Картоп дақылының агротехнологиясы
КІРІСПЕ
Қазақстанның халық шаруашылығының ең негізгі маңызды саласы – ауыл
шаруашылығы болып табылады. Оның маңыздылығы – ең алдымен халықты азық-
түлік өнімдерімен қамтамасыз ету. ал өңдеуші өнеркәсіпті қажетті ауыл
шаруашылық шикізатымен. Ауыл шаруашылығының еліміздің экономикалық,
әлеуметтік өмірінде айрықша орын алатын баршамызға белгілі.Ауыл шаруашылығы
дамуының деңгейі көбінесе елдің экономикалық қауіпсіздігін анықтайды.
Қазақстанның ауыл шаруашылығына қолайлы жерлері көп болғандықтан, әлем
нарығында бәсекелестікке қабілетті агроөнеркәсіп секторын дамытуға барлық
мүмкіндіктері бар. Оған қоса, ел халқының жартысына жуығының әлеуметтік
жағдайы ауыл аймақтарымен тығыз байланыста. Ауыл республика экономикасы
дамуындағы маңызды фактор болса, ауыл халқы еліміздің қоғамдық – саяси
тұрақтылығының да шешуші факторы болып есептеледі. Республика халқының 44
пайызы бүгінде ауылдық жерлерде тұрады [1].
Бүгінгі таңда адамзат үшін ең маңызды азық-түліктің бірі болып
табылатын картоп дақылы.
Картоп – ауылшаруашылығында кеңінен тараған дақылдардың бірі. Дүние
жүзіндегі тағамдық дақылдар ішінде күріш пен бидайдан кейінгі орында
тұрады.Картоп құрамындағы сапалы белоктың, әртүрлі витаминдердің және тағы
басқа заттардың, адам денсаулығына өте қажетті қоректік қасиеті бар. Картоп
мал азығы ретінде де маңызы зор.
Мал азықтылық құндылығы жөнінен көптеген дақылдардан соның ішінде қант
қызылшасынан да асып түседі. Картоп сабағы мен жапырағын мал онша сүйсініп
жемейтіндіктен оны басқа дақылдарға қосып сүрлем жасайды. Картоптың 100 кг
түйнегінде 30 кг, сабағы мен жапырағында 12 кг мал азық өлшемі және 2 кг
белок бар. Картоп түйнегінде әсіресе қабығында соланин улы заты кездеседі.
Таммаққа пайдаланылатын картоп құрамында ол 0,02% ауыспауы қажет, ал түйнек
өсіп,жарықта көгерсе оның мөлшері өте көп болады. ондай түйнектерді тек мал
азығы ретінде қайнатып беру арқылы пайдаланады
Картоп – аса маңызды, екінші нан атанған адам тағамы, мал азығы және
өнеркәсіптік шикізат ретінде кеңінен қолданылатын екпе дақыл. Оның
түйнегінде 14-22% крахмал, 2% шамасындай ақуыз С1, В1, В2 және басқада
витаминдер бар. Крахмал, спирт, декстирин және басқада заттар алуға
пайдаланылады.
Картоп басқа дақылдарға қарағанда агрономиялық тұрғыдан өте тиімді
дақыл. Біріншіден, ауыспалы егіс жүйесіндегі көптеген дақылдарды картоптан
кейін орналастырған қолайлы, картоп еккен жер арам шөптерден таза болады
және қолданған тыңайтқыштарға, берілген суға, қайырымы мол дақыл.
Картоп қоректік құндылығы өте маңызды тағам түрі және қайта өңдеуге
қажетті шикізат ретінде жоғары бағаланады. Медициналық нормаға сәйкес,
еліміздің әрбір тұрғыны жылына 100 кг мөлшерінде картоп өнімдерін асқа
пайдалануы тиіс.
Қазақстанда картоптың 30 отандық сорт аудандастырылған. Картоп
өндіретін шаруашылықтардың біркелкі заманауй, озық техникалар және
технологиялармен жабдықталмағандығына байланысты , осы құнды әрі маңызды
дақылдың өнімділік деңгейі төмен күйінде қалып отыр. Оның негізгі себептері
- топырақ құнарлылығының құлдырап күрт төмендеуі және аудандастырылған
сорттарды пайдаланбауы ,өсіріп-өндіру технологиясын толық жүргізбеуі ж.б
Қазіргі кезде Қазақстан бойынша картоп егісі көлемі 200 мың га
көлемінде, оның үштен бірі соңғы жылдары жеке меншік үлесіне келсе
қазіргі кезде жеке шаруашылық иелері үлесіне барлық картоп егісінің 80
пайызы келеді. Есеп беретін мекемелердің мәліметтеріне қарағанда Қазақстан
бойынша картоп өнімі – соңғы 10-15 жылда әр гектарға шаққанда 100 ц
айналасында.бұл көрсеткіш төменгі деңгейді көрсетеді.Сондықтан картоп
өнімділігін арттыру картоп өсіруші шаруашылықтың басты міндеттерінің бірі
болып есептеледі.
Ғылыми деректерге сүйенсек, картоп өнімін әр гектарынан 1000 ц дейін
көтеруге болатыны мәлім [2].
Жалпы картоп өндірісін ойдағыдай дамыту үшін шаруашылық пен
ғылыми табыстарға сүйеніп айналысудың маңызы зор.
Осы салада Казақстанның әр түрлі табиғат ерекшеліктеріне байланысты
аймақтарында жүргізілген жұмыстары үшін ғылыми зерттеу институты еңбегін
айрықша айтуға болады.
Соңғы жылдары (1990-1996ж.ж.) картоптың жаңа сорттарын шығаруда үлкен
еңбектер жасалды. Институт құрамында картоптың жаңа сорттарын бір-біріне
жанаспайтын екі тұрлі бағытта шығаратын мамандар істейді. Біріншісі, ескі
бағыт – колдан будандастырып барып, көп жылғы сұрыптау 8-10 жыл аркылы,
ал екіншісі жаңа бағыт клеткалык сұрыптау аркылы алынатын жаңа сорттар.
Осындай жұмыстар арқасында кейінгі жылдары ,атақты Голлавдиялык
сорттардан өнімділігі, өскен ортаға төзімділігі, дәмділігі және т.б.
Ғылыми жаңалық. Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында картоп дақылын
жаңбырлатып суғару арқылы мол өнім алуға болатындығы анықталды.
Практикалық маңызы. Картоп дақылын өсіру барысында суды үнемдеп
пайдаланудың шаруашылықтар үшін практикалық маңызы зор болып табылады.
Жұмыстың мақсаты: Картоп дақылын өсіруде өнімділкті арттыруда тиімді
суғару тәсілін анықтау.
Жұмыстың міндеттері:
1. Суғару тәсілдерінің егістіктердің фитосанитарлық жағдайларын
жақсартуын зерттеу;
2. Картоп алқабындағы арамшөптердің саны азайту жолдарын анықтау;
1 АНАЛИТИКАЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Картоп дақылының ботаникалық және биологиялық ерекшеліктері
Ботаникалық сипаттамасы. Картоп алқа тұқымдасына жатады және
егістіктегі негізгі түрі Solanum tuberosum. Табиғи тегі бойынша картоп
сабағы жыл сайын өліп отыратын көпжылдық шөптесін өсімдік, бірақ жер
шарының көптеген елдерінде бір жылдық өсімдік түрінде өсіріледі.
Оны вегетативті түрде (түйнек, көзше, бүршіктерімен) және тұқымымен
көбейтуге болады. Өндіріс жағдайында картоп негізінен түйнегімен –
қысқарған жер асты өркенінің өзгерген түрі – көбейтіледі. Тұқыммен
көбейтілгенде картопта күндік тамыр мен жалғыз сабақ, ал түйнегімен көбей-
тілгенде шашақ тамырлар жүйесі мен бұта пайда болады. Картоп бұтасы бірнеше
сабақтардан құралады. Өсімдігі қосжарнақты, әлсіз дамыған тамыр жүйесін
қалыптастырады (бүкіл картоп өсімдігі массасының 6 – 7%, ал астық
дақылдарында ол көрсеткіш – 20 – 25%) және топырақтың 60 см қабатында
орналасқан [3].
Картоп жуандаған столон қалыптастырады, ол түр өзгерісіне ұшырған жер
асты сабағы болып табылады, ұштары жуандап түйнекке айналады. Түйнектерде
көзшелер бұранда тәртібімен орналасқан. Картоп түйнегі маңызды биологиялық
қасиеті – тыныштық күйі кезеңімен сипатталады, мұның өзі тұқымдық
материалды келесі өніміне зиян келтірмей күзгі-қысқы кезеңде сақтауға
мүмкін береді. Тыныштық күйінің ұзақтығы картоптың сорты мен сақтау
жағдайларына байланысты. Ортадан кеш пісетін және кеш пісетін сорттарының
тыныштық күйі ерте және орташа мерзімде пісетіндерге қараған-да ұзағырақ.
Қысқы сақтау ережесін (тәртібін) дұрыс қолданғанда картоп түйнегі 6 – 7 ай
бойы көктемей жақсы сақталады [2].
Түйнектер өне бастағанда тыныштық күйдегі өркен – көзшелерден өскіндер
түзіледі, олар жарықта қысқа және жасыл, ал қараңғыда – ұзын және түссіз
болады. Өскіндерден картоп бұтасы пайда болады, ол бірнеше сабақтарды
біріктіреді.
Картоп басқа танаптық дақылдар сияқты өзінің тіршілік үрдісінде
үнемі қоршаған ортамен байланыста болады. Қалыпты өсіп – дамуына, мол өнім
алуда өсімдіктерді барлық тіршілік факторларымен (су, жылу, жарық, ауа,
қоректік заттармен) бір мезгілде, үздіксіз және қажетті мөлшерде қамтамасыз
ету қажет.
Картоп өсімдігінің қоршаған орта факторларына талабы тіршілігінің әр
кезеңінде бірдей емес. Оның үстіне, әр фактор басқа жағдай қалыптасқанда
басқаша әсер етеді, міне сондықтан өсу жағдайларына қоятын талаптарын
тереңірек оқып – үйреніп және өсімдіктердің оларға қажетсінуін ескеру
абзал.
Биологиялық ерекшеліктері. Картоп айтарлықтай жылусүйгіш өсімдік.
Тыныштық күйден өткен және температурасы 3 – 50С – дан төмен емес топыраққа
отырғызғаннан кейін өне бастайды. Бірақ бұл температурада оның өнуі баяу
жүреді, тамырлары нашар дамиды, ал түйнектер саңырауқұлақ ауруларымен жеңіл
залалданады. Температура +7 – 8°С дейін көтерілгенде түйнектердің қалыпты
өнуі байқалады. Әрі қарай температура жоғарылағанда түйнектердің өну
белсенділігі, әсіресе ылғалды топырақта кенеттен арта бастайды.
Түйнектердің белсенді өнуіне ең қолайлы тсмпература + 16 – 18°С деп
есептеледі [1].
Картоптың сабағы мен жапырағының өсуіне қолайлы температура +5
– 6 °С. Олардың максимум өсуі орташа ылғалды топырақта +17 – 22°С
температурада байқалады. +25°С – тан жоғары температура есімдіктерді
әлсірстеді, ассимиляңия процесі баяулайды, ал 42°С – тан жоғары
температура жер бетіндегі өсімдік массасының өсуін тоқтатады. Картоптың
сабағы мен жапырағы төмен температураға да өте сезімтал. – 1 – 1,5°С
суықтықта және ауаның жоғары салыстырмалы ылғалдылығында өсімдік
карайып кетеді және өліп қалады. Картоп түйнектері гүл қауыздары пайда
болған кезде түзіле бастайды және бұл кезеңдегі топырақ температурасы +16
– 18°С немесе +22 – 25°С ауа температурасына сәйкес келеді де ең қолайлы
болып табылады. Топырақ температурасы +6°С – тан төмен және +23°С – тан
жоғары болғанда түйнектердің өсуі тежеледі, ал +26 – 29°С-та түйнектің
тузілуі мүлде тоқтайды.
Өсімдіктің толық дамуына қажетті биологиялық белсенді температура
жиынтығы (+10°-тан жоғары) пісу мерзімі ерте және ортадан ерте пісетін сорт
үшін 1400 – 1600°, орташа мерзімде пісетін сорт үшін 1600—1800° ортадан
кештеу және кеш пісетін сорт үшін — 1800-2000°. Бұл көрсеткіш Солтүстік
Қазақстанда 1800 – 2200° аралығында, ал негізінен 1600°-ден 2600°-қа
дейін езгереді. Сондықтан ортадан кештеу, әсіресе кеш пісетін сорттар
қажетті оптимум температураны алып үлгермейді, нәтижесінде ерте және орташа
мерзімде пісетін сорттардың өнімінен анағұрлым төмен өнім қалыптастырады.
Картоп топырақ ылғалдылығына талғампаз. Бүршіктердің өнуі мен
өркендердің пайда болуына қажетті ылғал аналық түйнек есебінен
қанағаттандырылады. Өсімдік көгінің пайда болуы мен сабақ-жапырактар
қалыптасуының алғашқы кезеңінде өсімдіктің ылғалға кажетсінуі шамалы,
өйткені жапырақтардың буландыру беті үлкен емес және осы кезеңде олар
қуаңшылыққа айтарлықтай төзімді. Өсімдік өсе келе ылғалға қажетсінуі арта
түседі де барынша қажетсіну жаппай қауыздану – гүлдену кезеңіне сәйкес
келеді, бұл кезде олардың жер бетіндегі массасы жақсы дамыған және тіршілік
қызметі жоғары. Бұл кезеңде түйнектер пайда бола бастайды, сондықтан
ылғалмен үздіксіз түрде қамтамасыз ету – жоғары өнім алудың басты
шарттарының бірі. Бұл кезеңдегі судың жетімсіздігі тургордың тәмендеуі мен
жапырақтың солып калуына әкеліп соғады, ал мүның өзі фотосинтезге теріс
әсерін тигізеді, өнімнің мөлшері мен сапасы төмендейді [1,3].
Өсіп – өну соңында, сабақ пен жапырақтың солып, түйнектің өсуі
төмендегенде алғашқы кезеңдерге қарағанда картоптың ылғалға қажетсінуі
кемиді. Өсіп – өну кезеңінің соңына карай қалыптасқан жылы әрі қүрғақ ауа-
райы түйнектердің түзілуін тездетеді, оларда мықты әрі қалың қабықтың пайда
болуына мүмкіндік жасайды, соның нәтижесінде өнімді жинаған кезде түйнектер
аз жарақаттанады да қыста жаксы сақталады. Керісінше, жауын-шашынды ауа
райы түйнектердің пісуін кешеуілдетеді, оларда жүқа, әлсіз кабық түзіледі,
жинаған кезде олар жеңіл жарақаттанады және нашар сақталады.
Топырактағы ылғалдың тым артық мөлшері, оның жөтімсіздігі сияқты
картоп өніміне теріс әсерін тигізеді: түйнектер сылбыр өседі, олардағы
крахмал мөлшері азаяды, бактериялык және саңырауқүлак ауруларымен залалдану
артады [2].
Метеорология жағдайларына, сорттың ерекшеліктеріне және өсіру
әдістеріне байланысты картоптың транспирациялык коэффициенті 330 – 700
өлшем бірлігінде өзгереді. Орта есеппен 1 кг картоп түйнегін алу ушін 150 л
су қажет. Алайда бұл көрсеткіш топырақ қүнарлығы мен механикалық құрамына
байланысты өзгереді: кұнарлы саздақ топырақ 85 – 100 л, құнарсыз құмдак
топырақта 160 – 200 л дейін көтеріледі.
Солтүстік Қазақстан жағдайында аудандастырылған картоп сорттарының
көпшілігінде интенсивті өсу мен түйнек түзу шілденің аяғы, тамыздың бас
кезінде болады, бұл жазғы ылғалдың мол түсетін кезіне сәйкес келеді де
өнімнің қалыптасуына мүмкіндік жасалады. Алайда, осы кезеңде қолайсыз ауа –
райы қалыптасса (қуаңшылық, жоғары температура), өсімдіктер қысылып өседі
әрі жекелеген жағдайларда вирусты аурулар да етек алып кетеді. Климаттың
мұндай теріс құбылыстары аймақтың оңтустік бөлігінде суарылмайтын жерлерде
өсірілетін картопқа қатты әсер етеді [4].
Картоп – жарық сүйгіш өсімдік. Жарық жетімсіз болғанда сабақ созылып
кетеді, жапырақтар сарғаяды, буршіктену мен гүлдену әлсізденеді, өнім қатты
төмендейді. Сондыктан алқапқа өсімдікті дұрыс орналастыру арқылы бұтаның
жан – жақты жарықталуын қамтамсыз ету кажет, ал бұл фотосинтездің қолайлы
жағдайда өтуіне мумкіндік береді. Оптималды отырғызу жиілігін таңдап алу
сортқа, отырғызылатын материалдың көлеміне, ылғалмен камтамсыз етілуі мен
топырақ құнарлығына байланысты.
Нақты жағдайда бір гектарда 40 – 50 мың м2 жапырак беті ауданын
түзетін картоп жиілігі ең колайлы деп еселтеледі. Картоптың көптеген
сорттары сабақ – жапырақтарының дамуы мен гүлдеуіне қарай ұзақ күнді
өсімдіктер қатарына жатады.
Биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес картоп топырақтың борпылдағына,
оның ауа, ылғал өткізгіштігіне жоғары талап қояды, органикалық және
минералдық заттарға бай орташа саздақ қышқылдау реакциялы топырақта жақсы
өнім береді. Картоптың тамыр жүйесі мен столондарының жақсы дамуына қолайлы
ауа режімі тығыздығы 0,9 – 1,1 гсм3 қара және коңыр топырақта жасалды
[5].
Қатты тығыздалған, әсіресе сортандау — сазды топырақта өсімдік көгі
кешігіп (5 – 7 күн) шығады, өсімдіктердің өсуі тежеледі, тамыр жүйесі нашар
дамиды, топырақтың беткі кабатында шоғырланады да тез өліп қалады. Ауыр
сазды топырақтардың тығыздығы 1,3 – 1,4 гсм3 жеткенде түйнектер киқы-жиқы
пішінде түзіледі, азықтық және тұкымдық сапасын жоғалтады әрі нашар
сақталады.
Мұның бәрін Солтүстік Қазақстан жағдайында кең тараған механикалық
құрамы ауыр топырақта және суармалы жерлерде қатты ескерген жөн, себебі
олар жаздың екінші жартысына карай өте тығыздалып калады.
Картопты колайлы мерзімде отырғызғанда оның гүлденуі маусымның соңы
және шілденің басында, ал ортадан кеш пісетін сорттарында тіпті шілденің
аяғында байқалады. Қалыпты өсіп – өну кезеңінде түйнектің пайда болуы
әсіресе аймақтың солтүстік бөлігінде, айтарлықтай агрометеорологиялық
қолайлы жағдайларда өтеді [2].
Солтүстік Қазақстан аймағында көптеген картоп сорттары түйнектерінің
ең қарқынды өсуі тамыз айына сәйкес келеді де барлық түйнек өнімінің 60 –
80%, ал кейбір жылдары 93 – 95 пайызға дейін жетеді. Ортадан кештеу
пісетін сорттарда тіпті қыркүйек айында да, егер ерте күзгі үсік өніп-өсуді
тоқтатып тастамаса, өнімге айтарлықтай салмақ қосылады.
Картоптың құрғақ заттарының құрамында 26 әртүрлі химиялық
элементтердің барлығы анықталған. Алайда еліміздің көптеген топырақ-климат
аймақтарында, оның ішінде Солтүстік Қазақстанда, картоп үш негізгі
элементті – азот, фосфор, калий – қажетсінеді.
Топырақтан қоректік заттарды шығындауы бойынша картоп көптеген ауыл
шаруашылығы дақылдарынан асып түседі. Оның әрбір 100 ц түйнек өнімі орта
есеппен топырақтан 50 кг азот, 20 кг фосфор, 70 кг калий қоректік заттарын
шығындайды, бұл көрсеткіштер астық дақылдарынан анағұрлым көп.
Өсімдіктердің қоректік заттарға қажетсінуі жапырақ-сабағының өсуімен арта
түседі де ең жоғарғы деңгейі (максимум) бүрлену-гүлдену кезеңіне, басқаша
айтқанда түйнектердің түзілуі мен пәрменді қорлану кезіне сәйкес келеді
[5].
Өсімдіктермен топырақтан қоректік заттарды сіңіру мөлшеріне ауа-райы
жағдайлары, топырақ ертіндісінің реакциясы, тыңайтқыш түрлері ж.б. көп әсер
етеді. Ылғалды жылдары және суармалы жағдайда картоп құрғақ және
суарылмайтын жағдайға қарағанда азот, фосфор, калий қоректік заттарын
айтарлықтай көп мөлшерде пайдаланады. Бұл ылғалды топырақта қоректік
заттардың жылжымалы түрде болуымен және картоптың жерүсті массасының
қарқынды дамуымен түсіндіріледі. Картоп қышқыл ортаның өсімдігі, оған
топырақтың су сығындысының (рН) 5,5 – 6,5 көрсеткіші қоректік заттарды
сіңіруге барынша қолайлы деп есептеледі.
Картоптың биологиялық ерекшеліктері мен тіршілік факторларына
қажетсінуін және топырақ – климат, метеорологиялық жағдайларды ескере
отырып ғылыми негізделген агротехниканы қолдану – бұл маңызды дақылдан мол
өнім алудың кепілі [6].
1.2 Картоп дақылының агротехнологиясы
Картоп – адам ағзасына өте қажетті тағам ретінде, ауыл шаруашылығында
кеңінен тараған дақылдың бірі. Дүние жүзіндегі тағамдық дақылдар ішінде
дәнді дақылдардан кейінгі екінші орында тұр. Картоп түйнегінің құрамы 25%
құрғақ заттар, 80 – 85% крахмал және 3% белоктық заттардан тұрады. Картоп
басқа дақылдармен салыстырғанда агрономиялық тұрғыдан қарағанда өте тиімді
дақыл. Ауыспалы егіс жүйесіндегі көптеген дақылдарды картоптан кейін
орналастырған қолайлы, картоп еккен жер арамшөптерден таза болады және
қолданған тыңайтқыштарға, берілген суға қайырымы мол дақыл. Жарық сүйгіш,
топырақ 3 – 5 градус жылынғанда өсе бастайды, ылғал сүйгіш, суыққа
төзімді дақыл. Картоп – алқа (Solanum) туысына жататын көпжылдық шөптесін
өсімдік. Сабағы жуан, тікенексіз. Сабағының көп бөлігі топырақ астында
болады. Ұзын мұртшалар шығарады. Жапырағы қою жасыл, сабақта кезектесіп
орналасады. Гүлі ақ, күлгін түсті, сабақ басында шоғырланған болады, гүлі 5
күлтелі. Биіктігі 40 – 80 см, кейде 150 см-ге дейін жетеді. Бір түпте 3
– 6 сабақ болады. Жемісі екі ұялы, көп тұқымды. Жер астындағы өркен
сабағының ұшы түйнекке айналады. Топырақ температурасы 5 – 8°С-та түйнек
бүршік жара бастайды, түйнектің түзілуіне ең қолайлы температура 10 – 13°С,
20°С-та түйнек түзілу процесі тоқтайды. Ал –1 – 2°С суықта жас өскіндері
үсіп кетеді. Вегетациялық кезеңі 70 – 120 тәулік. Тұқымынан және түйнектен
көбейеді. Кортоп түйнегінде 23,7% құрғақ зат болады, оның ішінде: 17,5%
крахмал, 0,5% қант, 1 – 2% ақуыз, 1%-ке жуық минералды тұздар, С, В1, В2,
В6, РР, К витаминдері бар [5].
Қазақстанда картоптың 20 – дан астам сорттары аудандастырылған, 1 га-
дан орта есеппен 100 – 200 ц өнім түседі. Картоп тағам, мал азығы және
өнеркәсіпте шикізат ретінде пайдаланылады. Зиянкестері: картоп түн
көбелегі, колорадо қоңызы, тағы басқа. Картопты вегетативтік тәсілмен,
картоптың түйіндері арқылы көбейтеді. Картопты бірнеше бөліктерге бөліп, 5
– 10 см тереңдікке егеді. Егілген түйіндер өну үшін, 15 – 20 °C
температурада ұстау қажет. Ал сабағының өсуіне, жапырақтардың өсіп шығуы
мен гүлдеуі үшін 16 – 22 °C температура жеткілікті. Картоп гүлдеу кезінде
және түйін салу кезінде суды көп мөлшерде қажет етеді. Дегенмен, судың
шамадан артық болуы да картопқа зиян. Картоптан көп өнім алу үшін, сабағын
топыраққа көміп 2 – 3 рет түптеу қажет. Картоптың жер бетіне өсіп шығуы
үшін және гүлдеу, түйін салу уақытында өте көп тыңайтқыш пайдаланылады.
Мысалы, 1 гектар жерден өсіп шыққан 200 – 250 ц картопқа 100 – 175 кг азот,
40 – 50 кг фосфор және 140 – 230 кг калий жұмсалады. Сонымен қатар қопсыту
жұмыстарын жиі жүргізу керек. Картоптан көп мөлшерде крахмал алынады.
Картопты жаңбырлатып суару бойынша Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы
ҒЗИ ЖШС–нің тәжірибе жүргізетін егістік алқаптарында жүргізілді. Картоптың
тәжірибе мөлдегінің көлемі 84 м2 (5,6 м х 15 м) құрады, есептеу мөлдектері
– 50,4 м2 (4,2 м х 12 м). Тәжірибе қайталынымы – 4 – рет [7].
Топырақты негізгі және егін себер алдындағы өңдеу жүйелері.
Картоптың адамға қажетті бөлігі, яғни түйнегі топырақ астында түзіледі.
Картоп тамырын ауамен үздіксіз қамтамасыз ету, сол топырақтың дұрыс
өңделуіне байланысты. Сондықтан картопты отырғызғаннан қазып алғанға дейін
топырақты қопсытып ұстау – жер өңдеудің негізгі міндеті. Картоп өсірілетін
жерді негізінен екі рет : біріншісі күзде, екіншісі ерте көктемде, егер
алдында өңдеп дайындау. Зябь жырту. Сүдігер жырту екі агротехникалық
шарадан тұрады: сыдыра жырту және қыртысын қайыра жырту. Жер өңдеуге алғы
дақылдарды жинап алғаннан кейін кіріседі. Егер алғы дақыл дәнді дақыл
болса, онда дискіні немесе көп түренді сыдыра жыртқыштармен 10 – 12 см
тереңдікке өңдейді. Арамшөптер көктеп шыққаннан кейін ПЛН – 4,35 сияқты
түренді соқалармен 27 – 30 см тереңдікке сүдігер жыртады. Жерді ерте күзде
сыдыра жыртудың маңызы – ол жыртылатын қабаттағы шіріндінің молаюына, ылғал
сақталуына және картоп ауруларымен зиянкестерінің жойылуына септігін
тигізуіне байланысты. Егер алғы дақыл техникалық немесе екпе шөптер болса,
алқап күзде қосымша түренді соқалармен жыртылады. Жалпы картоп өндіру
үшін күзде жер қыртысын қайыра жыртқан тиімді. Топырақты егер алдында
дайындау тәсілдері. Жерді картоп дақылына көктемгі өңдеудің негізгі міндеті
– қыстай тапталып қалған топырақты қопсыту, арамшөптермен күресу және
көктемде себілген тыңайтқыштарды сіңіру болып табылады. Ерте көктемде жер
дегдісімен ылғал сақтау үшін алқап “Зиг – Заг” тырмасымен екі қайтара
тырмаланады. Егер күзде картоп егілетін жер қыртысы қайыра айдалса, онда
көктемде жер жырту қайырымсыз соқамен жүргізіледі. Жалпы жерді айдау
тәртібі картоп егілетін ауданның ауа – райына байланысты, егер көктемде
жерді қайыра айдауға тура келсе, онда күздегіден жұқалау етіп жыртқан жөн,
бірақ тереңдігі 16 см – ден төмен болмауы керек. Жерді осылай айдағанда,
күзде аударылған арамшөп тұқымдары жер бетіне қайта шықпайды, яғни өнуіне
қолайлы жағдай тумайды. Оңтүстік және Оңтүстік – Шығыс аудандарында картоп
отырғызу алдында топырақты КПС – 4 культиваторымен және БЗСС – 2,0 тырмасы
бар құрама агрегатпен 14 – 18 см тереңдікке қопсытып, екіншіден майдалап
және тегістеп барып отырғызған жөн. Сүдігер неғұрлым ерте жыртылса, ылғал
молырақ сақталып және топырақты микробиологиялық өзгерістер жақсы жүріп,
картоп өнімділігі арта түседі [8,9,10].
Картоп дақылдарына тыңайтқыш беру жүйесі. Картоп өніміне қоректік
заттарға жататындар мыналар: азот, фосфор, калий, кальций, магний, темір,
күкірт, бор, марганец және тағы басқа заттар. Азот – белоктың күрделі
молекуласын түзетін аминқышқылдары құрамына кіреді. Картоп өсімдігі өсу
үшін азотты топырақтан азот қышқылының минералды және аммоний тұздары
арқылы алады. Азотты қоректік заттардың мөлшері картоптың өсуіне тікелей
әсерін тигізеді. Азот жетіспеген жағдайда өсімдік баяу өседі, жапырағы
бозғылт түстенеді, ерте сарғаяды, осының салдарынан түйнектің крахмалы
азаяды және өнімі төмендейді. Фосфор – да өте қажетті элементтердің бірі,
крахмалдың белгілі бір құрамы. Ол органикалық қосындылар құрамына кіріп,
өсімдік өмірінде маңызды міндет атқарады. Фосфор жеткілікті болған жағдайда
өсімдік тамыры дамиды, картоптың пісуі жеделдейді. Әсіресе картоптың
көптеген ауруларға қарсы төзімділігі артады. Негізінен фосфордың түйнек
құрамындағы крахмалдың артуына ықпалы зор. Калий – элементі басқа азот,
фосфор, күкірт сияқты органикалық қоспалар құрамына кірмейді, ол өсімдік
құрамында ионды түрде қатысады. Калий жетіспеген жағдайда фотосинтез
төмендейді, топырақта түйнекке баратын қоректік заттардың ағысы төмендейді.
Калий элементі жетпей тұрған өсімдікті, оның қола түсті топырағынан
байқауға болады. Өсімдіктің гүл салу кезеңіне дейін топырақта калий
жеткілікті болса, картоп өнімі жоғары болады. Органикалық тыңайтқыштардың
өсімдіктің өнімін көтеру жолындағы маңызы өте зор. Органикалық тыңайтқыштар
өсімдіктің ауамен тыныс алу жағдайын да жақсартады. Көң төгілген алқапты
тездетіп аудара жыртып тастаса, оның тиімділігі артады, олай болмаған
жағдайда көң кеуіп, құрамындағы аммиакты – азоттың негізі бөлігін
жоғалтады. Көң төгілген алғашқы жылы картоп одан орта есеппен 20 – 25%
азотты, 30 – 40% фосфорды және 60 – 70 % калийды өз бойына сіңіреді. Торф
– қажетті органикалық тыңайтқыштардың бірі. Оның құрамында барлық негізгі
қоректік заттар бар. Торфта 2,5 – 3,5% азот, 0,2 – 0,6% фосфор, 0,16 –
0,20% калий, 2,0 – 4,0% кальций бар. Торфты кептіріп барып тыңайтқыш
ретінде қолданғанда, топырақтың физикалық қасиеті артады және құнарлығы
жоғарлайды [11,14].
Егін себу, оны күтіп-баптау және жинау.
Картоптан мол өнім алу жолындағы жалпы агротехникалық шаралардың
ішінде картопты отырғызудың мерзімін, әр өсімдіктің қоректік ауданын,
отырғызу тереңдігін дұрыс шешкенде ғана егілген картоп тұқымы бойындағысын
бере алады [12,15].
Отырғызу мерзімі. Картоп отырғызудың ең қолайлы мерзімін анықтау
үшін сол ауданның ауа – райы ерекшеліктерімен қатар, картоп өсетін алқап
пен сорт ерекшеліктерін және тұқымдық түйнектерді егіске дайындау ескеру
қажет. Көптеген ғылыми деректер нәтижесінде картоп түйнегін топырақтың 8 –
10 см тереңдігінде жылулығы 7 – 8 градусқа жеткенде дұрыс өсетіні
дәлелденген. Ал жылулық одан төмен болғанда, картоптың жер бетіне көктеп
шығу мерзімі созылады, тұқымдық картоп түрлі ауруға шалдығып, өркендері
шіріп, жер бетіне сирексіп шығады. Егілген картоптың өнгіштігі сол
топырақтың механикалық құрамына байланысты [16].
Алдымен картопты тыңайтқыш себілген неғұрлым құнарлы жерлерге
отырғызады. Картопты мезгілігде еккенде өнімді суыққа ұрындырмай дер
кезінде жинауға мүмкіндік туады, ондай өнім сапалы болады және жақсы
сақталады. Алғашқыда картоп отырғызудың механикалық құрамы жеңіл, тез
кебетін топырақтан бастап, ылғалы мол саздауыт топырақпен аяқтайды.
Картопты отырғызу әдісі және тереңдігі. Картоптың дер кезінде өнуі,
өсіп – дамуы және өнім салуы оның отырғызу әдісі мен тереңдігіне көп
байланысты. Картоп өсетін ауданның ауа – райы және топырағының түріне
байланысты оны тегістеп және жалдатып отырғызады. Ауаның жылылығы
жетімсіздеу, ылғалы мол солтүстік облыстарда картопты тек жалдатып
отырғызған тиімді. Себебі, жалдағы топырақ күн сәулесін бойына тезірек
сіңіріп, егілген картоптың жер бетіне тез көктеп шығуына колайлы жағдай
туғызады [17,18].
Картопты жалдатып отырғызу жер асты суы жақын, ылғалы мол топыраққа
және жылылық жетіспеген жағдайда тиімді. Ал құмдауыт, механикалық құрамы
жеңіл топырақта картопты тегісжерге отырғызған жөн. Себебі, мұндай
топырақта картопты жалдатып отырғызса, топырақ тез кеуіп, ылғал
жетіспеуінен өсімдік зардап шегеді. Картоп өніміне, оны отырғызу әдісімен
қатар, сол отырғызған түйнектердің топырақтағы тереңдігі де әсер етеді.
Механикалық құрамы жеңіл құмайт топыраққа әртүрлі тереңдікке картоп
отырғызып тәжірибе жасағанда, нәтижесі мынандай болған: картопты 6 – 8 см
тереңдікке отырғызғанда одан әр гектарынан 21,1 т, ал 10 – 12 см тереңдікке
отырғызғанда 18,8 т, ал 18 – 20 см тереңдікке отырғызғанда 14,0 т өнім
алынған [19].
Отырғызу жиілігі. Картоптың жиілігі дұрыс болуы біріншіден өсімдік
гүлдеген кезде оның жапырақтары жер бетін түгел жауып тұруы, екіншіден
қатар тұрған картоп түптері қоректік алаңға және күн сәулесіне
таласпайтындай болуы керек. Осындай жағдай жасалғанда ғана күн сәулесін
өсімдіктер толығымен пайдаланып, мол өнім алудың кепілдігі туады. Әр шаршы
метр жердегі картоп жиілігі толық болып, жер бетін түгел жауып тұрса, арам
шөптер шыға алмайды. Картоптың қатар аралығын немесе қатардағы
өсімдіктердің ара қашықтығын шамадан тыс жиілетіп жіберсе, онда өнім
көбеюдің орнына керісінше, төмендеп кетуі де мүмкін. Себебі тым жиі шыққан
өсімдіктерге күн сәулесі, қоректік заттар және су жетіспеуі салдарынан
өнімді аз береді. Жергілікті жердің ауа – райына байланысты картоптың
жиілігі оның сортына, топырағына, тұқым сапасына, агротехникасына және
бағытына қарай әр түрлі болып келеді. Картоп және көкөніс шаруашылығы
ғылыми – зерттеу институтының тәжірибесі нәтижесінде оңтүстік облыстарда
картоптың отырғызу жиілігі әр гектарына 55 – 60 мың дана, қатар аралығы 70
см, өсімдіктердің қатардағы ара қашықтығы 25 – 27 см сәйкес келеді, ал
солтүстік облыстарда 50 – 55 мың дана, қатар аралығы 70 см, түптердің ара
қашықтығы 27 – 30 см сәйкес келеді [20,21].
Картоп егісін күтіп – баптау. Картоптан мол өнім алу барысында оны
күтіп – баптаудың маңызы зор. Басқа дақылдарға қарағанда, картоптың
отырғызғаннан жер бетіне көктеп шығуға кететін мерзімі тым ұзақ, әр түрлі
жағдайларға байланысты15 – 30 күн созылады. Көктеп шыққаннан кейін де
картоп егілген жер беті көпке дейін жаылмай жатады. Міне осы уақытта арам
шөптердің өніп – өсуіне қолайлы жағдай туады, себебі ол кезде оларға күн
сәулесі, ылғалдылық және қоректік заттаржеткіілікті болады. Топырақ бұл
мезгілде өз салмағы және жауған жаңбыр әсерінен тығыздалып қалады. Ал
картоптың биологиялық қасиеттерінің бір ерекшелігі, басқа дақылдарға
қарағанда, тіпті тамыр жемісті дақылдарішінде де топырақтың тығыздығына
талғамы жоғары. Қатты тығыздалған топырақта картоптың жер бетіне шығуы
созылып кетеді. Уақытында қопсытылған топырақта ауа алмасу үрдісі жақсарып,
егілген түйнек жер бетіне тезірек шығуына жағдай туады. Отырғызылған
картопты күтіп – баптау жүйесі екі кезеңнен тұрады, біріншісі көктеп
шыққанша, екіншісі көктеп шыққан соңаралығын өңдеу.
Картопты көктеп шыққанша күту әдістері. Картопты бұл уақытта күтудің
негізгі мақсаты, арамшөптермен күресу және топырақтың жоғарға қабатын
уақытысында қопсытып тұру. Отырғызғаннан кейін 7 – 8 күн өткен соң алқапты
тырмалау керек, арамшөптер жер бетіне шығып үлгермей, топырақтың үстіңгі
қабатын жою қажет. Арамшөптердің екпе шөптерден айырмашылығы, бәрі бірдей
мерзімде жер бетіне көктеп шықпайды. Сондықтан бірнеше қайтара жасауға тура
келеді, үшіншісін картоп жер бетіне көктеп шыққан соң жасайды. Жер бетіне
жаңа көктеп шыққан картоп өркені алғашында морт сынғыш келеді. Сондықтан
тырманы, картоп нағыз жапырақ жайған соң, күн қызғанда, өсімдік солыңқы
кезде жүргізсе шығын аз болады. Бұл шараны КРН – 4,2 ПМ культиваторына
қосып тіркеген агрегатпен жасайды. Механикалық құрамы ауыр топырақты
алқапқа, бір тырмалауды культиваторымен терең қопсытуға болады. Осы
культиваторға тіркелген сеткіше – тырма, жалдың үстіндегіарамшөпті жояды
және топырақтың бір бөлігін жүйекке қайта түсіре кетеді.
Картоптың қатар аралығын өңдеу жүйесі. Картоптың сабағы 10 см биікке
жетісімен, оның қатар аралығын өңдеуді бастап, жапырақтары қатар аралығын
түгел жауып кеткен шақта аяқтайды. Бұл уақытта жүргізілген агрошараның
негізгі міндеті картоптың қатар аралығын арамшөптен таза, ылғалдылығын
бірқалыпты және қопсытылған күйде ұстау болып табылады. Картоптың қатар
аралығын өңдеу жүйесі ауа – райына және топырақтың қасиетіне байланысты
болады. Қатар аралық өңдеудің ең алғашқысы топырақты қопсытудан бастайды.
Бірінші қопсытуды культиватормен 14 – 16 см тереңдікке жасайды. Осылай
қопсытылған топырақта картоп өсімдігінің тамыры жақсы өсуіне қолайлы жағдай
туады. Жалпы механикалық құрамы орташа балшықты топырақтың бәрінде,
картоптың қатар аралығын қопсытумен қатар түптеген тиімді [22].
1.3 Ауылшаруашылық дақылдарын суғару әдістері
Қазіргі уақытта егісті беткейлеп, жаңбырлата суғару және астыңғы
жағынан суғару әдістері қолданылады. Егісті суаруға қолданылатын бұл
әдістердің бір-бірінен айырмашылғы олардың егістік жер бетіне су тарату
ерекшелігі болып саналады.
Беткейлеп суғару әдісі шаруашылықтарда кеңінен тараған. Бұл әдісті
қолданғанда суғарылатын алаңға су ашық каналдар, лотоктар және солқылдақ
құбырлар арқылы жеткізіліп, ол тонырақ бетіне бірекелкі су қабаты, немесе
шапшып ағу жағдайында таратылып, оған сіңеді. Суғарудың бұл әдісі өзінше үш
түрге бөлінеді:а) тақталан жайып суғару, б) бороздалап суғару және, в)
қаптата суғару.
Егісті суды жайып суғарғанда су алдын ала тегістелген ұзын алқаптың
бетімен жұқа қабаттанып ағызылып, ағып келе жатып топыраққа тігінен сіңеді.
Суды үздіксіз ағызып тұратын бороздалармен суғарғанда топыраққа су
олардың түбі мен іргесіне сіңеді де, ал су қаптатылатын бороздалармен
суарғанда су ақпай, топыраққа қимылсыз жағдайда тұрып сіңеді.
Ал енді егістікке суды каптатып суғару үшін жанөжағы топырақтан
жасалған палдармен қоршалған атыздар сумен толырылып су қимылсыз жағдайда
тұрып топыраққа сіңеді [23].
Егісті беткейлеп суарудың мындай ерекшеліктері бар: 1) Суғару оқтың-
оқтын жүргізіліп, топырақтың жоғарғы қабатына жиналған су қоры суғару
аралық мезгілде жұмсалады; 2) Тек топырақ қана дымқылданды; 3) Топырақтың
әр түрлі қабатын дымкылдандыруға мүмкіндік бар; 4) Топырақ дымқылдығының
кезекті суғару аралығы кезеңінде айырмашылығының көптігі.
Жаңбырлатып суғару әдісін қолданғанда су топырақ бетіне колдан
жасалған жаңбыр ретінде таратылып, өсімдіктердің топырақ үстіндегі
бөліктерін де ылғалдандырды.
Жаңбырлатып суғарудың ерекшеліктері: 1) Суғару оқтын-оқтын жүргізіліп,
су топырақтың жоғарғы қабатына жиналады; 2) тек қана топырақ дымқылданып
қана қоймай, өсімдіктердің ылғалдануының әсерінен физиологиялық процестер
тездетіледі; 3) топырақтың дымқылданатын қабаты, оны беткейлеп суғарумен
салыстырғанда азырақ болады; 4) суғаруды аз нормамен және жиі жүргізудің
арқасында топырақ дымқылдығының біркелкі режимін жасауға болады; 5)
жаңбырлатып суғару, беткейлеп суғару әдісімен жақсы ылғалдандырып, оның
температурасын төмендетеді және микролиматқа жақсы әсер етеді [24].
Топырақ астынан суғару әдісін қолданғанда, су топыраққа үстіңгі
жағынан сіңбей, 35-60 см тереңдікке көмілген түтіктерден капилляр және
гравитация күштері арқылы көтеріледі.Топырақ асынан суғару әдісін
қолданғанда мына жағдайлар мүмкін болады: 1) топырақтың үстіңгі қабаты
біркелкі капиярлы жағдайда дымқылданады; 2) топырақтың белгілі қабатының
дымқылдығын сақтауға болады; 3) топырақ бетінен булануды кемітеді; 4)
өсімдіктер қажеттігне сәйкес ылғалмен үздіксіз етіледі.
Бұл тәсіл топыраққа, өсімдікке және оларды қоршаған ауаға ең қолайлы
тәсіл. Мұндай әдісте су сорғыш арқылы арнайы жаңбырлатқышқа су беріледі де,
жоғарыдан топыраққа жаңбыр түрінде себіледі. Басқа суғару әдістеріне
қарағанда жаңбырлатып суғарудың төмеңдегідей артықшылығы бар:
1. Суғаруды толық механикаландыру;
2. Жер асты ыза су жақын жерлерде өте қолайлы;
3. Егінді өзара жақын егуге мүмкіншілік туады;
4. Күрделі еңістікті жерлерде пайдалануға қолайлы;
5. Жер бетінің тегістігін қажет етпейді;
6. Аз су мөлшермен жылдам суғаруға болады;
7. Ағынды (ақаба) су болмайды;
8. Су 25-30 пайыз үнемделеді т.б.
Мұнымен қатар біраз кемшіліктері бар;
1. Металлды жабдықтар көп қажет;
2. Ауыр топырақта суғару сапасы төмендейді;
3. Шамадан ірі тамшылар топырақтың құрылымын бұзуы мүмкін;
4. Топырақтың тек жоғарғы 40см қабаты ғана ылғалданады.
Жаңбырлатып суғарғанда суғару жүйелері жабық, не ашық болуы мүмкін.
Сонымен қатар ол тұрақты, жартылай тұрақты және жылжымалы болып үшке
бөлінеді.
Тұрақты суғару жүйесінде - барлық су жүйелері тұрақты болады, еш
өзгертілмейді. Жаңбырлатқыш аппараттар да, суғару жүйелері де тұрақты
болады.
Жартылай тұрақты - барлық су жүйелері тұрақты да, жаңбырлатқыштар
жылжымалы болады.
Жылжымалы су жүйелері - барлық су жүйелері мен жаңбырлатқыштар жылжып
отырады.
Жаңбырлатқыш машиналар, аппараттар, механизмдер жаңбыр тамшысы жететін
қашықтығына қарай үш топқа бөлінеді:
Қысқа қашықтықты - ДДА-100МА. Бұлардың жаңбырының тамшылылары 10-15 метрден
аспайды.
Орта кашықтықты – Днепр, Фрегат, ДКШ-164 Волжанка. Олардың жаңбырының
тамшылары 20-25 метрге дейін жетеді.
3. Алыс қашықтықты -ДДН-70, ДДН-100, ДФД-100–жаңбырының тамшылары 30-50
метрге дейін жетеді.
Жаңбырлатқыштарды суару алқабының топырағына, табиғи жағдайына сәйкес
қабылдаған жөн. Оларға қойылатын өз талаптары бар
Негізгі талап, жаңбырлатқыштағы жаңбыр үдемділігі топырақтың су
сіңіргіш қабілетімен бірдей немесе төмен болуы керек. Мұндай жағдайда
барлық жаңбыр топыраққа сіңіп отырады. Ол үшін суғарылатын жердің
топырағының су сіңіргіштік қабілетін анықтап алып, сүлбе құру керек. Содан
соң осы сүлбеге жаңбырлатқыштың төлқұжатынан жаңбыр үнемділігін тауып алып
салу керек. Егер ол осы сызықтың төменгі бөлігінде болса, онда бұл
агрегатты пайдалануға болады. Ал жоғарғы жағында болса, мұндай агрегатпен
суғаруға болмайды. Өйткені, жаңбыр суы топыраққа сіңіп үлгірмей, жер
бетінде көлкіп, алқаптың сыртына ағып кетеді. Сонымен жаңбырлатқыштарға
төмендегідей жалпы талаптартар қойылады:
- Жаңбырдың жерге түсу үдемділігі топырақтың су сіңімділігіне сәйкес
келуі керек. Су сіңімділігі Костяков бойынша-ауыр топырақ үшін- 0,1...0.2
мммин; орта топырақ үшін-0.2...0,3 мммин; жеңіл топырақ үшін-0,5...0,8
мммин болуы керек.
- Жаңбырдың мөлшерлі диаметрі 1-2 мм-ден аспауы керек.
- Суғару жүргісінде белгіленген суғару нормасын егістікке толық беру
керек және ол су жер бетіне көлкіп жатпай сіңіп кетуі керек.
- Суды жер бетіне тегіс жаңбырлату керек. Ылғалдану коэффициенті 0,8-
ден жоғары болу керек.
- Жаңбырлатқыштардың әрқайсысын ұзақ жыл жұмыс істеуін және жұмыс
уақытының тиімді пайдалануын қамтамасыз ету қажет.
- Жаңбырлатқыш арқылы суғармалы жерлердің пайдалану коэффициентін
жоғарылатып, суды тиімді пайдаланып, сумен бірге минералды тыңайтқыштарды
да беру керек
Екінші мәселе - жаңбыр тамшысының диаметрі. Ол топырақтың құрлымын
бұзбауы қажет. Мысалы: ДДН-100, ДДН-70 агрегаттарының жаңбыр тамшысы өте
ірі болып келеді. Оларды тек топырағы құмдақ жерде пайдаланған жөн. Бұл
жағынан ең қолайлысы ЭДМФ - Кубань-М машинасы, себебі оның жаңбыр
тамшысының диаметрі 1.5 мм шамасында. Тамшы диаметрі жаңбырлатқыш
саптамасынан шығатын судың қысымы мен оның тесігінің шамасына байланысты.
Қысым жоғары болған сайын, тамшылардың майда болып бөлшектенуі де
жоғарылайды [25].
Суғару әдістері мен техникасына қойылатын талаптар мына жағдайларды
қамтамасыз етуі керек:
- есептелген суды танапқа және топырақтың өсімдік тамыры орналасқан
қабатына мезгілінде және біркелкі таратып, агротехникалық шаралар
жүйесі комплексінде топырақ құнарлығын қамтамасыз етіп, ауыл
шаруашылық дақылдарынан мол өнім алу;
- судың топырақтың терең қабатына сіңіп кетуі, беткі жағынан ағып кету
және буланып кету сияқты шығындарын болдырмай, оның пайдалану
коэффициентін 0,95...1,0 шамасына дейін көтеру;
- топырақтың құрылысын сақтау;
- оның сорлануын және саздануын болдырмау;
- суғару жұмыстарының өнімділігін арттыру, оларды механикаландыру және
автоматтандыру;
- жалпы ауыл шаруашылық жұмыстарын механикаландыру және суармалы жерді
тиімді пайдалану.
Шаруашылық жағдайында суғару әдістерінің қай түрін қолдану керек
екендігі ауыл шаруашылық дақылдары мен топырақ, жер деңгейі,
гидрогеологиялық, ауа райы және шаруашылық-ұйымдастыру жағдайларына
байланысы болады [26].
2 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
2.1 Тәжірибе жүргізілген аймақтың топырақ климат жағдайы
Дипломдық зерттеу жұмыстары М.Әуезов атындағы Қайнарбұлақ тәжірбиелік
аумағында Шымкент қаласының маңындағы жауын-шашынмен жартылай қамтамасыз
етілген физиологиялық кешенінде жүргізілді.
Зерттеу М.Әуезов атандағы Қайнарбұлақ тәжірбиелік аумағында теңіз
деңгейінен 450-500 м биіктікте жатыр. Зерттеу жүргізілетін аймақтың жер
бедері Батыс Тянь-Шань тауының маңындағы адырлы бұйратты жазық болып
келеді.
Жалпы климат өте көп өзгергіштігімен, көп мөлшердегі жылуымен, мол
жарығымен, ұзаққа созылатын суықсыз кезеңімен, ерте көктемде өте көп
түсетін жауын-шашынымен ерекшеленеді. Жылдық жауын-шашын мөлшері 4501-500
мм. Климатқа тән ерекшелік –бұл жылдық жауын-шашын мөлшерінің 80-90 пайызы
күзгі-қысқы-көктемгі мезгілдерде (қыркүйек-мамыр) түсуі.
Ауаның жылдық орташа температурасы -12,8 оС. Аязсыз кезеңнің ұзақтығы
орташы 205 тәулік. Соңғы суықтар сәуір айының басында тоқтайды және қазан
айының соңында қайта басталады.
Тау бөктері жазығында орналасқан Шымкент бекетінің мәліметі бойынша
Зерттеу жүргізілген жылдары (2015-2016ж.ж.) кезінде жауын-шашынның
жылдық мөлшері 536,2-869,9 мм аралығында болды (1-кесте). Кестеде
көрінгендей 2015 жылдың мамыр айы өте құрғақты, әрі ыссы келді. Бар-жоғы
3,4 мм ғана жауын болып, ауаның орташа айлық температурасы 14,70С
көтерілген. 2016 жылы 869,9 мм жауын-шашын түсіп, наурыз айындағы орташа
айлық температура 5,90 болған, сәуір айы да салқын келді – 11,70С.
Жалпы алғанда, тау бөктерінің ылғалымен жартылай қамтамасыз етілген
тәлімі жеріндегі климат көрсеткіштері жазық шөлге қарағанда көп
айырмашылығы бар. Демек, бұл зерттеуге қамтылған өсімдіктердің өсіп-
дамуының да айырмашылығы болады, яғни айтқанда олардың тіршілгінің
ауқымдығын анықтауға мүмкіндік береді деген сөз.
Тәжірибе қойылатын танаптың топырағы –кәдімгі оңтүстік сұр топырақ,
жыртылатын қабатындағы қарашірік мөлщщщшері 1,2-1,3%. Жылжымалы қоректік
заттармен қамтамассыздануы азотпен-орташа, фосформен -әлсіз, калиймен
–жақсы. Топырақтың механикалық құрамы бойынша орташа саздақты.
Тәжірибелік егістік алқабының топырағы орташа балшықты, ашық сұр
топырақ. Топырақ құраушылардың басты тегі сары топырақ. Ыза сулары топырақ
бетінен 20-30 см төмен, сондықтан ол топырақ қалыптасу процесіне ешқандай
әсер етпейді. Қара шірік қабаты 25-28 см. Механикалық құрамы бойынша орташа
балшықты. Қара шірік және азот фосфакалий мөлшері жыртылатын қабатта (0-
30см) соған сәйкес 1,8; 0,111; 0,18 және 0,8%. Тәжірибелік егістік алқаптау
етегінде теңіз бетінен 650 метр биіктікке орналасқан. Бұл алқап құрғақ
ыстық аймаққа кіреді. Оң температура жиынтығы орташа 10 0 С-тан жоғары
болып 3300-4300 0 С аралығында болады (2,3 кесте)
Аязсыз кезеңнің ұзақтығы 185-200 күн ғылыми зерттеулер жүргізілген
жылы жауын-шашын мөлшері 650 мм болады.
Кесте 3 - Тәжірибе алқабының саздақты қалыпты боз топырақтың
механикалық құрамы
Топырақ Түйірлер көлемі, мм (пайыз есебінен)
қабаты,
см
1,0-0,250,25-0,00,05-0,00,01-0, 00,005-0,0,001 ( 0,01
5 1 05 001
0-10 1,29 54,68 22,16 5,43 11,05 5,39 21,87
10-20 1,44 57,72 19,91 5,72 9,22 5,99 20,93
20-30 0,65 53,99 22,80 6,51 9,60 6,45 22,56
30-40 0,57 56,36 20,01 6,57 8,37 8,12 23,06
40-50 0,41 56,42 19,52 6,12 9,43 8,10 23,65
50-60 0,52 55,41 20,86 5,01 9,49 8,71 23,21
60-70 0,61 55,85 21,24 6,17 7,83 8,30 22,30
70-80 0,66 56,00 20,69 5,60 8,33 8,72 22,65
80-90 0,45 58,10 18,43 5,32 8,71 8,99 23,02
90-100 0,56 56,35 20,73 4,58 9,04 8,74 22,36
2.2 Зерттеуді жүргізу әдістемесі
Зерттеу нысаны болып Оңтүстік Қазақстан облысында аудандастырылған
картоптың Ақсор сорты алынды.
Тәжірибе жұмыстары төмендегі 4- кестеде көрсетілгендей сызба нұсқа
бойынша жүргізілді.
Кесте 4 - Зерттеу бойынша тәжірибенің сызбасы
№ Зерттеу нұсқалары
Қарықпен (бақылау)
Жаңбырлатып суару
2.3 Зерттеу нысандарының сипаттамасы
Суғару әдістерінде картоп егісінде алынған Аксор сортына қысқаша
сипаттамасы.
Түйнек құрамындағы пайдалы және қоректендіретін заттарымен картоп
бидай тұқымдастары және майлы дақылдардың қатарында тұрады және барлық әлем
халықтарының басты тағамы болып есептеледі. Жер планетасында халық арасында
картоптың қажеттілігі жыл сайын көтерілуде.
Аты - АКСОР
Сурет - 1 Аксор сорты.
Авторы - Ившин Е. И., Красавин В. Ф., Мошняков Н. А.,
Байжанов К. Б., Ашимов Т. А.
Оригинатор - Казахский научно-исследовательский институт
картофелеводства ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстанның халық шаруашылығының ең негізгі маңызды саласы – ауыл
шаруашылығы болып табылады. Оның маңыздылығы – ең алдымен халықты азық-
түлік өнімдерімен қамтамасыз ету. ал өңдеуші өнеркәсіпті қажетті ауыл
шаруашылық шикізатымен. Ауыл шаруашылығының еліміздің экономикалық,
әлеуметтік өмірінде айрықша орын алатын баршамызға белгілі.Ауыл шаруашылығы
дамуының деңгейі көбінесе елдің экономикалық қауіпсіздігін анықтайды.
Қазақстанның ауыл шаруашылығына қолайлы жерлері көп болғандықтан, әлем
нарығында бәсекелестікке қабілетті агроөнеркәсіп секторын дамытуға барлық
мүмкіндіктері бар. Оған қоса, ел халқының жартысына жуығының әлеуметтік
жағдайы ауыл аймақтарымен тығыз байланыста. Ауыл республика экономикасы
дамуындағы маңызды фактор болса, ауыл халқы еліміздің қоғамдық – саяси
тұрақтылығының да шешуші факторы болып есептеледі. Республика халқының 44
пайызы бүгінде ауылдық жерлерде тұрады [1].
Бүгінгі таңда адамзат үшін ең маңызды азық-түліктің бірі болып
табылатын картоп дақылы.
Картоп – ауылшаруашылығында кеңінен тараған дақылдардың бірі. Дүние
жүзіндегі тағамдық дақылдар ішінде күріш пен бидайдан кейінгі орында
тұрады.Картоп құрамындағы сапалы белоктың, әртүрлі витаминдердің және тағы
басқа заттардың, адам денсаулығына өте қажетті қоректік қасиеті бар. Картоп
мал азығы ретінде де маңызы зор.
Мал азықтылық құндылығы жөнінен көптеген дақылдардан соның ішінде қант
қызылшасынан да асып түседі. Картоп сабағы мен жапырағын мал онша сүйсініп
жемейтіндіктен оны басқа дақылдарға қосып сүрлем жасайды. Картоптың 100 кг
түйнегінде 30 кг, сабағы мен жапырағында 12 кг мал азық өлшемі және 2 кг
белок бар. Картоп түйнегінде әсіресе қабығында соланин улы заты кездеседі.
Таммаққа пайдаланылатын картоп құрамында ол 0,02% ауыспауы қажет, ал түйнек
өсіп,жарықта көгерсе оның мөлшері өте көп болады. ондай түйнектерді тек мал
азығы ретінде қайнатып беру арқылы пайдаланады
Картоп – аса маңызды, екінші нан атанған адам тағамы, мал азығы және
өнеркәсіптік шикізат ретінде кеңінен қолданылатын екпе дақыл. Оның
түйнегінде 14-22% крахмал, 2% шамасындай ақуыз С1, В1, В2 және басқада
витаминдер бар. Крахмал, спирт, декстирин және басқада заттар алуға
пайдаланылады.
Картоп басқа дақылдарға қарағанда агрономиялық тұрғыдан өте тиімді
дақыл. Біріншіден, ауыспалы егіс жүйесіндегі көптеген дақылдарды картоптан
кейін орналастырған қолайлы, картоп еккен жер арам шөптерден таза болады
және қолданған тыңайтқыштарға, берілген суға, қайырымы мол дақыл.
Картоп қоректік құндылығы өте маңызды тағам түрі және қайта өңдеуге
қажетті шикізат ретінде жоғары бағаланады. Медициналық нормаға сәйкес,
еліміздің әрбір тұрғыны жылына 100 кг мөлшерінде картоп өнімдерін асқа
пайдалануы тиіс.
Қазақстанда картоптың 30 отандық сорт аудандастырылған. Картоп
өндіретін шаруашылықтардың біркелкі заманауй, озық техникалар және
технологиялармен жабдықталмағандығына байланысты , осы құнды әрі маңызды
дақылдың өнімділік деңгейі төмен күйінде қалып отыр. Оның негізгі себептері
- топырақ құнарлылығының құлдырап күрт төмендеуі және аудандастырылған
сорттарды пайдаланбауы ,өсіріп-өндіру технологиясын толық жүргізбеуі ж.б
Қазіргі кезде Қазақстан бойынша картоп егісі көлемі 200 мың га
көлемінде, оның үштен бірі соңғы жылдары жеке меншік үлесіне келсе
қазіргі кезде жеке шаруашылық иелері үлесіне барлық картоп егісінің 80
пайызы келеді. Есеп беретін мекемелердің мәліметтеріне қарағанда Қазақстан
бойынша картоп өнімі – соңғы 10-15 жылда әр гектарға шаққанда 100 ц
айналасында.бұл көрсеткіш төменгі деңгейді көрсетеді.Сондықтан картоп
өнімділігін арттыру картоп өсіруші шаруашылықтың басты міндеттерінің бірі
болып есептеледі.
Ғылыми деректерге сүйенсек, картоп өнімін әр гектарынан 1000 ц дейін
көтеруге болатыны мәлім [2].
Жалпы картоп өндірісін ойдағыдай дамыту үшін шаруашылық пен
ғылыми табыстарға сүйеніп айналысудың маңызы зор.
Осы салада Казақстанның әр түрлі табиғат ерекшеліктеріне байланысты
аймақтарында жүргізілген жұмыстары үшін ғылыми зерттеу институты еңбегін
айрықша айтуға болады.
Соңғы жылдары (1990-1996ж.ж.) картоптың жаңа сорттарын шығаруда үлкен
еңбектер жасалды. Институт құрамында картоптың жаңа сорттарын бір-біріне
жанаспайтын екі тұрлі бағытта шығаратын мамандар істейді. Біріншісі, ескі
бағыт – колдан будандастырып барып, көп жылғы сұрыптау 8-10 жыл аркылы,
ал екіншісі жаңа бағыт клеткалык сұрыптау аркылы алынатын жаңа сорттар.
Осындай жұмыстар арқасында кейінгі жылдары ,атақты Голлавдиялык
сорттардан өнімділігі, өскен ортаға төзімділігі, дәмділігі және т.б.
Ғылыми жаңалық. Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында картоп дақылын
жаңбырлатып суғару арқылы мол өнім алуға болатындығы анықталды.
Практикалық маңызы. Картоп дақылын өсіру барысында суды үнемдеп
пайдаланудың шаруашылықтар үшін практикалық маңызы зор болып табылады.
Жұмыстың мақсаты: Картоп дақылын өсіруде өнімділкті арттыруда тиімді
суғару тәсілін анықтау.
Жұмыстың міндеттері:
1. Суғару тәсілдерінің егістіктердің фитосанитарлық жағдайларын
жақсартуын зерттеу;
2. Картоп алқабындағы арамшөптердің саны азайту жолдарын анықтау;
1 АНАЛИТИКАЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Картоп дақылының ботаникалық және биологиялық ерекшеліктері
Ботаникалық сипаттамасы. Картоп алқа тұқымдасына жатады және
егістіктегі негізгі түрі Solanum tuberosum. Табиғи тегі бойынша картоп
сабағы жыл сайын өліп отыратын көпжылдық шөптесін өсімдік, бірақ жер
шарының көптеген елдерінде бір жылдық өсімдік түрінде өсіріледі.
Оны вегетативті түрде (түйнек, көзше, бүршіктерімен) және тұқымымен
көбейтуге болады. Өндіріс жағдайында картоп негізінен түйнегімен –
қысқарған жер асты өркенінің өзгерген түрі – көбейтіледі. Тұқыммен
көбейтілгенде картопта күндік тамыр мен жалғыз сабақ, ал түйнегімен көбей-
тілгенде шашақ тамырлар жүйесі мен бұта пайда болады. Картоп бұтасы бірнеше
сабақтардан құралады. Өсімдігі қосжарнақты, әлсіз дамыған тамыр жүйесін
қалыптастырады (бүкіл картоп өсімдігі массасының 6 – 7%, ал астық
дақылдарында ол көрсеткіш – 20 – 25%) және топырақтың 60 см қабатында
орналасқан [3].
Картоп жуандаған столон қалыптастырады, ол түр өзгерісіне ұшырған жер
асты сабағы болып табылады, ұштары жуандап түйнекке айналады. Түйнектерде
көзшелер бұранда тәртібімен орналасқан. Картоп түйнегі маңызды биологиялық
қасиеті – тыныштық күйі кезеңімен сипатталады, мұның өзі тұқымдық
материалды келесі өніміне зиян келтірмей күзгі-қысқы кезеңде сақтауға
мүмкін береді. Тыныштық күйінің ұзақтығы картоптың сорты мен сақтау
жағдайларына байланысты. Ортадан кеш пісетін және кеш пісетін сорттарының
тыныштық күйі ерте және орташа мерзімде пісетіндерге қараған-да ұзағырақ.
Қысқы сақтау ережесін (тәртібін) дұрыс қолданғанда картоп түйнегі 6 – 7 ай
бойы көктемей жақсы сақталады [2].
Түйнектер өне бастағанда тыныштық күйдегі өркен – көзшелерден өскіндер
түзіледі, олар жарықта қысқа және жасыл, ал қараңғыда – ұзын және түссіз
болады. Өскіндерден картоп бұтасы пайда болады, ол бірнеше сабақтарды
біріктіреді.
Картоп басқа танаптық дақылдар сияқты өзінің тіршілік үрдісінде
үнемі қоршаған ортамен байланыста болады. Қалыпты өсіп – дамуына, мол өнім
алуда өсімдіктерді барлық тіршілік факторларымен (су, жылу, жарық, ауа,
қоректік заттармен) бір мезгілде, үздіксіз және қажетті мөлшерде қамтамасыз
ету қажет.
Картоп өсімдігінің қоршаған орта факторларына талабы тіршілігінің әр
кезеңінде бірдей емес. Оның үстіне, әр фактор басқа жағдай қалыптасқанда
басқаша әсер етеді, міне сондықтан өсу жағдайларына қоятын талаптарын
тереңірек оқып – үйреніп және өсімдіктердің оларға қажетсінуін ескеру
абзал.
Биологиялық ерекшеліктері. Картоп айтарлықтай жылусүйгіш өсімдік.
Тыныштық күйден өткен және температурасы 3 – 50С – дан төмен емес топыраққа
отырғызғаннан кейін өне бастайды. Бірақ бұл температурада оның өнуі баяу
жүреді, тамырлары нашар дамиды, ал түйнектер саңырауқұлақ ауруларымен жеңіл
залалданады. Температура +7 – 8°С дейін көтерілгенде түйнектердің қалыпты
өнуі байқалады. Әрі қарай температура жоғарылағанда түйнектердің өну
белсенділігі, әсіресе ылғалды топырақта кенеттен арта бастайды.
Түйнектердің белсенді өнуіне ең қолайлы тсмпература + 16 – 18°С деп
есептеледі [1].
Картоптың сабағы мен жапырағының өсуіне қолайлы температура +5
– 6 °С. Олардың максимум өсуі орташа ылғалды топырақта +17 – 22°С
температурада байқалады. +25°С – тан жоғары температура есімдіктерді
әлсірстеді, ассимиляңия процесі баяулайды, ал 42°С – тан жоғары
температура жер бетіндегі өсімдік массасының өсуін тоқтатады. Картоптың
сабағы мен жапырағы төмен температураға да өте сезімтал. – 1 – 1,5°С
суықтықта және ауаның жоғары салыстырмалы ылғалдылығында өсімдік
карайып кетеді және өліп қалады. Картоп түйнектері гүл қауыздары пайда
болған кезде түзіле бастайды және бұл кезеңдегі топырақ температурасы +16
– 18°С немесе +22 – 25°С ауа температурасына сәйкес келеді де ең қолайлы
болып табылады. Топырақ температурасы +6°С – тан төмен және +23°С – тан
жоғары болғанда түйнектердің өсуі тежеледі, ал +26 – 29°С-та түйнектің
тузілуі мүлде тоқтайды.
Өсімдіктің толық дамуына қажетті биологиялық белсенді температура
жиынтығы (+10°-тан жоғары) пісу мерзімі ерте және ортадан ерте пісетін сорт
үшін 1400 – 1600°, орташа мерзімде пісетін сорт үшін 1600—1800° ортадан
кештеу және кеш пісетін сорт үшін — 1800-2000°. Бұл көрсеткіш Солтүстік
Қазақстанда 1800 – 2200° аралығында, ал негізінен 1600°-ден 2600°-қа
дейін езгереді. Сондықтан ортадан кештеу, әсіресе кеш пісетін сорттар
қажетті оптимум температураны алып үлгермейді, нәтижесінде ерте және орташа
мерзімде пісетін сорттардың өнімінен анағұрлым төмен өнім қалыптастырады.
Картоп топырақ ылғалдылығына талғампаз. Бүршіктердің өнуі мен
өркендердің пайда болуына қажетті ылғал аналық түйнек есебінен
қанағаттандырылады. Өсімдік көгінің пайда болуы мен сабақ-жапырактар
қалыптасуының алғашқы кезеңінде өсімдіктің ылғалға кажетсінуі шамалы,
өйткені жапырақтардың буландыру беті үлкен емес және осы кезеңде олар
қуаңшылыққа айтарлықтай төзімді. Өсімдік өсе келе ылғалға қажетсінуі арта
түседі де барынша қажетсіну жаппай қауыздану – гүлдену кезеңіне сәйкес
келеді, бұл кезде олардың жер бетіндегі массасы жақсы дамыған және тіршілік
қызметі жоғары. Бұл кезеңде түйнектер пайда бола бастайды, сондықтан
ылғалмен үздіксіз түрде қамтамасыз ету – жоғары өнім алудың басты
шарттарының бірі. Бұл кезеңдегі судың жетімсіздігі тургордың тәмендеуі мен
жапырақтың солып калуына әкеліп соғады, ал мүның өзі фотосинтезге теріс
әсерін тигізеді, өнімнің мөлшері мен сапасы төмендейді [1,3].
Өсіп – өну соңында, сабақ пен жапырақтың солып, түйнектің өсуі
төмендегенде алғашқы кезеңдерге қарағанда картоптың ылғалға қажетсінуі
кемиді. Өсіп – өну кезеңінің соңына карай қалыптасқан жылы әрі қүрғақ ауа-
райы түйнектердің түзілуін тездетеді, оларда мықты әрі қалың қабықтың пайда
болуына мүмкіндік жасайды, соның нәтижесінде өнімді жинаған кезде түйнектер
аз жарақаттанады да қыста жаксы сақталады. Керісінше, жауын-шашынды ауа
райы түйнектердің пісуін кешеуілдетеді, оларда жүқа, әлсіз кабық түзіледі,
жинаған кезде олар жеңіл жарақаттанады және нашар сақталады.
Топырактағы ылғалдың тым артық мөлшері, оның жөтімсіздігі сияқты
картоп өніміне теріс әсерін тигізеді: түйнектер сылбыр өседі, олардағы
крахмал мөлшері азаяды, бактериялык және саңырауқүлак ауруларымен залалдану
артады [2].
Метеорология жағдайларына, сорттың ерекшеліктеріне және өсіру
әдістеріне байланысты картоптың транспирациялык коэффициенті 330 – 700
өлшем бірлігінде өзгереді. Орта есеппен 1 кг картоп түйнегін алу ушін 150 л
су қажет. Алайда бұл көрсеткіш топырақ қүнарлығы мен механикалық құрамына
байланысты өзгереді: кұнарлы саздақ топырақ 85 – 100 л, құнарсыз құмдак
топырақта 160 – 200 л дейін көтеріледі.
Солтүстік Қазақстан жағдайында аудандастырылған картоп сорттарының
көпшілігінде интенсивті өсу мен түйнек түзу шілденің аяғы, тамыздың бас
кезінде болады, бұл жазғы ылғалдың мол түсетін кезіне сәйкес келеді де
өнімнің қалыптасуына мүмкіндік жасалады. Алайда, осы кезеңде қолайсыз ауа –
райы қалыптасса (қуаңшылық, жоғары температура), өсімдіктер қысылып өседі
әрі жекелеген жағдайларда вирусты аурулар да етек алып кетеді. Климаттың
мұндай теріс құбылыстары аймақтың оңтустік бөлігінде суарылмайтын жерлерде
өсірілетін картопқа қатты әсер етеді [4].
Картоп – жарық сүйгіш өсімдік. Жарық жетімсіз болғанда сабақ созылып
кетеді, жапырақтар сарғаяды, буршіктену мен гүлдену әлсізденеді, өнім қатты
төмендейді. Сондыктан алқапқа өсімдікті дұрыс орналастыру арқылы бұтаның
жан – жақты жарықталуын қамтамсыз ету кажет, ал бұл фотосинтездің қолайлы
жағдайда өтуіне мумкіндік береді. Оптималды отырғызу жиілігін таңдап алу
сортқа, отырғызылатын материалдың көлеміне, ылғалмен камтамсыз етілуі мен
топырақ құнарлығына байланысты.
Нақты жағдайда бір гектарда 40 – 50 мың м2 жапырак беті ауданын
түзетін картоп жиілігі ең колайлы деп еселтеледі. Картоптың көптеген
сорттары сабақ – жапырақтарының дамуы мен гүлдеуіне қарай ұзақ күнді
өсімдіктер қатарына жатады.
Биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес картоп топырақтың борпылдағына,
оның ауа, ылғал өткізгіштігіне жоғары талап қояды, органикалық және
минералдық заттарға бай орташа саздақ қышқылдау реакциялы топырақта жақсы
өнім береді. Картоптың тамыр жүйесі мен столондарының жақсы дамуына қолайлы
ауа режімі тығыздығы 0,9 – 1,1 гсм3 қара және коңыр топырақта жасалды
[5].
Қатты тығыздалған, әсіресе сортандау — сазды топырақта өсімдік көгі
кешігіп (5 – 7 күн) шығады, өсімдіктердің өсуі тежеледі, тамыр жүйесі нашар
дамиды, топырақтың беткі кабатында шоғырланады да тез өліп қалады. Ауыр
сазды топырақтардың тығыздығы 1,3 – 1,4 гсм3 жеткенде түйнектер киқы-жиқы
пішінде түзіледі, азықтық және тұкымдық сапасын жоғалтады әрі нашар
сақталады.
Мұның бәрін Солтүстік Қазақстан жағдайында кең тараған механикалық
құрамы ауыр топырақта және суармалы жерлерде қатты ескерген жөн, себебі
олар жаздың екінші жартысына карай өте тығыздалып калады.
Картопты колайлы мерзімде отырғызғанда оның гүлденуі маусымның соңы
және шілденің басында, ал ортадан кеш пісетін сорттарында тіпті шілденің
аяғында байқалады. Қалыпты өсіп – өну кезеңінде түйнектің пайда болуы
әсіресе аймақтың солтүстік бөлігінде, айтарлықтай агрометеорологиялық
қолайлы жағдайларда өтеді [2].
Солтүстік Қазақстан аймағында көптеген картоп сорттары түйнектерінің
ең қарқынды өсуі тамыз айына сәйкес келеді де барлық түйнек өнімінің 60 –
80%, ал кейбір жылдары 93 – 95 пайызға дейін жетеді. Ортадан кештеу
пісетін сорттарда тіпті қыркүйек айында да, егер ерте күзгі үсік өніп-өсуді
тоқтатып тастамаса, өнімге айтарлықтай салмақ қосылады.
Картоптың құрғақ заттарының құрамында 26 әртүрлі химиялық
элементтердің барлығы анықталған. Алайда еліміздің көптеген топырақ-климат
аймақтарында, оның ішінде Солтүстік Қазақстанда, картоп үш негізгі
элементті – азот, фосфор, калий – қажетсінеді.
Топырақтан қоректік заттарды шығындауы бойынша картоп көптеген ауыл
шаруашылығы дақылдарынан асып түседі. Оның әрбір 100 ц түйнек өнімі орта
есеппен топырақтан 50 кг азот, 20 кг фосфор, 70 кг калий қоректік заттарын
шығындайды, бұл көрсеткіштер астық дақылдарынан анағұрлым көп.
Өсімдіктердің қоректік заттарға қажетсінуі жапырақ-сабағының өсуімен арта
түседі де ең жоғарғы деңгейі (максимум) бүрлену-гүлдену кезеңіне, басқаша
айтқанда түйнектердің түзілуі мен пәрменді қорлану кезіне сәйкес келеді
[5].
Өсімдіктермен топырақтан қоректік заттарды сіңіру мөлшеріне ауа-райы
жағдайлары, топырақ ертіндісінің реакциясы, тыңайтқыш түрлері ж.б. көп әсер
етеді. Ылғалды жылдары және суармалы жағдайда картоп құрғақ және
суарылмайтын жағдайға қарағанда азот, фосфор, калий қоректік заттарын
айтарлықтай көп мөлшерде пайдаланады. Бұл ылғалды топырақта қоректік
заттардың жылжымалы түрде болуымен және картоптың жерүсті массасының
қарқынды дамуымен түсіндіріледі. Картоп қышқыл ортаның өсімдігі, оған
топырақтың су сығындысының (рН) 5,5 – 6,5 көрсеткіші қоректік заттарды
сіңіруге барынша қолайлы деп есептеледі.
Картоптың биологиялық ерекшеліктері мен тіршілік факторларына
қажетсінуін және топырақ – климат, метеорологиялық жағдайларды ескере
отырып ғылыми негізделген агротехниканы қолдану – бұл маңызды дақылдан мол
өнім алудың кепілі [6].
1.2 Картоп дақылының агротехнологиясы
Картоп – адам ағзасына өте қажетті тағам ретінде, ауыл шаруашылығында
кеңінен тараған дақылдың бірі. Дүние жүзіндегі тағамдық дақылдар ішінде
дәнді дақылдардан кейінгі екінші орында тұр. Картоп түйнегінің құрамы 25%
құрғақ заттар, 80 – 85% крахмал және 3% белоктық заттардан тұрады. Картоп
басқа дақылдармен салыстырғанда агрономиялық тұрғыдан қарағанда өте тиімді
дақыл. Ауыспалы егіс жүйесіндегі көптеген дақылдарды картоптан кейін
орналастырған қолайлы, картоп еккен жер арамшөптерден таза болады және
қолданған тыңайтқыштарға, берілген суға қайырымы мол дақыл. Жарық сүйгіш,
топырақ 3 – 5 градус жылынғанда өсе бастайды, ылғал сүйгіш, суыққа
төзімді дақыл. Картоп – алқа (Solanum) туысына жататын көпжылдық шөптесін
өсімдік. Сабағы жуан, тікенексіз. Сабағының көп бөлігі топырақ астында
болады. Ұзын мұртшалар шығарады. Жапырағы қою жасыл, сабақта кезектесіп
орналасады. Гүлі ақ, күлгін түсті, сабақ басында шоғырланған болады, гүлі 5
күлтелі. Биіктігі 40 – 80 см, кейде 150 см-ге дейін жетеді. Бір түпте 3
– 6 сабақ болады. Жемісі екі ұялы, көп тұқымды. Жер астындағы өркен
сабағының ұшы түйнекке айналады. Топырақ температурасы 5 – 8°С-та түйнек
бүршік жара бастайды, түйнектің түзілуіне ең қолайлы температура 10 – 13°С,
20°С-та түйнек түзілу процесі тоқтайды. Ал –1 – 2°С суықта жас өскіндері
үсіп кетеді. Вегетациялық кезеңі 70 – 120 тәулік. Тұқымынан және түйнектен
көбейеді. Кортоп түйнегінде 23,7% құрғақ зат болады, оның ішінде: 17,5%
крахмал, 0,5% қант, 1 – 2% ақуыз, 1%-ке жуық минералды тұздар, С, В1, В2,
В6, РР, К витаминдері бар [5].
Қазақстанда картоптың 20 – дан астам сорттары аудандастырылған, 1 га-
дан орта есеппен 100 – 200 ц өнім түседі. Картоп тағам, мал азығы және
өнеркәсіпте шикізат ретінде пайдаланылады. Зиянкестері: картоп түн
көбелегі, колорадо қоңызы, тағы басқа. Картопты вегетативтік тәсілмен,
картоптың түйіндері арқылы көбейтеді. Картопты бірнеше бөліктерге бөліп, 5
– 10 см тереңдікке егеді. Егілген түйіндер өну үшін, 15 – 20 °C
температурада ұстау қажет. Ал сабағының өсуіне, жапырақтардың өсіп шығуы
мен гүлдеуі үшін 16 – 22 °C температура жеткілікті. Картоп гүлдеу кезінде
және түйін салу кезінде суды көп мөлшерде қажет етеді. Дегенмен, судың
шамадан артық болуы да картопқа зиян. Картоптан көп өнім алу үшін, сабағын
топыраққа көміп 2 – 3 рет түптеу қажет. Картоптың жер бетіне өсіп шығуы
үшін және гүлдеу, түйін салу уақытында өте көп тыңайтқыш пайдаланылады.
Мысалы, 1 гектар жерден өсіп шыққан 200 – 250 ц картопқа 100 – 175 кг азот,
40 – 50 кг фосфор және 140 – 230 кг калий жұмсалады. Сонымен қатар қопсыту
жұмыстарын жиі жүргізу керек. Картоптан көп мөлшерде крахмал алынады.
Картопты жаңбырлатып суару бойынша Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы
ҒЗИ ЖШС–нің тәжірибе жүргізетін егістік алқаптарында жүргізілді. Картоптың
тәжірибе мөлдегінің көлемі 84 м2 (5,6 м х 15 м) құрады, есептеу мөлдектері
– 50,4 м2 (4,2 м х 12 м). Тәжірибе қайталынымы – 4 – рет [7].
Топырақты негізгі және егін себер алдындағы өңдеу жүйелері.
Картоптың адамға қажетті бөлігі, яғни түйнегі топырақ астында түзіледі.
Картоп тамырын ауамен үздіксіз қамтамасыз ету, сол топырақтың дұрыс
өңделуіне байланысты. Сондықтан картопты отырғызғаннан қазып алғанға дейін
топырақты қопсытып ұстау – жер өңдеудің негізгі міндеті. Картоп өсірілетін
жерді негізінен екі рет : біріншісі күзде, екіншісі ерте көктемде, егер
алдында өңдеп дайындау. Зябь жырту. Сүдігер жырту екі агротехникалық
шарадан тұрады: сыдыра жырту және қыртысын қайыра жырту. Жер өңдеуге алғы
дақылдарды жинап алғаннан кейін кіріседі. Егер алғы дақыл дәнді дақыл
болса, онда дискіні немесе көп түренді сыдыра жыртқыштармен 10 – 12 см
тереңдікке өңдейді. Арамшөптер көктеп шыққаннан кейін ПЛН – 4,35 сияқты
түренді соқалармен 27 – 30 см тереңдікке сүдігер жыртады. Жерді ерте күзде
сыдыра жыртудың маңызы – ол жыртылатын қабаттағы шіріндінің молаюына, ылғал
сақталуына және картоп ауруларымен зиянкестерінің жойылуына септігін
тигізуіне байланысты. Егер алғы дақыл техникалық немесе екпе шөптер болса,
алқап күзде қосымша түренді соқалармен жыртылады. Жалпы картоп өндіру
үшін күзде жер қыртысын қайыра жыртқан тиімді. Топырақты егер алдында
дайындау тәсілдері. Жерді картоп дақылына көктемгі өңдеудің негізгі міндеті
– қыстай тапталып қалған топырақты қопсыту, арамшөптермен күресу және
көктемде себілген тыңайтқыштарды сіңіру болып табылады. Ерте көктемде жер
дегдісімен ылғал сақтау үшін алқап “Зиг – Заг” тырмасымен екі қайтара
тырмаланады. Егер күзде картоп егілетін жер қыртысы қайыра айдалса, онда
көктемде жер жырту қайырымсыз соқамен жүргізіледі. Жалпы жерді айдау
тәртібі картоп егілетін ауданның ауа – райына байланысты, егер көктемде
жерді қайыра айдауға тура келсе, онда күздегіден жұқалау етіп жыртқан жөн,
бірақ тереңдігі 16 см – ден төмен болмауы керек. Жерді осылай айдағанда,
күзде аударылған арамшөп тұқымдары жер бетіне қайта шықпайды, яғни өнуіне
қолайлы жағдай тумайды. Оңтүстік және Оңтүстік – Шығыс аудандарында картоп
отырғызу алдында топырақты КПС – 4 культиваторымен және БЗСС – 2,0 тырмасы
бар құрама агрегатпен 14 – 18 см тереңдікке қопсытып, екіншіден майдалап
және тегістеп барып отырғызған жөн. Сүдігер неғұрлым ерте жыртылса, ылғал
молырақ сақталып және топырақты микробиологиялық өзгерістер жақсы жүріп,
картоп өнімділігі арта түседі [8,9,10].
Картоп дақылдарына тыңайтқыш беру жүйесі. Картоп өніміне қоректік
заттарға жататындар мыналар: азот, фосфор, калий, кальций, магний, темір,
күкірт, бор, марганец және тағы басқа заттар. Азот – белоктың күрделі
молекуласын түзетін аминқышқылдары құрамына кіреді. Картоп өсімдігі өсу
үшін азотты топырақтан азот қышқылының минералды және аммоний тұздары
арқылы алады. Азотты қоректік заттардың мөлшері картоптың өсуіне тікелей
әсерін тигізеді. Азот жетіспеген жағдайда өсімдік баяу өседі, жапырағы
бозғылт түстенеді, ерте сарғаяды, осының салдарынан түйнектің крахмалы
азаяды және өнімі төмендейді. Фосфор – да өте қажетті элементтердің бірі,
крахмалдың белгілі бір құрамы. Ол органикалық қосындылар құрамына кіріп,
өсімдік өмірінде маңызды міндет атқарады. Фосфор жеткілікті болған жағдайда
өсімдік тамыры дамиды, картоптың пісуі жеделдейді. Әсіресе картоптың
көптеген ауруларға қарсы төзімділігі артады. Негізінен фосфордың түйнек
құрамындағы крахмалдың артуына ықпалы зор. Калий – элементі басқа азот,
фосфор, күкірт сияқты органикалық қоспалар құрамына кірмейді, ол өсімдік
құрамында ионды түрде қатысады. Калий жетіспеген жағдайда фотосинтез
төмендейді, топырақта түйнекке баратын қоректік заттардың ағысы төмендейді.
Калий элементі жетпей тұрған өсімдікті, оның қола түсті топырағынан
байқауға болады. Өсімдіктің гүл салу кезеңіне дейін топырақта калий
жеткілікті болса, картоп өнімі жоғары болады. Органикалық тыңайтқыштардың
өсімдіктің өнімін көтеру жолындағы маңызы өте зор. Органикалық тыңайтқыштар
өсімдіктің ауамен тыныс алу жағдайын да жақсартады. Көң төгілген алқапты
тездетіп аудара жыртып тастаса, оның тиімділігі артады, олай болмаған
жағдайда көң кеуіп, құрамындағы аммиакты – азоттың негізі бөлігін
жоғалтады. Көң төгілген алғашқы жылы картоп одан орта есеппен 20 – 25%
азотты, 30 – 40% фосфорды және 60 – 70 % калийды өз бойына сіңіреді. Торф
– қажетті органикалық тыңайтқыштардың бірі. Оның құрамында барлық негізгі
қоректік заттар бар. Торфта 2,5 – 3,5% азот, 0,2 – 0,6% фосфор, 0,16 –
0,20% калий, 2,0 – 4,0% кальций бар. Торфты кептіріп барып тыңайтқыш
ретінде қолданғанда, топырақтың физикалық қасиеті артады және құнарлығы
жоғарлайды [11,14].
Егін себу, оны күтіп-баптау және жинау.
Картоптан мол өнім алу жолындағы жалпы агротехникалық шаралардың
ішінде картопты отырғызудың мерзімін, әр өсімдіктің қоректік ауданын,
отырғызу тереңдігін дұрыс шешкенде ғана егілген картоп тұқымы бойындағысын
бере алады [12,15].
Отырғызу мерзімі. Картоп отырғызудың ең қолайлы мерзімін анықтау
үшін сол ауданның ауа – райы ерекшеліктерімен қатар, картоп өсетін алқап
пен сорт ерекшеліктерін және тұқымдық түйнектерді егіске дайындау ескеру
қажет. Көптеген ғылыми деректер нәтижесінде картоп түйнегін топырақтың 8 –
10 см тереңдігінде жылулығы 7 – 8 градусқа жеткенде дұрыс өсетіні
дәлелденген. Ал жылулық одан төмен болғанда, картоптың жер бетіне көктеп
шығу мерзімі созылады, тұқымдық картоп түрлі ауруға шалдығып, өркендері
шіріп, жер бетіне сирексіп шығады. Егілген картоптың өнгіштігі сол
топырақтың механикалық құрамына байланысты [16].
Алдымен картопты тыңайтқыш себілген неғұрлым құнарлы жерлерге
отырғызады. Картопты мезгілігде еккенде өнімді суыққа ұрындырмай дер
кезінде жинауға мүмкіндік туады, ондай өнім сапалы болады және жақсы
сақталады. Алғашқыда картоп отырғызудың механикалық құрамы жеңіл, тез
кебетін топырақтан бастап, ылғалы мол саздауыт топырақпен аяқтайды.
Картопты отырғызу әдісі және тереңдігі. Картоптың дер кезінде өнуі,
өсіп – дамуы және өнім салуы оның отырғызу әдісі мен тереңдігіне көп
байланысты. Картоп өсетін ауданның ауа – райы және топырағының түріне
байланысты оны тегістеп және жалдатып отырғызады. Ауаның жылылығы
жетімсіздеу, ылғалы мол солтүстік облыстарда картопты тек жалдатып
отырғызған тиімді. Себебі, жалдағы топырақ күн сәулесін бойына тезірек
сіңіріп, егілген картоптың жер бетіне тез көктеп шығуына колайлы жағдай
туғызады [17,18].
Картопты жалдатып отырғызу жер асты суы жақын, ылғалы мол топыраққа
және жылылық жетіспеген жағдайда тиімді. Ал құмдауыт, механикалық құрамы
жеңіл топырақта картопты тегісжерге отырғызған жөн. Себебі, мұндай
топырақта картопты жалдатып отырғызса, топырақ тез кеуіп, ылғал
жетіспеуінен өсімдік зардап шегеді. Картоп өніміне, оны отырғызу әдісімен
қатар, сол отырғызған түйнектердің топырақтағы тереңдігі де әсер етеді.
Механикалық құрамы жеңіл құмайт топыраққа әртүрлі тереңдікке картоп
отырғызып тәжірибе жасағанда, нәтижесі мынандай болған: картопты 6 – 8 см
тереңдікке отырғызғанда одан әр гектарынан 21,1 т, ал 10 – 12 см тереңдікке
отырғызғанда 18,8 т, ал 18 – 20 см тереңдікке отырғызғанда 14,0 т өнім
алынған [19].
Отырғызу жиілігі. Картоптың жиілігі дұрыс болуы біріншіден өсімдік
гүлдеген кезде оның жапырақтары жер бетін түгел жауып тұруы, екіншіден
қатар тұрған картоп түптері қоректік алаңға және күн сәулесіне
таласпайтындай болуы керек. Осындай жағдай жасалғанда ғана күн сәулесін
өсімдіктер толығымен пайдаланып, мол өнім алудың кепілдігі туады. Әр шаршы
метр жердегі картоп жиілігі толық болып, жер бетін түгел жауып тұрса, арам
шөптер шыға алмайды. Картоптың қатар аралығын немесе қатардағы
өсімдіктердің ара қашықтығын шамадан тыс жиілетіп жіберсе, онда өнім
көбеюдің орнына керісінше, төмендеп кетуі де мүмкін. Себебі тым жиі шыққан
өсімдіктерге күн сәулесі, қоректік заттар және су жетіспеуі салдарынан
өнімді аз береді. Жергілікті жердің ауа – райына байланысты картоптың
жиілігі оның сортына, топырағына, тұқым сапасына, агротехникасына және
бағытына қарай әр түрлі болып келеді. Картоп және көкөніс шаруашылығы
ғылыми – зерттеу институтының тәжірибесі нәтижесінде оңтүстік облыстарда
картоптың отырғызу жиілігі әр гектарына 55 – 60 мың дана, қатар аралығы 70
см, өсімдіктердің қатардағы ара қашықтығы 25 – 27 см сәйкес келеді, ал
солтүстік облыстарда 50 – 55 мың дана, қатар аралығы 70 см, түптердің ара
қашықтығы 27 – 30 см сәйкес келеді [20,21].
Картоп егісін күтіп – баптау. Картоптан мол өнім алу барысында оны
күтіп – баптаудың маңызы зор. Басқа дақылдарға қарағанда, картоптың
отырғызғаннан жер бетіне көктеп шығуға кететін мерзімі тым ұзақ, әр түрлі
жағдайларға байланысты15 – 30 күн созылады. Көктеп шыққаннан кейін де
картоп егілген жер беті көпке дейін жаылмай жатады. Міне осы уақытта арам
шөптердің өніп – өсуіне қолайлы жағдай туады, себебі ол кезде оларға күн
сәулесі, ылғалдылық және қоректік заттаржеткіілікті болады. Топырақ бұл
мезгілде өз салмағы және жауған жаңбыр әсерінен тығыздалып қалады. Ал
картоптың биологиялық қасиеттерінің бір ерекшелігі, басқа дақылдарға
қарағанда, тіпті тамыр жемісті дақылдарішінде де топырақтың тығыздығына
талғамы жоғары. Қатты тығыздалған топырақта картоптың жер бетіне шығуы
созылып кетеді. Уақытында қопсытылған топырақта ауа алмасу үрдісі жақсарып,
егілген түйнек жер бетіне тезірек шығуына жағдай туады. Отырғызылған
картопты күтіп – баптау жүйесі екі кезеңнен тұрады, біріншісі көктеп
шыққанша, екіншісі көктеп шыққан соңаралығын өңдеу.
Картопты көктеп шыққанша күту әдістері. Картопты бұл уақытта күтудің
негізгі мақсаты, арамшөптермен күресу және топырақтың жоғарға қабатын
уақытысында қопсытып тұру. Отырғызғаннан кейін 7 – 8 күн өткен соң алқапты
тырмалау керек, арамшөптер жер бетіне шығып үлгермей, топырақтың үстіңгі
қабатын жою қажет. Арамшөптердің екпе шөптерден айырмашылығы, бәрі бірдей
мерзімде жер бетіне көктеп шықпайды. Сондықтан бірнеше қайтара жасауға тура
келеді, үшіншісін картоп жер бетіне көктеп шыққан соң жасайды. Жер бетіне
жаңа көктеп шыққан картоп өркені алғашында морт сынғыш келеді. Сондықтан
тырманы, картоп нағыз жапырақ жайған соң, күн қызғанда, өсімдік солыңқы
кезде жүргізсе шығын аз болады. Бұл шараны КРН – 4,2 ПМ культиваторына
қосып тіркеген агрегатпен жасайды. Механикалық құрамы ауыр топырақты
алқапқа, бір тырмалауды культиваторымен терең қопсытуға болады. Осы
культиваторға тіркелген сеткіше – тырма, жалдың үстіндегіарамшөпті жояды
және топырақтың бір бөлігін жүйекке қайта түсіре кетеді.
Картоптың қатар аралығын өңдеу жүйесі. Картоптың сабағы 10 см биікке
жетісімен, оның қатар аралығын өңдеуді бастап, жапырақтары қатар аралығын
түгел жауып кеткен шақта аяқтайды. Бұл уақытта жүргізілген агрошараның
негізгі міндеті картоптың қатар аралығын арамшөптен таза, ылғалдылығын
бірқалыпты және қопсытылған күйде ұстау болып табылады. Картоптың қатар
аралығын өңдеу жүйесі ауа – райына және топырақтың қасиетіне байланысты
болады. Қатар аралық өңдеудің ең алғашқысы топырақты қопсытудан бастайды.
Бірінші қопсытуды культиватормен 14 – 16 см тереңдікке жасайды. Осылай
қопсытылған топырақта картоп өсімдігінің тамыры жақсы өсуіне қолайлы жағдай
туады. Жалпы механикалық құрамы орташа балшықты топырақтың бәрінде,
картоптың қатар аралығын қопсытумен қатар түптеген тиімді [22].
1.3 Ауылшаруашылық дақылдарын суғару әдістері
Қазіргі уақытта егісті беткейлеп, жаңбырлата суғару және астыңғы
жағынан суғару әдістері қолданылады. Егісті суаруға қолданылатын бұл
әдістердің бір-бірінен айырмашылғы олардың егістік жер бетіне су тарату
ерекшелігі болып саналады.
Беткейлеп суғару әдісі шаруашылықтарда кеңінен тараған. Бұл әдісті
қолданғанда суғарылатын алаңға су ашық каналдар, лотоктар және солқылдақ
құбырлар арқылы жеткізіліп, ол тонырақ бетіне бірекелкі су қабаты, немесе
шапшып ағу жағдайында таратылып, оған сіңеді. Суғарудың бұл әдісі өзінше үш
түрге бөлінеді:а) тақталан жайып суғару, б) бороздалап суғару және, в)
қаптата суғару.
Егісті суды жайып суғарғанда су алдын ала тегістелген ұзын алқаптың
бетімен жұқа қабаттанып ағызылып, ағып келе жатып топыраққа тігінен сіңеді.
Суды үздіксіз ағызып тұратын бороздалармен суғарғанда топыраққа су
олардың түбі мен іргесіне сіңеді де, ал су қаптатылатын бороздалармен
суарғанда су ақпай, топыраққа қимылсыз жағдайда тұрып сіңеді.
Ал енді егістікке суды каптатып суғару үшін жанөжағы топырақтан
жасалған палдармен қоршалған атыздар сумен толырылып су қимылсыз жағдайда
тұрып топыраққа сіңеді [23].
Егісті беткейлеп суарудың мындай ерекшеліктері бар: 1) Суғару оқтың-
оқтын жүргізіліп, топырақтың жоғарғы қабатына жиналған су қоры суғару
аралық мезгілде жұмсалады; 2) Тек топырақ қана дымқылданды; 3) Топырақтың
әр түрлі қабатын дымкылдандыруға мүмкіндік бар; 4) Топырақ дымқылдығының
кезекті суғару аралығы кезеңінде айырмашылығының көптігі.
Жаңбырлатып суғару әдісін қолданғанда су топырақ бетіне колдан
жасалған жаңбыр ретінде таратылып, өсімдіктердің топырақ үстіндегі
бөліктерін де ылғалдандырды.
Жаңбырлатып суғарудың ерекшеліктері: 1) Суғару оқтын-оқтын жүргізіліп,
су топырақтың жоғарғы қабатына жиналады; 2) тек қана топырақ дымқылданып
қана қоймай, өсімдіктердің ылғалдануының әсерінен физиологиялық процестер
тездетіледі; 3) топырақтың дымқылданатын қабаты, оны беткейлеп суғарумен
салыстырғанда азырақ болады; 4) суғаруды аз нормамен және жиі жүргізудің
арқасында топырақ дымқылдығының біркелкі режимін жасауға болады; 5)
жаңбырлатып суғару, беткейлеп суғару әдісімен жақсы ылғалдандырып, оның
температурасын төмендетеді және микролиматқа жақсы әсер етеді [24].
Топырақ астынан суғару әдісін қолданғанда, су топыраққа үстіңгі
жағынан сіңбей, 35-60 см тереңдікке көмілген түтіктерден капилляр және
гравитация күштері арқылы көтеріледі.Топырақ асынан суғару әдісін
қолданғанда мына жағдайлар мүмкін болады: 1) топырақтың үстіңгі қабаты
біркелкі капиярлы жағдайда дымқылданады; 2) топырақтың белгілі қабатының
дымқылдығын сақтауға болады; 3) топырақ бетінен булануды кемітеді; 4)
өсімдіктер қажеттігне сәйкес ылғалмен үздіксіз етіледі.
Бұл тәсіл топыраққа, өсімдікке және оларды қоршаған ауаға ең қолайлы
тәсіл. Мұндай әдісте су сорғыш арқылы арнайы жаңбырлатқышқа су беріледі де,
жоғарыдан топыраққа жаңбыр түрінде себіледі. Басқа суғару әдістеріне
қарағанда жаңбырлатып суғарудың төмеңдегідей артықшылығы бар:
1. Суғаруды толық механикаландыру;
2. Жер асты ыза су жақын жерлерде өте қолайлы;
3. Егінді өзара жақын егуге мүмкіншілік туады;
4. Күрделі еңістікті жерлерде пайдалануға қолайлы;
5. Жер бетінің тегістігін қажет етпейді;
6. Аз су мөлшермен жылдам суғаруға болады;
7. Ағынды (ақаба) су болмайды;
8. Су 25-30 пайыз үнемделеді т.б.
Мұнымен қатар біраз кемшіліктері бар;
1. Металлды жабдықтар көп қажет;
2. Ауыр топырақта суғару сапасы төмендейді;
3. Шамадан ірі тамшылар топырақтың құрылымын бұзуы мүмкін;
4. Топырақтың тек жоғарғы 40см қабаты ғана ылғалданады.
Жаңбырлатып суғарғанда суғару жүйелері жабық, не ашық болуы мүмкін.
Сонымен қатар ол тұрақты, жартылай тұрақты және жылжымалы болып үшке
бөлінеді.
Тұрақты суғару жүйесінде - барлық су жүйелері тұрақты болады, еш
өзгертілмейді. Жаңбырлатқыш аппараттар да, суғару жүйелері де тұрақты
болады.
Жартылай тұрақты - барлық су жүйелері тұрақты да, жаңбырлатқыштар
жылжымалы болады.
Жылжымалы су жүйелері - барлық су жүйелері мен жаңбырлатқыштар жылжып
отырады.
Жаңбырлатқыш машиналар, аппараттар, механизмдер жаңбыр тамшысы жететін
қашықтығына қарай үш топқа бөлінеді:
Қысқа қашықтықты - ДДА-100МА. Бұлардың жаңбырының тамшылылары 10-15 метрден
аспайды.
Орта кашықтықты – Днепр, Фрегат, ДКШ-164 Волжанка. Олардың жаңбырының
тамшылары 20-25 метрге дейін жетеді.
3. Алыс қашықтықты -ДДН-70, ДДН-100, ДФД-100–жаңбырының тамшылары 30-50
метрге дейін жетеді.
Жаңбырлатқыштарды суару алқабының топырағына, табиғи жағдайына сәйкес
қабылдаған жөн. Оларға қойылатын өз талаптары бар
Негізгі талап, жаңбырлатқыштағы жаңбыр үдемділігі топырақтың су
сіңіргіш қабілетімен бірдей немесе төмен болуы керек. Мұндай жағдайда
барлық жаңбыр топыраққа сіңіп отырады. Ол үшін суғарылатын жердің
топырағының су сіңіргіштік қабілетін анықтап алып, сүлбе құру керек. Содан
соң осы сүлбеге жаңбырлатқыштың төлқұжатынан жаңбыр үнемділігін тауып алып
салу керек. Егер ол осы сызықтың төменгі бөлігінде болса, онда бұл
агрегатты пайдалануға болады. Ал жоғарғы жағында болса, мұндай агрегатпен
суғаруға болмайды. Өйткені, жаңбыр суы топыраққа сіңіп үлгірмей, жер
бетінде көлкіп, алқаптың сыртына ағып кетеді. Сонымен жаңбырлатқыштарға
төмендегідей жалпы талаптартар қойылады:
- Жаңбырдың жерге түсу үдемділігі топырақтың су сіңімділігіне сәйкес
келуі керек. Су сіңімділігі Костяков бойынша-ауыр топырақ үшін- 0,1...0.2
мммин; орта топырақ үшін-0.2...0,3 мммин; жеңіл топырақ үшін-0,5...0,8
мммин болуы керек.
- Жаңбырдың мөлшерлі диаметрі 1-2 мм-ден аспауы керек.
- Суғару жүргісінде белгіленген суғару нормасын егістікке толық беру
керек және ол су жер бетіне көлкіп жатпай сіңіп кетуі керек.
- Суды жер бетіне тегіс жаңбырлату керек. Ылғалдану коэффициенті 0,8-
ден жоғары болу керек.
- Жаңбырлатқыштардың әрқайсысын ұзақ жыл жұмыс істеуін және жұмыс
уақытының тиімді пайдалануын қамтамасыз ету қажет.
- Жаңбырлатқыш арқылы суғармалы жерлердің пайдалану коэффициентін
жоғарылатып, суды тиімді пайдаланып, сумен бірге минералды тыңайтқыштарды
да беру керек
Екінші мәселе - жаңбыр тамшысының диаметрі. Ол топырақтың құрлымын
бұзбауы қажет. Мысалы: ДДН-100, ДДН-70 агрегаттарының жаңбыр тамшысы өте
ірі болып келеді. Оларды тек топырағы құмдақ жерде пайдаланған жөн. Бұл
жағынан ең қолайлысы ЭДМФ - Кубань-М машинасы, себебі оның жаңбыр
тамшысының диаметрі 1.5 мм шамасында. Тамшы диаметрі жаңбырлатқыш
саптамасынан шығатын судың қысымы мен оның тесігінің шамасына байланысты.
Қысым жоғары болған сайын, тамшылардың майда болып бөлшектенуі де
жоғарылайды [25].
Суғару әдістері мен техникасына қойылатын талаптар мына жағдайларды
қамтамасыз етуі керек:
- есептелген суды танапқа және топырақтың өсімдік тамыры орналасқан
қабатына мезгілінде және біркелкі таратып, агротехникалық шаралар
жүйесі комплексінде топырақ құнарлығын қамтамасыз етіп, ауыл
шаруашылық дақылдарынан мол өнім алу;
- судың топырақтың терең қабатына сіңіп кетуі, беткі жағынан ағып кету
және буланып кету сияқты шығындарын болдырмай, оның пайдалану
коэффициентін 0,95...1,0 шамасына дейін көтеру;
- топырақтың құрылысын сақтау;
- оның сорлануын және саздануын болдырмау;
- суғару жұмыстарының өнімділігін арттыру, оларды механикаландыру және
автоматтандыру;
- жалпы ауыл шаруашылық жұмыстарын механикаландыру және суармалы жерді
тиімді пайдалану.
Шаруашылық жағдайында суғару әдістерінің қай түрін қолдану керек
екендігі ауыл шаруашылық дақылдары мен топырақ, жер деңгейі,
гидрогеологиялық, ауа райы және шаруашылық-ұйымдастыру жағдайларына
байланысы болады [26].
2 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
2.1 Тәжірибе жүргізілген аймақтың топырақ климат жағдайы
Дипломдық зерттеу жұмыстары М.Әуезов атындағы Қайнарбұлақ тәжірбиелік
аумағында Шымкент қаласының маңындағы жауын-шашынмен жартылай қамтамасыз
етілген физиологиялық кешенінде жүргізілді.
Зерттеу М.Әуезов атандағы Қайнарбұлақ тәжірбиелік аумағында теңіз
деңгейінен 450-500 м биіктікте жатыр. Зерттеу жүргізілетін аймақтың жер
бедері Батыс Тянь-Шань тауының маңындағы адырлы бұйратты жазық болып
келеді.
Жалпы климат өте көп өзгергіштігімен, көп мөлшердегі жылуымен, мол
жарығымен, ұзаққа созылатын суықсыз кезеңімен, ерте көктемде өте көп
түсетін жауын-шашынымен ерекшеленеді. Жылдық жауын-шашын мөлшері 4501-500
мм. Климатқа тән ерекшелік –бұл жылдық жауын-шашын мөлшерінің 80-90 пайызы
күзгі-қысқы-көктемгі мезгілдерде (қыркүйек-мамыр) түсуі.
Ауаның жылдық орташа температурасы -12,8 оС. Аязсыз кезеңнің ұзақтығы
орташы 205 тәулік. Соңғы суықтар сәуір айының басында тоқтайды және қазан
айының соңында қайта басталады.
Тау бөктері жазығында орналасқан Шымкент бекетінің мәліметі бойынша
Зерттеу жүргізілген жылдары (2015-2016ж.ж.) кезінде жауын-шашынның
жылдық мөлшері 536,2-869,9 мм аралығында болды (1-кесте). Кестеде
көрінгендей 2015 жылдың мамыр айы өте құрғақты, әрі ыссы келді. Бар-жоғы
3,4 мм ғана жауын болып, ауаның орташа айлық температурасы 14,70С
көтерілген. 2016 жылы 869,9 мм жауын-шашын түсіп, наурыз айындағы орташа
айлық температура 5,90 болған, сәуір айы да салқын келді – 11,70С.
Жалпы алғанда, тау бөктерінің ылғалымен жартылай қамтамасыз етілген
тәлімі жеріндегі климат көрсеткіштері жазық шөлге қарағанда көп
айырмашылығы бар. Демек, бұл зерттеуге қамтылған өсімдіктердің өсіп-
дамуының да айырмашылығы болады, яғни айтқанда олардың тіршілгінің
ауқымдығын анықтауға мүмкіндік береді деген сөз.
Тәжірибе қойылатын танаптың топырағы –кәдімгі оңтүстік сұр топырақ,
жыртылатын қабатындағы қарашірік мөлщщщшері 1,2-1,3%. Жылжымалы қоректік
заттармен қамтамассыздануы азотпен-орташа, фосформен -әлсіз, калиймен
–жақсы. Топырақтың механикалық құрамы бойынша орташа саздақты.
Тәжірибелік егістік алқабының топырағы орташа балшықты, ашық сұр
топырақ. Топырақ құраушылардың басты тегі сары топырақ. Ыза сулары топырақ
бетінен 20-30 см төмен, сондықтан ол топырақ қалыптасу процесіне ешқандай
әсер етпейді. Қара шірік қабаты 25-28 см. Механикалық құрамы бойынша орташа
балшықты. Қара шірік және азот фосфакалий мөлшері жыртылатын қабатта (0-
30см) соған сәйкес 1,8; 0,111; 0,18 және 0,8%. Тәжірибелік егістік алқаптау
етегінде теңіз бетінен 650 метр биіктікке орналасқан. Бұл алқап құрғақ
ыстық аймаққа кіреді. Оң температура жиынтығы орташа 10 0 С-тан жоғары
болып 3300-4300 0 С аралығында болады (2,3 кесте)
Аязсыз кезеңнің ұзақтығы 185-200 күн ғылыми зерттеулер жүргізілген
жылы жауын-шашын мөлшері 650 мм болады.
Кесте 3 - Тәжірибе алқабының саздақты қалыпты боз топырақтың
механикалық құрамы
Топырақ Түйірлер көлемі, мм (пайыз есебінен)
қабаты,
см
1,0-0,250,25-0,00,05-0,00,01-0, 00,005-0,0,001 ( 0,01
5 1 05 001
0-10 1,29 54,68 22,16 5,43 11,05 5,39 21,87
10-20 1,44 57,72 19,91 5,72 9,22 5,99 20,93
20-30 0,65 53,99 22,80 6,51 9,60 6,45 22,56
30-40 0,57 56,36 20,01 6,57 8,37 8,12 23,06
40-50 0,41 56,42 19,52 6,12 9,43 8,10 23,65
50-60 0,52 55,41 20,86 5,01 9,49 8,71 23,21
60-70 0,61 55,85 21,24 6,17 7,83 8,30 22,30
70-80 0,66 56,00 20,69 5,60 8,33 8,72 22,65
80-90 0,45 58,10 18,43 5,32 8,71 8,99 23,02
90-100 0,56 56,35 20,73 4,58 9,04 8,74 22,36
2.2 Зерттеуді жүргізу әдістемесі
Зерттеу нысаны болып Оңтүстік Қазақстан облысында аудандастырылған
картоптың Ақсор сорты алынды.
Тәжірибе жұмыстары төмендегі 4- кестеде көрсетілгендей сызба нұсқа
бойынша жүргізілді.
Кесте 4 - Зерттеу бойынша тәжірибенің сызбасы
№ Зерттеу нұсқалары
Қарықпен (бақылау)
Жаңбырлатып суару
2.3 Зерттеу нысандарының сипаттамасы
Суғару әдістерінде картоп егісінде алынған Аксор сортына қысқаша
сипаттамасы.
Түйнек құрамындағы пайдалы және қоректендіретін заттарымен картоп
бидай тұқымдастары және майлы дақылдардың қатарында тұрады және барлық әлем
халықтарының басты тағамы болып есептеледі. Жер планетасында халық арасында
картоптың қажеттілігі жыл сайын көтерілуде.
Аты - АКСОР
Сурет - 1 Аксор сорты.
Авторы - Ившин Е. И., Красавин В. Ф., Мошняков Н. А.,
Байжанов К. Б., Ашимов Т. А.
Оригинатор - Казахский научно-исследовательский институт
картофелеводства ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz