48,486).
X а к а с т а: Соогі чох кізі чох полчань,
Улгузі чох одік чох полчань.
Кічіг сооктіг адай олгенче кучугес (ХРС,
255, 197).
Т у в а д а: Сөс тыппаан — сөөскен пактаан,
Домак тыппаан — довурак пактаан (ТувРС, 326).

уу: Қырғызда: Улуу сөздө уят жок.
Укпайт дел ушак айтпа,
Көрбөйт деп ууру кылба.
Уулуң өссө — урумга,
Кызың өссө — кырымга (ЮТС, 646,652,651).
X а к а с т а: Суғни коріп албин одігінь суурба (ХРС, 202).
Т у в а д а: Бак кижинин чоруу баарда кээрде дөрт.
Эви багай чарлыычал,
Эди багай орлуучал (ТувРС, 80, 584).
Басқа түркі тілдерінен өзгеше Сібір тілдеріндегі дауыстылардың
созылыңқылығы, ерін үндестігінің сақталуы, сол сияқты дауыссыз дыбыстардың
да кейбір қолданылу ерекшеліктері өзгеріссіз қазіргі әдеби тілдерде
пайдаланылады.
Орта Азиядағы басқа түркі тілдерімен салыстырғанда, өзбек тілінде
үндестік заңы сақталмаған. Өзбек тілі өзінің көп диалектілерден
құралғандығымен ерекшеленеді. Е. Д. Поливанов: „Өзбектің ұлт тілі үш дербес
диалектілерден: шағатай, қыпшақ және оғыздардан құралған, — деп жазған
болатын. Бұл пікір Ғази Алім Юсуповтың, А. К. Бороековтың, В. В.
Решетовтың, У. Т. Турсуновтың, X. Данияровтың
зерттеулерінде өз шешімін де, дәлелін де тапқан.
ХІ-ХІІғғ. өзбек алғашқы рет халық болып қалыптасу дәрежесіне жетеді;
оның негізін түркі-өзбектер құрайды. (түркі-өзбектерді шағатайлар, сарттар
деп те атаған). Өзбек тілінде қыпшақ диалектісі елеулі орын алады.
Солардың қатарына құрама дейтін үлкен тайпа да кірген. Осындай тарихи
жағдайларды есепке ала отырып, „үндестік заңының мүлдем жоғалып кетуі" —
бір ойлағанда ақылға сыя бермейді.
Арслон изидан, Арыстан ізінен,
Иигит сузидан қайтмас. Жігіт сөзінен қайтпас.

Элга кушилсанг эр буласан, Елге қосылсаң, ер
боласың.
Элдан ажралсаг ер буласан. Елден ажырасаң, жер
боласың.

Йигит кишининг боши эгилгунча, Жігіт кісінің басы иілгенше,
Хукизнинг шохи синсин. Өгіздің мүйізі сынсын.

Уйчи уйини битиргунча Үйші үйін бітіргенше,
Таваккалчи ишини битирар. Тәуекелшіл ісін бітірер

Тоғнинг курки тош билан, Таудың көркі тасымен,
Одам курки бош билан. Адам көркі басымен.
Өзбек, ішінара ұйғыр тілдерінде үндестік заңы сақталмай,
аффикстердің негізгі бөлімі морфологиялық принципке бағынады. Осыған
байланысты ескеретін бір жәйт — аталған тілдерде жуан ы дауыстысы жоқ. Бұл
дыбыстың қолданылмауы кейбір деректерде ұлы Науаидан басталады деген
пікірге келіп саяды. Сонымен, тарихи принципке негізделе отырып, тек қана
и дыбысы қабылданған, оған қоса фонеткалық варианттары есепке алынбай,
барлық афикстердің бір ғана түрі жазылуы да, айтылуда да қалыптасып
кеткен. Мәселен, қазақ тіліндегі көптік жалғаулар: -лар-лер, -дар-дер,
-тар-терлердің орнына өзбек тілінде бір ғана -лар қолданылады.
Әдетте, өзбек, ұйғыр тілдерін қарлұқ тобына жатқызып, сараласақ,
өзгешеліктерінен гөрі жалпылығы (дыбыс жүйесінде, сөздік құрамында,
грамматикалық құрылысында) көп екендігі күмән тудырмайды. Дегенмен, назар
аударып қарасақ, ұйғыр тілі — ескі түркі жазба ескерткіштерінің тілі,
фонетика-грамматикалық жүйесі күрделі өзгерістерді (ескі, орта ғасыр,
қазіргі дәуір) басынан кешірген.
Ұйғыр тілі, оның диалектілері көптеген түркі тілдерін
зерттеушілердің объектісіне айналды.
Сөз ішіңде ашық дауысты а, ә өзінен кейінгі қысаң дауысты дыбыстардың
әсерімен е дыбысына айналады:
М е л и н минға йәткичә, Малын мыңға жеткенше.
Өңгәң миңғә йәтсун (УйРС. 121) Досың мыңға жетсін.
Сөздің басынан басқа буындарда р дыбысы түсіп қалады:
Киши жутида Кісі жұртында
султан болғичә, сұлтан болғанша,
Өз жутуңда Өз жұртыңда,
ултан бол (УйРС, 75) ұлтан бол.
Сөздің басынан басқа буындарда л дыбысы түсіп қалады:
Номусини й о қ а т қ и ч ә, Намысын жоғалтқанша,
Башни йоқатқан яхши Басын жоғалтқан жақсы
(УТФИЛ,43)
Сөз ішіңде а, е дыбыстарының орнына и дауыстысы қолданылады.
Я х ш и д и н жапа калмәс, Жақсыдан жапа келмес,
Ямандин вапа кәлмәс Жаманнан опа келмес т.б.
(һЗУТ, 328)
Қазақ тілі — егеменді елдің мемлекелік тілі. Ол айтарлықтай диалектілерге
бөлінбейді. Дегенмен, ұлан байтақ қазақ жернде кейбір жергілікті дыбыстық,
сөздік, кейде грамматикалық ерекшеліктер бар, олар ғалымдардың зерттеу
объектісіне айналды. Қазақ тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобына жатады. Бұл
топқа көптеген түркі тілдері кіреді, бірақ солардың ішінде қазақ тіліне
қарақалпақ, ноғай тілдері өте жақын. Қазақ тілінің ең басты ерекшелігі —
дауысты дыбыстардың үндесу заңын — сингармонизмды сақтауы. Анығырақ
айтқанда, қазақ тілінің төл сөздері бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке
дауыстылардан құралады.
Аштың акылы тамағында,
Жаяудың ақылы табанында (ҚазММ, 120).
Ішімдегінің бәрі тілімде,
Тілімдегінің бәрі түрімде (ҚММ, 126).
Қазақ тілінде дауыссыз дыбыстардың да үндесу заңы – ассимиляция тиянақты
сақталған, олар дауыссыздардың жасалу орнына қарай болады.
Ауыр істің салмағы білекке түсер,
Ащы сөздің салмағы жүрекке түсер (ҚММ, 127).
Қазақ тілінің лексикалық құрамы негізінен түркі тілдеріне ортақ сөздермен
қатар, араб, парсы, моңғол тілдерінен енген сездерден құралады.
Қарақалпақ тілінде үндестік заңы сақталады, бірақ өзбек, түрікмен
тілдерінің әсері тигендігі сезіледі: к-г, қ-ғ: Қысқа жип гүрмеуге келмейди;
;т-д: тізе-дизе, тізім-дизим; б-п: Тил жааісы питер, сөз жарасы питпес;; һ-
х: Хәр гүлдиң бир ийиси бар, хәр гәптиң бир мәниси бар (КарРС, 147 229,
291).
Сөздің морфологияльіқ тұлғаларында: көптік жалғаулар — лар, -лер;
сөзжасам мен сөздерді түрлендіретін аффикстер — -ла, ле, -лы, -ли, -ажақ т.
б. Есапламағанға бәри түуел; Есаплы дос айрылмас (КарРС, 200).
Етістіктердің жіктелуінде — қазақ тіліндегі -ы-і-нің орнына -а-е
дауыстылары қолданылады: Келемен десең — ылашық, кетемін десең — жол ашық
(КарРС, 756).
Қазақ тілімен салыстырғанда, осындай кейбір фонетикалық, грамматикалық
ерекшеліктері болмаса, қарақалпақ тілінің лексикалық өзгешеліктері аса
сезілмейді.

2- тарау. ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ОРТА АЗИЯ ТҮРКІЛЕРІ ТІЛДЕРІНЕ ОРТАҚ МАҚАЛ-
МӘТЕЛДЕРДІҢ СӨЗДІК ҚҰРАМЫ

Қазақ және Орта Азия түркілері тіліндегі мақал-мәтелдердің сөздік құрамы
түркі тілдерінің туыстығын білдіретін ортақ сөздерден құралады. Оның үстіне
мақал-мәтелдердің лексикалық қоры - көптеген ғасырлардың куәсі.
Түркі сөздері өз басынан сан түрлі тарихи кезеңдерді өткізіп келді. Солай
болуына қарамастан, олар өзінің негізгі сөздік қорын сақтап қалды. Бұл
пікірміздің дәлелі — ерте кезеңдерден келе жатқан түркі халықтарының ескі
жазба мұралары, әртүрлі деректері, түркі ойшылдарының, ақындарының,
ғалымдарының, билерінің даналық сөздері болып есептеледі.
Қазақ және Орта Азия түркілері тілдерінің өз сөздері де ауыс-күйіске
түсті, басқа тілдермен де қарым-қатынаста болды. Бұл оқиғалар түркі
тілдеріңде терең із қалдырмай қойған жоқ. Айтылып отырған мәселе өз алдына
дербес зерттеуді талап етеді, өйткені түркі тілдері Орал-Алтай тобының бел
ортасынан орын алатындығы дәлелдеуді керек етпейді.
Осындай жағдайларға байланысты жеке сөздер немесе сөз жасайтын
жұрнақтардың өзгерісін, ауысуын, дамуын зерттеу, кейбір сөздердің шығу
төркінін анықтау керек болады. Тіл дамуының барысында қазірігі түркі
тілдерінде қолданылып жүрген бірсыпыра сөздердің бұрынғы мағынасы ұмытылып,
не болмаса күнгірттеніп, жаңа мағынаға ауысып кеткен кездері де аз емес.
Ондай сөздердің қайдан, қалай пайда болғанын анықтау артық болмайды. Бұл
жөнінен түркі мақал-мәтелдері көне тарихтың куәсі болып қоймастан, көзі мен
кұлағьі ретінде, сөздік қорымыздың құнарлы, нәрлі, шұрайлы, сымбатты, сұлу,
маржан-меруерттерін өз бойына сіңіріп, халқымызға тілі бай мал мұра
сыйлаған.
Қазақ және Орта Азия түркілері тілдеріне ортақ мақал-мәтелдерде түркі
сөздернің негізгі сөздік қоры толық сақталғандығы байқалады. Оны түркі
мақал-мәтелдерін бір-бірімен салыстырып зерттеру арқылы көруге болады.
jарысы ун, jарысы капак (Osm. 1,2, 1963)
Жартысы — ұн, жартысы – кебек.
От душкан jарінда jаныр (Кrm, 1, 2,1099) —
От түскен жерінде жанар.
Ажым ас полды, пажым тас полды (ТеІ. I, I, 583) –
Асым аз болды, басым таз болды.
jаман іт самірза jанына кіжі jутпас (Аlt.
1, 2, 1498) –
Жаман ит семірсе, жанына кісі жуытпас.
Аназі jаманың қызын алба —
Ажіқі jаманын уіуна кірба (Теl. II, I, 819) —
Апасы жаманның қызын алма,
Есігі жаманның үйіне кірме
Адазы көрбээнин — оглу көөр,
Иези көбээнин — уруу көөр (ТЯ, 6) —
Әкесі көрмегенін — ұлы көрер,
Анасы көрмегенін — қызы көрер.
Чылығ суғда палых полчан,
Чымыйғанда хылых полчан (ХРС, 327) —
Тынық суда балық болады,
Жымыйғанда қылық болады.
Қоли очуқниң йолы очуқ —
Қолы ашықтың — жолы ашық.
Бар охшитар, йоқ кахшитар (ҺЗУТ, 312) —
Бар ұқсатар, жоқ қақсатар.
Ана сөте белән кермәгән тана сөте белән
кермәс –
Ана сүтімеи кірмеген, тана сүтімен кірмес.
Юрганыңа карап аяк суз (ТаРС, 502,49) —
Көрпеңе қарап аяғыңды соз.
Токлуктан этмек куруйд, ацлыктан — кыймалар
(ГКЯ, 162, 166).
Тоқтықтан нан кебеді, аштықтан — ішек.
Бұл мақал-мәтелдердегі қай сөзді алып қарасақ та, фонетикалық
өзгешеліктерін былай қойғанда, қазіргі түркі тілдерінін барлығына да толық
түсінікті. Бір ғана таң қаларлық нәрсе — қарайым тілінде ескі түркі
„этмек" (нан) сөзінің сақталуы. Сол сияқты, татар тіліндегі „юрган" (көрпе)
сөзі туралы да осыны айтуға болады.

2.1. Мақал-мәтелдердің құрамындағы кейбір лексикалық айырмашылықтар

Ерте замандардан хатқа түскен Қазақ және Орта Азия түркілері тілдеріне
ортақ мақал-мәтелдердің қайсысын алып қарасақ та, олар мазмұн үндестігін,
сөздік құрамын, граммтикалық құрылысын сақтап келген.(Біз жүйелі түрде
түркі мақал-мәтелдерін салыстырып отырып, айтылған пікірді дер кезінде
дәлелдеуге тырыстық). Дегенмен, әрбір түркі тайпалары жеке ұлт болып
қалыптасу кезеңдерінде әртүрлі жағдайларды басынан өткізген. Олардың
қалдырған ізін қазіргі тілдерден байқауға болады. Түбі бір тектес түркі
тілдері өзінің ескі келбетін айтарлықтай өзгерткен жоқ. Бұл өзгерістердің
көпшілігі мақал-мәтелдердің лексикалық құрамына байланысты. Бір жағдайда
ескі түркі сөзінің өзі сақталған. Екінші бір жағдайда сөз мағыналары ауыс-
күйіске түскен, синоним, антоним, омоним процестері де кеңінен
пайдаланылған.
Сая албаган ийне тандайт, Тіге алмаған ине таңдайды,
Саптай албаган учук Сабақтай алмаған жіп
таңдайды.
тандайт (701)
Хакас тілінде „учух" — жіптің ұшы (ХРС, 253). тувз тіліңде „ужук" —
„сабақты ине" (ТувРС, 418).
Қырғыз және қазақ тілдерін салыстырғаңда, сөздердің шығу тегі бір
екендігі сезіліп тұрады, бірақ дәуір және әр түрлі жағдайларға байланысты
сол ортақ сөздің өзі кейбір өзгеріске түскендігі байқалады.
Жылаандын териси к о о з, тиши — уу (809)
Жыланның терісі с ұ л у, тісі – у.
Кооз — сұлу Сібір түркі тілдерінде дәл осы мағынада қолданылады.
Мәселен, хакас тілінде — хоос „әдемі'; „сұлу": хоос коченек — әдемі көйлек;
хоос кізі — сұлу кісі (ХРС, 287).
Қырғыз мақал-мәтелдерін қазақ және Орта Азия халықтарының тілімен
салыстырғанда, көптеген лексикалық айырмашылықтар кездеседі. Солардың
әрқайсысына этимологиялық талдау жасамай-ақ, қазақ тілімен салыстырып
көрсетейік.
Абышка өлсе, ат бошойт, Қ а р т өлсе, ат босайды,

Кемпир өлсе, төр бошойт (19) Кемпір өлсе, төр босайды.
Албан-албан күлүк бар, Алуан-апуан ж ү й р і к бар.
Алына карай жүгүрэт (47) Әліне қарай шабады.
Өзү тойбос кайнага Өзі тоймас қайын аға
Кимге кешик арттырат (384) кімге с а р қ ы т қалдырар.
Кеп жакшысын кулак билет, Сөз жақсысын құлақ біледі,
Кыз жакшысын ынак Қыз жақсысын ж а қ ы н біледі.
Билет (931).
Сүзенек у й г а кудай Сүзеген сиырға құдай
мүйүздөн айтпаган (34). мүйіз бермеген.
Қ а ж ы г ы р күйөэ кайынсаак, Ә л с і з күйеу қайыншыл,
Төжүгүр катын төржүнсөөк (315). Төзімсіз қатын төркіншіл.
Оозунан кулаган турайт, Аузынан құлаған тұрмайды,
Б у т у н а н кулаган тураг (440). Аяғынан құлаған тұрады.
Акылдуу ката кетирсе, Ақылды қате жіберсе.
Озүн ж е м е л е йт, Өзін к і н ә л а й д ы,

Ақылсыз ката кетирсе, Акылсыз қате жіберсе,
Жолдошун жемелейт (247). Жолдасын к і н ә л а й д ы.
Керк ис и н д е да бар, Б а л т а д а н да бар,
Кемигинде да бар (379). Сүйектен де бар.
Қазіргі қазақ және Орта Азия түркілері тілдеріңде сөздердің ауыс-күйісі
мақал-мәтелдерде жиі кездеседі. Пікірімізді дәлелдеу үшін татар тілінің
кейбір мақал-мәтелдерін қазіргі қазақ тілімен салыстырып көрейік:
Чир китар, гадәт китмәс. Ауыру қалса да әдет қалмайды.
Чирен яшерган үләр, Ауыруын жасырған өледі.
Бурычын яшергән бөләр (636) Борышын жасырған бүлер.
Демек, татар тілінде чир — ауыру, сырқау мағынасында қолданылса, қазақ
тілінде шер— уайым, қайғы-қасіретті білдіреді. Қырғыз тілінде чер сөзі
қазақ тілімен мағыналас болып келеді: капа, кайгы, убайым, муң (КТТС, 693).
Чибәр чибәр күренмәс, Сұлу сұлу емес,
Сөйгәнчибәр күренер Сүйген сұлу.
Чибәрләк туйда кирәк, Сұлулық тойда керек,
Ақыл көн дә кирәк (635) Ақыл күнде керек.
Көптеген түркі халықтарында шебер сөзі сұлулықты білдірмесе де,
қолынан неше түрлі іс келетін, өнерпаз, бармағынан бал тамған іскер, ұста
адамды айтады. Сондықтан да қазақта шебердің қолы ортақ, шешеннің тілі
ортақ деп бекер айтпаған ғой.
Қазіргі түрікмен тілінде бар мақал-мәтелдердің көбісі басқа түркі
тілдерінде де кездеседі. Бұл жерде де бір немесе бірнеше сөздердің
өзгешелігі оларды бір-бірінен ажыратады. Бірақ одан мақал-мәтелдерді
түсінуге ешқандай нұқсан келмейді.
Яман малы и д е т с е и, Арық малды
асырасаң,
Сактал-муртуны яг л а р, Аузы-мұрныңды май етер,
Яман адам и д е т с е н. Арық адамды
асырасаң,
Йүрек-багрыны даг лар (80-1)- Аузы-мұрныңды қан етер
Өзүңи ов м е, ил сени евсун (496). Өзіңді-өзің мақтама

Халық сені мақтасын.
Агзың көпи аша якын, Ауыздың көбі асқа
жақын,
Э л и ң көпи ише якын (24). Қолдың көбі іске жақын.
Бидевлетин ч а г а с ы Бидәулеттің
баласы
Асмандан айы диләр (32). Айпаннан айды тілер
(сұрар)
Аркалы көпек гурт алар(51). Арқалы ит қасқыр алар
Дул гөзи билен аял алма, Тұл көзімен әйел
алма
Пыяда гөзи билен - ат(541). Жаяу көзімен – ат
Гуатының саясында Ителгінің саясында
бопаңдан,
болғаннан.
Бүргүт п е н ж е с и н д е Бүркіттің тырнағында
ятан ягшыдыр (208). Жатқан жақсы
Мивели агажың башы ашак (452). Миуалы ағаштың басы төмен
Оваданлык тойда ягшы, Сұлулық тойда жақсы
Акыл гүнде (480). Ақыл – күнде
Гөвүн сыгса, гөвре сыгар(194). Көңіл сыйса, кеуде сыяр.
Өзбек тілі жалпы түркілік тектестігін сақтаумен қатар, араб-парсы
тілдерінен өте көп сөздерді қабылдаған. Орта Азия тілдеріне олар өзбек
әдебиеті арқылы кірген.
Өзбек тілінің мақал-мәтелдерін Орта Азияның басқа түркі тілдерімен
салыстырып зерттегенде төмендегі жағдайларға назар аударуға тура келді:
1. Өзбек тілінде жеке-жарым түркі сөздерінің орнына араб-парсы сөздері
қолданылады:
Афтинг қийшиқ булса, ойнадан упкалама (44)
Дуст ачитиб гапирар,
Душман кулдириб гапирар (135)
Жондан кечмасанг, жонона кайда,
Токка чикмасанг, дулана кайда (212),
Ахмоққа айтган билан гап укмайди,
Харасангга қоққан билан мих утмайди (592).
Эртаги думба мойдан бутунги шалхак яхши (265).
2. Өзбек тілінде араб-парсы сөздері молынан қолданылуымен қатар, мақал-
мәтелдердің өзі де сол тілдердің ізімен жасалған.
Арзон белилат эмас,
Қиммат бехикмат эмас (38)
Сайил хам сайил,
Саргардон хам сайил (355),
Даьвогар суст булса – козимуттахам булади (388)
Сукут – розиликининг аломати (385)
Боғни боксанг, боғ булади,
Ботмон-дахсар еғ булади (83)
Ишкатта, хамен латта (652).
Бұл айтылғаннан өзбек мақал-мәтелдерінің барлығына дерлік араб-парсы
сөздері кірген екен деген ұғым тумауы керек.
Өзбек тілінде жалпы түркілік сипаттағы мақал-мәтелдерден басқа, тек
қана өздерінде кездесетін шебер жасалған мақал-мәтелдер де аз емес:
Суздан сузнинг фарки бор,
Уттиз икки нархи бор (391)
Иигит кишига етмиш хунар оз (191).
Кун кураман десанг, эрта тур (223).
Янтокдан атир чиқмас, ахмокдан ботир (525).
Чумчук суйса х.ам қассоб суйсин (529).
Қари билганини пари билмас (605).
Хом терини ийласанг, ултон булур,
Нафсиси тийган одам султон булур (385).
Бир йил тут эккан киши юз йил гавхар теради (140).
2.2. Қазақ және Орта Азия түркілері тілдеріне ортақ мақал-мәтелдерде
кездесетін синонимдер.

Түркі тілдеріндегі зерттеулерге қарағанда, синонимдер осы кезге
шейінгі еңбектерде бір тілдің көлемінде зерттеліп келген. Ал, түркі тілдері
сияқты бір тектес тілдерді бір-бірімен салыстырғаңда, олардың мағыналастығы
жойылып кетпеген, қайта дами түскен, олар бір-бірімен синоним болып шыға
келген.
Әдетте, синонммдер дегеніміз – айтылуы басқа-басқа болғанымен,
мағыналары бір-біріне жақын болып келген сөздер болып саналады.
Синонимдер түркі тілдерінде көптеген сөз таптарынан жасалады:
Ө з б е к т е: Ким бировга чук у р казса, унга узи йиқилади (179).
Татарда: Кешегә чокыр казысан үзең төшәрсәң (639).
Қазақта: Кім біреутс ор қазса, оған өзі түседі.
Бұл мақал көрсетілген тілдерде бір мағынаны білдіреді: чукур
(чокыр), ор сөздері синонимдес болым тұр, машиналары жақын: шұқыр —
тайыздау, ор — тереңірек қазылған шұканақ.
Қ ы р ғ ы з д а: Калоосун тапса - кар күйөт (271).
Қ а з а қ т а: Қалауын тапса, қар жанады.
Демек, екі тілдегі күйөт, жанады етістікгерінің мағынасы синонимдес
болып келген.
Ө з б е к т е: Косов узун булса, кул куймас (197).
Түрікменде: Кесеви узын балса гол янмаз (185).
Өзбек, түрікмен тілдерінде — куймас, янмаз синонимдік қатар құрайды.
Қазақта: Ақсақтың ақырына, соқырдың соңына бақ.
Қ ы рғ ы з д а: Аксактын аягына, оорунун тамырына кара (35).
Қ а з а қ т а: Қазаны басқаның — қайғысы басқа.
Қырғызда: Түтүнү бөлөктүн түйшүгү бөлөк (628)
Т ү р і к т е: Тum dibine isik vermez (283)
Ұ й ғ ы р д а: Чирзқ туви караңғу (55)
Қ а з а қ т а: Шамның жарығы астына түспейді.
Бұл мақалдың негізгі мазмұны біреу — ол шамның жарығы түбіне
түспейтіндігі; түрік, ұйғыр, қазақ тіліндегі mum, чирак, шам бір-бірімен
синомимдес.
Өзбекте; Бойникини бойтеват қизғанади (79)
Түрікменде: Бай малыны бахыл гысганар (78)
Қ а з а қ т а: Байдың малын б а й ғ ұс қызғанады.
Өзбек, түрікмен, қазақ тілдерінде бойтеват, бахыл, байғұс сөздері
арқылы берілген синонимдік қатар құрайтын сөздер бірінің мағынасын бірі дәл
бере алмаса да, „байдың малын қызғанатын" адамға жек көрушілікті білдіру
үшін әр тіл өзінің ішкі сөздік мүмкіншілігін қолданған. Осыны ойлағанда,
Ә. Болғанбаевтың мына пікірін келтіру дұрыс болар еді. „Бір қатардағы
мәндес сөздер бір-бірінен үш түрлі реңктер (оттенок) арқылы ажыратылады: а)
мағыналық реңктер; ә) стильдік ренктер; б) сөз қолданысындағы реңктер".
Ө з б е к т е: Буш қоп тик турмас (98).
Түрікменде: Bos cuval ayakta durmaz (129).
Т ата рд а: Буш капчык текә тормас (527).
Қаз а қ ш а с ы: Бос қап тік тұрмас.
Біз осы мақалдағы синонимдер қатарына — тик, ayakta, текә. тік
жатқызуды мақұл көрдік. Сонымен қатар, коп, cuval, капчык, өзара синонимдес
болып келеді, бірақ cuval сөзі ескі түркі лексикасының құрамында жоқ.
Ескі сөздік құрамымызда _ gар" сөзі ғана қолданылған.
Қ ы рғ ы з да: Темирди кызыганда сок (650)
Ө з б е к т е: Темирни кизиғида б о с (423].
Ұ й ғ ы р д а: Төмүрни кизиғида с оқ (142).
Т а т а р д а: Тимерне кызуында су к (539).
Хакаста: Тимірні ізіге тапта (217).
Көрсетілген тілдерде синонимдес болып тұрған — сок, бос, соқ, сук,
тапта сөздері бір ғана мағынаны білдіреді. яғни „темірді қызғанда соқ"
немесе әрбір істің толғағы жетіп, қызып тұрғанда бітіру керек.
Д и у а н д а: Ікі кочнар баші бір ашічта пішмаз (МҚ, III, 392).
X ғасырда Махмуд Қашғари жазып алған осы макалдың қазіргі түркі
тілдерінде қалай дамып, синонимдік қатарлар жасағанын байқайық.
Өзбекте: Бир қозонда икки
қ у ч қ о р боши кайнамас (73).
Түрікменде: Ики гочун келлеси
Бир газанда гайнамаз (190)
Татарда: Ике тәкә башы
Бер табакка сыймас (505).
Әзербайжанда: Икигочун башы
Бир газанда гаjнамаз (198)
Әлбетте, тілдер қанша дамыса да, кейбір лексикалық өзгеріске түссе
де, бәрібір мақалдағы негізгі ой түйіні толығымен сол алғашқы қалпын сақтап
қалған. Осы мақалды талдау үшін салыстырмалы-тарихи әдісті қолдансақ, ең
ескі түркілігін байқататын — „ашіч"(ДТС, 62) — „ас асатын ыдыс"; қазіргі
түркі тілдерінде — козон, газан, табақ түрінде қолданылып кеткен. Сол
сияқты, Диуандағы „қочңар" қазіргі тілдерде — қучқор, гоч, тәкә сөздері
арқылы беріледі. Осы мақалдағы тағы бір синонимдік қатар жасап келген
етістіктер өзінің ұзақ дәуірлер бойы дамығандығын көрсетіп, „пішмаз"
етістігі қазіргі тілдерде — қайнамас, гайнамаз, сыймас болып пайдаланылады.
Бірнеше тілдерде айтылатын мақал-мәтелдер сиионимдерінің қатар келуі
— сол тілдердің тектестігін көрсетумен қатар, диахронды-синхронды зерттеуде
де аса маңызды рөл атқароды. Бұлай дейтініміз — сиионим қатарын түзеп
тұрған сөздер негізгі айтылмақшы ойдың түйіні болып есептелумен бірге өзіне
лайық семантика-лексикалық жүк арқалайды. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.