ЭСПАРЦЕТ ТҮРЛЕРІН ӨСІРУДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ
мазмұны
Аннотация
КІРІСПЕ 6
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ 8 1 Негізгі бөлім
1. Эспарцеттің жіктелуі және ареалы 8
1. Эспарцетті егіншілікке енгізу тарихы, оның экологиялық-биологиялық
ерекшеліктері және шаруашыльқ қасиеттері 9 ТӘЖІРИБЕ ЖҮРГІЗУ
ЖАҒДАЙЛАРЫ, ЗЕРТТЕУ ЗЕРЗАТТАРЫ
МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕРІ 12
1. Орналасуы 12
2. Климаты 14
2.3 Топырағы 15
4. Өсімдігі 20
5. Зерзат және зерттеу әдістемелері 22
3 Зерттеу жұмыстарының нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... .. 25
3.1 Тұқымының өнгіштігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.. 25
3.2
Фенологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 30
3.3 Өсу
қарқындылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 33
3.4 Тамыр жүйесінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 39
3.5 Азығының химиялық
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
42
3.6 Эспарцет түрлерінің зиянкестер және аурулармен зақымдануы ... ... .
45
4 ферғана Эспарцетін өсірудің агротехникалык тәсілдері 47
4.1 Алқаптар таңдау және топырақты
дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
4.2 Себу
мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 49
4.3 Тұқым себу
тереңдігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 51
4.4 Тұқым себу
мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 52
5 ЭСПАРЦЕТ ТҮРЛЕРІН ӨСІРУДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ТИІМДІЛІГІ 55
ҚОРЫТЫНДЫ 57
Өндіріске ұсыныстар 58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІ3ІМІ 59
нормативтерге сілтемелер
Дипломдық жұмысты дайындау кезінде төмендегі үлгі-талаптарға сілтемелер
жасалды:
1. МҰТ 7.32 – 2001 мемлекетаралық үлгі-талап. Құрылымы мен рәсімдеу
ережелері.
2. МҰТ 7.1 – 84. Ақпарат, кітапхана және баспа істері жөніндегі үлгі-
талаптар жүйесі. Құжаттың әдеби көрсеткіштер сипаттамасы. Құжат жасаудың
жалпы талаптары мен ережелері.
Белгілер мен қысқартылған сөздер
Дипломдық жұмыста келесі белгілер мен қысқартылған сөздер пайдаланылды:
т.б. – тағы басқа
цга – 1 гектар жерден центнер есебімен алынған өнім мөлшері
ц – центнер
кг – килограмм
г – грамм
мг – миллиграмм
см – сантиметр
мм – миллиметр
% - пайыз
аз.ө. – азықтық өлшем
км – километр
м – метр
С0 – Цельсий бойынша градус
рН – топырақ ортасының реакциясы
АШЗ – азотсыз шырсөлді заттар
НСО3 – көмірқышқыл қалдығы
СО3 – карбонат қалдығы
Сl – хлор
SO4 – күкірт тотығы
Са – кальций
Mg – магний
Аннотация
Оңтүстік Қазақстанның қуаңшылық аймағында эспарцет түрлерін өсіру
мәселесі әлі шешілмеген. Өйткені, оның биологиялық-экологиялық
ерекшеліктері жете зерттелінбеген, егіп-өсіру тәсілдері анықталмаған.
Зерттеу жұмысына қамтылған эспарцеттің хорасан түрі Оңтүстік Қазақстанның
шөл аймағы үшін жаңа мал азықтық өсімдіктер болып табылады. Олардың
биологиялық ерекшеліктерін және шаруашылық құндылығын зерттеу нәтижелері
бұл түрді өндіріске енгізуге және селекция іс-жұмыстарына пайдалануға
болатындығын анықтап отыр. Тез өсіп-дамуы, құнарлы мал азығы өнімін ерте
қалыптастыруы, жақсы тұқым байлауы, топырақты азотпен байытуға және
өздігінен көбею қасиетінің жоғары болуы олардың маңыздылы-ғын арттыра
түседі.
Бүгінгі шөл аймақта қалыптасқан жағдайға байланысты бүл түрдің
маңыздылығы ерекше болып отыр. Бұған себеп табиғи жайылым шұрайлылығын
арттырумен қатар жемшөптің сақтық қорын жасау қиыншылығы. Өйткені, көп
шаруа қожалықтары суармалы жерлерден әр түрлі қашықтықта орналасқан. Ол
жерлерде шөп дайындау, оны отарға жеткізу көп қиындыққа, орынсыз шығынға
әкеліп соқтырады, сөйтіп өнімнің өзіндік құнын жоғарылатады. Табиғи
жайылымдарды жылма-жыл шабындыққа пайдалану жайылым жерін тоздырып,
шұрайлылығын төмендететіні белгілі. Бүгінде әр шаруа қожалықтары жанынан
екпе шабындық жасау анағұрлым тиімді болып есептелінеді. Осыған байланысты
олардың өсіп-дамуына бірінші кезекте септігін тигізетін агротехникалық
тәсілдерді анықтау жұмыстарын жүргізуді дұрыс көрдік.
Ферғана түрін өсірудің түқымын дайындау, топырақты өңдеу, тұқым себу
мезгілі мен терендігі және мал азықтық құндылығы анықталды.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Соңғы жылдары Республикамыздың ауыл шаруашылығы
саласында оң өзгерістер жүріп жатыр. Саланың жалпы өнімінің көлемі жылдан-
жылға артып келеді.
Мұның бәрі еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге
бағытталған әлеуметтік-экономикалық саясаттың нәтижесі. Әрине бұл саясатты
жүзеге асыруда мал шаруашылығының маңызды орын алып отырғаны белгілі.
Халқымыздың, өнеркәсіптің мал өнімдеріне деген өскелең талабына сай мал
шаруашылығын тұрақты өркендету қажеттілігі туындап отыр. Осыған орай оның
жемшөп шаруашылығын жандандыру және дамыту бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің біріне жатады.
Мал азығының негізгі қорын 182,4 миллион гектар жерді алып жатқан табиғи
жайылым құрайды [1]. Оңтүстік пен батыс аймақтардың жайылым шығымдылығы мал
шаруашылығының жемшөпке деген қажетінің 80-90 % дейін қамтамасыз етеді.
Дегенмен көп жылдар бойы жүйесіз пайдалану салдарынан көптеген жайылымдық
алқаптардың өнімділігі төмендеп, өсімдік жамылғысындағы бағалы мал азықтық
түрлердің жойылып кету қаупі төніп отыр. Бүгінгі таңда шөп бітімі азайған
табиғи жайылымдар мен шабындық-тардың көлемі Республика бойынша 25,6 млн
га, соның ішінде Оңтүстік Қазақстанда 1,5 млн га жеткен [2].
Бұл жайылымдық жерлердің пайдалы мал азықтық өсімдіктер қатары сиреп,
көлемі азаюда (3, 4(, есесіне улы және зиянды арамшөптер басуда, топырақ
құрамы-ның нашарлап, қарашірік мөлшерінің төмендеуіне әкеліп соғуда (5(.
Мұның өзі қазіргі дамып келе жатқан нарықтық экономика жағдайында мал
өнімділігін арттыру және сапасын жақсартуда көптеген қиындықтар туғызып
отыр.
Сондықтан, бүгінгі заман талабына сәйкес мал шаруашылығында қалыптасып
отырған меншік түрлері үшін табиғи жайылымды сақтау мен пайдалану
арасындағы қатынасты сақтай отырып, мал басын көбейту мен сапасын жақсарту
талабы кезек күттірмейтін міндеттердің бірі болып қала бермек. Әрине, бұл
мәселені шешудің төте жолы жайылымдарды тиімді пайдалану мен жақсарту
шараларын іске асырған жағдайда ғана болатындығын озық тәжірибе мен ғылыми
зерттеулер нәтижесі көрсетіп отыр. Соның ішінде табиғи мал азықтық
өсімдіктер байлығын пайдалана отырып екпе жайылымдар жасау орны ерекше.
Соңғы жылдары Ресейдің оңтүстігінде, Орта Азия мен Қазақстанның
қуаңшылық аймағында екпе жайылымдар жасау үшін пайдалануға болатын мал
азықтық өсімдік түрлерінің саны 40-тан асып жығылады (6, 7, 8, 9(. Соның
ішінде жерсіндіру жұмысы мен мәдени дақыл ретінде сынау үшін ұсынылған
өсімдіктер қатарында Onobrychis Adans туысының түрлері бар. Дегенмен
Оңтүстік Қазақстанның қуаңшылық аймағында, көптеген пайдалы шаруашы-лық
және агротехникалық маңыздылығына қарамастан, эспарцетті екпе жайылым жасау
ісіне пайдалануға бағытталған ғылыми ізденістер жеткіліксіз деңгейде
жүргізіліп келеді. Сонымен қатар оның жергілікті шөл аймақтағы экологиялық-
биологиялық ерекшеліктері және шаруашылық-пайдалы қасиет-тері туралы
мәліметтер жоқтың қасы.
Диплом жұмысы 2007-2008 жылдары бұрынғы Қазақ қаракөл шаруашылығы ғылыми-
зертеу институтында және қазіргі Оңтүстік-Батыс ауыл шаруашылығы ғылыми-
өндірістік орталығында жүргізілген.
Зерттеулердің мақсаты. Оңтүстік Қазақстанның қуаңшылық аймағында
эспарцетті өсіру мүмкіншілігін анықтау үшін, оның ферғана (Onobrychis
ferganica (Sirj.) Grossh) түрінің биологиялық ерекшеліктері және өнімінің
қалыптасу заңдылықтарын анықтап, өсіру тәсілдерін зерттеу осы жұмыстың
негізгі мақсаты болды.
Зерттеулердің міндеттері:
• Эспарцеттің ферғана түрі тұқымының морфологиясы мен өнгіштігін
анықтау;
• қуаңшылық аймақтың түрлі экологиялық жағдайында эспарцет түрлерінің
шаруашылық-биологиялық қасиеттерін айқындау;
• тіршілік жылына қарай эспарцет түрінің өсіп-дамуын зерттеу;
• ферғана эспарцетін өсірудің негізгі агротехникалық тәсілдерін
зерттеп дайындау;
• эспарцет түрлерін пайдаланудың экономикалық тиімділігін бағалау.
Зерттеулердің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы –
Оңтүстік Қазақстанның қуаңшылық аймағының түрлі экологиялық жағдайында
эспарцеттің фергана түрінің биологиялық-экологиялық ерекшеліктерінің
анықталуында, өсіп-даму және өнімінің қалыптасу заңдылықтарының, сонымен
қатар егіп-өсірудің негізгі агротехникалық тәсілдерінің алғаш рет
зерттеліп, негізделуінде.
Зерттеу нәтижелерінің практикалық құндылығы. Оңтүстік Қазақстан-ның
қуаңшылық аймағының түрлі экологиялық жағдайында екпе жайылым және шабындық
жасау үшін жазық шөлде және тау бөктеріндегі шөлде ферғана эспарцеттерін
өсіруге болатыны анықталды. Оларды егіп өсірудің негізгі агротехникалық
тәсілдері ұсынылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- Оңтүстік Қазақстанның қуаңшылық аймағының түрлі экологиялық жағдайында
Onobrychis ferganica түрлерінің биологиялық ерекшелігі, негізгі
агротехникалық тәсілдері және экономикалық тиімділігі.
Жұмыстың көлемі және құрылымы. Диплом көлемі 63 бет, 19 кесте, 11
суреттен, кіріспеден, 5 тараудан, қорытынды, өндіріске берілетін ұсыныстар,
68 пайдаланылған әдебиет тізімі және қосымшадан тұрады.
Әдебиетке шолу
1.1 Эспарцеттің жіктелуі және ареалы
Эспарцет Fabaceae тұқымдасының Onobrychis Mill (Adans) туысына жатады.
Жалпы эспарцеттің туыс болып қалыптасу тарихын В.М.Кузнецов (10( жан-жақты
келтірген. Ол Г.В.Ширяев еңбектеріне сүйене отырып, Onobrychis атауының
бірінші рет біздің эрамыздан бір ғасыр бұрын өмір сүрген Диоскорида
шығармасында аталғанын, алғашқы дұрыс сипаттамасы 1576 жылы жарық көрген
Lobel еңбегінде келтірілгенін, содан кейін көптеген өзгерістерге ұшыраған
бұл туыc 1763 жылы M.Adanson еңбегі арқылы Onobrychis туысы болып
тыңғылықты аталып қалғанын айтады.
Onobrychis туысы 164 түрден тұрады, оның 62 түрі бұрынғы СССР
территориясы аумағында, 8-і Қазақстанда кездеседі.
Мәдени дақыл ретінде таралғаны кәдімгі эспарцет – Onobrychis viciafolia
Scop., кавказдық – O.transcaucasica Grosch, құмдық немесе дондық эспарцет –
O.arenaria (Kit.) Д.С
Біздің жұмысымызға қамтылған ферғана – O.ferganica (Sir.) Grossh.
түрлері мал азықтық өсімдік ретінде соңғы 20-30 жыл көлемінде зерттеліне
бастады Осы жерде айта кету керек, O.ferganica түрі алғашқы кездері құмдық
эспарцеттің бір тармағы ретінде O.arenaria var.ferganica Sir. деп аталған.
А.А.Гроссгейн [11] оны түр деңгейіне көтерген. Жалпы бұл түр Қазақстан
флорасында дондық – O.tanaitica деген атпен берілген В.М.Кузнецов (10(
келтірген П.П.Сергиевская пікірі бойынша O.tanaitica Spreng. пен O.arenaria
(Kit.) Д.С. атаулары бір түрдікі. Соңғы кезде С.А.Абдуллина (12(
O.tanaitica орнына O.arenaria атауын қолданған. Н.С.Камелин (13( Сырдария
Қаратауында кездесетін ферғана экспарцетін құмдық экспарцеттің бір тармағы
деп көрсеткен.
Дегенде, біздің бақылауларымыз да ферғана эспарцетінің Алматы және
Ақтөбе облыстарынан алынған құмдық эспарцетке ұқсайтынын көрсетті. Осылайша
ферғана эспарцетін құмдық эспарцеттің оңтүстік таулы аудандарда таралған
бір тармағы деп қарауға болады.
. О.Е.Aгаханянц (14( соңғы түрдің Памир тауларында теңіз деңгейінен 1950-
3900 м биіктікте өсетінін және ксерофит екенін атап өткен.
В.М.Кузнецов (10( эспарцеттің кейбір түрлерінің ареалын келтірген.
Олардың негізгі таралған аудандары Кіші Азия, Орталық Еуропа, Батыс Еуропа,
Сібір, Қазақстан, Орта Азияда жатыр. Оны Н.И.Дзюбенко, Е.А.Дзюбенко,
А.Н.Дзюбенко (15( жасаған Onobrychis arenaria (Kit) Д.С. түрінің ареал
картасынан да көруге болады (1-сурет). Суретте көрінгендей бұл түр Сырдария
Қаратауында, Жоңғар-Тарбағатай тауларында, Памирдің бөктерінде кездеседі.
Дегенде, Өзбекістан ғалымдары құмдық эспарцетке жататын ферғана түршесін
түр ретінде зерттеп келген. Мысалы, Т.Байкабылов (17( O.ferganica түрінің
Өзбекстанда кездеспейтінін айтқан. Ол оның кариологиясын анықтау үшін
Қырғызстанның Шатқал жоталарының бөктерінде теңіз деңгейінен 1500-1800 м
биіктікте жатқан Актассай және Пашаата қойнауларында өсетін үлгісін
жинаған.
Н.Қ.Аралбаев және басқалардың (2( мәліметі бойынша O.tanaitica Spreng.
Қазақстанның Шу-Іле, Ембі, Торғай, Зайсан, Мойынқұм, Оңтүстік Үстірт
флоралық аудандарынан басқа аудандардың бәрінде кездеседі. Табиғи өсетін
алқаптары қиыршықты, боры мен әгі шығып жатқан жерлер, далалы және шалғынды
аймақтар. Оңтүстік Қазақстан облысының барлық аудандарына кездеседі
делінген. Ескерілетін бір жағдай: Т.Е.Дарбаева (17( Солтүстік-Батыс
Қазақстанның борлы ландшафттарындағы сирек кездесетін өсімдіктерді зерттей
отырып, O.arenaria түрін жоғалу қаупі бар түрлерден кейінгі осалдау
түрлерге жатқызған. Демек, оның жабайы популяциясының қазіргі табиғи
жайылымды ретсіз пайдалану жағдайы белең алып жатқанда, жоғалып кетуі әбден
мүмкін. Бүгіннің өзінде оның тұқым салып тұрған алқаптарын кездестіру
неғайбыл. Оңтүстік Қазақстанның шөлді-таулы аймақтарына жүргізілген
экспедициялар кезінде O.arenaria ұрығы жиналмағаны белгілі.
Сонымен O.ferganica түрінің таралу аймағын салыстыру негізінен табиғат-
климаты жұмсақтау далалы аймақтарға жақындау келетіні байқалады.
Ю.С.Григорьев, Л.М.Разумова (18( эспарцеттің біржылдықтар – эфемерлер
түрлерінің қалыптасуының экологиялық-генетикалық қатарын былай көрсеткен:
тікенді ксероморфты бұталар (O.echidna) ( көпжылдық шөптесін
(O.chorassanica, O.schugnanica және басқалар) ( біржылдықтар – эфемерлер
(O.micrantha, O.pulchella).
1.2 Эспарцетті егіншілікке енгізу тарихы, оның экологиялық-биологиялық
ерекшеліктері және шаруашылық қасиеттері
Табиғи жайылымдардың шұрайлылығын көтеру, екпе жайылымдар жасау мәселесі
қандай-да топырақ-климат аймағы болмасын, әуелде жабайы мал азықтық
өсімдіктерді пайдалану арқылы жүргізілгені белгілі. Әрине бірінші кезекте
жергілікті өсімдік байлығы, уақыт өте басқа аймақтардың өсімдік түрлері
қамтылған.
Құрғақшылық аймақта жабайы мал азықтық өсімдіктерді пайдалану жұмысы
алғашқы рет Ресейдің оңтүстігінде басталған. 19 ғасырдың 90 жылдарында
В.С.Богдан жергілікті еркекшөп түрлерін зерттеп, екпе шабындықтар жасауға
пайдаланған 20 ғасырдың отызыншы жылдарынан бастап осы өңірде өсетін изен
түрлерін анықтап, олардың экологиялық-биологиялық ерекшелік-терін ескере
отырып өсіру үшін П.П.Бегучев (19(, А.Д.Дударь (20( және басқалар көптеген
ғылыми жұмыстар жүргізді. Басқа аймақтардан алынған теріскен, сексеуіл
түрлерін жерсіндіріп, өсіру мүмкіндігін Н.А.Матвеев (21(, А.Г.Гаель (22(
еңбектері дәлелдеді. Сортаң жерлерді игеруде қараматау өсімдігінің пайдалы
екендігін О.А.Лачко және басқалар (23( жүргізген зерттеулер көрсетті.
Орта Азия мен Қазақстанның құрғақшылық аймағында жабайы мал азықтық
өсімдіктерді зерттеу жұмыстары 20 ғасырдың 30 жылдарынан басталды Орталық
Қазақстанның сазды шөлінде А.М.Ғаббасов (24( жүргізген тәжірибе нәтижелері
жергілікті тастақты жерде өсетін изен үлгісінің бейімделгіштік қасиетінің
жоғары екенін көрсетті. Ұлы Отан соғысынан кейін басталған зерттеулер
көптеген нәтижелер әкелді. Өзбекстанның түрлі экологиялық жағдайында,
В.А.Парамонов (25(, Т.Рахимова (26( және басқалар жүргізген тәжірибе
нәтижесінде сексеуіл, изен, кейреуік, шоған, жүзгін түрлерін өсіру
мүмкіндігі анықталды. Тәжікстанда Л.П.Синьковский жетекшілігімен жусан,
шытыршық, изен түрлерін шабындықтар жасау мақсатында да пайдаланды (27(.
Қырғызстанның құрғақшылық аймағында негізінен жергілікті изен, теріскен,
жусан ( түрлерінің жақсы өсіп-дамитыны анықталды. Кейінгі жылдары басқа
туыстас өсімдіктерді де өсіруге көп назар аударылып отыр Түркменстанда
С.Я.Приходько және басқалар (28(, (жүргізген зерттеулер елдің түрлі топырақ-
климат аймағында қарабарқын, жүзгін, сексеуіл, шоған, изен, күйреук, агамет
таспашөбін екпе жайылым жасауға пайдалану тиімді екенін көрсетті.
О.Нұрбаев (29] эспарцетті өсірудің қысқаша тарихын келтіре отырып, оның
кең тараған үш түрінің сипаттамасын келтірген. Олардың биологиялық
ерекшеліктерін және шаруашылық маңыздылығына тоқталған. Сонымен қатар
эспарцетті мал азықтық, топырақ қорғайтын ауыспалы егісте, өнімі төмен
жерлерді жақсарту мақсатында өсіру агротехникасына, зиянкестері мен
ауруларына және олармен күресу шараларына тоқталған.
Е.Л.Бекмухамедов (30( Павлодар облысының Есентай жазығында эспарцеттің 5-
6 жылдан кейін өліп қалатынын көрсетсе, Ш.Ш.Скаков (31( бұрынғы Жезқазған
облысының қуаңдалалық аймағында құмдық эспарцетті бағалы мал азықтық
өсімдіктер қатарына жатқызған.
Солтүстік Қазақстан жағдайында эспарцеттің жаңа сорттарын шығару
мақсатында оның үлгілерін жинау жұмысы да жүргізілуде. Оның Батыс Сібірде
өсетін құмдық түрінің 2 үлгісі терілген.
А.М.Голубев (32( эспарцеттің Қазақстанда 50 жылдардан бастап қана
өсіріле бастағанын, оның топырақ талғамайтынын, құнарсыз топырақтың өзінде
жақсы өнім беретінін, суыққа, ыстыққа төзімді, азықтық құндылығы жоғары дей
келіп, балаусасынан пішендеме, сүрлем, ұнтақталған ұн жасау үшін
пайдалануға болатынын, сондай-ақ көк балаусасы малдың ішін кептірмейтінін,
басқа дақылдарға жақсы алғы дақыл болып есептелетінін және бал шаруашылығы
үшін маңызды екенін атап өткен. Дегенмен бұрыннан аудандастырылған 4
сорттың Қазақстанның әр алуан топырақ-климат жағдайына бірдей
бейімделмегенін, сондықтан жаңа сорттар шығару мәселесін қозғай отырып
Алматылық 1 және 2 сорттарының мемлекеттік сынақта гектарына 70-85 ц дейін
пішен бергенін келтірген.
Г.Т.Мейірманов, А.Н.Голубев, С.Садуақасов (33( зерттеулерінде
эспарцеттің сыналған 1500 үлгісінің арасынан жоғарыда аталған сорттардың
ерекшеленгенін атап көрсеткен. Осы сорттардың жоғары өнімділігі
А.Н.Голубев, Н.М.Шарипбаев (34( еңбектерінде де аталады. Ал, Алматы
облысының таулы аймағында сыналған эспарцет түрлері мен сорттарының ішінде
Ыстықкөл сорты жоғары өнім берген Жоңғар Алатауының таулы аймағында
эспарцеттің Алматылық-2 сортының агротехникалық тәсілдері зерттелген
Жоғарыда келтіргеніміздей Европа елдерінде эспарцет түрлері ертеден
өсіріліп келеді. М.А.Потресова [35] деректері бойынша Батыс Европада
қазіргі кезде эспарцет бағалы мал азықтық өсімдіктердің қатарына жатқызылып
отыр. Мұнда кеңінен тарағаны бір және екі орымды егістік эспарцеті.
Сонымен эспарцетті өсіру тарихын талдай келе мынандай қорытынды жасауға
болады:
- эспарцетті зерттеу жұмыстарының басым бөлігі далалық, қуаңдалалық және
таулы аймақтарда жүргізілген;
- ғылыми жұмысқа негізінен егістік, кавказдық және құмдық түрлері
қамтылған;
- мал азықтық қасиеті жоғары басқа түрлер аз зерттелген.
Бүгінде ауыл шаруашылығын экологизациялау және биологизациялау бағыты
дамып келе жатқаны белгілі. Сондықтан экологиялық жағынан күрделі шөл
аймақтың жайылым өнімділігін көтерумен қатар топырақ құрамын және
құрылымына пайдалы әсер ететін бұршақ тұқымдас өсімдіктердің маңыздылығы
жылдан-жылға арта түспек. Осыған байланысты біз өз жұмысымызда Оңтүстік
Қазақстанның құрғақшылық аймағында, далалы аймақта кең тараған O.arenaria
түріне жататын var.ferganica эспарцетін өсіру мүмкіншілігін анықтауды
мақсат етіп қойдық.
2 ТӘжірибе жүргізу жағдайлары, зерттеу зерзаттары мен Әдістемелері
2.1 Тәжірибе жайларының орналасуы
Біздің зерттеулеріміз Оңтүстік-Батыс ауыл шаруашылығы ғылыми-өндірістік
орталығының жазықтағы шөлде орналасқан Бақтыөлең тәжірибе жайында жылдары
және тау бөктеріндегі жауын-шашынмен жартылай қамтамасыз етілген тәлімі
аймақтағы Физиологиялық кешенде 2006-2008 жылдары жүргізілді.
Бақтыөлең тәжірибе жайы (1-сурет) Оңтүстік Қазақстан облысы, Отырар
ауданына қарасты Қожатоғай ауыл аймағынан солтүстікке қарай 5 километрдей
қашықтықта орналасқан. Жер бедері жазықтау келеді, солтүстіктен оңтүстікке
қарай созылған құм төбешіктері кездеседі.
1-сурет – Бақтыөлең тәжірибе жайы
Облыс орталығы Шымкент қаласының батыс жағында Бадам өзенінің оң бет
аңғарында орналасқан Физиологиялық кешеннің (2-сурет) жер бедері тегіс
келген және солтүстікке қарай бірте-бірте көтеріліп ойлы-қырлы жазықтарға
ұласқан.
2-сурет – Физиологиялық кешен
Физикалық-географиялық аудандастыру бойынша Бақтыөлең тәжірибе жайы
шөл ландшафттық аймақтың Сырдариямаңы провинциясына қарасты Шардара-
Мырзашөл ауданы, ал Физиологиялық кешен Арыс ауданы аймағында жатыр (3-
сурет).
32 б – Шардара-Мырзашөл ауданы 32 в – Арыс ауданы
3-сурет – Тәжірибе жайлары орналасқан физикалық-географиялық аудандар
2.2 Климаты
Оңтүстік Қазақстанның құрғақ аймағы климатының айрықша ерекшеліктері –
инсоляция мен жылу қорының молшылығы. Жалпы мұндағы жыл маусымдары
климатының сипаттамасы туралы деректер жетерлік Сондықтан бұл жұмыста
зерттеу жүргізген жылдардың ауа райының ерекшеліктерін Бақтыөлең тәжірибе
жайынан 7 км батыс жақта теңіз деңгейінен 217 м биіктікте орналасқан
Байырқұм және Шымкент қаласындағы теңіз деңгейінен 552 м биіктікте жатқан
Шымкент ауа райын бақылау бекеттерінің мәліметтеріне, сондай-ақ өз
бақылауымызға сүйене отырып келтірдік. Айта кету керек, екі бекеттің теңіз
деңгейінен әр түрлі биіктікте жатқанына қарамастан 100С жоғары жылу
жиынтығының көп жылдық орташа көрсеткіші Байырқұмда 42140, Шымкентте
40490, яғни айырмашылығы айтарлықтай емес. Жауын-шашын мөлшері бірінші
бекетте 206 мм, ал екіншісінде 448 мм. Демек соңғы бекетте бұл көрсеткіш 2
еседен жоғары. Бірақ жауын-шашынның мол түсетін кезеңі екі бекетте бірдей:
қараша-мамыр айлары. Маусым айында жаңбыр күрт азайып, шілде-қыркүйек
айларында мүлдем болмайды десек те болады.
Зерттеу жылдары алынған мәліметтерден жоғарыда аталып өткен ерекшеліктер
жалпы сақталғанын байқаймыз. Дегенмен ауа температурасы мен жауын-шашын
мөлшері кейбір жылдары көп жылдық орташа көрсеткіштерден ауытқып отырғанын
атап өткен жөн
Жеке жылдарға тоқталып өтетін болсақ, 2006 жылдың қаңтар және ақпан
айлары жылы келіп, көктем айлары жауын-шашынды болды. Әсіресе сәуірде оның
мөлшері Байырқұм бекеті бойынша 66,5 мм, Шымкентте 163,4 мм, яғни
көпжылдық орташа көрсеткіштен 2 еседен аса жоғары. Жылдық мөлшері
бекеттерге тиісінше 226,4 және 689,4 мм құрады. Бұл жылдың ауа райы табиғи
жайылымдағы өсімдіктердің, екпе егістердің өсіп-дамуына өте қолайлы келді.
Осындай жағдай 2003 жылы да байқалды. Жауын-шашынның жылдық мөлшері
Байырқұмда 364,2, Шымкентте 870,2 мм болды. Айта кететін жайт, мұндай
көрсеткіштер 1969 жылдан кейін болған емес. Жауын-шашынның ең көп мөлшері
мамыр айында байқалды: 89,2 мм Байырқұмда, 150,8 мм Шымкентте. Мұның өзі
өсіп-дамуы мамыр-маусым айында өтетін өсімдіктердің тіршілігіне оң әсер
еткенін атап өту керек.
2007 жылдың ақпан айы жылы болды. Жауын-шашын мөлшері тау бөктеріндегі
жазықта басқа жылдармен салыстырғанда төмендеу, бірақ көпжылдық орташа
көрсеткіштен 91,4 мм жоғары. Жазық шөлде оның мөлшері 291,6 мм құрады, яғни
көпжылдық орташа көрсеткіштен 85,6 мм артық.
2008 жылдың қаңтар мен ақпан айлары аязды және ылғал мөлшері жоғары
болды. Байырқұм стансасы мәліметі бойынша көктемнің соңғы екі айы
құрғақты әрі ыстық. Шымкент жағдайында мамыр айы ылғалды келіп, 80,7 мм
жаңбыр жауды. Дегенмен екі бекет бойынша да жылдық ылғал мөлшері көпжылдық
орта көрсеткіштен 37,6 және 153,2 мм артық.
2006 жылдың бірінші жартысында келтірілген мәліметтерден қаңтар айының
өте суық, ал ақпан айы керісінше жылы болғанын байқаймыз. Шымкент
жағдайында көктемнің бірінші айы жауынды, ал соңғы екі айында жауын-шашын
өткен жылдарға қарағанда төмен келді. Байырқұм бекеті бойынша көктемнің
үш айы да, әсіресе мамыр айы құрғақты болды. Атап өту керек, Шымкентте
маусымның соңғы екі күнінде жаңбыр жауып, өсімдіктердің өсуіне оң әсер
етті. Осы өңірдегі келтірілген 7 айдағы жауын-шашын мөлшері көпжылдық орта
көрсеткіштен 70,7 мм жоғары, ал Байырқұм бекетінде керісінше 43 мм төмен
болып отыр. Екі жағдайда да көктем айларындағы ауаның температурасы өткен
жылдарға қарағанда жылы келді.
2.3 Топырағы
Тәжірибе жүргізген жерлердің топырағы алуан түрлі. Жер деңгейі теңіз
бетінен биіктеген сайын топырақтың айырмашылығы, жалпы алғанда аймақтық
түрін сақтай отырып, бірте-бірте өзгере береді.
Оңтүстік Қазақстан облысының, оның ішінде Шығыс Сырдариямаңы аумағының
топырақ жамылғысын Г.А.Жихарева, А.Б.Құрманғалиев, А.А.Соколов (36(,
Т.Т.Тазабеков (37( жалпы сипаттаған.
Осы еңбектерге сәйкес Бақтыөлең тәжірибе жайы ашық боз, ал
физиологиялық кешен қалыпты боз топырағы тараған аймақта жатыр.
Бақтыөлең тәжірибе жайының топырақ жамылғысының сипаты мен қасиеті
С.Әбдіраймовтың 38( еңбегінде берілген. Бұл жердің топырағының құрылымы
түйіршікті емес, өйткені жауан-шашынның аздығы жауын құртының тіршілік
жасауына мүмкіндік бермейді. Топырақтың морфологиялық кескінінің ерекшелігі
– генетикалық қабаттарға бөлінуінің нашарлығы және 1,2-1,5 м тереңдікке
дейін жеңіл еритін тұздардың аздығы.
1-кесте.Тәжірибе жайының топырақ кескіні мына қабаттардан тұрады:
А 0-7 см Шымды, тозаңды-қабыршақты, құмдауытты, қоңырқай-сұр, аздап
тығыздау.
В1 7-23 см Сұрлау-ақшылды-қоңырқай, аздап тығыздау, тамыр жүйесі қалың
ұйысқан, карбонаттар дағы сиректеу.
В2 23-53 см Сұрлау, ұсақ карбонатты көзшелері сиректеу, тығыздау, дара
тамырлар кездесетін түйіршікті, құмдауытты.
Вс 53-80 см Ақшыл-сұрлау, кесекті, карбонаттың сирек жайылған дақтары бар
ауыспалы қыртыс.
Ск 80-110 см Гипспен қаныққан құба-сарғыш-қоңыр, жеңіл саздақты қабат.
С1 110-168 см Құба сары, қиыршық тасты, тығыз қабат.
С2 168-200 см Жыныс қыртысына ауысатын қабат, гипстің жаңа құрылым-дары
байқалады, төменгі қабаты ақшыл, аздап тығыздау, орташа
саздақты.
2-кесте.Жусанды – эфермерлі жайылымдағы ашық боз топырақ түрінің
механикалық құрамы
Топырақ Түйірлер көлемі, мм; олардың мөлшері абсолютті-құрғақ топырақтағы % есебімен
қабаты, см
1-0,25 0,25-0,05 0,05-0,01 0,01-0,005 0,005-0,001 0,001 0,01
0-8 12,01 73,84 7,82 1,15 12,38 2,80 6,33
8-30 14,69 73,62 5,44 1,01 1,23 4,01 6,25
50-80 11,64 65,3 5,58 3,77 6,28 7,43 17,48
110-130 9,62 55,83 10,12 5,79 7,88 10,76 24,43
3-кесте – Физиологиялық кешендегі қалыпты боз топырақ түрінің құрамындағы
ерітінді заттардың мөлшері
пайыз есебімен
Топырақ Тұздар Сілтілігі Cl’ SO4’’ Ca’ Mg’’ Na+K
қабаты, см қосындысы
1-0,25 0,25-0,05 0,05-0,01 0,01-0,005 0,005-0,001 0,00 0,01
0-10 1,29 54,65 22,16 5,43 11,05 5,39 21,87
10-20 1,44 57,72 19,91 5,72 9,22 5,99 20,93
20-30 0,65 53,99 22,5 6,51 9,60 6,45 22,56
30-40 0,57 56,36 20,01 6,57 8,37 8,12 23,06
40-50 0,41 56,42 19,52 6,12 9,43 8,10 23,65
50-60 0,52 55,41 20,80 5,01 9,49 8,71 23,21
60-70 0,61 55,85 21,24 6,17 7,83 8,30 22,30
70-80 0,66 56,0 20,69 5,60 8,33 5,72 22,65
80-90 0,45 58,1 18,43 5,32 8,71 8,99 23,02
90-100 0,56 56,35 20,73 4,58 9,04 8,74 22,36
Топырақтағы шірінді мен азоттың мөлшері өте аз. Жоғарғы қабатында
шірінді 0,57, азот 0,05% қана. Мұндай жағдай 2008 жылы қайта анықтау
кезінде де байқалды. Топырақтың 0-8 см қабатындағы шіріндінің мөлшері 0,65,
8-30 см – 0,63% болды. 1-кестеде көрінгендей, топырақтың реакциясы сілтілі
(рН 8,4-8,6), тұздардың қосындысы 0,073-0,088%.
Көлемі 1-0,25 мм түйірлердің мөлшері 9,62-14,69, 0,25-0,05 мм – 55,83-
73,84% болды. Атап өтетін жағдай, олардың мөлшері топырақ қабаты тереңдеген
сайын төмендейді, ал 0,01 түйірлердің мөлшері, керісінше көбейіп, 24,43%
құрады (2-кесте).
Физиологиялық кешеннің топырақ жамылғысы жоғарыда көрсеткеніміздей,
қалыпты боз топырақ. Мұнда жауын құртының тіршілігінің ізі төменгі 20-40 см
қабаттарында жақсы байқалады. Сондықтан топырақ құрылымы түйіршіктене
бастайды. Жеңіл еритін тұздардың мөлшері өте аз.
5-кесте. Топырақ кескінінің сипаттамасы төмендегідей:
А1 0-15 см Сұр, құба дақты, шымды, тамырлы, жоғарғы жағы қатпарлы, одан
төменгісі кесекті, саздақты.
А2 15-30 см Ашық сұр, құба дақты, тығыз, аз тамырлы, кесекті-түйіршікті,
ауырсаздақты.
В1 30-45 см Құбалау-ашық сұрлы, карбонат көгі кездеседі, тығыз, аз
тамырлы, түйіршікті, ауырсаздақты.
В2 45-70 см Жауын құрты жүріп өткен қуыстардың қабырғасына карбонат
зеңінің көптеген дақтары жабысқан сұрлы-ашық-құбалы, тығыз,
ауырсаздақты.
Вс 53-80 см Карбонат зеңі тараған құба қыртыс, аз тамырлы, түйіршікті –
жаңғаққа ұқсастау, ауырсаздақты.
С1 90-110 см Ақшыл дақты, карбонатты сары, тығыз, піллә ұқсас топырақ
кездеседі, майда жаңғақты, ауырсаздақты.
С2 110-140 см Ашық-сары, ылай дақтары басталады.
Бақтыөлең тәжірибе жайының боз сұр топырағына қарағанда физиологиялық
кешеннің сұр топырағы құнарлы келеді. Мұндағы топырақтың 0-10 см
қабатындағы шірінді мөлшері 1,25%, 10-20 см – 0,94%. Топырақтың реакциясы
6,6-7,4, тұздардың қосындысы жоғарғы қабаттарда 0,088-0,11%, ал төменгі
қабаттарда – 0,059-0,095% құрайды (3-кесте).
4-кестеден көрінгендей, көлемі 1,0-0,25 мм топырақ түйіршіктерінің
мөлшері жоғарғы 0-20 см қабатында төменгілерге қарағанда екі еседен жоғары,
ал басқа түйіршіктер мөлшері барлық қабаттарда бірдей дерлік.
Сонымен, Бақтыөлең және Физиологиялық кешеннің топырағын сипаттау
нәтижесі олардың құнарлығының бірдей емес екенін көрсетеді.
Бақтыөлең тәжірибе жайының топырақ құрамы жеңілдеу, құнарлығы төмен,
эрозияға бейімдеу. Физиологиялық кешеннің топырақ құрамы керісінше ауырлау,
және құнарлығы жоғары.
С.Әбдіраймов (38( зерттеулері көрсеткендей, жауын-шашынның молдығына
және түсу мерзіміне байланысты топырақтың жоғарғы қабатындағы ылғал мөлшері
өзгеріп отырады және мамырдың ортасынан бастап азая бастады. Бұл жағдай екі
жаққа да тән. Ерекшелігі сол, Физиологиялық кешенде топырақтың құрғауы кеш
жүреді.
2.4 Өсімдігі
Климат өзгешеліктері және топырақ құрамының біркелкі болмауы себебінен
тәжірибе жайларындағы өсімдіктер жамылғысы түрлі болып келеді.
Жалпы, Оңтүстік Қазақстанның өсімдік жамылғысы туралы деректер
Н.В.Павлов (39(, Е.П.Коровин (40( еңбектерінде берілген.
Н.К.Аралбаев және т.б. (41( келтірген мәліметтерге сүйенсек, Бақтыөлең
тәжірибе жайының өсімдік жамылғысы эфемероидты (Carex pahustilis, Poa
bulbosa) – жусанды (Artemisia diffusa, A.turanica), гүлқайыр және
көбенқұйрық аралас, Физиологиялық кешенде –эфемеройдты (Phlomis
salicifolia, Ferula және Cousinia түрлері, Eremurus saogdianus, Aegiloрs
cylindrica, A.truincialis, Taenaitherum, Crinitum және т.б.) – жусанды
(Artemisia karatavica, A.vallida) – қоңырбас жартылай саванналық. Ал Қазақ
КСР атласында екі тәжірибе жайылымының да өсімдік жамылғысы қияқөлеңді-
эфемероидты және қоңырбасты-қияқөлеңді-эфемероидты (Poa bulbosa, Carex
pachystiles, Aegilops triuncialis) аймақта жатыр.
Біздің зерттеулер көрсеткендей Бақтыөлең тәжірибе жайының топырақ
жамылғысының боз сұр және құм төбешіктерінен тұруына байланысты мұнда сазды
және құмды алқаптарда кездесетін өсімдіктердің өсуіне мүмкіндік береді.
Физиологиялық кешенде негізінен сазды алқаптардың өсімдіктері басым.
Бақтыөлең тәжірибе жайында және оның айналасында өсімдіктердің 105
жуық түрі бар екені анықталды. Бірақ әр жылдардағы ауа райының қалыптасуына
байланысты олардың саны өзгеріп отырады. Өсімдік жамылғысының басым бөлігі
эфемерлер. Олардың өсіп-дамуы көктемнің соңы- жаздың басында аяқталады. Жиі
кездесетін түрлері ол шөл жауылшасы (Alyssum desertorum), тоты көкнәр
(Papaver croceum), түркістан айқайыңы (Malkolmia turkestanica), жіңішке
сабақ таспа (Astragalus filiaulis), ноқатек, шытыр (Trigonella orthoceras),
сүйкімді эспарцет (Onobrychis amoena), көбікше диартрон (Diartron
vesiculosum), татар шөпжияры (Uxioliron tataricum), құм жуасы (Allium
sabulosa), жапырақты сарғалдақ (Panunculus polirhirus) және басқалар.
Жеңілдеу топырақтарда эфемерлерден мортық (Eremopyrum) түрлері, нәзік
киікоты (Tiriphora tenuior), сондай-ақ ұзақтау өсіп-дамитын біржылдық
шөптесін өсімдіктерден құм ебелегі (Ceratocarpus arenarius), сасықгүлді
саған (Girgensohnia oppositiflora), сары тікен (Horaninovia anomalia) және
басқалары өседі.
Өсімдік жамылғысын құрайтын тіршілік түрінің тағы бірі эфемероидтар –
көп жылдық шөптесін өсімдіктер. Бұлардың ішінде көптеп кездесетіні жуашықты
қоңырбас (Poa bulbosa), толық қияқөлең (Carex pachystylis), қаз жуа (Gagea
graminifolia), қызғалдақтар (Tulipa), шырыш (Eremurus anisopterus),
құртқашаштар (Iris tennifolia, I.songiscapa). Ал көбенқұйрық (Cousinia),
сасық сасыр (Ferula foetida), рауғаш (Rheum tataricum), қаргүл таспашөбі
(Astragalus chinoanthus), имек таспашөп (A.flexus), турчанинов таспашөбі
(A.turczaninovii) және басқалары сирек өседі. Құм төбешіктерде бұташық
түріне жататын даражапырақ таспашөп (A.unifoliotatus)жақсы тараған. Бұл
түрлердің өсіп-дамуы эфемерлер сияқты жаздың бас кезінде аяқталады.
Өсіп-даму мерзімі ұзақтау, жаз айларына тура келетін көпжылдық шөптесін
өсімдіктерден домалақ бас (A.globiceps) және түлкіше таспашөптері
(A.alopeciac) кейінгі жылдары кең тарай бастады. Оған себеп тәжірибе
жайының қоршалуында. Қоршау сыртында бұл түрлер өте сирек кездеседі.
Бақтыөлең тәжірибе жайының өсімдік жамылғысында жиі кездесетін әрі
басымдау (доминант) өсімдік түріне жартылай бұташық басты жусан (Artemisia
diffusa) жатады. Аракідік дермене (Artemisia cina) кездеседі. Соңғы жылдары
бұта түріне жататын ақ шеңгел (Halimodendron halodendron) өсуде.
Көп жылдар бойы жайылымды тиімсіз пайдаланудың нәтижесінде түйеқарын
(Salsola pestrifera), шашақты жусан, бүрген (Artemisia scoparia), ақшыл
жусан (A.Leucodes), есекмия (Goebelia pachycarpa) түрлері белең алып
келеді.
Тәжірибе жайындағы жайылым осында тіршілік ететін өсімдіктер
қауымдастығына сәйкес жусанды-эфемерлі түріне жатады. Бұл жайылымның
ерекшелігі – эфемерлі және эфемероидты өсімдіктердің биологиялық
қасиеттеріне байланысты көктем кезінде көк балауса мол болып жазға қарай
төмендей бастайды. Жазда жусанның тіршілігі уақытша тежеледі. Күзде
жусанның қайта өсіп-дамуына байланысты жайылымның өнімділігі көтеріледі.
Сондықтан бұл жайылым көктемгі-күзгі маусымды деп аталады. Оның өнімділігі
жылдарға байланысты гектарына 1,58-4,55 ц құрайды.
Физиологиялық кешенде өсімдіктердің 60-тан астам түрі өседі. Бақтыөлең
тәжірибе жайындағы өсімдіктер түріне қарағанда бұл жерде негізінен
мезофитті түрлер басым. Оларға шалғынды қоңырбас (Poa pratensis), бадам
және шөл еркекшөбі (Agropуron badamence, A.desertorum), тянь-шань жоңышқасы
(Medicago tianschanica), сары түйежоңышқа (Melilotus officinalis), кәдімгі
мыңжапырақ (Achillea millejolium), қызылтаран (Polygonum aviculare), ажырық
(Cynodon dactylon), қылтан шөп (Aegilops triuncialis) және басқалар жатады.
Жусан түрлерінен қаратау (Artemisia karatavica), тянь-шаньдық
(A.tianschanica) кездеседі. Мұнда арамшөптердің кең тарағанын атап өтуіміз
керек. Оларға аққұлақ (Verbascum), сарықалуен (Cirsium), қалуен (Sonchus
arvensis), аққурай (Psoralea drupacea), парсы қарараушаны (Hulthemia
persica), дірілдеуік (Salvia) және басқалар кіреді.
Физиологиялық кешен айналасындағы жайылым түрлері негізінен жусанды-
астық тұқымдас, эфемерлі-жусанды болып келеді. Кейінгі жылдардағы шектен
тыс пайдаланудың нәтижесінде жайылымдық жерлерде қылтықты шөптер, итсигек,
адыраспан, аққурай, дірілдеуік, тағы басқа малға жұғымсыз түрлер көбеюде.
Сонымен, екі тәжірибе жайындағы өсімдік жамылғысын анықтау нәтижесі
олардың құрамында жалпы бұршақ тұқымдасының аз кездесетінін, оның ішінде
көпжылдық эспарцет түрлерінің мүлдем жоқ екендігін көрсетеді. Сондықтан
эспарцеттің шаруашылық, агротехникалық және басқа да маңызды қасиеттеріне
байланысты Оңтүстік Қазақстанның қуаңшылық аймағында оның биологиялық
ерекшеліктерін зерттеу, экологиялық ауқымдылығын және өсіру мүмкіндігін
анықтау мәселесі туындады.
2.5 Зерзат және зерттеу әдістемелері
Оңтүстік Қазақстанның қуаңшылық аймағында эспарцет түрлерін өсіру
мәселесі әлі шешілмеген. Өйткені, оның биологиялық-экологиялық
ерекшеліктері жете зерттелінбеген, егіп-өсіру тәсілдері анықталмаған.
Осыған байланысты біздің ғылыми-зерттеу бағдарламамызға құрғақ аймақтың
түрлі экологиялық жағдайында эспарцет түрлерінің морфологиясын,
биологиясын, мал азықтық құндылығын, экологиясын зерттеуді және өсірудің
агротехникалық тәсілдерін анықтауды мақсат етіп қойдық. Зерттеу жұмыстарын
жүргізу сызбасы 5-суретте келтірілген.
Зерзатқа Сырдария Қаратауында өсетін Оңтүстік Қырғызстанда кездесетін
ферғана түрі Onobrychis ferganica (Sir.) Grossh алынды.
Оңтүстік-Батыс ауыл шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығының
Бақтыөлең тәжірибе жайындағы және Физиологиялық кешендегі тектік қор
көшетжайында эспарцет түрлері жыл сайын бұрынғы Бүкілодақтық өсімдік
институтының әдістемелеріне (42( сәйкес егіліп отырылды. Көшетжайдың қатар
аралығы 60 см, танап аумағы 5-10 м2, қайталануы – 2-3 рет.
Агротехникалық тәжірибелерге негізінен мыналар кірді:
- себу тереңдігінің тұқымның далалық өңгіштігіне әсерін анықтау. Ол үшін
тұқымдар 0,0, 1,0, 2,0 және 3,0 см тереңдікте егілді;
- оңтайлы себу мерзімін анықтау үшін тұқымдар жазық шөлде желтоқсан,
ақпан, тау бөктерінде қараша, желтоқсан және наурыз айларында себілді;
- оңтайлы себу мөлшерін анықтау үшін хорасан түрінің тұқымдары гектарына
1,6; 2,4; 3,2 және 4,0 млн. дана мөлшерінде белгіленді.
Агротехникалық тәжірибелер бұрынғы Бүкілодақтық жемшөп ғылыми-зерттеу
институтының тәсілдемелеріне (43( сәйкес қойылды.
Топырақты дайындау жұмыстары шөл аймаққа және тәлімі жерлерге ұсынылған
ұсыныстар бойынша жүргізілді (44(.
Тәжірибе танаптары жыл сайын арамшөптерден тазартылып отырылды.
Көшетжайда және агротехникалық тәжірибелерде төмендегідей есептеулер мен
байқаулар жүргізілді:
1. Тұқымның зертханалық өнгіштігі, қаттылығы және су сіңіргіш қасиеті
жалпы қолданыста жүрген стандарттарға сәйкес анықталды (45(.
2. Тұқымның егістік өнгіштігі 1 қума метрдегі егілген тұқым және шыққан
өскіндер санын салыстыру арқылы анықталды.
3. Фенологиялық бақылаулар Н.К.Бейдеман (46( тәсілімен жүргізілді.
4. Өскіндердің, жас және жетілген өсімдіктердің сақталуын бірінші жылы
сәуір, мамыр, маусым айларында, кейінгі жылдары көктемде және жазда тұрақты
алынған шаршы метрдегі сақталған өсімдіктер санын салыстыру арқылы
анықталды.
5. Өсімдіктердің өсуін бақылау бірінші жылы сәуір, мамыр, маусым, шілде
айларында, кейінгі жылдары негізінен толық гүлдеу кезінде жүргізілді.
.6. Мал азықтық өнімнің химиялық құрамы Оңтүстік-Батыс ауыл шаруашылығы
ғылыми-өндірістік орталығының биохимиялық зертханасында, топырақтың жоғарғы
қабатындағы қарашірік мөлшері ҚР АШМ-нің Оңтүстік Қазақстан
гидрогеологиялық-мелиоративтік экспедицясының зертханасында анықталды.
Тәжірибе нәтижесінде алынған мәліметтер Б.А.Доспехов (47( ұсынған
формулалар бойынша өңделді.
3 Зерттеу жұмыстараның нәтижелері
3. 1. Тұқымының өнгіштігі
Белгілі болғандай жаңа мал азықтық өсімдіктерді екпе жайылым жасау ісіне
пайдалану мәселесінде олардың тұқыммен көбею мүмкіндігінің орны ерекше.
Сондықтан эспарцет тұқымының Оңтүстік Қазақстанның құрғақшылық аймағы
жағдайында биологиялық ерекшеліктерін білу қажет.
Біздің зерттеулер көрсеткендей, ферғана эспарцетінің жемісі бір ұялы,
бір дәнді қақырамайтын бұршаққапқа жатады (5-сурет). Пішіні жартылай ай
іспеттес сопақтау келеді, орташа ені 4,2±0,37 мм, ұзындығы – 6,3±0,32 мм (Б
қосымшасы). Жеміс жиегінің жоғары жағында қысқа тісшелер дамыған. Қабығы
жұқалау әрі оңай үгітіледі. Мың данасының салмағы 18,0-24,0 г. Бұршаққап
ішіндегі дән бос орналасқан, бүйрек тәріздес, толық. Беті тегіс, жылтыр,
қоңыр түсті, тұқымкіндігі анық байқала бермейді. Орташа ені 2,6(0,25 мм,
ұзындығы – 3,8±0,42 мм. Мың данасының салмағы орташа есеппен 15,2±1,38 г.
5-сурет – Фергана эспарцетінің жемісі, дәні және бөрткен дәні
Р.Я.Пленник (48( бұршақ тұқымдасына жататын өсімдіктерін зерттеу
нәтижесінде жемістерінің екі ұялы болуы олардың қоршаған ортаның қолайсыз
әсерлеріне бейімделген көрсеткіштерінің біріне жатады деп тұжырым жасаған.
Тұқым өнгіштігі мен оның тіршілік қабілетін сақтау қасиеттерін зерттеу
нәтижелері ферғана эспарцетінің жаңа жиналған тұқымы құрамында қатты
дәндердің мүлдем аз болатынын көрсетті. Су сіңіру қабілеті өте жоғары.
Төмендегі 5-кестеден көрінгендей, ферғана түрінің дәндері дәндері бір
тәуліктің ішінде 103%, екінші тәуліктен соң 18% су сіңіріп, 36% бөрткен.
Бесінші тәуліктен соң ферғана түрінің дәндеріндегі су мөлшері мүлдем
өзгермеген, бірақ 93% бөрткен. Алтыншы тәуліктен соң дәндері түгел дерлік
өніп шыққан болды. Кейінгі тәуліктерде су сіңіру көрсеткіші өзгермеді және
дәндері бұзыла бастады. Демек қатты дәндер ферғана түрінде 7%. О.Нұрбев
(29( қатты дәндердің кездесуі түрдің әлі толық мәдени дақылға
айналмағанынан деп есептейді.
6-кесте – ферғана түрінің тұқымының суды сіңіру мөлшері және бөрткен
дәндерінің үлесі
пайыз есебімен
Түр Көрсеткіштері Тәулік
1 2 3 4 5 6
Ферғана сіңген су 103 121 125 125 125 125
мөлшері
бөрткен дәні 6 36 60 76 93 93
Жоғарыда аталып өткен ерекшеліктер сақталу мерзімі түрлі дәндердің су
сіңіру және өнгіштік қасиетін тексеру кезінде де байқалды (6-кесте).
7-кесте – ферғана түрінің сақталу мерзімі әртүрлі дәндерінің суды сіңіруі
және өнгіштік көрсеткіштері
пайыз есебімен
Тәулік Сағат Көрсеткіштер Түр
ферғана
сақталу мерзімі
3 жыл 2 жыл 1 жыл
1 1030 сіңген су 7 6 46
бөрткен дәні 2 6 14
1230 сіңген су 35 37 69
бөрткен дәні 19 30 33
1430 сіңген су 71 81 92
бөрткен дәні 51 58 66
1730 сіңген су 80 100 100
бөрткен дәні 72 75 90
2 900 сіңген су 100 131 115
бөрткен дәні 72 90 91
1230 сіңген су 107 131 115
бөрткен дәні 88 90 91
1730 сіңген су 107 131 115
бөрткен дәні 88 92 93
3 900 сіңген су 114 131 115
бөрткен дәні 91 91 93
өнген дәні 24 16 24
4 900 сіңген су 114 131 115
бөрткен дәні 91 94 93
өнген дәні 35 18 26
ферғана эспарцеті 114% су сіңірген. Бөрткен дәндерінің үлесі тиісінше
15 және 91%, өнген дәндері 3 және 35% құрады. Мұндай жағдай бір жыл
сақталған дәндерде де байқалды. Қатты дәндердің үлесі ферғана түрінде 7-9%,
Кезінде А.В.Попцов (49( қатты тұқымдардың өнуі қиын екендігін, сондай-ақ
олардың сыртқы қабығын алып тастаған немесе сызатталған жағдайда өну
қабілетінің жоғарылап, қоршаған ортаның температурасына қарамай өне
беретінін атап көрсеткен. Бұл тұжырымдардың дұрыстығын біздің жүргізген
тәжірибелер нәтижесі де растап отыр. 6-суретте эспарцет түрлері жемісі мен
дәнінің бірінші күнгі суды сіңіру қарқыны көрсетілген.
Құмдық эспарцет түрінің дәні үш күнде 78%, жемісі 97% су сіңірген.
Біздің тәжірибеде бірінші күннің өзінде бір сағаттан соң жемісі 55%, дәні
50%, екі сағаттан соң тиісінше 61 және 60%, алты сағатан соң 87 және 82% су
сіңірген. Осылайша ферғана түрінің жемісі де, дәні де суды жақсы сіңіреді.
Сондықтан оның жеміс қабығымен және қабығынсыз дәндерінің зертханалық
өнгіштігінің айырмашылығы тым жоғары емес. Жеміс қабығымен қойылған
дәндердің 62-70%, жеміс қабығынсыздары 82-90% өніп шығады.
Осы жерде жеміс қабығының дәнді сыртқы орта әсерінен қорғаушы ретінде
ғана емес ылғал жинаушы қызметін атқарушы ретінде де маңызды орын алатынын
айтуымыз керек.
Эспарцет түрлерінің егістік өнгіштігі әр жылдардың қалыптасқан ауа
райына және өсіру ортасына байланысты өзгеріп отырды. Салыстырмалы түрде
оның жоғары көрсеткіші Физиологиялық кешен жағдайында, яғни тау
бөктеріндегі жазықта байқалды (8-кесте). Осы аймақта ферғана түрінің
егістік
8-кесте –Ферғана түрлері тұқымының егістік өнгіштігі
пайыз есебімен
Түр Тұқым Бақтыөлең тәжірибе жайы Физиологиялық кешен
түрі (шөл аймақ) (тау бөктерлік аймақ)
жыл орташа жыл орташа
2006 2007 2008
себу мерзімі
желтоқсан ақпан қараша желтоқсан наурыз
Ферғана 2007 Жеміс 65,0 48,6 78,0 78,0 74,0
2008 Жеміс 45,6 13,1 53,0 52,0 42,3
Жоғарыдағы 9-кестеде келтірілген мәліметтерден байқалғаны, ол қараша
және желтоқсан айында егілген тұқымдардың егістік өнгіштігі жоғары келді.
Әсіресе көктем айлары құрғақтау келген 2007 жылы кеш мерзімде егілген
тұқымдардың өнгіштігі төмен. Сонымен ферғана түрдің де тұқымын себудің
оңтайлы мерзімі қараша-желтоқсан айларына тура келеді. Тау бөктеріндегі
жазықта тұқымы суды тез сіңіретін ферғана түрін наурыз айында да себуге
болатынын тәжірибе көрсетіп берді.
Егістік өнгіштікке тұқым себу тереңдігінің де әсері көп. Әсіресе, ол
жазық шөлде айқын көрінеді.
Тау бөктеріндегі жазықта егістік өнгіштігінің көрсеткіші себу
тереңдігіне байланысты көп ауытқымайды. Мысалы, 2006 жылы ферғана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Аннотация
КІРІСПЕ 6
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ 8 1 Негізгі бөлім
1. Эспарцеттің жіктелуі және ареалы 8
1. Эспарцетті егіншілікке енгізу тарихы, оның экологиялық-биологиялық
ерекшеліктері және шаруашыльқ қасиеттері 9 ТӘЖІРИБЕ ЖҮРГІЗУ
ЖАҒДАЙЛАРЫ, ЗЕРТТЕУ ЗЕРЗАТТАРЫ
МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕРІ 12
1. Орналасуы 12
2. Климаты 14
2.3 Топырағы 15
4. Өсімдігі 20
5. Зерзат және зерттеу әдістемелері 22
3 Зерттеу жұмыстарының нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... .. 25
3.1 Тұқымының өнгіштігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.. 25
3.2
Фенологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 30
3.3 Өсу
қарқындылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 33
3.4 Тамыр жүйесінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 39
3.5 Азығының химиялық
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
42
3.6 Эспарцет түрлерінің зиянкестер және аурулармен зақымдануы ... ... .
45
4 ферғана Эспарцетін өсірудің агротехникалык тәсілдері 47
4.1 Алқаптар таңдау және топырақты
дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
4.2 Себу
мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 49
4.3 Тұқым себу
тереңдігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 51
4.4 Тұқым себу
мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 52
5 ЭСПАРЦЕТ ТҮРЛЕРІН ӨСІРУДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ТИІМДІЛІГІ 55
ҚОРЫТЫНДЫ 57
Өндіріске ұсыныстар 58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІ3ІМІ 59
нормативтерге сілтемелер
Дипломдық жұмысты дайындау кезінде төмендегі үлгі-талаптарға сілтемелер
жасалды:
1. МҰТ 7.32 – 2001 мемлекетаралық үлгі-талап. Құрылымы мен рәсімдеу
ережелері.
2. МҰТ 7.1 – 84. Ақпарат, кітапхана және баспа істері жөніндегі үлгі-
талаптар жүйесі. Құжаттың әдеби көрсеткіштер сипаттамасы. Құжат жасаудың
жалпы талаптары мен ережелері.
Белгілер мен қысқартылған сөздер
Дипломдық жұмыста келесі белгілер мен қысқартылған сөздер пайдаланылды:
т.б. – тағы басқа
цга – 1 гектар жерден центнер есебімен алынған өнім мөлшері
ц – центнер
кг – килограмм
г – грамм
мг – миллиграмм
см – сантиметр
мм – миллиметр
% - пайыз
аз.ө. – азықтық өлшем
км – километр
м – метр
С0 – Цельсий бойынша градус
рН – топырақ ортасының реакциясы
АШЗ – азотсыз шырсөлді заттар
НСО3 – көмірқышқыл қалдығы
СО3 – карбонат қалдығы
Сl – хлор
SO4 – күкірт тотығы
Са – кальций
Mg – магний
Аннотация
Оңтүстік Қазақстанның қуаңшылық аймағында эспарцет түрлерін өсіру
мәселесі әлі шешілмеген. Өйткені, оның биологиялық-экологиялық
ерекшеліктері жете зерттелінбеген, егіп-өсіру тәсілдері анықталмаған.
Зерттеу жұмысына қамтылған эспарцеттің хорасан түрі Оңтүстік Қазақстанның
шөл аймағы үшін жаңа мал азықтық өсімдіктер болып табылады. Олардың
биологиялық ерекшеліктерін және шаруашылық құндылығын зерттеу нәтижелері
бұл түрді өндіріске енгізуге және селекция іс-жұмыстарына пайдалануға
болатындығын анықтап отыр. Тез өсіп-дамуы, құнарлы мал азығы өнімін ерте
қалыптастыруы, жақсы тұқым байлауы, топырақты азотпен байытуға және
өздігінен көбею қасиетінің жоғары болуы олардың маңыздылы-ғын арттыра
түседі.
Бүгінгі шөл аймақта қалыптасқан жағдайға байланысты бүл түрдің
маңыздылығы ерекше болып отыр. Бұған себеп табиғи жайылым шұрайлылығын
арттырумен қатар жемшөптің сақтық қорын жасау қиыншылығы. Өйткені, көп
шаруа қожалықтары суармалы жерлерден әр түрлі қашықтықта орналасқан. Ол
жерлерде шөп дайындау, оны отарға жеткізу көп қиындыққа, орынсыз шығынға
әкеліп соқтырады, сөйтіп өнімнің өзіндік құнын жоғарылатады. Табиғи
жайылымдарды жылма-жыл шабындыққа пайдалану жайылым жерін тоздырып,
шұрайлылығын төмендететіні белгілі. Бүгінде әр шаруа қожалықтары жанынан
екпе шабындық жасау анағұрлым тиімді болып есептелінеді. Осыған байланысты
олардың өсіп-дамуына бірінші кезекте септігін тигізетін агротехникалық
тәсілдерді анықтау жұмыстарын жүргізуді дұрыс көрдік.
Ферғана түрін өсірудің түқымын дайындау, топырақты өңдеу, тұқым себу
мезгілі мен терендігі және мал азықтық құндылығы анықталды.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Соңғы жылдары Республикамыздың ауыл шаруашылығы
саласында оң өзгерістер жүріп жатыр. Саланың жалпы өнімінің көлемі жылдан-
жылға артып келеді.
Мұның бәрі еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге
бағытталған әлеуметтік-экономикалық саясаттың нәтижесі. Әрине бұл саясатты
жүзеге асыруда мал шаруашылығының маңызды орын алып отырғаны белгілі.
Халқымыздың, өнеркәсіптің мал өнімдеріне деген өскелең талабына сай мал
шаруашылығын тұрақты өркендету қажеттілігі туындап отыр. Осыған орай оның
жемшөп шаруашылығын жандандыру және дамыту бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің біріне жатады.
Мал азығының негізгі қорын 182,4 миллион гектар жерді алып жатқан табиғи
жайылым құрайды [1]. Оңтүстік пен батыс аймақтардың жайылым шығымдылығы мал
шаруашылығының жемшөпке деген қажетінің 80-90 % дейін қамтамасыз етеді.
Дегенмен көп жылдар бойы жүйесіз пайдалану салдарынан көптеген жайылымдық
алқаптардың өнімділігі төмендеп, өсімдік жамылғысындағы бағалы мал азықтық
түрлердің жойылып кету қаупі төніп отыр. Бүгінгі таңда шөп бітімі азайған
табиғи жайылымдар мен шабындық-тардың көлемі Республика бойынша 25,6 млн
га, соның ішінде Оңтүстік Қазақстанда 1,5 млн га жеткен [2].
Бұл жайылымдық жерлердің пайдалы мал азықтық өсімдіктер қатары сиреп,
көлемі азаюда (3, 4(, есесіне улы және зиянды арамшөптер басуда, топырақ
құрамы-ның нашарлап, қарашірік мөлшерінің төмендеуіне әкеліп соғуда (5(.
Мұның өзі қазіргі дамып келе жатқан нарықтық экономика жағдайында мал
өнімділігін арттыру және сапасын жақсартуда көптеген қиындықтар туғызып
отыр.
Сондықтан, бүгінгі заман талабына сәйкес мал шаруашылығында қалыптасып
отырған меншік түрлері үшін табиғи жайылымды сақтау мен пайдалану
арасындағы қатынасты сақтай отырып, мал басын көбейту мен сапасын жақсарту
талабы кезек күттірмейтін міндеттердің бірі болып қала бермек. Әрине, бұл
мәселені шешудің төте жолы жайылымдарды тиімді пайдалану мен жақсарту
шараларын іске асырған жағдайда ғана болатындығын озық тәжірибе мен ғылыми
зерттеулер нәтижесі көрсетіп отыр. Соның ішінде табиғи мал азықтық
өсімдіктер байлығын пайдалана отырып екпе жайылымдар жасау орны ерекше.
Соңғы жылдары Ресейдің оңтүстігінде, Орта Азия мен Қазақстанның
қуаңшылық аймағында екпе жайылымдар жасау үшін пайдалануға болатын мал
азықтық өсімдік түрлерінің саны 40-тан асып жығылады (6, 7, 8, 9(. Соның
ішінде жерсіндіру жұмысы мен мәдени дақыл ретінде сынау үшін ұсынылған
өсімдіктер қатарында Onobrychis Adans туысының түрлері бар. Дегенмен
Оңтүстік Қазақстанның қуаңшылық аймағында, көптеген пайдалы шаруашы-лық
және агротехникалық маңыздылығына қарамастан, эспарцетті екпе жайылым жасау
ісіне пайдалануға бағытталған ғылыми ізденістер жеткіліксіз деңгейде
жүргізіліп келеді. Сонымен қатар оның жергілікті шөл аймақтағы экологиялық-
биологиялық ерекшеліктері және шаруашылық-пайдалы қасиет-тері туралы
мәліметтер жоқтың қасы.
Диплом жұмысы 2007-2008 жылдары бұрынғы Қазақ қаракөл шаруашылығы ғылыми-
зертеу институтында және қазіргі Оңтүстік-Батыс ауыл шаруашылығы ғылыми-
өндірістік орталығында жүргізілген.
Зерттеулердің мақсаты. Оңтүстік Қазақстанның қуаңшылық аймағында
эспарцетті өсіру мүмкіншілігін анықтау үшін, оның ферғана (Onobrychis
ferganica (Sirj.) Grossh) түрінің биологиялық ерекшеліктері және өнімінің
қалыптасу заңдылықтарын анықтап, өсіру тәсілдерін зерттеу осы жұмыстың
негізгі мақсаты болды.
Зерттеулердің міндеттері:
• Эспарцеттің ферғана түрі тұқымының морфологиясы мен өнгіштігін
анықтау;
• қуаңшылық аймақтың түрлі экологиялық жағдайында эспарцет түрлерінің
шаруашылық-биологиялық қасиеттерін айқындау;
• тіршілік жылына қарай эспарцет түрінің өсіп-дамуын зерттеу;
• ферғана эспарцетін өсірудің негізгі агротехникалық тәсілдерін
зерттеп дайындау;
• эспарцет түрлерін пайдаланудың экономикалық тиімділігін бағалау.
Зерттеулердің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы –
Оңтүстік Қазақстанның қуаңшылық аймағының түрлі экологиялық жағдайында
эспарцеттің фергана түрінің биологиялық-экологиялық ерекшеліктерінің
анықталуында, өсіп-даму және өнімінің қалыптасу заңдылықтарының, сонымен
қатар егіп-өсірудің негізгі агротехникалық тәсілдерінің алғаш рет
зерттеліп, негізделуінде.
Зерттеу нәтижелерінің практикалық құндылығы. Оңтүстік Қазақстан-ның
қуаңшылық аймағының түрлі экологиялық жағдайында екпе жайылым және шабындық
жасау үшін жазық шөлде және тау бөктеріндегі шөлде ферғана эспарцеттерін
өсіруге болатыны анықталды. Оларды егіп өсірудің негізгі агротехникалық
тәсілдері ұсынылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- Оңтүстік Қазақстанның қуаңшылық аймағының түрлі экологиялық жағдайында
Onobrychis ferganica түрлерінің биологиялық ерекшелігі, негізгі
агротехникалық тәсілдері және экономикалық тиімділігі.
Жұмыстың көлемі және құрылымы. Диплом көлемі 63 бет, 19 кесте, 11
суреттен, кіріспеден, 5 тараудан, қорытынды, өндіріске берілетін ұсыныстар,
68 пайдаланылған әдебиет тізімі және қосымшадан тұрады.
Әдебиетке шолу
1.1 Эспарцеттің жіктелуі және ареалы
Эспарцет Fabaceae тұқымдасының Onobrychis Mill (Adans) туысына жатады.
Жалпы эспарцеттің туыс болып қалыптасу тарихын В.М.Кузнецов (10( жан-жақты
келтірген. Ол Г.В.Ширяев еңбектеріне сүйене отырып, Onobrychis атауының
бірінші рет біздің эрамыздан бір ғасыр бұрын өмір сүрген Диоскорида
шығармасында аталғанын, алғашқы дұрыс сипаттамасы 1576 жылы жарық көрген
Lobel еңбегінде келтірілгенін, содан кейін көптеген өзгерістерге ұшыраған
бұл туыc 1763 жылы M.Adanson еңбегі арқылы Onobrychis туысы болып
тыңғылықты аталып қалғанын айтады.
Onobrychis туысы 164 түрден тұрады, оның 62 түрі бұрынғы СССР
территориясы аумағында, 8-і Қазақстанда кездеседі.
Мәдени дақыл ретінде таралғаны кәдімгі эспарцет – Onobrychis viciafolia
Scop., кавказдық – O.transcaucasica Grosch, құмдық немесе дондық эспарцет –
O.arenaria (Kit.) Д.С
Біздің жұмысымызға қамтылған ферғана – O.ferganica (Sir.) Grossh.
түрлері мал азықтық өсімдік ретінде соңғы 20-30 жыл көлемінде зерттеліне
бастады Осы жерде айта кету керек, O.ferganica түрі алғашқы кездері құмдық
эспарцеттің бір тармағы ретінде O.arenaria var.ferganica Sir. деп аталған.
А.А.Гроссгейн [11] оны түр деңгейіне көтерген. Жалпы бұл түр Қазақстан
флорасында дондық – O.tanaitica деген атпен берілген В.М.Кузнецов (10(
келтірген П.П.Сергиевская пікірі бойынша O.tanaitica Spreng. пен O.arenaria
(Kit.) Д.С. атаулары бір түрдікі. Соңғы кезде С.А.Абдуллина (12(
O.tanaitica орнына O.arenaria атауын қолданған. Н.С.Камелин (13( Сырдария
Қаратауында кездесетін ферғана экспарцетін құмдық экспарцеттің бір тармағы
деп көрсеткен.
Дегенде, біздің бақылауларымыз да ферғана эспарцетінің Алматы және
Ақтөбе облыстарынан алынған құмдық эспарцетке ұқсайтынын көрсетті. Осылайша
ферғана эспарцетін құмдық эспарцеттің оңтүстік таулы аудандарда таралған
бір тармағы деп қарауға болады.
. О.Е.Aгаханянц (14( соңғы түрдің Памир тауларында теңіз деңгейінен 1950-
3900 м биіктікте өсетінін және ксерофит екенін атап өткен.
В.М.Кузнецов (10( эспарцеттің кейбір түрлерінің ареалын келтірген.
Олардың негізгі таралған аудандары Кіші Азия, Орталық Еуропа, Батыс Еуропа,
Сібір, Қазақстан, Орта Азияда жатыр. Оны Н.И.Дзюбенко, Е.А.Дзюбенко,
А.Н.Дзюбенко (15( жасаған Onobrychis arenaria (Kit) Д.С. түрінің ареал
картасынан да көруге болады (1-сурет). Суретте көрінгендей бұл түр Сырдария
Қаратауында, Жоңғар-Тарбағатай тауларында, Памирдің бөктерінде кездеседі.
Дегенде, Өзбекістан ғалымдары құмдық эспарцетке жататын ферғана түршесін
түр ретінде зерттеп келген. Мысалы, Т.Байкабылов (17( O.ferganica түрінің
Өзбекстанда кездеспейтінін айтқан. Ол оның кариологиясын анықтау үшін
Қырғызстанның Шатқал жоталарының бөктерінде теңіз деңгейінен 1500-1800 м
биіктікте жатқан Актассай және Пашаата қойнауларында өсетін үлгісін
жинаған.
Н.Қ.Аралбаев және басқалардың (2( мәліметі бойынша O.tanaitica Spreng.
Қазақстанның Шу-Іле, Ембі, Торғай, Зайсан, Мойынқұм, Оңтүстік Үстірт
флоралық аудандарынан басқа аудандардың бәрінде кездеседі. Табиғи өсетін
алқаптары қиыршықты, боры мен әгі шығып жатқан жерлер, далалы және шалғынды
аймақтар. Оңтүстік Қазақстан облысының барлық аудандарына кездеседі
делінген. Ескерілетін бір жағдай: Т.Е.Дарбаева (17( Солтүстік-Батыс
Қазақстанның борлы ландшафттарындағы сирек кездесетін өсімдіктерді зерттей
отырып, O.arenaria түрін жоғалу қаупі бар түрлерден кейінгі осалдау
түрлерге жатқызған. Демек, оның жабайы популяциясының қазіргі табиғи
жайылымды ретсіз пайдалану жағдайы белең алып жатқанда, жоғалып кетуі әбден
мүмкін. Бүгіннің өзінде оның тұқым салып тұрған алқаптарын кездестіру
неғайбыл. Оңтүстік Қазақстанның шөлді-таулы аймақтарына жүргізілген
экспедициялар кезінде O.arenaria ұрығы жиналмағаны белгілі.
Сонымен O.ferganica түрінің таралу аймағын салыстыру негізінен табиғат-
климаты жұмсақтау далалы аймақтарға жақындау келетіні байқалады.
Ю.С.Григорьев, Л.М.Разумова (18( эспарцеттің біржылдықтар – эфемерлер
түрлерінің қалыптасуының экологиялық-генетикалық қатарын былай көрсеткен:
тікенді ксероморфты бұталар (O.echidna) ( көпжылдық шөптесін
(O.chorassanica, O.schugnanica және басқалар) ( біржылдықтар – эфемерлер
(O.micrantha, O.pulchella).
1.2 Эспарцетті егіншілікке енгізу тарихы, оның экологиялық-биологиялық
ерекшеліктері және шаруашылық қасиеттері
Табиғи жайылымдардың шұрайлылығын көтеру, екпе жайылымдар жасау мәселесі
қандай-да топырақ-климат аймағы болмасын, әуелде жабайы мал азықтық
өсімдіктерді пайдалану арқылы жүргізілгені белгілі. Әрине бірінші кезекте
жергілікті өсімдік байлығы, уақыт өте басқа аймақтардың өсімдік түрлері
қамтылған.
Құрғақшылық аймақта жабайы мал азықтық өсімдіктерді пайдалану жұмысы
алғашқы рет Ресейдің оңтүстігінде басталған. 19 ғасырдың 90 жылдарында
В.С.Богдан жергілікті еркекшөп түрлерін зерттеп, екпе шабындықтар жасауға
пайдаланған 20 ғасырдың отызыншы жылдарынан бастап осы өңірде өсетін изен
түрлерін анықтап, олардың экологиялық-биологиялық ерекшелік-терін ескере
отырып өсіру үшін П.П.Бегучев (19(, А.Д.Дударь (20( және басқалар көптеген
ғылыми жұмыстар жүргізді. Басқа аймақтардан алынған теріскен, сексеуіл
түрлерін жерсіндіріп, өсіру мүмкіндігін Н.А.Матвеев (21(, А.Г.Гаель (22(
еңбектері дәлелдеді. Сортаң жерлерді игеруде қараматау өсімдігінің пайдалы
екендігін О.А.Лачко және басқалар (23( жүргізген зерттеулер көрсетті.
Орта Азия мен Қазақстанның құрғақшылық аймағында жабайы мал азықтық
өсімдіктерді зерттеу жұмыстары 20 ғасырдың 30 жылдарынан басталды Орталық
Қазақстанның сазды шөлінде А.М.Ғаббасов (24( жүргізген тәжірибе нәтижелері
жергілікті тастақты жерде өсетін изен үлгісінің бейімделгіштік қасиетінің
жоғары екенін көрсетті. Ұлы Отан соғысынан кейін басталған зерттеулер
көптеген нәтижелер әкелді. Өзбекстанның түрлі экологиялық жағдайында,
В.А.Парамонов (25(, Т.Рахимова (26( және басқалар жүргізген тәжірибе
нәтижесінде сексеуіл, изен, кейреуік, шоған, жүзгін түрлерін өсіру
мүмкіндігі анықталды. Тәжікстанда Л.П.Синьковский жетекшілігімен жусан,
шытыршық, изен түрлерін шабындықтар жасау мақсатында да пайдаланды (27(.
Қырғызстанның құрғақшылық аймағында негізінен жергілікті изен, теріскен,
жусан ( түрлерінің жақсы өсіп-дамитыны анықталды. Кейінгі жылдары басқа
туыстас өсімдіктерді де өсіруге көп назар аударылып отыр Түркменстанда
С.Я.Приходько және басқалар (28(, (жүргізген зерттеулер елдің түрлі топырақ-
климат аймағында қарабарқын, жүзгін, сексеуіл, шоған, изен, күйреук, агамет
таспашөбін екпе жайылым жасауға пайдалану тиімді екенін көрсетті.
О.Нұрбаев (29] эспарцетті өсірудің қысқаша тарихын келтіре отырып, оның
кең тараған үш түрінің сипаттамасын келтірген. Олардың биологиялық
ерекшеліктерін және шаруашылық маңыздылығына тоқталған. Сонымен қатар
эспарцетті мал азықтық, топырақ қорғайтын ауыспалы егісте, өнімі төмен
жерлерді жақсарту мақсатында өсіру агротехникасына, зиянкестері мен
ауруларына және олармен күресу шараларына тоқталған.
Е.Л.Бекмухамедов (30( Павлодар облысының Есентай жазығында эспарцеттің 5-
6 жылдан кейін өліп қалатынын көрсетсе, Ш.Ш.Скаков (31( бұрынғы Жезқазған
облысының қуаңдалалық аймағында құмдық эспарцетті бағалы мал азықтық
өсімдіктер қатарына жатқызған.
Солтүстік Қазақстан жағдайында эспарцеттің жаңа сорттарын шығару
мақсатында оның үлгілерін жинау жұмысы да жүргізілуде. Оның Батыс Сібірде
өсетін құмдық түрінің 2 үлгісі терілген.
А.М.Голубев (32( эспарцеттің Қазақстанда 50 жылдардан бастап қана
өсіріле бастағанын, оның топырақ талғамайтынын, құнарсыз топырақтың өзінде
жақсы өнім беретінін, суыққа, ыстыққа төзімді, азықтық құндылығы жоғары дей
келіп, балаусасынан пішендеме, сүрлем, ұнтақталған ұн жасау үшін
пайдалануға болатынын, сондай-ақ көк балаусасы малдың ішін кептірмейтінін,
басқа дақылдарға жақсы алғы дақыл болып есептелетінін және бал шаруашылығы
үшін маңызды екенін атап өткен. Дегенмен бұрыннан аудандастырылған 4
сорттың Қазақстанның әр алуан топырақ-климат жағдайына бірдей
бейімделмегенін, сондықтан жаңа сорттар шығару мәселесін қозғай отырып
Алматылық 1 және 2 сорттарының мемлекеттік сынақта гектарына 70-85 ц дейін
пішен бергенін келтірген.
Г.Т.Мейірманов, А.Н.Голубев, С.Садуақасов (33( зерттеулерінде
эспарцеттің сыналған 1500 үлгісінің арасынан жоғарыда аталған сорттардың
ерекшеленгенін атап көрсеткен. Осы сорттардың жоғары өнімділігі
А.Н.Голубев, Н.М.Шарипбаев (34( еңбектерінде де аталады. Ал, Алматы
облысының таулы аймағында сыналған эспарцет түрлері мен сорттарының ішінде
Ыстықкөл сорты жоғары өнім берген Жоңғар Алатауының таулы аймағында
эспарцеттің Алматылық-2 сортының агротехникалық тәсілдері зерттелген
Жоғарыда келтіргеніміздей Европа елдерінде эспарцет түрлері ертеден
өсіріліп келеді. М.А.Потресова [35] деректері бойынша Батыс Европада
қазіргі кезде эспарцет бағалы мал азықтық өсімдіктердің қатарына жатқызылып
отыр. Мұнда кеңінен тарағаны бір және екі орымды егістік эспарцеті.
Сонымен эспарцетті өсіру тарихын талдай келе мынандай қорытынды жасауға
болады:
- эспарцетті зерттеу жұмыстарының басым бөлігі далалық, қуаңдалалық және
таулы аймақтарда жүргізілген;
- ғылыми жұмысқа негізінен егістік, кавказдық және құмдық түрлері
қамтылған;
- мал азықтық қасиеті жоғары басқа түрлер аз зерттелген.
Бүгінде ауыл шаруашылығын экологизациялау және биологизациялау бағыты
дамып келе жатқаны белгілі. Сондықтан экологиялық жағынан күрделі шөл
аймақтың жайылым өнімділігін көтерумен қатар топырақ құрамын және
құрылымына пайдалы әсер ететін бұршақ тұқымдас өсімдіктердің маңыздылығы
жылдан-жылға арта түспек. Осыған байланысты біз өз жұмысымызда Оңтүстік
Қазақстанның құрғақшылық аймағында, далалы аймақта кең тараған O.arenaria
түріне жататын var.ferganica эспарцетін өсіру мүмкіншілігін анықтауды
мақсат етіп қойдық.
2 ТӘжірибе жүргізу жағдайлары, зерттеу зерзаттары мен Әдістемелері
2.1 Тәжірибе жайларының орналасуы
Біздің зерттеулеріміз Оңтүстік-Батыс ауыл шаруашылығы ғылыми-өндірістік
орталығының жазықтағы шөлде орналасқан Бақтыөлең тәжірибе жайында жылдары
және тау бөктеріндегі жауын-шашынмен жартылай қамтамасыз етілген тәлімі
аймақтағы Физиологиялық кешенде 2006-2008 жылдары жүргізілді.
Бақтыөлең тәжірибе жайы (1-сурет) Оңтүстік Қазақстан облысы, Отырар
ауданына қарасты Қожатоғай ауыл аймағынан солтүстікке қарай 5 километрдей
қашықтықта орналасқан. Жер бедері жазықтау келеді, солтүстіктен оңтүстікке
қарай созылған құм төбешіктері кездеседі.
1-сурет – Бақтыөлең тәжірибе жайы
Облыс орталығы Шымкент қаласының батыс жағында Бадам өзенінің оң бет
аңғарында орналасқан Физиологиялық кешеннің (2-сурет) жер бедері тегіс
келген және солтүстікке қарай бірте-бірте көтеріліп ойлы-қырлы жазықтарға
ұласқан.
2-сурет – Физиологиялық кешен
Физикалық-географиялық аудандастыру бойынша Бақтыөлең тәжірибе жайы
шөл ландшафттық аймақтың Сырдариямаңы провинциясына қарасты Шардара-
Мырзашөл ауданы, ал Физиологиялық кешен Арыс ауданы аймағында жатыр (3-
сурет).
32 б – Шардара-Мырзашөл ауданы 32 в – Арыс ауданы
3-сурет – Тәжірибе жайлары орналасқан физикалық-географиялық аудандар
2.2 Климаты
Оңтүстік Қазақстанның құрғақ аймағы климатының айрықша ерекшеліктері –
инсоляция мен жылу қорының молшылығы. Жалпы мұндағы жыл маусымдары
климатының сипаттамасы туралы деректер жетерлік Сондықтан бұл жұмыста
зерттеу жүргізген жылдардың ауа райының ерекшеліктерін Бақтыөлең тәжірибе
жайынан 7 км батыс жақта теңіз деңгейінен 217 м биіктікте орналасқан
Байырқұм және Шымкент қаласындағы теңіз деңгейінен 552 м биіктікте жатқан
Шымкент ауа райын бақылау бекеттерінің мәліметтеріне, сондай-ақ өз
бақылауымызға сүйене отырып келтірдік. Айта кету керек, екі бекеттің теңіз
деңгейінен әр түрлі биіктікте жатқанына қарамастан 100С жоғары жылу
жиынтығының көп жылдық орташа көрсеткіші Байырқұмда 42140, Шымкентте
40490, яғни айырмашылығы айтарлықтай емес. Жауын-шашын мөлшері бірінші
бекетте 206 мм, ал екіншісінде 448 мм. Демек соңғы бекетте бұл көрсеткіш 2
еседен жоғары. Бірақ жауын-шашынның мол түсетін кезеңі екі бекетте бірдей:
қараша-мамыр айлары. Маусым айында жаңбыр күрт азайып, шілде-қыркүйек
айларында мүлдем болмайды десек те болады.
Зерттеу жылдары алынған мәліметтерден жоғарыда аталып өткен ерекшеліктер
жалпы сақталғанын байқаймыз. Дегенмен ауа температурасы мен жауын-шашын
мөлшері кейбір жылдары көп жылдық орташа көрсеткіштерден ауытқып отырғанын
атап өткен жөн
Жеке жылдарға тоқталып өтетін болсақ, 2006 жылдың қаңтар және ақпан
айлары жылы келіп, көктем айлары жауын-шашынды болды. Әсіресе сәуірде оның
мөлшері Байырқұм бекеті бойынша 66,5 мм, Шымкентте 163,4 мм, яғни
көпжылдық орташа көрсеткіштен 2 еседен аса жоғары. Жылдық мөлшері
бекеттерге тиісінше 226,4 және 689,4 мм құрады. Бұл жылдың ауа райы табиғи
жайылымдағы өсімдіктердің, екпе егістердің өсіп-дамуына өте қолайлы келді.
Осындай жағдай 2003 жылы да байқалды. Жауын-шашынның жылдық мөлшері
Байырқұмда 364,2, Шымкентте 870,2 мм болды. Айта кететін жайт, мұндай
көрсеткіштер 1969 жылдан кейін болған емес. Жауын-шашынның ең көп мөлшері
мамыр айында байқалды: 89,2 мм Байырқұмда, 150,8 мм Шымкентте. Мұның өзі
өсіп-дамуы мамыр-маусым айында өтетін өсімдіктердің тіршілігіне оң әсер
еткенін атап өту керек.
2007 жылдың ақпан айы жылы болды. Жауын-шашын мөлшері тау бөктеріндегі
жазықта басқа жылдармен салыстырғанда төмендеу, бірақ көпжылдық орташа
көрсеткіштен 91,4 мм жоғары. Жазық шөлде оның мөлшері 291,6 мм құрады, яғни
көпжылдық орташа көрсеткіштен 85,6 мм артық.
2008 жылдың қаңтар мен ақпан айлары аязды және ылғал мөлшері жоғары
болды. Байырқұм стансасы мәліметі бойынша көктемнің соңғы екі айы
құрғақты әрі ыстық. Шымкент жағдайында мамыр айы ылғалды келіп, 80,7 мм
жаңбыр жауды. Дегенмен екі бекет бойынша да жылдық ылғал мөлшері көпжылдық
орта көрсеткіштен 37,6 және 153,2 мм артық.
2006 жылдың бірінші жартысында келтірілген мәліметтерден қаңтар айының
өте суық, ал ақпан айы керісінше жылы болғанын байқаймыз. Шымкент
жағдайында көктемнің бірінші айы жауынды, ал соңғы екі айында жауын-шашын
өткен жылдарға қарағанда төмен келді. Байырқұм бекеті бойынша көктемнің
үш айы да, әсіресе мамыр айы құрғақты болды. Атап өту керек, Шымкентте
маусымның соңғы екі күнінде жаңбыр жауып, өсімдіктердің өсуіне оң әсер
етті. Осы өңірдегі келтірілген 7 айдағы жауын-шашын мөлшері көпжылдық орта
көрсеткіштен 70,7 мм жоғары, ал Байырқұм бекетінде керісінше 43 мм төмен
болып отыр. Екі жағдайда да көктем айларындағы ауаның температурасы өткен
жылдарға қарағанда жылы келді.
2.3 Топырағы
Тәжірибе жүргізген жерлердің топырағы алуан түрлі. Жер деңгейі теңіз
бетінен биіктеген сайын топырақтың айырмашылығы, жалпы алғанда аймақтық
түрін сақтай отырып, бірте-бірте өзгере береді.
Оңтүстік Қазақстан облысының, оның ішінде Шығыс Сырдариямаңы аумағының
топырақ жамылғысын Г.А.Жихарева, А.Б.Құрманғалиев, А.А.Соколов (36(,
Т.Т.Тазабеков (37( жалпы сипаттаған.
Осы еңбектерге сәйкес Бақтыөлең тәжірибе жайы ашық боз, ал
физиологиялық кешен қалыпты боз топырағы тараған аймақта жатыр.
Бақтыөлең тәжірибе жайының топырақ жамылғысының сипаты мен қасиеті
С.Әбдіраймовтың 38( еңбегінде берілген. Бұл жердің топырағының құрылымы
түйіршікті емес, өйткені жауан-шашынның аздығы жауын құртының тіршілік
жасауына мүмкіндік бермейді. Топырақтың морфологиялық кескінінің ерекшелігі
– генетикалық қабаттарға бөлінуінің нашарлығы және 1,2-1,5 м тереңдікке
дейін жеңіл еритін тұздардың аздығы.
1-кесте.Тәжірибе жайының топырақ кескіні мына қабаттардан тұрады:
А 0-7 см Шымды, тозаңды-қабыршақты, құмдауытты, қоңырқай-сұр, аздап
тығыздау.
В1 7-23 см Сұрлау-ақшылды-қоңырқай, аздап тығыздау, тамыр жүйесі қалың
ұйысқан, карбонаттар дағы сиректеу.
В2 23-53 см Сұрлау, ұсақ карбонатты көзшелері сиректеу, тығыздау, дара
тамырлар кездесетін түйіршікті, құмдауытты.
Вс 53-80 см Ақшыл-сұрлау, кесекті, карбонаттың сирек жайылған дақтары бар
ауыспалы қыртыс.
Ск 80-110 см Гипспен қаныққан құба-сарғыш-қоңыр, жеңіл саздақты қабат.
С1 110-168 см Құба сары, қиыршық тасты, тығыз қабат.
С2 168-200 см Жыныс қыртысына ауысатын қабат, гипстің жаңа құрылым-дары
байқалады, төменгі қабаты ақшыл, аздап тығыздау, орташа
саздақты.
2-кесте.Жусанды – эфермерлі жайылымдағы ашық боз топырақ түрінің
механикалық құрамы
Топырақ Түйірлер көлемі, мм; олардың мөлшері абсолютті-құрғақ топырақтағы % есебімен
қабаты, см
1-0,25 0,25-0,05 0,05-0,01 0,01-0,005 0,005-0,001 0,001 0,01
0-8 12,01 73,84 7,82 1,15 12,38 2,80 6,33
8-30 14,69 73,62 5,44 1,01 1,23 4,01 6,25
50-80 11,64 65,3 5,58 3,77 6,28 7,43 17,48
110-130 9,62 55,83 10,12 5,79 7,88 10,76 24,43
3-кесте – Физиологиялық кешендегі қалыпты боз топырақ түрінің құрамындағы
ерітінді заттардың мөлшері
пайыз есебімен
Топырақ Тұздар Сілтілігі Cl’ SO4’’ Ca’ Mg’’ Na+K
қабаты, см қосындысы
1-0,25 0,25-0,05 0,05-0,01 0,01-0,005 0,005-0,001 0,00 0,01
0-10 1,29 54,65 22,16 5,43 11,05 5,39 21,87
10-20 1,44 57,72 19,91 5,72 9,22 5,99 20,93
20-30 0,65 53,99 22,5 6,51 9,60 6,45 22,56
30-40 0,57 56,36 20,01 6,57 8,37 8,12 23,06
40-50 0,41 56,42 19,52 6,12 9,43 8,10 23,65
50-60 0,52 55,41 20,80 5,01 9,49 8,71 23,21
60-70 0,61 55,85 21,24 6,17 7,83 8,30 22,30
70-80 0,66 56,0 20,69 5,60 8,33 5,72 22,65
80-90 0,45 58,1 18,43 5,32 8,71 8,99 23,02
90-100 0,56 56,35 20,73 4,58 9,04 8,74 22,36
Топырақтағы шірінді мен азоттың мөлшері өте аз. Жоғарғы қабатында
шірінді 0,57, азот 0,05% қана. Мұндай жағдай 2008 жылы қайта анықтау
кезінде де байқалды. Топырақтың 0-8 см қабатындағы шіріндінің мөлшері 0,65,
8-30 см – 0,63% болды. 1-кестеде көрінгендей, топырақтың реакциясы сілтілі
(рН 8,4-8,6), тұздардың қосындысы 0,073-0,088%.
Көлемі 1-0,25 мм түйірлердің мөлшері 9,62-14,69, 0,25-0,05 мм – 55,83-
73,84% болды. Атап өтетін жағдай, олардың мөлшері топырақ қабаты тереңдеген
сайын төмендейді, ал 0,01 түйірлердің мөлшері, керісінше көбейіп, 24,43%
құрады (2-кесте).
Физиологиялық кешеннің топырақ жамылғысы жоғарыда көрсеткеніміздей,
қалыпты боз топырақ. Мұнда жауын құртының тіршілігінің ізі төменгі 20-40 см
қабаттарында жақсы байқалады. Сондықтан топырақ құрылымы түйіршіктене
бастайды. Жеңіл еритін тұздардың мөлшері өте аз.
5-кесте. Топырақ кескінінің сипаттамасы төмендегідей:
А1 0-15 см Сұр, құба дақты, шымды, тамырлы, жоғарғы жағы қатпарлы, одан
төменгісі кесекті, саздақты.
А2 15-30 см Ашық сұр, құба дақты, тығыз, аз тамырлы, кесекті-түйіршікті,
ауырсаздақты.
В1 30-45 см Құбалау-ашық сұрлы, карбонат көгі кездеседі, тығыз, аз
тамырлы, түйіршікті, ауырсаздақты.
В2 45-70 см Жауын құрты жүріп өткен қуыстардың қабырғасына карбонат
зеңінің көптеген дақтары жабысқан сұрлы-ашық-құбалы, тығыз,
ауырсаздақты.
Вс 53-80 см Карбонат зеңі тараған құба қыртыс, аз тамырлы, түйіршікті –
жаңғаққа ұқсастау, ауырсаздақты.
С1 90-110 см Ақшыл дақты, карбонатты сары, тығыз, піллә ұқсас топырақ
кездеседі, майда жаңғақты, ауырсаздақты.
С2 110-140 см Ашық-сары, ылай дақтары басталады.
Бақтыөлең тәжірибе жайының боз сұр топырағына қарағанда физиологиялық
кешеннің сұр топырағы құнарлы келеді. Мұндағы топырақтың 0-10 см
қабатындағы шірінді мөлшері 1,25%, 10-20 см – 0,94%. Топырақтың реакциясы
6,6-7,4, тұздардың қосындысы жоғарғы қабаттарда 0,088-0,11%, ал төменгі
қабаттарда – 0,059-0,095% құрайды (3-кесте).
4-кестеден көрінгендей, көлемі 1,0-0,25 мм топырақ түйіршіктерінің
мөлшері жоғарғы 0-20 см қабатында төменгілерге қарағанда екі еседен жоғары,
ал басқа түйіршіктер мөлшері барлық қабаттарда бірдей дерлік.
Сонымен, Бақтыөлең және Физиологиялық кешеннің топырағын сипаттау
нәтижесі олардың құнарлығының бірдей емес екенін көрсетеді.
Бақтыөлең тәжірибе жайының топырақ құрамы жеңілдеу, құнарлығы төмен,
эрозияға бейімдеу. Физиологиялық кешеннің топырақ құрамы керісінше ауырлау,
және құнарлығы жоғары.
С.Әбдіраймов (38( зерттеулері көрсеткендей, жауын-шашынның молдығына
және түсу мерзіміне байланысты топырақтың жоғарғы қабатындағы ылғал мөлшері
өзгеріп отырады және мамырдың ортасынан бастап азая бастады. Бұл жағдай екі
жаққа да тән. Ерекшелігі сол, Физиологиялық кешенде топырақтың құрғауы кеш
жүреді.
2.4 Өсімдігі
Климат өзгешеліктері және топырақ құрамының біркелкі болмауы себебінен
тәжірибе жайларындағы өсімдіктер жамылғысы түрлі болып келеді.
Жалпы, Оңтүстік Қазақстанның өсімдік жамылғысы туралы деректер
Н.В.Павлов (39(, Е.П.Коровин (40( еңбектерінде берілген.
Н.К.Аралбаев және т.б. (41( келтірген мәліметтерге сүйенсек, Бақтыөлең
тәжірибе жайының өсімдік жамылғысы эфемероидты (Carex pahustilis, Poa
bulbosa) – жусанды (Artemisia diffusa, A.turanica), гүлқайыр және
көбенқұйрық аралас, Физиологиялық кешенде –эфемеройдты (Phlomis
salicifolia, Ferula және Cousinia түрлері, Eremurus saogdianus, Aegiloрs
cylindrica, A.truincialis, Taenaitherum, Crinitum және т.б.) – жусанды
(Artemisia karatavica, A.vallida) – қоңырбас жартылай саванналық. Ал Қазақ
КСР атласында екі тәжірибе жайылымының да өсімдік жамылғысы қияқөлеңді-
эфемероидты және қоңырбасты-қияқөлеңді-эфемероидты (Poa bulbosa, Carex
pachystiles, Aegilops triuncialis) аймақта жатыр.
Біздің зерттеулер көрсеткендей Бақтыөлең тәжірибе жайының топырақ
жамылғысының боз сұр және құм төбешіктерінен тұруына байланысты мұнда сазды
және құмды алқаптарда кездесетін өсімдіктердің өсуіне мүмкіндік береді.
Физиологиялық кешенде негізінен сазды алқаптардың өсімдіктері басым.
Бақтыөлең тәжірибе жайында және оның айналасында өсімдіктердің 105
жуық түрі бар екені анықталды. Бірақ әр жылдардағы ауа райының қалыптасуына
байланысты олардың саны өзгеріп отырады. Өсімдік жамылғысының басым бөлігі
эфемерлер. Олардың өсіп-дамуы көктемнің соңы- жаздың басында аяқталады. Жиі
кездесетін түрлері ол шөл жауылшасы (Alyssum desertorum), тоты көкнәр
(Papaver croceum), түркістан айқайыңы (Malkolmia turkestanica), жіңішке
сабақ таспа (Astragalus filiaulis), ноқатек, шытыр (Trigonella orthoceras),
сүйкімді эспарцет (Onobrychis amoena), көбікше диартрон (Diartron
vesiculosum), татар шөпжияры (Uxioliron tataricum), құм жуасы (Allium
sabulosa), жапырақты сарғалдақ (Panunculus polirhirus) және басқалар.
Жеңілдеу топырақтарда эфемерлерден мортық (Eremopyrum) түрлері, нәзік
киікоты (Tiriphora tenuior), сондай-ақ ұзақтау өсіп-дамитын біржылдық
шөптесін өсімдіктерден құм ебелегі (Ceratocarpus arenarius), сасықгүлді
саған (Girgensohnia oppositiflora), сары тікен (Horaninovia anomalia) және
басқалары өседі.
Өсімдік жамылғысын құрайтын тіршілік түрінің тағы бірі эфемероидтар –
көп жылдық шөптесін өсімдіктер. Бұлардың ішінде көптеп кездесетіні жуашықты
қоңырбас (Poa bulbosa), толық қияқөлең (Carex pachystylis), қаз жуа (Gagea
graminifolia), қызғалдақтар (Tulipa), шырыш (Eremurus anisopterus),
құртқашаштар (Iris tennifolia, I.songiscapa). Ал көбенқұйрық (Cousinia),
сасық сасыр (Ferula foetida), рауғаш (Rheum tataricum), қаргүл таспашөбі
(Astragalus chinoanthus), имек таспашөп (A.flexus), турчанинов таспашөбі
(A.turczaninovii) және басқалары сирек өседі. Құм төбешіктерде бұташық
түріне жататын даражапырақ таспашөп (A.unifoliotatus)жақсы тараған. Бұл
түрлердің өсіп-дамуы эфемерлер сияқты жаздың бас кезінде аяқталады.
Өсіп-даму мерзімі ұзақтау, жаз айларына тура келетін көпжылдық шөптесін
өсімдіктерден домалақ бас (A.globiceps) және түлкіше таспашөптері
(A.alopeciac) кейінгі жылдары кең тарай бастады. Оған себеп тәжірибе
жайының қоршалуында. Қоршау сыртында бұл түрлер өте сирек кездеседі.
Бақтыөлең тәжірибе жайының өсімдік жамылғысында жиі кездесетін әрі
басымдау (доминант) өсімдік түріне жартылай бұташық басты жусан (Artemisia
diffusa) жатады. Аракідік дермене (Artemisia cina) кездеседі. Соңғы жылдары
бұта түріне жататын ақ шеңгел (Halimodendron halodendron) өсуде.
Көп жылдар бойы жайылымды тиімсіз пайдаланудың нәтижесінде түйеқарын
(Salsola pestrifera), шашақты жусан, бүрген (Artemisia scoparia), ақшыл
жусан (A.Leucodes), есекмия (Goebelia pachycarpa) түрлері белең алып
келеді.
Тәжірибе жайындағы жайылым осында тіршілік ететін өсімдіктер
қауымдастығына сәйкес жусанды-эфемерлі түріне жатады. Бұл жайылымның
ерекшелігі – эфемерлі және эфемероидты өсімдіктердің биологиялық
қасиеттеріне байланысты көктем кезінде көк балауса мол болып жазға қарай
төмендей бастайды. Жазда жусанның тіршілігі уақытша тежеледі. Күзде
жусанның қайта өсіп-дамуына байланысты жайылымның өнімділігі көтеріледі.
Сондықтан бұл жайылым көктемгі-күзгі маусымды деп аталады. Оның өнімділігі
жылдарға байланысты гектарына 1,58-4,55 ц құрайды.
Физиологиялық кешенде өсімдіктердің 60-тан астам түрі өседі. Бақтыөлең
тәжірибе жайындағы өсімдіктер түріне қарағанда бұл жерде негізінен
мезофитті түрлер басым. Оларға шалғынды қоңырбас (Poa pratensis), бадам
және шөл еркекшөбі (Agropуron badamence, A.desertorum), тянь-шань жоңышқасы
(Medicago tianschanica), сары түйежоңышқа (Melilotus officinalis), кәдімгі
мыңжапырақ (Achillea millejolium), қызылтаран (Polygonum aviculare), ажырық
(Cynodon dactylon), қылтан шөп (Aegilops triuncialis) және басқалар жатады.
Жусан түрлерінен қаратау (Artemisia karatavica), тянь-шаньдық
(A.tianschanica) кездеседі. Мұнда арамшөптердің кең тарағанын атап өтуіміз
керек. Оларға аққұлақ (Verbascum), сарықалуен (Cirsium), қалуен (Sonchus
arvensis), аққурай (Psoralea drupacea), парсы қарараушаны (Hulthemia
persica), дірілдеуік (Salvia) және басқалар кіреді.
Физиологиялық кешен айналасындағы жайылым түрлері негізінен жусанды-
астық тұқымдас, эфемерлі-жусанды болып келеді. Кейінгі жылдардағы шектен
тыс пайдаланудың нәтижесінде жайылымдық жерлерде қылтықты шөптер, итсигек,
адыраспан, аққурай, дірілдеуік, тағы басқа малға жұғымсыз түрлер көбеюде.
Сонымен, екі тәжірибе жайындағы өсімдік жамылғысын анықтау нәтижесі
олардың құрамында жалпы бұршақ тұқымдасының аз кездесетінін, оның ішінде
көпжылдық эспарцет түрлерінің мүлдем жоқ екендігін көрсетеді. Сондықтан
эспарцеттің шаруашылық, агротехникалық және басқа да маңызды қасиеттеріне
байланысты Оңтүстік Қазақстанның қуаңшылық аймағында оның биологиялық
ерекшеліктерін зерттеу, экологиялық ауқымдылығын және өсіру мүмкіндігін
анықтау мәселесі туындады.
2.5 Зерзат және зерттеу әдістемелері
Оңтүстік Қазақстанның қуаңшылық аймағында эспарцет түрлерін өсіру
мәселесі әлі шешілмеген. Өйткені, оның биологиялық-экологиялық
ерекшеліктері жете зерттелінбеген, егіп-өсіру тәсілдері анықталмаған.
Осыған байланысты біздің ғылыми-зерттеу бағдарламамызға құрғақ аймақтың
түрлі экологиялық жағдайында эспарцет түрлерінің морфологиясын,
биологиясын, мал азықтық құндылығын, экологиясын зерттеуді және өсірудің
агротехникалық тәсілдерін анықтауды мақсат етіп қойдық. Зерттеу жұмыстарын
жүргізу сызбасы 5-суретте келтірілген.
Зерзатқа Сырдария Қаратауында өсетін Оңтүстік Қырғызстанда кездесетін
ферғана түрі Onobrychis ferganica (Sir.) Grossh алынды.
Оңтүстік-Батыс ауыл шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығының
Бақтыөлең тәжірибе жайындағы және Физиологиялық кешендегі тектік қор
көшетжайында эспарцет түрлері жыл сайын бұрынғы Бүкілодақтық өсімдік
институтының әдістемелеріне (42( сәйкес егіліп отырылды. Көшетжайдың қатар
аралығы 60 см, танап аумағы 5-10 м2, қайталануы – 2-3 рет.
Агротехникалық тәжірибелерге негізінен мыналар кірді:
- себу тереңдігінің тұқымның далалық өңгіштігіне әсерін анықтау. Ол үшін
тұқымдар 0,0, 1,0, 2,0 және 3,0 см тереңдікте егілді;
- оңтайлы себу мерзімін анықтау үшін тұқымдар жазық шөлде желтоқсан,
ақпан, тау бөктерінде қараша, желтоқсан және наурыз айларында себілді;
- оңтайлы себу мөлшерін анықтау үшін хорасан түрінің тұқымдары гектарына
1,6; 2,4; 3,2 және 4,0 млн. дана мөлшерінде белгіленді.
Агротехникалық тәжірибелер бұрынғы Бүкілодақтық жемшөп ғылыми-зерттеу
институтының тәсілдемелеріне (43( сәйкес қойылды.
Топырақты дайындау жұмыстары шөл аймаққа және тәлімі жерлерге ұсынылған
ұсыныстар бойынша жүргізілді (44(.
Тәжірибе танаптары жыл сайын арамшөптерден тазартылып отырылды.
Көшетжайда және агротехникалық тәжірибелерде төмендегідей есептеулер мен
байқаулар жүргізілді:
1. Тұқымның зертханалық өнгіштігі, қаттылығы және су сіңіргіш қасиеті
жалпы қолданыста жүрген стандарттарға сәйкес анықталды (45(.
2. Тұқымның егістік өнгіштігі 1 қума метрдегі егілген тұқым және шыққан
өскіндер санын салыстыру арқылы анықталды.
3. Фенологиялық бақылаулар Н.К.Бейдеман (46( тәсілімен жүргізілді.
4. Өскіндердің, жас және жетілген өсімдіктердің сақталуын бірінші жылы
сәуір, мамыр, маусым айларында, кейінгі жылдары көктемде және жазда тұрақты
алынған шаршы метрдегі сақталған өсімдіктер санын салыстыру арқылы
анықталды.
5. Өсімдіктердің өсуін бақылау бірінші жылы сәуір, мамыр, маусым, шілде
айларында, кейінгі жылдары негізінен толық гүлдеу кезінде жүргізілді.
.6. Мал азықтық өнімнің химиялық құрамы Оңтүстік-Батыс ауыл шаруашылығы
ғылыми-өндірістік орталығының биохимиялық зертханасында, топырақтың жоғарғы
қабатындағы қарашірік мөлшері ҚР АШМ-нің Оңтүстік Қазақстан
гидрогеологиялық-мелиоративтік экспедицясының зертханасында анықталды.
Тәжірибе нәтижесінде алынған мәліметтер Б.А.Доспехов (47( ұсынған
формулалар бойынша өңделді.
3 Зерттеу жұмыстараның нәтижелері
3. 1. Тұқымының өнгіштігі
Белгілі болғандай жаңа мал азықтық өсімдіктерді екпе жайылым жасау ісіне
пайдалану мәселесінде олардың тұқыммен көбею мүмкіндігінің орны ерекше.
Сондықтан эспарцет тұқымының Оңтүстік Қазақстанның құрғақшылық аймағы
жағдайында биологиялық ерекшеліктерін білу қажет.
Біздің зерттеулер көрсеткендей, ферғана эспарцетінің жемісі бір ұялы,
бір дәнді қақырамайтын бұршаққапқа жатады (5-сурет). Пішіні жартылай ай
іспеттес сопақтау келеді, орташа ені 4,2±0,37 мм, ұзындығы – 6,3±0,32 мм (Б
қосымшасы). Жеміс жиегінің жоғары жағында қысқа тісшелер дамыған. Қабығы
жұқалау әрі оңай үгітіледі. Мың данасының салмағы 18,0-24,0 г. Бұршаққап
ішіндегі дән бос орналасқан, бүйрек тәріздес, толық. Беті тегіс, жылтыр,
қоңыр түсті, тұқымкіндігі анық байқала бермейді. Орташа ені 2,6(0,25 мм,
ұзындығы – 3,8±0,42 мм. Мың данасының салмағы орташа есеппен 15,2±1,38 г.
5-сурет – Фергана эспарцетінің жемісі, дәні және бөрткен дәні
Р.Я.Пленник (48( бұршақ тұқымдасына жататын өсімдіктерін зерттеу
нәтижесінде жемістерінің екі ұялы болуы олардың қоршаған ортаның қолайсыз
әсерлеріне бейімделген көрсеткіштерінің біріне жатады деп тұжырым жасаған.
Тұқым өнгіштігі мен оның тіршілік қабілетін сақтау қасиеттерін зерттеу
нәтижелері ферғана эспарцетінің жаңа жиналған тұқымы құрамында қатты
дәндердің мүлдем аз болатынын көрсетті. Су сіңіру қабілеті өте жоғары.
Төмендегі 5-кестеден көрінгендей, ферғана түрінің дәндері дәндері бір
тәуліктің ішінде 103%, екінші тәуліктен соң 18% су сіңіріп, 36% бөрткен.
Бесінші тәуліктен соң ферғана түрінің дәндеріндегі су мөлшері мүлдем
өзгермеген, бірақ 93% бөрткен. Алтыншы тәуліктен соң дәндері түгел дерлік
өніп шыққан болды. Кейінгі тәуліктерде су сіңіру көрсеткіші өзгермеді және
дәндері бұзыла бастады. Демек қатты дәндер ферғана түрінде 7%. О.Нұрбев
(29( қатты дәндердің кездесуі түрдің әлі толық мәдени дақылға
айналмағанынан деп есептейді.
6-кесте – ферғана түрінің тұқымының суды сіңіру мөлшері және бөрткен
дәндерінің үлесі
пайыз есебімен
Түр Көрсеткіштері Тәулік
1 2 3 4 5 6
Ферғана сіңген су 103 121 125 125 125 125
мөлшері
бөрткен дәні 6 36 60 76 93 93
Жоғарыда аталып өткен ерекшеліктер сақталу мерзімі түрлі дәндердің су
сіңіру және өнгіштік қасиетін тексеру кезінде де байқалды (6-кесте).
7-кесте – ферғана түрінің сақталу мерзімі әртүрлі дәндерінің суды сіңіруі
және өнгіштік көрсеткіштері
пайыз есебімен
Тәулік Сағат Көрсеткіштер Түр
ферғана
сақталу мерзімі
3 жыл 2 жыл 1 жыл
1 1030 сіңген су 7 6 46
бөрткен дәні 2 6 14
1230 сіңген су 35 37 69
бөрткен дәні 19 30 33
1430 сіңген су 71 81 92
бөрткен дәні 51 58 66
1730 сіңген су 80 100 100
бөрткен дәні 72 75 90
2 900 сіңген су 100 131 115
бөрткен дәні 72 90 91
1230 сіңген су 107 131 115
бөрткен дәні 88 90 91
1730 сіңген су 107 131 115
бөрткен дәні 88 92 93
3 900 сіңген су 114 131 115
бөрткен дәні 91 91 93
өнген дәні 24 16 24
4 900 сіңген су 114 131 115
бөрткен дәні 91 94 93
өнген дәні 35 18 26
ферғана эспарцеті 114% су сіңірген. Бөрткен дәндерінің үлесі тиісінше
15 және 91%, өнген дәндері 3 және 35% құрады. Мұндай жағдай бір жыл
сақталған дәндерде де байқалды. Қатты дәндердің үлесі ферғана түрінде 7-9%,
Кезінде А.В.Попцов (49( қатты тұқымдардың өнуі қиын екендігін, сондай-ақ
олардың сыртқы қабығын алып тастаған немесе сызатталған жағдайда өну
қабілетінің жоғарылап, қоршаған ортаның температурасына қарамай өне
беретінін атап көрсеткен. Бұл тұжырымдардың дұрыстығын біздің жүргізген
тәжірибелер нәтижесі де растап отыр. 6-суретте эспарцет түрлері жемісі мен
дәнінің бірінші күнгі суды сіңіру қарқыны көрсетілген.
Құмдық эспарцет түрінің дәні үш күнде 78%, жемісі 97% су сіңірген.
Біздің тәжірибеде бірінші күннің өзінде бір сағаттан соң жемісі 55%, дәні
50%, екі сағаттан соң тиісінше 61 және 60%, алты сағатан соң 87 және 82% су
сіңірген. Осылайша ферғана түрінің жемісі де, дәні де суды жақсы сіңіреді.
Сондықтан оның жеміс қабығымен және қабығынсыз дәндерінің зертханалық
өнгіштігінің айырмашылығы тым жоғары емес. Жеміс қабығымен қойылған
дәндердің 62-70%, жеміс қабығынсыздары 82-90% өніп шығады.
Осы жерде жеміс қабығының дәнді сыртқы орта әсерінен қорғаушы ретінде
ғана емес ылғал жинаушы қызметін атқарушы ретінде де маңызды орын алатынын
айтуымыз керек.
Эспарцет түрлерінің егістік өнгіштігі әр жылдардың қалыптасқан ауа
райына және өсіру ортасына байланысты өзгеріп отырды. Салыстырмалы түрде
оның жоғары көрсеткіші Физиологиялық кешен жағдайында, яғни тау
бөктеріндегі жазықта байқалды (8-кесте). Осы аймақта ферғана түрінің
егістік
8-кесте –Ферғана түрлері тұқымының егістік өнгіштігі
пайыз есебімен
Түр Тұқым Бақтыөлең тәжірибе жайы Физиологиялық кешен
түрі (шөл аймақ) (тау бөктерлік аймақ)
жыл орташа жыл орташа
2006 2007 2008
себу мерзімі
желтоқсан ақпан қараша желтоқсан наурыз
Ферғана 2007 Жеміс 65,0 48,6 78,0 78,0 74,0
2008 Жеміс 45,6 13,1 53,0 52,0 42,3
Жоғарыдағы 9-кестеде келтірілген мәліметтерден байқалғаны, ол қараша
және желтоқсан айында егілген тұқымдардың егістік өнгіштігі жоғары келді.
Әсіресе көктем айлары құрғақтау келген 2007 жылы кеш мерзімде егілген
тұқымдардың өнгіштігі төмен. Сонымен ферғана түрдің де тұқымын себудің
оңтайлы мерзімі қараша-желтоқсан айларына тура келеді. Тау бөктеріндегі
жазықта тұқымы суды тез сіңіретін ферғана түрін наурыз айында да себуге
болатынын тәжірибе көрсетіп берді.
Егістік өнгіштікке тұқым себу тереңдігінің де әсері көп. Әсіресе, ол
жазық шөлде айқын көрінеді.
Тау бөктеріндегі жазықта егістік өнгіштігінің көрсеткіші себу
тереңдігіне байланысты көп ауытқымайды. Мысалы, 2006 жылы ферғана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz