Қатысып қылмыс жасау түсінігі, нысаны, түрлері және тарихи даму аспектілері

Жоспар
Кіріспе

1 ҚАТЫСЫП ҚЫЛМЫС ЖАСАУ ТҮСІНІГІ, НЫСАНЫ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ТАРИХИ ДАМУ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1Қатысып қылмыс жасау түсінігі, нысаны және түрлері
1.2Қылмысқа қатысушылардың тарихи даму аспектілері
2 ҚЫЛМЫСТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ .ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Қылмысты ұйымдастырушының түсінігі
2.2 Қылмысты ұйымдастырушының объективті және субъективті белгілері
2.3 Қылмысты ұйымдастырушының іс.әрекетін саралау және жауапкершілігі негізі
2.4 Қылмысты ұйымдастырушыға жаза тағайындау
3. ҚЫЛМЫСТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫ ТҰЛҒАНЫ КРИМИНАЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСҚАН ҚЫЛМЫСТЫҢ АЛДЫН АЛУ
3.1 Қылмысты ұйымдастырушы тұлғаның криминалогиялық сипаттамасы
3.2 Ұйымдасқан қылмыстың алдын алу
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОСЫМШАЛАР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып саналады [1]. Осы Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларын басшылыққа ала отырып, 2002 жылы 20 қыркүйектегі Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасында көрсетілгендей, қылмыстық заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғары құндылықтар ретінде адам құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы мен ажырамастығын тану негізге алынуы тиіс. Бұл тұжырымдамада көзделген шараларды орындау Қазақстанда демократиялық, зайырлы, әлеуметтік, құқықтық мемлекет құруға ықпал етеді.
2007 жылдың ақпан айының 28 жұлдызындағы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Жолдауында [2] елдің қоғамдық және экономикалық қауіпсіздігіне елеулі қатер төндіретін сыбайлас жемқорлыққа және ұйымдасқан қылмыстылыққа қарсы күресті күшейту талап етілетінін атап өтті. Қазақстан Республикасында қылмысқа қарсы күреске арналған түбегейлі бағдарламасында әлеуметтік-экономикалық реформаларды және қоғамды демократияландыруды одан әрі тереңдете түсу, құқықтық саланы реформалауды, қалыптасқан құқықты қолдану іс-тәжрибесінің өзгеруіне, жаңа құқықтық институттардың құрылуына, құқық қорғау органдары қызметтерінің жетілдіруіне байланысты туындайтын қоғамдық қатынастардың заңнамалық реттелуін қалайды. Осыған байланысты қылмыстық заңның басты міндеттерінің бірі ұйымдасқан қылмыс пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселесі болып табылады.
Соған байланысты мамандар назарын қылмысқа қатысумен жасалған қылмыстар мәселесіне көбірек аударуда. Мәселен қазіргі кезде ұйымдасқан қылмыстық топқа байланысты жарық көрген оқу құралдары, оқулықтар және монографиялар да, осы салада өз еңбектерімен танымал болған ғалым-крими-налистер де жеткілікті болса да, қоғамның мұндай жат көрінісімен күрес жолдары әлі де болса тергеу тәжірибесін толық қанағаттандырар емес.Оның себептері ретінде қылмыскерлердің тұрақты топтарға бірігуді, бүгінгі күн талабына сай техникалық құралдармен жабдықталуын (кейде құқық қорғау органдары қызметкерлерінің қолданысында жоқ құралдармен), сондай-ақ қылмыстық қауымдастық мүшелерінің саясат және бизнес салаларына ену арқылы сыбайлас жемқорлыққа ұштастыруын атап өтуге болады.
Қазіргі кезеңде қасақана ниетпен жасалатын қылмыстардың елеулі бөлігі қылмысқа қатысушылықпен жасалатындығы баршаға аян. Сонымен қатар, адамдар тобымен жасалатын қылмыстардың қоғамға қауіптілігінің дәрежесі жоғары екендігі және қылмыс нәтижесінде туындайтын зиянның мөлшері де жеке дара қылмысқа қарағанда едәуір артық болатындығы айқын. Ғылыми

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ 5
1 ҚАТЫСЫП ҚЫЛМЫС ЖАСАУ ТҮСІНІГІ, НЫСАНЫ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ТАРИХИ ДАМУ
АСПЕКТІЛЕРІ
1.1Қатысып қылмыс жасау түсінігі, нысаны және түрлері
1.2Қылмысқа қатысушылардың тарихи даму аспектілері
2 ҚЫЛМЫСТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ -ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Қылмысты ұйымдастырушының түсінігі
2.2 Қылмысты ұйымдастырушының объективті және субъективті белгілері
2.3 Қылмысты ұйымдастырушының іс-әрекетін саралау және
жауапкершілігі негізі
2.4 Қылмысты ұйымдастырушыға жаза тағайындау
3. ҚЫЛМЫСТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫ ТҰЛҒАНЫ КРИМИНАЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ
ҰЙЫМДАСҚАН ҚЫЛМЫСТЫҢ АЛДЫН АЛУ
3.1 Қылмысты ұйымдастырушы тұлғаның криминалогиялық сипаттамасы
3.2 Ұйымдасқан қылмыстың алдын алу
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОСЫМШАЛАР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

КІРІСПЕ

Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып саналады [1]. Осы
Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларын басшылыққа ала отырып,
2002 жылы 20 қыркүйектегі Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен
мақұлданған Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасында
көрсетілгендей, қылмыстық заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғары құндылықтар
ретінде адам құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы мен ажырамастығын
тану негізге алынуы тиіс. Бұл тұжырымдамада көзделген шараларды орындау
Қазақстанда демократиялық, зайырлы, әлеуметтік, құқықтық мемлекет құруға
ықпал етеді.
2007 жылдың ақпан айының 28 жұлдызындағы Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан Жолдауында [2]
елдің қоғамдық және экономикалық қауіпсіздігіне елеулі қатер төндіретін
сыбайлас жемқорлыққа және ұйымдасқан қылмыстылыққа қарсы күресті күшейту
талап етілетінін атап өтті. Қазақстан Республикасында қылмысқа қарсы
күреске арналған түбегейлі бағдарламасында әлеуметтік-экономикалық
реформаларды және қоғамды демократияландыруды одан әрі тереңдете түсу,
құқықтық саланы реформалауды, қалыптасқан құқықты қолдану іс-тәжрибесінің
өзгеруіне, жаңа құқықтық институттардың құрылуына, құқық қорғау органдары
қызметтерінің жетілдіруіне байланысты туындайтын қоғамдық қатынастардың
заңнамалық реттелуін қалайды. Осыған байланысты қылмыстық заңның басты
міндеттерінің бірі ұйымдасқан қылмыс пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
мәселесі болып табылады.
Соған байланысты мамандар назарын қылмысқа қатысумен жасалған
қылмыстар мәселесіне көбірек аударуда. Мәселен қазіргі кезде ұйымдасқан
қылмыстық топқа байланысты жарық көрген оқу құралдары, оқулықтар және
монографиялар да, осы салада өз еңбектерімен танымал болған ғалым-крими-
налистер де жеткілікті болса да, қоғамның мұндай жат көрінісімен күрес
жолдары әлі де болса тергеу тәжірибесін толық қанағаттандырар емес.Оның
себептері ретінде қылмыскерлердің тұрақты топтарға бірігуді, бүгінгі күн
талабына сай техникалық құралдармен жабдықталуын (кейде құқық қорғау
органдары қызметкерлерінің қолданысында жоқ құралдармен), сондай-ақ
қылмыстық қауымдастық мүшелерінің саясат және бизнес салаларына ену арқылы
сыбайлас жемқорлыққа ұштастыруын атап өтуге болады.
Қазіргі кезеңде қасақана ниетпен жасалатын қылмыстардың елеулі бөлігі
қылмысқа қатысушылықпен жасалатындығы баршаға аян. Сонымен қатар, адамдар
тобымен жасалатын қылмыстардың қоғамға қауіптілігінің дәрежесі жоғары
екендігі және қылмыс нәтижесінде туындайтын зиянның мөлшері де жеке дара
қылмысқа қарағанда едәуір артық болатындығы айқын. Ғылыми тұрғыда бұл
мәселенің саяз өңделуі және қылмысқа қатысушылармен күрес жүргізудің,
олардың жазасын даралау мәселелерінің
саяз өңделуі және қылмысқа қатысушылармен күрес жүргізудің, олардың жазасын
даралау мәселелерінің қатысушылармен күрес жүргізудің, олардың жазасын
даралау мәселелерінің құқықтық жағынан жеткіліксіз қамтамасыз етілу аталған
дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігіне айналып отыр. Статистикалық
мәліметтерге жүгінсек, Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасының құқықтық
статистика және арнайы есеп жүргізу Комитетінің мәліметі бойынша Қазақстан
аумағында қылмысқа қатысушылықпен 2002 ж.-22356; 2003ж.-21993; 2004 ж.-
19342; 2005 ж.-16491; 2006 ж.-14360; 2007 ж.-16573; 2008 ж.-15310 қылмыс
тіркелген [3]. Осы сандардан қылмысқа қатысу арқылы жасалған қылмыстардың
жалпы қылмыстылықтың үлес салмағын салыстырып қарасақ, онда 2002 жылы
тіркелген қылмыстарда қатысушылықпен жасалған қылмыстар 13,6%; 2003 ж.-
13,8%; 2004 ж.-13,8%; 2005 ж.-13,3%; 2006 ж.-9,6%; 2007 ж.-10,2%; 2008
ж.-9,2% болып отыр. Көрсетілген мәліметтерге қарағанда, қылмыс жасау
төмендеп келе жатқандай көрінеді, алайда бұл - қылмысқа қатысушылықпен
жасалған қылмыстылық пен қылмысқа қатысушылар жауаптылығының мән-мағынасына
әлі де толық көңіл бөлінбей отырғандығының куәсі деп атап өтуге болады.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның 2030
жылға дейінгі даму стратегиясын қарастыра келіп: Жоғарғы заңды қорғауды
қамтамасыз ете отырып, заңды сыйлайтын азаматтарды қылмыстан қорғауға жете
мән берілсін және заңға қарама-қайшы іс-әрекет жасайтындарға заңның қатаң
түрі қолданылсын -деп атап өткен болатын [4]. Осы орайдан келгенде,
қазіргі кезеңде республикамыздың мемлекеттік және қоғамдық өмірінің
құқықтық негізі жағынан нығаюына, қылмыс пен заң бұзушылыққа қарсы күресті
күшейтуге, қоғамымыздың әр азаматының құқықтары мен бостандықтарына қол
сұғушылықтың алдын алуға басты назар аударылуда. Бұл - қазақстандық құқық
ғылымының алдында тұрған үлкен міндеттердің бірі.
Осы орайда профессор Жекебаев Ү.С Қазақстан Республикасы қылмыстық
құқығының негізгі қағидалары деп аталатын еңбегінде әлеуметтік-құқықтық
реформа заң шығарушының өз елінің дәстүрін, ұлттық ерекшеліктерін ғана
ескеріп қоймай, сонымен бірге салыстырмалы-құқықтық тәсілге сүйенгенде
тиімділігі артады. Біздің пікірімізше, мұнсыз өтпелі экономикалық елдерде
түпкілікті құқықтық реформа жүргізу мүмкін емес деп атап көрсетті. [5,45-
б]
Қылмыстық құқықтық реформа көріністерінен қатысушылықпен жасалатын
қылмыстар мәселесі де қалыс қалған жоқ. Мұның дәлелі ретінде қазіргі
қылмыстық заңда адамдар тобының қоғамға қауіпті кез-келген әрекетін
әлеуметтік-құқықтық талдаудан өткізіп, қауіптілігі жоғары болғанда қылмыс
деп жариялауын кездестіруге болады. Мұны 1998 жылға дейінгі қолданылған
қылмыстық заң мен одан кейін қолданылып келе жатқан заң мазмұнын
салыстырғанда анық байқалады, сондай-ақ бірлескен түрдегі әрекеттердің орын
алу мүмкіндігі практика материалдарымен негізделіп, әлі де заңға өзгерістер
мен толықтырулар түрінде енгізілуде. Мысалы, террорлық әрекеттердің
халықаралық сипат алуына байланысты және оның ұйымдасқан түрдегі
әрекеттеріне қатал жауаптылық қарастыратын 233-1, 233-2, 233-3 баптардың
дүниеге келуін айтуға болады. Бұл айтылғандар тақырыптың практикалық
тұрғыдан өзектілігін білдіреді. Ал теориялық тұрғыдан өзектілігі ретінде
қылмысқа қатысушылықтың әр жақты мәселелері қылмыстық құқық ғылымында
біркелкі шешімін таппай, көбінесе даулылыққа соқтырып келеді. Өйткені, екі
немесе одан да көп адамдардың қылмыстық әрекеттері бір қылмысты ғана
жасаумен шектелмей, ол кейде бірнеше қылмыстарды жасаумен де көрінуі
мүмкін. Әрине, осы тәріздес жағдайларда қылмысқа қатысқан әр адамның
жауаптылығын белгілеуде қиындыққа соқтыратын жағдайлар көптеп кездеседі.
Осыдан болар, қылмысқа қатысушылықтың мәселелері қылмыстық құқық
ғылымындағы аса көрнекті ғалымдардың зерттеу обьектісі болған және осы
зерттеушілердің қылмысқа қатысушылыққа қатысты даулы пікірлері де аз емес.
Атап көрсетілген жағдайлар осы зерттеудің айрықша өзектілігін танытады.
Сондықтан да менің дипломдық жұмысымның мақсаты: қылмысқа
қатысушылардың, қылмысты ұйымдастырушылардың әрекеттерін саралау және
оларға жауаптылық белгілеуге байланысты қылмыстық-құқықтық ережелерді
жетілдіру және оны қолдану тәжірибесін көтеру үшін осы тақырыпқа байланысты
пайда болған даулы мәселелерді зерттей отырып, ұтымды әрі дұрыс бағыттағы
шешім көрсету болып табылады. Зерттеудің мақсаттары мынадай міндеттерді өз
алдына қояды:
- қылмыстық құқық теориясында қылмысқа қатысушылардың түрлерінің,
нысандарының түсінігін беру;
- қылмысқа қатысушылардың тарихи даму аспектілеріне тоқталу;
-қылмысты ұйымдастырушылардың объективтік және субъективтік белгілеріне
тоқталу;
- қылмысты ұйымдастырушыға жаза тағайындау ерекшеліктеріне тоқталу ;
- қылмысты ұйымдастырушы тұлғаның криминологиялық сипаттамасына тоқталу;
- ұйымдасқан қылмыстың алдын алу шараларын ұйымдастырудың маңызына тоқталу
және тиісті ұсыныстар жасау.
Осы міндеттерді іске асыру үшін қылмысқа қатысушылардың және қылмысты
ұйымдастырушының жауаптылығын даралау бойынша қылмыстық құқық теориясында
орын алған даулы пікірлер қайта қаралды және сот-тергеу тәжірибесі
қызметкерлерінің қылмысқа қатысушылық істері бойынша қылмыстық әрекеттерді
саралаулары талдауға алынды, сонымен қатар қылмыстық құқықта теориясындағы
пікірлер ескерілді.

1 ҚАТЫСЫП ҚЫЛМЫС ЖАСАУ ТҮСІНІГІ, НЫСАНЫ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ТАРИХИ ДАМУ
АСПЕКТІЛЕРІ

1.1 ҚАТЫСЫП ҚЫЛМЫС ЖАСАУ ТҮСІНІГІ, НЫСАНЫ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ

Қылмысқа қатысудың екі немесе одан да көп адамның қасақана қылмыс
істеуге қасақана бірлесіп катысуы деп танылатын анықтамасы республика
кылмыстық заңнамасына ҚР Президентінің 1995 жылғы 17-наурыздағы ҚР кейбір
заңнамалық актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы Жарғысымен
енгізілген болатын [6].Қатысудың заңнамалық анықтамасында оның объективті
және субъективті белгілері қамтылған. Бұл жерде объективті белгілер
қатысудың объективті шындықта болғанын сипаттаса, субъективті белгілер оның
ішкі мазмұнын, яғни, бірлесіп істелген қоғамдық қауіпті құқыққа қайшы
әрекетке қатысушылардың арасындағы психикалық өзара байланысты сипаттайды.
Қатысуды анықтауда төрт объективті және екі субъективті белгі айырып
көрсетіледі.
Қатысудың бірінші объективті белгісі — сандық, яғни екі немесе одан
да көп адамның қатысуы. Жекелеп істеген қылмыс ешқашанда қатысумен жасалды
деп танылмайды. Қылмысқа екі немесе одан да көп адам қатысқанда ғана
кылмысқа қатысу туралы сөз қозғауға болады. Қылмысқа қатысудың анықтамада
көрсетілген екі немесе одан да көп деген сандық мазмұны қылмыс
субъектісінің қасиетіне ие болуы тиіс, яғни олар іс жүзіне жауап беруге
қабілетті есі дұрыс, істеген қылмыс үшін қылмыстық жауаптылықа тартуға
болатын жасқа толуы керек.
Мәселен, ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 1993 жылғы 23-сәуірдсгі Соттардың
зорлау үшін жауаптылықты реттейтін заңнамаларды қолдану тәжірибесі туралы
қаулысында зорлауды орындаушылардың біреуі есі дұрыс емес немесе заңмен
белгіленген қылмыстық жауаптылыққа тартуға жасы жетпеген жағдайда зорлауға
қатысқан басқа қатысушының әрәкеті топпен істелген деп саналмайды. ҚР
Жоғарғы сотының 2003 жылғы 11-шілдегі (19.12.2003 ж. өзгертулермен) Ұрлық
істеу туралы істер бойынша сот тәжірибесі туралы нормативтік қаулысының 10-
тармағында заңда қарастырылған қылмыстық жауаптылық басталатын жасқа
толмаған немесе екі адамның күні бұрын сөз байласып қасақана істеген
қылмысы адамдардың топтасып істеген қылмысы ретінде саналмайтындығы
жөнінде түсінік берген. Арнайы субъектісі бар қылмыс егер ол екі немесе
одан да көп адам қатысып істелгенде, арнайы субъекті белгілеріне ие
болғанда ғана қатысумен істелген қылмыс деп танылады. Мысалы ҚР Жоғарғы
Соты Пленумының 1995 жылғы 22-желтоқсандағы (20.12.1999 ж. өзгертулерімен)
Соттардың парақорлық үшін жауаптылығы туралы заңнамаларды қолдану
тәжірибесі туралы қауылысының 6-тармағында алдын ала сөз байласқан адамдар
тобының пара алуы кезінде бұл қылмысқа қатысушылар кемінде лауазымды екі
адам болуы керек, ал осы қылмысты ұйымдастыруды, не көмектесуді, не
арандатуды жүзеге асырушы қылмыстың жалпы субъектісі (қылмыстық
жауаптылыққа тартуға жасы толған, есі-дені сау) болуы мүмкін.
ҚР Жоғары Сотының 2001 жылғы 21-маусымындағы Соттардың бандитизм
және қатысумен істелген басқа да қылмыстар үшін жауаптылық туралы
заңнамаларды қолдануының кейбір мәселелері туралы нормативтік қаулысынының
3-тармағында ҚР ҚК 31-бабының 1-бөлігіне сәйкес, қылмысқа қатысушыларға
қатысты адамдар тобы істеген қылмыс деген жіктеуші белгісін оны орындауға
екі немесе одан да көп адам қатысып істеген жағдайда ғана тағылатындығы
жөнінде түсінік берілген [7].
Қылмысқа қатысудың екінші объективті белгісі ол тек қана қатысуды
көрсетпейді, бірлесіп қатысуды көрсетеді. Сондықтан, бір уақытта,
бір орында екі немесе одан да көп адамның қылмыстық мақсат үшін күшін
біріктірмей, әрқайсысы өз беттерімен кұқыққа қайшы келетін қоғамдық қауіпті
істеген әрекеті қылмысқа қатысу деп танылмайды. Мысалы, бөлімдегі сатушының
жоқтығын пайдаланған екі тұтынушы А. мен С. бір-бірімен келіспестен,
әрқайсысы өз алдына бөлек әрекет жасап, тауарлар ұрлайды. Ал-дын-ала тергеу
органдарымен және Қарағанды қаласындағы Қазыбек би атындағы ауданның
сотымен А. мен С.-ның әрекеттерінде осы қылмысты істеуде бірігушіліктері
болмағандықтан олардың әрқайсының әрекеті ҚР ҚК 175-бабының 1-бөлігі
Ұрлық бойынша сараланады.
Сонымен бірге, басталған қылмыстық әрекетте күш біріктірудің өзі
қатысуды қалыптастырады. Мәселен, егер адам бөлімдегі сатушының жоқтығын
пайдаланып, тауарларды ұрлап алып, алып шыққан соң бөлісеміз деп оны алып
шығуға басқа біреуден көмек сұраса, онда мұндай жағдайда бұл адамдардың
әрекеті қылмысқа қатысуды қалыптастырады.Сөйтіп, бірігіп қатысу
қатысушылардың бірлесіп әрекет істеуін білдіреді, мұндайда әркім бір
қылмыстың соңғы нәтижеге жетуі үшін белгілі бір ұмтылыс жасап, күш
жұмсайды.
Қатысудың үшінші объективті белгісі — бұл қатысушылар үшін бәріне
бірдей, жалпы болып саналатын қылмыстың нәтижесі. Белгілі бір зиян келтіру
түріндегі зардап екі немесе одан да көп адамдардың бірлесіп істеген
қылмыстық әрекетінің нәтижесі болуы тиіс. Олардың (қатысушылардың)
әрқайсысы бәріне бірдей жалпы нәтижеге жету үшін өз үлестерін қосады.
Ең соңында, қатысудың төртінші объективті белгісі қатысушылардың
әрқайсының әрекеті мен жалпы, қатысушылардың бәріне бірдей қылмыс
нәтижесінің арасындағы қажетті тікелей себепті байланыстармен көрінеді. Бұл
белгі ұйымдастырушының, айдап салушының, көмектесушінің әрекеттері уақыт
кеңістігінде орындаушының қылмыстық әрекетінің бұрын болатынын және занды
түрде бәріне бірдей жалпы нәтиженің болуына жетелейтін өздерінің арасындағы
да, орындаушының әрекетімен өзара шарттастықта, өзара тәуелді байланыста
болатынын көрсетеді. Заң әдебиеттерінде қатысудың аталған объективті
белгілерінің соңғы үшеуі қылмыстың сапалы белгісі деген бір белгіге
шоғырланады.
Қатысудың сапалық белгісі бірігіп қатысу ұғымымен ұштасады. Бірлескен
әрекет белгісі, — деп атап өтеді М. А. Шнейдер, — біріншіден,
қатысушылардың жалпы, бірлескен, бірін бірі толықтыратын күшімен,
екіншіден, сол бірлесіп істелген әрекеттері құқықпен қорғалатын мүдделерге
зиян келтіру түрі арқылы бәріне бірдей нәтижеге жеткенде, үшіншіден, әрбір
қатысушы істеген әрекет нақты бір жағдайда басқа қатысушылардың (ең
болмағанды біреуінің) әрекет істеуінің қажетті шартына айналғанда, төртін-
шіден, қатысушылардың қол жеткізген ортақ нәтижелері әрбір қатысушының
әрекетімен себепті байланыста болғанда ғана көрінеді[8,12-б].
Объективті белгілер қатысушылардың ниетінің мазмұны туралы
мәселелерді шешу кезінде айқын көрінетін субъективті белгілермен тығыз
байланысты. Қатысушылардың әрқайсысы мұндай нақты жағдайда орындаушы мен
ісіне қатысушы басқа да адамдардың қызметі үшін қажетті жағдай туғызуымен
көрінетін өзінің қоғамдық қауіпті әрекетінің сипатын түсіне білуі керек
және қалаған бірлесіп жасайтын әрекетінің нәтижесіне келетін және келуі
мүмкін зардаптарды болдырмау жолдарын болжай білуі тиіс. Мұнан басқа
қатысушылардың әрқайсысы өзінің әрекеті орындаушының қылмыс істеуінің
қажетті шарттарының бір болып табылатынын және соған себепті байланыста
болатынын жақсы біледі.
Қатысудың субъективті белгілеріне мыналарды жатқызуға болады:
1) мәселе екі немесе одан да көп адамның бірлесіп қатысуы жайында
болып тұрған соң, барлық қатысушылар ниетінің бірлігі;
2) қатысудың қасақана қылмыс кезінде ғана болу мүмкіндігі.
Қатысушылар ниетінің мазмұнына мыналар кіруі тиіс:
1) әрекетті өзі жалғыз емес, басқалармен бірігіп жасайтынын сезінуі;
2) өзінің және басқа катысушылардың әрекетінің қоғамдық кауіптілік
сипатын сезінуі. Қатысушы орындаушы істеген әрекетте қылмыс құрамының
элементтерінің бар екендігін сезіне білуі тиіс;
3) жалпы қылмыстық нәтижеге жетуді қалауы.
Қатысу анықтамасында заң шығарушы, бірнеше адамның біріккен күшімен тек
қасақана әрекет істеу мүмкіндігіне басты назарды әдейі аудартады.
Қатысудың заңнамалық анықтамасына қарай (ҚР ҚК 27-бабы) абайсыздықпен
қатысу қылмыстық заңда осы әрекетті сипаттайтын белгіленген белгілердің
жиынтығына сәйкес келмейтін болғандықтан қабылданбайды [9]. Өйткені,
қылмысты қатысумен жасалды деп тану үшін оның барлық объективті және
субъективті белгілерін анықтау керек. Ал оның кері шешімі бұл мәселенің
дұрыс шешімін бермейді.
Мысалға, келесідей айтылған жағдайдағы бөтеннің затын жасарын алып қою
қатысумен істелген ұрлық деп танылмайды. Пәтерге ұрланып кірген ұры
ұрланатын көп затты саты алаңы мен подьезде ешкім жоқта шығара бастайды.
Мұны сыртынан байқап қалған жәбірленушінің көршісі осы мезетті пайдаланып,
ұры келесі дүниені сыртқа шығару үшін пәтерге кіріп кеткенде ұрының
дайындап қойған қапшықтарын, кейін ондағы заттарды сатып, пайда табу үшін
өзінің пәтеріне кіргізіп ала қояды. Міне бұл мысалда қылмысқа қатысу жоқ
деп айтуға болады, өйткені бұл әрекетте бірігіп қылмыс істеу мен жалпы
бірігу ниеті жоқ, әркім өз бетінше әрекет жасады. Сөйтіп, көптеген жағдайда
бір мезгілде екі немесе бірнеше адамның істеген әрекетінде қатысушылық
болды деп қорытындылауға болмайды. Қатысу үшін себепті байланыстар, бір
ниетке топтасқан бірнеше адамның біріккен әрекеті болуы керек.
Топтасып істелген қылмыстың жоғары қоғамдық қауіптілігі қоғамға
қауіпті қол сұғушылықтың туындау мүмкіндігінің артуымен, сондай-ақ бір адам
жасаған қылмысқа қарағанда едәуір зиян (шығын) келтіруімен сипатталады.
Сондықтан заң шығарушының ҚР ҚК 31 -бабының 1 -4-баптарында қарастырылған
адамдар тобы, күні бұрын сөз байласқан адамдар тобы, ұйымдасқан топ немесе
қылмыстық қауымдастық (қылмыстық) ұйым істеген қылмысты қылмыс құрамына
саралаушы мән-жайлар ретінде енгізуі әбден орынды. Осыған байланысты
адамдар тобы, күні бұрын сөз байласқан адамдар тобы, ұйымдасқан топ немесе
қылмыстық қауымдастық (қылмыстық) ұйым құрамында қылмыс істеу, сондай-ақ ҚР
ҚК 54-бабына сәйкес қылмыс істеуде белсенді рөл атқаруы қылмыстық
жауаптылық пен жазаны ауырлатушы мән-жайлар болып танылады.
Қылмыстың жекелеген құрамдары үшін, заңшығарушы саралаушы белгі
ретінде қатысу түрлерін қарастырады. Сөйтіп, қылмыстық заң нормаларына
сәйкес қатысу не саралуға әсер етеді, не жаза тағайындау кезінде
ауырлататын мән-жай ретінде ескеріледі. 1997 жылғы Қылмыстық кодекстің 27-
31-баптарында бекітілген қатысу институты қатысудың объективті, сол
сияқты субъективті белгілері тән жекелеп алынған қылмысқа қатысты екі
немесе одан да көп адамның бірлескен қатысуын қарастыруға мүмкіндік береді.
Қылмыстық заң құқықгық тәртіпті қорғауда мемлекеттік органдардың
әсіресе бәрінен бұрын ұйымдасқан, яғни кәсіби негіздегі қылмыстылықтың,
өсуіне қарсы тұруға шақыратын негізгі қаруына айналған, қазіргі жағдайдағы
қылмыстылықпен күрес аса өзекті мәселеге ие болып барады.
Ұйымдасқан қылмыстылықтағы бірнеше топтың болуы, ұйымдасқандығы,
тұрақтылығы сияқты белгілерін толық мәнде топтық қылмыстылыққа жатқызуға
болады. Мысалы, тұрақты топтың болуын, атап айтқанда: бандитизм — ҚР ҚК 237-
бабы, теңіз қарақшылығы — ҚР ҚК 240-бабы, жаппай тәртіпсіздік — ҚР ҚК 237-
бабы сияқты жекелеген қылмыс құрамдарының тән деп айтуға болады [9].Сөйтіп,
жоғарыда айтылғандар, қоғамның экономикасы мен адамгершілік қалпына теріс
ықпал жасайтын, қалыпты мемлекет құрылысы мен қоғамның игілігіне кері
әсерін тигізетін қылмыстылықпен әсерлі күрес жүргізу үшін, заңшығарушымен
1997 жылғы ҚР Қылмыстық кодексінің 31-бабымен көзделген топтасқан қылмыстық
қызметке тән катысу нысандарының белгілерін әбден ұғынып алу қажет, деген
қорытынды жасаған мүмкіндік береді.
Қылмыстық құқық ғылымында қатысу нысандары туралы мәселе, оны зерттеуді
қолға алудың жарты ғасырлық тарихына қарамастан шешімі әлі толығымен табыла
қоймаған мәселелер қатарына жатады.
40-жылдардың басында А. Н. Трайнин қатысу нысандарының төмендегідей төрт
мүшелі жүйесін ойлап шығарды:
1) жәй қатысу;
2) қатысушылар күні бүрын сөз байласқан, сараланған қатысу;
3) ерекше текті, яғни қылмыстық бірлестікке қатысу;
4) ұйымдаскан топпен қатысу [10,32-б].
Осы жүйелерді талдау барысы бұл топтарды бөліп қарау негізіне субъективті
өлшемдік негіздер, атап айтқанда қатысушылардың субъективті байланыстарының
сипаты мен дәрежесі алынғандығын айғақтады.
Осы өлшемдік негіздер П. И. Гришаев пен Г. А. Кригердің бөліп қараған
қатысу нысандары үшін де анықтаушы болып табылады. Расында, олар қатысудың
нысандарымен бірге түрлерге бөлуді қарастырды, бірақ бұл бағытты дамыту
олардың зерттеулерінде көрініс таппай қалды. П. И.
Гришаев пен Г. А. Кригер қатысу нысандары ретінде мыналарды қарастыруды
ұсынды:
1) күні бұрын сөз байласпаған қатысу;
2) күні бұрын сөз байласқан қатысу;
3) ұйымдасқан топ;
4) қатысудың ерекше тегі — қылмыстық ұйым [11, 48-53-бб].
Олар қатысудың түріне барлық қатысушы әрекетінің біркелкілігімен және
қылмыс құрамын орындауға тікелей қатысуымен көрінетін (бірге орындаушылық)
қарапайым қатысуды және қатысушылардың арасындағы рөлдері белгіленген,
нәтижесінде олардың әрқайсысы сипатына қарай әртүрлі әрекеттер істеуімен
көрінетін күрделі қатысуды жатқызды .
П. Ф. Тельнов болса, қатысуды келесідей төрт нысанға бөлуді ұсынады:
1) бірлесіп орындаушылык;
2) түрлі рөлдерді атқарумен қатысу;
3) қылмыстық топ;
4) қылмыстық ұйым.
Жоғарыдағы аталған авторларға қарағанда, П. Ф. Тельнов жіктеудің негізі
топтасу дәрежесі емес, қатысушылар арасындағы өзара әрекеттестік әдістері
деп көрсетті [12, 220-б]. М. И. Ковалев, қылмыс істеуге бірлесіп қатысатын
адамдардың өзара әрекеттестік сипатын жіктеуді негізге ала отырып, қатысу
нысанын: кінәластық пен нақты мағынадағы, яғни рөлдерін бөліскен қатысу
деген екі нысанға бөлді. [13, 122-б]. Қатысу нысандарын жіктеудің
өлшемдік негізін анықтаудың осындай көзқарасын В. С. Прохоров та ұстанды.
Қатысу нысаны, — деп жазды ол, — адамдардың арасындағы байланыстардың
сипатын да емес, құрылымын да емес, субъективті байланысқан адамдардың
бірлесіп істеген әрекеттері құрылымына тән қасиеттерді, яғни әрекет
істеушілердің арасындағы байланысты емес, әрекеттердің арасындағы
байланысты көрсетеді [14, 48-51-б].Алайда М. И. Ковалевқа қарағанда, В.
С. Прохоров қатысу нысанына тағы бір нысан — қылмыстық ұйымды қосты.
Сөйтіп, В. С. Прохоровтың пікірінше, бірлескен қылмыстық қызмет үш нысанда
көрінеді: жәй қатысу (бірлесіп орындаушылық); күрделі қатысу (рөлдерді
бөлісу) және қылмыстық ұйым. Ондаған жылдарға созылған ғалымдардың
теориялық тұрғыдағы тартыстарының қисынды аяқталуына Адамдар тобы, не
ұйымдасқан топ, не қылмыстық қауымдастық болып істелген қылмыс деп аталған
1959 жылғы ҚазКСР Қылмыстық кодексінің 17-1-бабына Қазақстан Республикасы
Президентінің 1995 жылғы 17-наурыздағы ҚР кейбір заңнамалық актілеріне
өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы Жарлығымен істелген өзгертуі
себеп болды. [15]. 1959 жылғы ҚазКСР ҚК 17-1-бабы катысудың үш түрі — күні
бұрын сөз байласқан адамдар тобын, ұйымдасқан адамдар тобын және қылмыстық
қауымдастықты қарастырды.
Қылмыс, егер ол оны істеу жөнінде күні бұрын келісіп біріккен
адамдармен жасалса, адамдар тобында алдын ала сөз байласуымен істелген деп
танылды.Қылмыс, егер ол күні бұрын тұрақты қылмыстық топқа біріккен
адамдармен жасалса, ұйымдасқан адамдар тобымен істелген деп танылды.
Қылмыс, егер ол қылмыстық қызметпен айналысу үшін құрылған тұрақты
құрылымдық бірлестікке кірген адамдармен жасалса, қылмыстық қауымдастықпен
істелген деп танылды. Егеменді Қазақстанның алғашқы Қылмыстық кодексі (1997
ж.) қатысу нысанын реттеудің заң жүзіндегі ойын қабылдай отырып, жоғарыда
көрсетілген үш нысанға қоса тағы да бір — адамдар тобымен қылмыс істеу
деген нысанды қарастырды. Бұл жерде қатысудың осы нысандарының әрқайсысы
ҚР ҚК 31 -бабында нақты заңи сипатқа ие болды. Іс жүзіндегі қажеттілігіне
қарай ҚР Қылмыстық кодексіне енгізуді талап еткен ауырлататын мән-
жайларының бірі қылмыстық топ құрамымен істелген қылмыс болып табылады.
Заңшығарушымен қарастырылған қатысудың түрлі нысандары өмірде кеңірек
тараған: ұрлық, тонау, қарақшылық, қорқытып алушылық, адам өлтіру,
денсаулыққа түрлі ауырлықтағы зиян келтіру, бұзақылық, зорлау және басқа да
қылмыстар құрамына енгізілген. Б.Бейсенов атындағы Қарағанды заң
институтының қылмыстық құқық және криминология кафедрасының оқытушылар
ұжымы қатысуды түрлі нысандарға жіктеу кінәлілердің өзара әрекеттестіктері
бойынша, олардың бір-бірімен байланысы бойынша жүргізілуі тиіс деп санайды.
Осыған байланысты кафедра қатысуды келесідей төрт түрге бөліп қарастыруды
ұсынады: 1) бірігіп орындаушылық (адамдар тобы — жәй қатысу); 2) түрлі
рөлдерді бөлісумен қатысу (алдын ала сөз байласқан адамдар тобы — күрделі
катысу); 3) ұйымдасқан топ; 4) қылмыстық кауымдастық (қылмыстық ұйым).
[16]. Біздің ойымызша, ҚР ҚК 31-бабында да дәл осы ереже айтылған сияқты.
Сөйтіп, қатысу нысанындағы адамдар тобы төмендегі көрсетілген
белгілермен сипатталады:
1) екі немесе одан да көп бірге орындаушының, яғни екі немесе одан
да көп адамдардың әрекеттің объективтік жағын орындауының болуы;
2) қылмыс істеудегі әркімнің іс жүзінде қатысуының бірдей тең
дәрежесі;
3) алдын ала сөз байласудың болмауы, яғни қылмыс істегенге дейін
бұл адамдардың бірлесіп қылмыс істеу жөнінде уағдаласпауы.
ҚР ҚК 31-бабының 2-бөлігі, егер қылмысқа бірлесіп істеу туралы күні бұрын
уағдаласқан адамдар қатысса, ол адамдар тобы алдын ала сөз байласып істеген
қылмыс деп анықтайды. Заңшығарушы ҚР КҚ Ерекше бөліміндегі 31 қылмыс
құрамында саралаушы мән-жайлар ретінде адамдар тобының алдын ала сөз
байласуы бойынша істелетін қылмыстарды қарастырады.
ҚР Жоғарғы сотының 2001 жылғы 21-маусымдағы Қатысумен істелген
бандитизм және баска да қылмыстар үшін жауаптылық туралы заңнамаларды
соттардың қолдануының кейбір мәселелері туралы нормативтік қаулысының 5-
тармағына сәйкес, алдын ала сөз байласқан адамдар тобының істеген қылмысы
деп, екі немесе одан да көп адамның оны істегенге дейін күні бұрын келісіп
алып, қылмыстың объективтік жағын кұрайтын нақты бір қылмыстық әрекеті
танылады.
Егер қатысудың барлық; объективті және субъективті белгілерін назарға
алатын болсақ, қылмыс екі немесс одан да көп адаммен істелген жағдайда не
істеуге болар еді, иә бұл жағдайда олардың біреуі ғана қылмысты орындаушы
болады да, ал қалғандары не ұйымдастырушының, не айдап салушының немесе
көмектесушінің рөлін атқарады. Дегенмен, нақты қылмыс істегенге дейін
олардың арасында алдын ала сөз байласуы болуы мүмкін. Онда кінәлі
адамдардың әрекеттері жоғарыда аталған қаулыда келтірілген ережеге
келмейді. Бұдан басқа, олардың әрекеттері, сондай-ақ қатыстудың басқа
нысандары: алдын ала сөз байласқан адамдар тобы, ұйымдасқан топқа және
тіптен де қылмыстық қауымдастыққа жатпайды.
Заңшығарушы қатысу деген мағынаны қатысушыға ғана қатысты; істеуді
қатысуда қатысумен жүзеге асырылатын қылмыстың объективтік жағын құрайтын
әрекетті тек қана орындаушы орындайтын болғандықтан орындаушыға қатысты
пайдаланады. ҚР ҚК 31-бабының 2-бөлігіне сәйкес, қылмысқа күні бұрын сөз
байласқан адамдар ғана қатысады. Егер алдын ала сөз байласқан адамдар тобы
үшін бір ғана орындаушы жеткілікті дейтін болсақ, онда оның заң жүзіндегі
анықтамасы былай болуға тиіс деп ойлаймыз егер қылмысқа бірлесіп істеу
туралы күні бұрын уағдаласқан адамдар қатысса, ол адамдар тобы алдын ала
сөз байласып істеген қылмыс деп танылады. ҚР ҚК 31 -бабының 2-бөлігінде
заңшығарушы басты назарды кінәлі адамдардың күні бұрын уағдаласып бірлескен
қылмыс істеуіне аударады. Бұл кемінде екі адамның қылмыс құрамының
объективтік жағын орындау үшін өздерінің күштерін жұмылдыратынын, яғни
олардың шын мәнінде қылмысты орындаушы екендігін білдіреді.
Алдын ала сөз байласқан адамдардың бір тобымен қылмыс істелген
жағдайда және объективтік жағын орыңдау аяқталғанға дейін оларға алдын ала
сөз байласқан тағы да бір адамдар тобы қосылса, онда осы екеуіндегі де
әрекеттерді алдын ала сөз байласқан адамдар тобымен істелген кылмыс деп
саралау керек.
Қатысудың мұндай нысаны қылмыстық құқық теориясында: I — алдын ала
келісіммен сараланған; 2 — алдын ала сөз байласып қатысу; 3 — түрлі
рөлдерді атқарумен қатысу; 4 — күрделі қатысу деген атауларға ие болды.
Атауларының әртүрлілігіне қарамастан олардың мән-мағынасы бір. Алдын ала
келісімнің болуы рөлдерді бөлісуді талап етеді. Қатысушылардың әрқайсының
күні бұрын белгіленген рөлдерін орындауы олардың бәрінің де нәтижеге жетуге
деген ұмтылысын байқатады. Орындаушының әрекетінде қашанда ҚР ҚК Ерекше
бөлімінің нақты бір бабында қарастырылған қылмыс құрамының белгілері
болады. [17, 220-б].
ҚР Жоғарғы сотының 1999 жылғы 30-сәуірдегі Қылмыстық жаза
тағайындау кезінде соттардың заңдылықты сақтауы туралы қаулысының 15-
тармағында, адамдар тобымен, алдын ала сөз байласқан адамдар тобымен қылмыс
істегені үшін қатаңырақ жаза қарастырылады, сондықтан соттардың қатысу
нысандары мен қылмысқа қатысушылар ұғымдарын дұрыс анықтаулары тиіс деген
түсінік беріледі. ҚР ҚК 31-бабының 1 және 2-бөліктеріне сәйкес, қылмысты
адамдар тобымен немесе алдын ала сөз байласқан адамдар тобымен істелетін
белгілерді саралаушы ретінде қарастыратын ҚР ҚК Ерекше бөлімінің баптары
(баптарының бөліктері) бойынша қылмысты саралау мен жаза тағайындау қылмыс
істеуге ҚР ҚК 28-бабының 2-бөлігінде сәйкес қоса орындаушы деп танылған екі
немесе одан да көп адамдар қатысқан жағдайда ғана мүмкін болады. [18, 98-
101-б]. Қылмыс істеу кезінде (оның объективтік жағын орындау)
ұйымдастырушының, айдап салушы немесе көмектесушінің қылмысқа қатысуы
ұйымдасқан топпен, қылмыстық қауымдастықпен қылмыс істеудан басқа жағдайда
қылмысты адамдар тобымен немесе алдын ала сөз байласқан адамдар тобымен
істелетін белгілерді саралаушы ретінде қарастыратын ҚР ҚК Ерекше бөлімінің
баптары (баптарының бөліктері) бойынша қылмысты саралау мен жаза
тағайындайтын қылмыс белгілері ретінде қарауға негіз бола алмайды.
Қылмысты орындаушы орындаған кезде ұйымдасушынын, айдап салушы немесе
көмектесушінің әрекеттерінде көмек көрсету ғана болатындықтан нақты
қылмысқа қатысушының белгілері болмайды. Ұйымдастырушының, айдап салушы
немесе көмектесушінің әрекеттерін саралау кезінде олардың әрекеттерінің
жазалауға жататындығын анықтайтын ҚР ҚК Ерекше бөлімінің нақты бағыттарынан
басқа ҚР ҚК 28-бабының тиісті бөлігіне сілтеме істеу қажет.
Адамдар тобының алдын ала сөз байласуының белгісі мыналар болып
табылады: 1) екі немесе одан да көп адамның қатысуы; 2) қатысушылар
арасындағы өзара сөз байласу; яғни олар қылмыс істелгенге дейін қылмысты
бірлесіп істеулері жөнінде уағдаласады. Қатысудың осы нысанының негізін
қылмыс істеу басталғанға дейінгі бірлескен қылмыстық қызмет туралы сөз
байласу құрайды. Алдын ала келісу қылмыс құрамының объективтік жақтарын
орындау басталғанға дейін де бола береді. Сөз байласудың өзі сипаты
жағынан, атап айтқанда, жоспарланған қолсұғушылықтың, қылмыстың ізін жасыру
сияқты жекелеген сәттеріде қатысы бар істелетін қылмыстың басқа да
тұрғыларын тегіс қамтитын әртүрлі болуы мүмкін. Бұл жерде атап өтерлік ең
маңыздысы, қылмыс істеу жөніндегі алдын ала келісім фактісінің өзі
қылмыстың қоғамдық қауіптілігін күшейте түседі.
Алдын ала сөз байласқан адамдар тобы қылмыстық қызметтің ұйымдасқан
нысанынан ұйымдастырылуы мен бірігу дәрежесі бойынша айырмашылықта болады.
ҚР ҚК 31-бабының 3-бөлігіне сәйкес, егер қылмысты бір немесе бірнеше қылмыс
істеу үшін күні бұрын біріккен адамдардың тұрақты тобы істесе, ол
ұйымдасқан топ істеген қылмыс деп танылады.
Ұйымдасқан топтың заңи анықтамасында екі белгісі қарастырылған. Бұл
біріншіден, бір немесе бірнеше қылмыс істеу үшін күні бұрын біріккен
топтардың болуы; екіншіден, мұндай топтың тұрақтылығы.Қылмыстық топтардың
ұйымшылдығы мен тұрақтылығы туралы, әсіресе, оның құрамы мен ұйымдық
құрылымдарының тұрақтылығы, оның мүшелерінің бірлігі, топтың тәртібіне және
ұйымдастырушы мен басшының нұсқауларына бағыныштылықпен қарау, қылмыстық
қызмет нысаңдары мен әдістерінің бірқалыптылығы, қылмыстың жоспарлануы мен
мұқият дайындығы, қатысушылардың арасындағы рөлдері, қылмыстық жоспар
істеу, күні бұрын қылмыстың ізін жасыру мен қылмыстық әрекет нәтижесінде
алынған дүние-мүліктерді өткізу шараларын қамтамасыз ету.
ҚР Жоғарғы сотының 2001 жылғы 21-маусымдағы, нормативтік қаулысынан
да тыс қалмай, 11-бабында былайша атап өтілген, ұйымдасқан қылмыстық топ
пен банданың тұрақтылығын оның құрамының бірқалыптылығы, мүшелерінің
арасындағы өзара тығыз байланысы, әрекеттерінің келісімділігі, қылмыс
нысандары мен әдістерінін бірқалыптылығы, өмір сүруінің ұзақтығы сияқты
белгілері айғақтайды. Ұйымдасқан қылмыстық топпен банда өте мұқият
дайындықты талап ететін бір ғана қылмыс істеу үшін де құрылуы мүмкін [19].
Ұйымдасқан топ бір ғана қылмыс істеу үшін құрылады деген анықтамасы онша
сәтті емес деп санайды. Ұйымдасқан топты алдын ала сөз байласып қылмыс
істеген адамдар тобынан айырып тұратын негізгі белгі ұйымшылдық пен
тұрақтылық болып табылады. Ұйымдасқан топтың негізгі айырмашылық белгісі —
бірнеше қылмыс істеу үшін алдын ала сөз байласуда, — деп атап көрсетеді В.
Коновалов, — алдын ала сөз байласу мұндай жағдайда белгілі бір жағдайда
алдын ала ұйымшылдыққа өзгеретін, ұйымдасқан топтың кажетті сапалы элементі
ғана [20, 58-б]. Ұйымшылдыққа: екі немесе одан да көп адамның қылмыс
істеу үшін жоспар құруы, алдын ала рөлдерді бөлісуі, құралдарды бейімдеу
немесе мүмкін деген кедергілерді жою, ұрланған заттарды жасыру мен өткізу,
қылмыстың ізін немесе қылмыскердің өзін жасыру үшін жағдайларды алдын ала
дайындау жатады. Ұйымдастырушысыз ұйымдасқан топтың болуы мүмкін емес. Ол
барлық әрекеттерді реттеп отыратын болғандықтан ұйымдастырушы
қатысушылардың арасындағы қоғамдық қауіпті тұлға саналады. Ұйымдастырушының
функциясы санқырлы. Ол жасырын есеп жүргізеді, қылмыстық жолмен түскен
пайданы үлестіреді, топқа қатысушыларды үйретеді және тәлім береді,
шиеленісті реттейді. Оның басты рөлі — топ қатысушыларын біріктіру мен
қылмыстық қызметке басшылық істеу. Ұйымдасқан топтың белгілері мыналар
болып табылады:
1) ниеті қылмыстық топ істеген қылмыстарды қамтитын
ұйымдастырушы болуы;
2) ұйымдасқан топ мүшелері арасындағы рөлдердің келісімді түрде
бөлінуі;
3) қылмыстың алдын ала жоспарлануы және сол жоспарды топтың
барлық мүшелеріне жария ету, осы топтың тұрақтылығы;
4) бірлескен дайындық шараларын өткізу, олардың ұйымшылдық
сипаты; қылмыстық ниеттердің бірлігі, бір немесе бірнеше қылмыс істеу
мақсатының ортақтығы.
Ұйымдасқан топ нақты бір қылмыс істегенде осы белгілер жиынтығы арқылы
бағаланады. Қатысу нысанының мейілінше қауіптірегі қылмыстық қауымдастық
болып табылады. Егер қылмысты немесе ерекше ауыр қылмыстар істеу үшін
құрылған бірігіп ұйымдасқан топ (ұйым) не нақ сондай мақсатпен құрылған
ұйымдасқан топтардың бірлестігі істесе, ол қылмыстық сыбайластық (қылмыстық
ұйым) істеген қылмыс деп танылады.
Заңшығарушы қылмыстық қауымдастықтың келесі екі түрін қарастырады: 1)
ауыр немесе ерекше ауыр қылмыстар істеу үшін құрылған бірігіп ұйымдасқан
топ (ұйым); 2) нақ сондай мақсатпен құрылған ұйымдасқан топтар бірлестігі.
Топтардың бірлігі оның құрамының тұрақтылығын, қатысушылардың бәрі
бағынатын басшының (басшылардың) болуын ғана емес, қатысушылардың
арасындағы ұзаққа созылған бірқалыпты байланысы, бірін бірі қолдауы, өзара
ауыстырмалық, бір біріне болысушылық болуын білдіреді. Бірлік
ұйымшылдықтың, қылмыстық ұйыммен белгіленген барлық тәртіп ережелерін
сақтаудың жоғары дәрежесін білдіреді. Біріккен ұйымдасқан топ қылмытстық
қауымдастық деп ауыр немесе ерекше ауыр қылмыстар істеу мақсатымен
құрылғанда ғана қылмыстық қауымдастық деп танылады.Қылмыстық қауымдастық
бірнеше қылмыстық топтар бірлестігінің тұрақты құрылымында да байқалуы
мүмкін. Мұндай бірігу оларға кіретін адамдардың функциялары мен рөлдерін
болып қана қоюмен көрінбейді, ең бастысы мұндай қауымдастықтың ішкі
құрылымдары буындарының арасындағы күрделі, белгілі бір жүйелерінің өзара
байланысының болуымен көрінеді.ҚР ҚК 31-бабының 4-бөлігіне сәйкес,
қылмыстық қауымдастық ұйымдасқан қылмыстық топтан және бандадан бірігуімен
және ауыр және аса ауыр қылмыстарды істеу үшін құрылған мақсатымен
ерекшеленеді. Қылмыстық қауымдастық, әдетте жоғары дәрежедегі ұйымшылдыққа
ие болады және жекелеген қылмыстық бірлестіктер немесе ұйымдасқан қылмыстық
топтардан тұрады.
Қылмыстық қауымдастықтың маңызды сипаттамасы қылмыстық қызметпен
айналысу үшін құрылуы болып табылады. ҚР Жоғарғы сотының 2001 жылғы 21-
маусымдағы Қатысумен істелген бандитизм және басқа да қылмыстар үшін
жауаптылық туралы заңнамаларды соттардың қолдануының кейбір мәселелері
туралы нормативтік қаулысының 12-тармағында мынадай түсінік берілген
қылмыстық қауымдастық құру деп іс жүзіндегі нәтижесі аталған ұйымдасқан
топтар мен қылмыстық кауымдастық құру болатын кез келген мақсатты әрекет
деп тануға болады. Мұндай әрекеттер қатысушылар, қару-жарақ, оқ-дәрі,
байланыс құралдарын, құжаттар, көліктер және өзге де материалдық құралдар
іздестіру, құрылымдар мен қылмыстық жоспарлар құру, адамдар жалдау болуы
мүмкін. Қылмыстық қауымдастық құру қандайда бір қылмыс істеуі, жасамауына
қарамастан қылмыстың аяқталған құрамы саналады.
Қылмысқа қатысушылардың түрлерін дұрыс анықтап алу істелген
қылмысты дәлме-дәл саралаудың қажетті шарты, әрбір қатысудың сипаты мен
дәрежесі туралы дұрыс шешудің алғы шарттары, яғни ең соңында қатысушылардың
жауаптылығын жеке даралаудың қажетті шарттары болып табылады. Қылмыстық
құқық адамның жауаптылық дәрежесін басқа адамдармен бірігіп істеген
қылмыстағы атқарған функциясына қарай шешу туралы мәселе қоймайды.
Жауаптылықты жеке даралау міндеті қатысушылардың түрлерін анықтай отырып,
яғни әрбір қатысушының қылмыстық қызмет белгілерін жалпы нысанда аша отырып
басқаша жолмен шешіледі. Қылмыстық құқық, осылайша кез келген қатысушының
нақты қылмыс істеген кездегі қызметінің қоғамдық қауіптілік дәрежесі мен
сипатын анықтауға мүмкіндік береді.Қатысушы түрлерінің арасына шек қоя
отырып, қылмыстық құқық жүйелі түрде әрбір қатысушының біріккен қылмыстық
кызметтегі істеген әрекеттерінің сипаты болып табылатын өлшемдік негізге
иек артады. Әрбір қатысушы жалпы іске өзіндік үлес қосып, онда белгілі бір
қатысу үлесіне ие болады. Нақты қылмыс құрамының объективтік жағын, тіпті
ол қылмысқа қатысу белгісі бойынша қатысушы саналса да, тек орындаушы
құрайды.Егер қатысу нысандарын жіктеу қатысушылардың біріккен қызметіне тән
ерекшеліктерін көрсету міндетін көздесе, онда қатысушылардың түрін анықтау
— бұл олардың әрқайсының жеке рөльдерін белгілеу.
Орындаушы деп, қылмысты тікелей істеген немесе оны істеуге басқа
адамдармен (қоса орындаушылармен) бірге тікелей қатысқан адам, сондай-ақ
жасына, есінің дұрыс еместігіне немесе ҚР Қылмыстық кодексінде көзделген
басқа да мән-жайларға байланысты қылмыстық жауапқа тартуға болмайтын басқа
адамдарды пайдалану арқылы, сол сияқты әрекетті абайсызда істеген адамдарды
пайдалану жолымен қылмыс істеген адам танылады. (ҚР ҚК 28-бп. 2-бөл.).
Қылмысты орындаушы қылмыстық заңның жалпы талаптарына сай болуы керек,
яғни есі дұрыс және Ерекше бөлімнің нақты құрамның арнайы талаптарына
сәйкес, қылмыстың жауаптылыкқа тартуға болатын жасқа толған, яғни оларда
қылмыстың арнайы субъектілерінің тиісті белгілері болуы тиіс. Басқаша
айтқанда, орындаушы — біріккен қылмыстық қызметке қатысқан орындаушының
жеке дара белгілерін иеленген адам болуы керек. ҚР Жоғары сотының 1993
жылғы 23-сәуірдегі Адам зорлағаны үшін жауаптылықты реттейтін заңнамаларды
соттардың қолдану тәжірибесі туралы қаулысында, өзі жыныстық қатынас
жасамай, бірақ басқа біреудің жәбірленушіге күш көрсетіп зорлауына
көмектескен адам топтасып зорлаудың қоса орындаушысы деп танылады және оған
жауаптылық ҚР ҚК 28-бабына сілтеме жасамай-ақ, ҚР ҚК Ерекше бөлімінің
тиісті бабы (ҚР ҚК І20-бап.) бойынша басталады [21].
Орындаушының әрекеті орындаушымен істелген қылмыс құрамын қарастыратын
ҚР ҚК тиісті бабымен сараланады. Бұл ереже бірнеше орындаушы болған
жағдайға байланысты әрқашан сақтала бермеуі де мүмкін. Бұл жағдайда олардың
әрекеттерін бір нормамен, баптың бөлігімен саралау міндетті емес. Мысалы,
бір адам бірінші рет адам өлтірсе, басқа біреу екінші рет адам өлтірген
болуы мүмкін. Мұндайда біріншінің әрекеті ҚР ҚК 96-бабының 1-бөлігімен, ал
екіншісінікі егер ол адам өлтіргені үшін бұрын сотталған болса (ҚР ҚК 97-
100-баптарындағы әрекеттерден басқа), ҚР ҚК 96-бабының 2-бөлігіндегі н
тармағында қарастырылған белгілер бойынша саралауға жатады.
Егер қылмыс істеуге бір орындаушы қатысып, қалғандары ұйымдастырушы,
айдап салушы немесс көмектесуші ретінде қатысса, мұндай жағдайдағы
орындаушының әрекеті басқа да саралаушы белгілеріне қарамастан осы қылмыс
үшін жауаптылық қарастыратын тиісті бап бөлігінің тармақтары бойынша
сараланады, ал қалған қатысушылардың әрекеттері ҚР ҚК 28-бабына сілтеме
жасай отырып сараланады
Арнайы субъектімен қатысудың ерекшелігі осы қылмыстың табиғатына
сәйкес жалпы субъектілер орындаушы емес, ұйымдастырушы, айдап салушы және
көмектесуші болуы болып табылады (ҚР ҚК 29-бап. 5-бөл. сәйкес). Есте болуы
қажет, орындаушы тұлғасына жататын қылмыстың саралаушы белгілері
қатысушылардың басқаларына да (ұйымдастырушы, айдап салушы, көмектесуші)
тағылуы мүмкін. Мұның үшін кейінгілері орындаушыға көрсетілген саралаушы
белгі тағылып отырғанын, ал өздерінің дәл осы орындаушының қылмыс істеуіне
жағдай істегендерін түсіне білулері тиіс. Тікелей орындау мен қоса
орындаудан басқа, заңшығарушы: 1) есі дұрыс емес адамдарды; 2) қылмыстық
жауаптылыққа тартуға жасы толмаған адамдарды; 3) абайсыздықта әрекет
істеуші адамдарды қылмыс істеу үшін пайдаланатын арқылы орындау деп
аталатын түрін бөліп көрсетеді. Бұл жерде қылмысты орындау деп қылмыс
құрамын құрайтын тікелей әрекет істеуді және осы мақсатты түрлі зат, құрал,
механизм түрлерін пайдалануды ғана емес, сонымен бірге жануарларда және
тіпті сол арқылы зиян келтіру деп аталатын, яғни қылмыс қаруы ретінде
адамдарды пайдалану деп тағуға болады.
Сөйтіп, қандайда бір қылмыс істеу үшін есі дұрыс емес (өткенге есеп
бере алмайтын және өзінің әрекетіне ие бола алмайтын — ҚР ҚК 16-бп.) адамды
пайдаланған адам да; ҚР ҚК 15-бабының 2-бөлігіне сәикес, қылмыстық
жауаптылыққа тартуға жасы толмаған адамды (мысалы, жасы 14-ке толмаған жас
өспірімдерді пайдалану) пайдаланған адам да орындаушы деп танылатын болады.
[9].
Ұйымдастырушы деп қылмыс істеуді ұйымдастырған немесе оның орындалуына
басшылық еткен адам, сол сияқты ұйымдасқан қылмыстық топ немесе қылмыстық
қауымдастық (қылмыстық ұйым) құрған не оларға басшылық еткен адам танылады
(ҚР ҚК 28-бп. 3-бөл.). Ұйымдастырушы — бірлескен қылмыстық қызметтегі өте
қауіпті қатысушы. [17, 112-113-б].
Ұйымдастырушының қылмыстық қауымдастықтағы қызметі белгілі бір
белгілермен сипатталады. Ұйымдастырушы қылмыстық қауымдастық құрудың
бастаушысы бола отырып, ең алдымен адамдарды соған қатысуға тартады,
қатысушыларды қылмыстық нәтижеге қолжеткізуге бағыттайды, оларды өзінің
беделімен және басқа да белгілі бір бірлескен тәртіпке шақыра отырып,
біріктіреді, ұйым мүшелері арасындағы қарым-қатынастарды қалыптастырып,
яғни қылмыстық ұйым құрады. Ұйымдастырушы қылмыстық қызметтің жоспарын
құрады, оны жүзеге асырудың жолдарын белгілейді, қауымдастық мүшелерінің
арасындағы рөлдерді бөледі, яғни қылмысқа дайындық жөніндегі ұйымдастыру
қызметіне басшылық жасайды. Өзінің қызметі арқылы ұйымдастырушы
қатысушылардың қылмыстық күшін нығайтып, қауіптілігін арттырады. Ең
соңында, ұйымдастырушы қылмыстық қолсұғушылықты жүзеге асыру кезінде ұйым
мүшелерін басқаруды жүзеге асырады.
Адамды ұйымдастырушы деп тану үшін аталған ұйымдастырушылық
қызметтердің бәрін бірдей жүзеге асыру міндетті емес, керісінше солардың
бірін орындаса болғаны.Ұйымдастырушылық қызметін атқару қылмыстық
қауымдастық шеңберінде, сол сияқты жекелеген қылмыстар істеу шеңберінде де
мүмкін болады. Ұйымдастырушылық қызмет қашанда қылмыстық ниетпен жүзеге
асады. Ұйымдастырушы топтың мақсатының оған қолжеткізудің жолдарын алдын
ала болжай біледі, соның нәтижесінде өзінің қызметінің жүзеге асатынын
түсінеді және соны тілейді.
Ұйымдасқан топты немесе қылмыстық сыбайластықты (қылмыстық ұйымды)
кұрған не оларға басшылық еткен адам ҚР ҚК 235-бабының 1 немссе 2-
бөліктерінде көзделген жағдайларда оларды ұйымдастырғаны және оларға
басшылық еткені, сондай-ақ қылмыстар оның қаскүнемдік ниетімен қамтылса,
ұйымдасқан топ немесе қылмыстық сыбайластық (қылмыстық ұйым) істеген барлық
қылмыс үшін қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс. Ұйымдасқан топтың немесе
қылмыстық сыбайластықтың (қылмыстық ұйым-ның) басқа қатысушылары ҚР
Қылмыстық кодексінің Ерекше бөліміндегі тиісті баптарында көзделген
жағдайларда оларға қатысқаны үшін, сондай-ақ өздері дайындауға немесе
істеуге қатысқан қылмыстар үшін қылмыстық жауапка тартылады (ҚР ҚК 31-бп. 5-
бөл.). Мұндай ереже ҚР Жоғарғы сотының 2001 жылғы 21-маусымдағы Қатысумен
істелген бандитизм және басқа да қылмыстар үшін жауаптылық туралы
заңнамаларды соттардың қолдануының кейбір мәселелері туралы нормативтік
қаулысының 15-тар-мағында да бекітілген. [22]. Бұл жерде саралау
ұйымдастырушы (басшы) бір мезгілде істелген қылмыстың катысушысы болған
жағдайдан басқа жағдайларда ҚР ҚК ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.