Қой қылауы мен пастереллез ауруының таралуы
Ф.7.15 – 06
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Каримова Ажамал
Қой қылауы мен пастереллезінің алдын-алу шаралары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
051201 мамандығы - Ветеринарлық медицина
Шымкент 2017ж
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
Қысқартылған қолданылымдардың
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1. Негізгі бөлім. Әдебиетке 8
шолу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
.
1.1 Қой қылауы мен пастереллез ауруының 8
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қой қылауы мен пастереллезінің арнайы алдын
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
2. Өзіндік зерттеулер 22
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
2.1 Зерттеу материалдары мен 22
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Сальмонеллалар вакциндік штаммдарының иммуногендік
қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3. Пастерелла өндірістік штамдарының биологиялық қасиеттері 49
4 Өзіндік зерттеулерді 62
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
5 Еңбек және тіршілік қауіпсіздігін қорғау 80
бөлімі ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6 Қоршаған ортаны қорғау бойынша бөлім 92
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
7 Экономика бойынша бөлім 98
8 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...105
...
Бизнес-жоспарлау ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...109
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Пайдаланылған әдебиеттер 110
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...126
... ... ... ... ... ... ... ... .
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Осы жұмыста төмендегі стандарттарға сілтемелер жасалды.
МЕМСТ 5962-67 96 %-дық спирт ректификат.
МЕМСТ 6709-72 Дистильденген су.
МЕМСТ 6709-72 Дистильденген су. Техникалық шарттар.
МЕМСТ 20292-74 Сиымдылығы 100, 200, 1000см3 өлшегіш колбалар.
МЕМСТ 20730-75 Қоректік орталар. Хоттингер сорпасы.
МЕМСТ 13805-76 Бактерилогиялық мақсаттарға пайдаланылатын құрғақ
пептон. Техникалық шарттар.
МЕМСТ 4233-77 Хлорлы натрий.
МЕМСТ 4233-77 Хлорлы натрий. Техникалық шарттар.
МЕМСТ 3164-78 Вазелин майы. Техникалық шарттар.
МЕМСТ 6038-79 Қант.
МЕМСТ 17206-84 Микробиологиялық агар. Техникалық шарттар.
МЕМСТ 720803-85 Алюмокалилі квасцалар.
МЕМСТ 4.452-86 Биологиялық микроскоп – Биолам.
МЕМСТ 64-2-10-87 Шыны құтылар.
МЕМСТ 3345-88 Фармакопеялық формалин.
МЕМСТ 42-2567-88 Хлорлы кальций.
МЕМСТ 20227-91 Зертханалық шыны ыдыстар. Градуирленген пипеткалар.
МЕМСТ 202002-74Е Белгіленген пипеткалар
МЕМСТ 25336-82Е Химиялық пробиркалар
МЕМСТ 23932-79Е Колба, сиымдылығы 0,5-1,0л
ТШ 38,006108-90 Резина тығын
ТШ 46-22-606-79 Лабораториялық центрифуга
ТШ 25--834-73 Магнитті шайқағыш
МЕМСТ 12026-66 Сүзгіш қағаз
ТШ 480-11-10-73 Шыныға жазатын қарындаш
МЕМСТ 25336 Конус колбалар Кн-2-100 ТХС
ОСТ 25336 Шыны стакандар, көлемі 40х 20х 85 мм, сиымдылығы
36см3 немесе өлшем стакандары СВ
3412 типті
МЕМСТ 25336 Стакандар В-1-250 ТС
МЕМСТ 25336 Воронкалар В-56(75)-80ХС
МЕМСТ 5962-67 Этил спирті 96%-ті ректификацияланған
АНЫҚТАМАЛАР
Осы дипломдық жұмыста келесі терминдер анықтамаларға сәйкес
қолданылады:
Уыттылық – микробтардың зардаптылық көрсеткіші.
Агглютинация – агглютинин-қарсы дене әсерінен бактерия, эритроцит және
басқа да корпускулярлық бірыңғай қоспадан бір-бірімен жабысып, желімдеу
арқылы түйіршектеліп тұнбаға түсуі.
Иммунология – иммунитет жөніндегі ғылым.
Зардаптылық – микроорганизмдердің белгілі бір түрінің
макроорганизмдердің белгілі бір түрінде патологиялық үрдіс тудыру қабілеті.
Иммунитет – ағзаның генетикалық тұрғыдан алғанда бөгде жұқпалы және
жұқпалы емес агенттерді жұқтырмаушылығы.
Антиген – ағзаға енген кезде телімді қарсы денелер құрайтын және
олармен өзара қатысу қабілетін танытатын коллоидтық құрылымы бөгде заттар.
Вакцина – жасанды белсенді иммунитет тудыратын препарат.
Серологиялық реакция – антиген мен қарсы дененің әрекеттесуі
нәтижесінде жүретін реакция.
Антидене – антигендер енгенде жоғары топтағы жануарлардың лимфоидтық
жасушаларынан шығатын телімді ақзаттар.
Иммуногенділік – антигеннің ағзада иммундық жауап тудыру қасиеті.
Штамм – генетикалық жағынан бір келкі, бір түр ішіндегі жекелеген
клондардан пайда болған, өзіне тән қасиеттері бар микробтар мен вирустардың
себіндісі.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
БДҰ - бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы
БСҰ - бүкіләлемдік сауда ұйымы
ЛПС - липополисахарид
ЕПС - етті пептонды сорпа
ЕПА - етті пептонды агар
ЛД50 - өлімге ұшырататын дозаның 50 %-ы
АР - агглютинация реакциясы
ТЕГАР – тікелей емес гемаглютинация реакциясы
Т.т.б. – тізбек түзуші бірлік
К.т.б. - колония түзуші бірлік
ЖСА – жартылай сұйық агар
ҚазВҒЗИ - Қазақ ветеринариялық ғылыми-зерттеу институты
ОҚМУ – Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік Университеті
ҚазҒЗИ – Қазақ ғылыми зерттеу институты
КІРІСПЕ
Қой шаруашылығы - Қазақстан Республикасындағы мал шаруашылығы
саласындағы негізгі бағыттардың бірі болып табылады. Бұл бағыттағы мал
басының көбейуіне және одан алынатын өнімдер сапасының артуына жұқпалы
аурулар, соның ішінде қой қылауы мен пастереллезінің тигізетін кері әсері
әлі де өзекті күйінде қалып отыр.
Қылау мен пастереллез жұғымталдық қасиеттері арқасында кең тарап,
жылдан жылға халық шаруашылығының ойдағыдай дамуына кедергі келтіріп
отырған кертартпа себептердің бірі болып отыр. Бұл – табиғи ортада
сальмонеллалар мен пастереллалардың көптеген сероварларының кең ауқымда
таралғыштығымен, қоздырушылардың зардаптылық факторларының көп
түрлілігімен, жануарлар мен адамдардың ағзаларына ену жолдарының әр
алуандығымен байланысты. Бұл аталған аурулардың әкелетін зияны тек
малдардың ауруға және өлімге ұшырауынан келген тікелей шығындармен ғана
емес, ауырып жазылған малдардың ұзақ уақытқа бактериятасымалдағыш ретінде
қоршаған ортаны ластап, ауру қоздырушысын таратудың негізгі көзі болып
қалуымен де сипатталады.
Соңғы жылдары жануарлардың қылау мен пастереллезі туралы мәліметтердің
көбейе түскеніне қарамастан бұл аурулар туралы мәселе өзекті күйінде қалып
отыр. Эпидемиологиялық жағдайларға жасалған талдау нәтижелері көрсеткендей,
қылау мен пастереллездің адамдарға жұғу қарқындылығы төмендегені
байқалмайды (Котова А.А. және басқалар, 1998; Дерновая В.Ф., 1996; Паратко
И.Н. және басқалар, 1998; Б.К.Бияшев, 2004; С.Е.Ермаганбетова, 2004).
Бұл жағдайлардың бәрі бұл аурулардың эпидемиологиясы мен індеттік
жағдайын зерттеу қажеттігін, жұғу процессінің негізгі факторларын ашу,
сондай-ақ, ветеринарлық-санитарлық шараларды жетілдіру және арнайы емдеу
мен арнайы алдын алу жұмыстарын талап етеді.
Індетке қарсы шаралардың жүйесіндегі негізгі шара – арнайы алдын алу
жұмыстары болып табылады. Қазақстанда қой қылауы мен пастереллезіне қарсы
белсенді иммундеу үшін әр түрлі вакциналарды қолданады, негізінен олар:
формолквасцты вакцина, формол-тиомерсал вакцинасы және қой қылауына қарсы
тірі вакцина, сондай-ақ, ауыл шаруашылығы жануарларының пастереллез ауруына
қарсы поливалентті вакцина мен ауыл шаруашылығы жануарларының пастереллез
ауруына қарсы эмульгирленген вакцина.
Қазіргі уақытта малдарды кешенді және біріктірілген (ассоцированная)
әдістермен иммундеу барынша тиімді болып есептелінеді. Бұл көрсетілген
әдістерді қолдану мал дәрігерінің жұмысын жеңілдетеді, қысқартады және аз
уақыт ішінде бірнеше жұқпалы ауруларға қарсы иммунитет тудыруға мүмкіндік
береді. Кешенді және біріккен әдістермен иммундеудің артықшылығы сол, әр
түрлі моновакциналарды (жалғыз ғана ауруға қарсы вакциналарды) біріктіру
нәтижесінде жануарларда бір мезгілде бірнеше жұқпалы ауруларды
қабылдамаушылық қабілеті қалыптасаыды.
Осыған байланысты, қой қылауы мен пастереллезін арнайы алдын алу
шараларын жетілдіру жөніндегі зерттеулер өзекті болып табылады.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты – қой қылауы мен
пастереллезіне қарсы кешенді иммундеу мүмкіндіктерін зерттеу.
Осыған байланысты осы жұмыстың орындалу барысындағы жүргізілген
зерттеудің алдына қойған міндеттері мынандай:
1.Вакциндік сальмонелла штамының биологиялық қасиеттерін зерттеу.
2.Өндірістік пастерелла штамдарының биологиялық қасиеттерін зерттеу.
3.Вакциндік сальмонелла штаммы мен өндірістік пастерелла штамдарының
иммуногендік қасиеттерін зерттеу.
4.Қой қылауына қарсы тірі вакцинаны және қой пастереллезіне қарсы
поливалентті вакцинаны дайындау технологиясын жетілдіру.
5.Қой қылауы мен пастереллез ауруына қарсы кешенді иммундеу әдісін
жетілдіру.
Зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалықтары. Вакциндік сальмонелла
штамының және өндірістік пастерелла штамдарының биологиялық қасиеттері
(уыттылығы, улылығы, иммуногендігі және тағы басқалар) зерттелді.
Жануарларды қылау мен пастереллезге қарсы қолданыстағы түрлі вакциналармен
және ұсынылып отырған қой қылауына қарсы тірі және пастереллезіне қарсы
поливалентті вакциналармен иммундеп, олардан кейінгі түзілген
иммунитеттің тиімділігі салыстырылып бағаланды.
Қорғауға ұсынылған негізгі қағидалар:
- вациндік сальмонелла штамының және өндірістік пастерелла штамдарының
биологиялық қасиеттері.
- қой қылауы мен пастереллезін кешенді иммундеу арқылы алдын алудың
тиімділігі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы және көлемі. Дипломдық жұмыс жалпы
қабылданған үлгіде орындалды. Дипломдық жұмыс компьютерден терілген 119
беттен тұрады. Дипломдық жұмыс құрылымы: кіріспе, әдебиетке шолу, 7-
бөлімнен тұратын өзіндік зерттеулер, алынған нәтижелерді талдау, қорытынды,
тәжірибелік ұсыныстар, пайдаланған әдебиеттер тізімі және қосымшалар
бөлімдерінен тұрады.
1. Негізгі бөлім
Әдебиетке шолу
1.1 Қой қылауы мен пастереллезінің таралуы
Қылау ауруы – күрес шараларының үздіксіз жүргізілетіндігіне қарамастан
жұқпалы ішек ауруларының ішіндегі күн тәртібінен түспейтін аурулардың
біріне жатады. Қылау қоздырушылары – адамға, жануарларға және құстарға өте
қауіпті болғандықтан ерекше көңіл бөліп қарайтын аурулар болып табылады.
Қойдың қылауы буаздықтың екінші жартысындағы түсік тастаумен және
төлдің өлі тууымен сипатталады. Ауру саулықтардың туғаннан кейінгі
сепсистен өлуімен ұласады. Жаңа туған қозыларда ауру бактеремия түрінде
өтеді, ал 2-6 айлық кездерінде пневмония және артриттер дамиды.
Инфекцияның негізгі көзі ауру мал мен ауырып жазылған мал болып
табылады. Түсік тастаған уақытта ауру қоздырғышы – жатырдан түскен өлі
төлмен, шумен қоршаған ортаға бөліне бастайды. Олар мал тұрған жерлерде,
төсеніштерде, жайылымдарда, суда, азық қалдықтарында сақталып, инфекцияның
көзі болып табылады.
Болгарлық зерттеуші И.Ивановтың (1) мәліметінде 1966-1970 жылдары
64955 түсікті зерттегенде, оның 69℅-ін S.abortusovis қоздырғышы тудырған.
Сонымен қатар, қой қылауының таралуы көбіне малдардың жиі орналасуына
байланысты болған. Қылау ауруының індеттік ерекшелігі - ол малдың жасына
қарамай ауырады. Соңғы жылдары көбінесе 1 жасқа дейінгі тоқтылар түсік
тастайтын болған. Ересек қойларда қалыптасқан иммунитет болады. Қылаудың
екінші кезектегі бір көрінісі аурудың білінбей өтуі:серологиялық зерттеу
кезінде арнайы антиденелердің титрінің жоғары болуы түсік тастаған қойларда
ғана емес, сонымен қатар, 50-60℅ қалыпты жағдайда туған қойларда да
байқалған.Қылаудан сау емес шаруашылықтардағы сау қошқарлардың енінен
S.abortusovis өсіндісі бөлініп алынған. Көбінесе қылау инфекциясы аурудан
таза отарға тұрақты ауру ошағынан тарап отырады екен.
N.Valcin (2) зерттеуі бойынша, түсік тастаған қойлардың 200 төлін
зерттеп, оның 45-ін сальмонелла қоздырғышы тудырғанын айтады. Қой қылауы
сальмонелла тасымалдаушылар арқылы бір жайлауда жайылғаннан және бір
суаттан су ішкеннен жұғады. Қоздырғыштың таралу жолы шағылысқан кезде
немесе шағылысқанда жыныс мүшелерінің қілегей қабықтары арқылы таралады.
D.Kane (3) мәліметінде, Жаңа Зеландияда 2027 қойларды сойғанда, 96-
сында (4,7℅ ) 1-2 айлық жастағыларда сальмонелла бөлінген, ауру наурыз
айында (30℅) және сәуір айында (32℅) болған.
Көптеген факторлар- биологиялық, сондай-ақ социологиялық факторлар
сияқты, жануарлар қылауының жұғуының негізгі көзінің біріне жануар тектес
азықтар жатады. Бұл факторлар нақты анықталынған, олар БДМ (Бүкілодқтық
денсаулық сақтау мекемесі) тексеру комитетінде қаралған (1978, 1984, 1989).
Ауру ауыл шаруашылығы малдарында көптеген жолдармен таралады: малдан малға
жұғады; бір сөзбен айтқанда, қоршаған ортада қоздырғыш сақталған кез келген
нәрсемен (топырақ, құстар, кеміргіштер, жәндіктер, су және тағы басқалар).
Сұйық заттармен де таралуы мүмкін. Ол қоршаған ортадағы өзендер, бұлақ және
жайылымдар.
М.А.Таги-Заде (4) мәлімдеуінде Азербайжанда аурудан сау саулықтардың
ішінен 11℅ сальмонеллатасымалдағыш саулықтар екенін анықтаған.
Бактериологиялық зерттегенде S. Abortusоvis-ті лимфа түйіндерінен, бауыр
мен өт жолдарынан бөліп алған. Агглютининдер 1:100 және одан жоғары
екендігін айтады.
Болгарлық зерттеушілер С.Станов, М.Милев (5) айтуында қойларда
сальмонеллатасымалдағыштық 10 күннен 8-9 айға, ал кейбіреулері 1,5 жылға
жететіндігін мәлімдейді.
И.В.Шура (6), А.А.Волков авторлармен (7), Н.Ж..Жанузаков авторлармен
(8), Г.К.Ковалев (9) мәліметтерінде, табиғатта әр түрлі экологиялық
жайларға немесе табиғи жағдайларға байланысты сальмонелланың таралуына және
ұзақ уақыт сақталуына жабайы құстардың атқаратын ролі бар деген. Олардың
ішінде қоздырғыштың әр түрлі сероварлары ескеріледі. Жоғарыда айтылған бұл
мәселе жабайы құстардың қылауының табиғи ошақтарын зерттеу мәселесіне көңіл
аударуды керек етеді.
Қылау ауруының негізгі жұқтырушы көзі немесе тасымалдаушысы құстар,
бұған неміс ғалымы W.Becker (10) берген мәліметтері дәлел. Ол қылау
ауруымен ауырған сиырлар бұл ауруды көгершіндерден жұқтырғанын айтады.
Сондай-ақ , бұдан басқа да 10 жыл ішінде 75 сальмонелла штаммын, оның
ішінен 43-і S.tуphimurium var Copenhagen, 10-ы S.dublinді бөліп алған, яғни
ол қойдың қылау ауруынан түсік тастағаны жөнінде мәлімдейді.
S.M.Wathes (11) ауыл шаруашылық малдарының қылау ауруын ауа арқылы
жұқтыратынын зерттеген. Зерттеудің көрсетуі бойынша, аэрозольмен алдын алу
шараларын жүргізгеннің өзінде қоздырғыш жануарлар ағзасына ауыз және мұрын
қуысы арқылы таралып отырған.
Волкова А.А., Джамгырчиева Т.Д., Шалиев Ф.М. (7) Қырғызстанда
саулықтардың және қозылардың арасынан қылау ауруы індетті түрде өріс
алғанын хабарлайды. Ауру стационарлы, кең таралатын және ересек қойлардың
арасында үлкен пайызды ауру көрсеткішімен сипатталатынын ескертеді.
А.А.Поляков, Н.Г.Усачева (12) мәліметтері бойынша, кейбір
мемлекеттерде қылау ауруы жануартектес азықтардан 98,1℅, өсімдіктектес
азықтардан 53,1℅ жұқтырылғаны жөнінде айтады.
Н.Д.Тишиннің (14) мәлімдеуінде, қой қылауының қоздырғышы S.abortusovis
қыстыгүні борпылдақ қида 16-22 күн, ал қатқан қида 50 күннен аса
сақталынған.
Тәжікстанда Б.И.Мамаченко (14) ветеринарлық-санитарлық шараларды
талдап жүргізген кезде S.abortusovis қоздырғышы жыл мезгіліне қарамай
шөптерде, бастырмаларда, су және тағы да басқа сыртқы орта обьектілерінде
ұзақ уақытқа сақталып, аурудың негізгі көзі болып табылатыны жайлы
ескертеді.
А.И.Нефедев (15), М.А.Таги-Заде (4), Б.И.Мамаченко (14) мәлімет-
терінде, қойдың қылаудан іш тастауы қыс кезеңіндегі жайылымдықтағы шөптің
тапшылығы, азық жетіспеушілігіне ұласқан қатаң қыс, құнарсыз азық, әсіресе
А витаминінің жетіспеуі, саулықтарды төлдеуге жақын қалғанда айдау, темір
жол арқылы тасымалдау, минералдық алмасудың бұзылуы (Са, Р), ірі және
концентрленген азықтардың тапшылығы, мал шаруашылығы қораларының
зоогигиеналық жағдайының қанағаттанарлықсыздығы, жануарлардың қорадағы тар
орналастырылуы, жаздық жайылымға жауын-шашын және қар жауғанда айдау
салдарынан жануарлардың резистенттілігінің әлсіреуінен туындайды дейді.
Бұл микроорганизмдердің ашылғанына жүз жылдай уақыт өтсе де, қылау
ауруы туралы көптеген әр түрлі сұрақтар туады. Әсіресе, эпидемиологиясы,
клиникасы, лабораториялық балаулар туралы мәліметтер көп. F.Kauffmann
(16), P.Edwards, W.Ewing (17), I.Sedlak, H.Rische (18), W.Ewing (19)
өздерінің монографияларында қоздырғыштың негізгі мәліметтері жөнінде
көрсетіп, бірақ, сальмонелла қоздырғышының биологиялық жағдайларына аз
көңіл аударылған дейді.
П.П.Попова, М.М.Ременцова, А.А.Ким (24) қылау ауруының таралуы
жөніндегі мәліметтерге қорытынды жасай келе, бұл ауру ауыл шаруашылық
жануарларының ішінде және адамдардың арасында республика бойынша 2,2 есеге
өсті деген.
Ауру малдарға көбінесе азықпен, сумен, тасымалдаған кезде,
жайылымдарда және бір суаттан су ішкенде жұғады. Ауру малдан сау малға ауру
тез тарайды. Қоздырғыш ауру малдың (нәжісінен, зәрінен, танаудан бөлінген
сұйығынан, аузыннан аққан көбігінен) сыртқы ортаға шығаратын нәрселерінен
бөлініп тарай бастайды, яғни бұлар негізгі факторларға жатады. Негізгі
қауіптісі малдың түсік тастап, ұзақ уақыт сальмонеллатасымалдаушы болуы.
Малдың бір түрінің өзі қылау ауруының көзі болып басқа малдарға жұқтырушы
бола алатынын (К.Б.Бияшев,А.Ж.Макбузов, К.А.Тулкібаев, К.С.Курбанова 25)
баяндайды.
Көптеген авторлар өздерінің жасаған жұмыстарынан қой қылауының
қоздырғышы - S.abortusovis екендігін мәлімдейді (А.И.Нефедьев, 15,26;
Н.И.Николаенко, А.И.Нефедьев, 27; Б.А.Матвиенко, 28, 29, 30, 31, 32, 33,
34; М.М.Агабабян, 35; А.Актаев, 36; И.Иванов, 37; К.А.Түлкібаев 38;
K.A.Inklater, 39; А.Ж.Макбузов, 40 және басқалар).
Қой және қозы қылауын қылудың басқа сероварлары тудыра алады дейді-
H.J.W.Botes (41). Жаппай қозылар өлімге ұшырағанда, олардан S.dublin,
S.typhimurium өсінділерін бөліп алғанын айтады.
M.Gitter, W.Soika (42) қылаумен ауырған қойлардың 580-і S.dublin
қоздырғышынан ауырғанын және 30 қой түсік тастап, оның 23-і өлгенін жазады.
R.Robinson, W.Bowal (43) 141 қой фермасына зерттеу жұмыстарын
жүргізгенде, 12 айдың ішінде тек қылау ауруынан малдың өлгенін, зерттеуге
жіберілген 1437 патматериалдан 437 рет сальмонелланы, оның 279-ы
S.bovismorbificans және S.typhimurium болып бөліп алғанын мәлімдейді.
А.Г.Малявин авторлармен (44) бактериологиялық зерттеу кезінде, 18
өлген қозының патматериалынан 4 рет S.typhimurium, 2 рет S.dublin, 10 рет
S.abortusovis және 2 рет басқа да сальмонелланың түрлерін бөліп алғанын
көрсетеді.
А.А.Волкова авторлармен (45) Қырғызстанда аурудан сау емес
шаруашылықтарынан қойлардан 1971 жылы S.helderberg қоздырғышының
табылғандығын мәлімдейді.
П.В.Каймакан авторлармен (46) 1971-1973 жылдары Одесса облысынан
қозылардан 2 рет S.dublin, қойлардан 37 рет S.abortusovis және қозыдан бір
рет S.choleraesuis бөліп алғандарын айтады.
J.Long (47) Канадада 10 түсік болған төлден және 6 өлі туылған қозыдан
S.arizona серотипі 061; К:1,5,7 бөліп алған. 3 түсік тастаған қойлардан
түсік тастағаннан кейін 50-90 күннің ішінде қынабынан сальмонелланың
серотиптерін бөліп алғанын мәлімдейді.
В.Ф.Свириденко, А.И.Жбрыкунов (48) ауырған қойлардан сальмонелланың 3
сероварын: S.avortusovis, S.dublin, S.typhimurium бөлінгенін, серологиялық
тексеру кезінде S.abortusovisке көп нәтиже бергенін айтады.
P.Pardon et al (49) Францияда қойлар қылау ауруының S.abortusovis және
S.typhimurium қоздырғыштарымен ауырғанын мәлімдейді.
D.Kane (3) және П.П.Попова авторлармен (24) қойларды қылау ауруының
құрылымдық себебін зерттеп, олардың ішінен сальмонелла сероварларының
алтауын: S.abortusovis, S.tyhhimurium, S.dublin, S.heidelberg,
S.enteretidis, S.sendai атап көрсетеді.
И.В.Поддубский (50) бактерия тасымалдануының ұзақтығын терең ұғыну
үшін 10 қойдың әр түрлі мүшелерінен ( лимфа түйіндерінен, көк бауырынан,
жатырынан, он екі елі ішектен, өт жолынан) бактериологиялық зерттеулер
жүргізген. Зерттеу нәтижесінде, S.abortusovis 19 күннен кейін; 4, 6 және 10
айдан кейін де бөлініп шыққан.
Р.С.Хрущудянц (51) сау қойларға ауру қоздырғышын жұқтырып, одан кейін
нәжісінен 24-46 тәулікте, жатырынан 11-12 тәулікте, сүтінен 17-19 тәулікте
қоздырғыштың бөлінгенін көрген. Автордың пайымдауынша, қоздырғыш аурудың
қайталануында немесе жіті өтуінде осылай болатынын ескертеді.
А.Аливердиев, М.О.Раджабов (52) сальмонеллатасымалдағыштықты анықтау
үшін лабораториялық жануарларға S.abortusovisтің уытты өсіндісін жұқтырып,
оларды 65-100 күннен кейін өлтіріп, олардың миынан, көк бауырынан,
бүйрегінен, бауырынан, өтінен және лимфа түйіндерінен себінді жасап,
бактериологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізіп көрген. Зерттеудің қорытындысы
бойынша, алдын ала иммундеу жүргізілген жануарлар190 күн аралығында
сальмонеллатасымалдағыш болып табылады. Формолквасцты вакцинамен алдын ала
иммунделген қойлардың 40 пайызы 6 ай аралығында сальмонеллатасымалдағыш
болуы мүмкін.
M.Cortesi et al (53) мәліметі бойынша, союға кеткен 296 қойлардың
соқыр ішегінің құрамынан, мезентеральді, краниальді, каудальді лимфа
түйіндерінен сальмонеллалар бөлінгенін айтады.(оның 104-і қозыларда
кездескен.
К.Бодас авторлармен (54); Р.А.Кадымов авторлармен (55)
мәлімдеулерінде, сальмонеллалар қойлардың 45-50 пайызында түсік түскеннен
кейін нәжісінен бөліне бастайды, ал 2 айдан кейін 20 пайызынан, 3 айдан
кейін 17,8 пайызынан, 6 айдан кейін 8,3 пайызынан байқауға болады. Ал, буаз
сау қойлардың өзінде 3,9-15 пайызы болған. Екі айдай уақыт ішінде
сальмонеллалар туу жолдарынан бөлініп отырады. Үлкен қауіп тудыратын иттер
және атжалмандар, олар малдан түскен шуды, түсік болған төлді, төл
қабықтарын, өлексені жеп, ауру қоздырғышын таратады. Ешкілер тез
сальмонелламен жұқтырылады, жұғу алиментарлы жолмен немесе шағылысу кезінде
тез жұғып үлгереді деп көрсетеді өз жұмыстарында М.Н.Никольский (56) және
болгарлық ғалым И.Иванов (1).
И.В.Шура (6) қылау ауруы алиментарлы жолмен және аэрогенді, сондай-ақ
шағылысу кезінде тез тарайды деген.
П.И.Притулин авторлармен (57) жоғарыда көрсетілген жұқтыру жолдарынан
басқа да, қозыларда іште даму кезінде де қоздырғыштар кездесетінін айтады.
В.Г.Ивановтың (58) зерттеуінде, S.typhimurium және S.dublin азықта, ет-
сүйекті және балық ұндарында 12 ай бойы өмірге қабілеттілігі
сақталатындығын, сондай-ақ лабораториялық жануарлар үшін ауру тудыру
қабілеті де сақталатынын көрсеткен.
Үлкен шаруашылықтарда малдардың тұратын кешендерінде қылау ауруының
індетті өтуін көптеген мамандар қилардың үйілуінен көреді. Н.Д.Тишин (13)
қой қылауының қоздырғышы S.abortusovis қыста борпылдақ қида 16-22 күн, ал
қатты қида 50 күндей сақталатынын мәлімдейді.
Қылау ауруының әр түрлі аспектілері мен клиникалық сипаттамалары
жайлы Т.И.Дмитровтың (59), А.В.Блюгер авторлармен (60), В.И.Покров
авторлармен (61) Е.С.Белозерованың (62) көптеген ғылыми шолуларында,
мақалаларында нақты көрсетілген. Инфекцияның бактериологиялық және
токсикологиялық факторларға қатысуы соңына дейін шешілмеген, бірақ ішек
кілегей қабықтарында қоздырғыштардың токсиндер бөлуі күмәнсіз.
И.А.Фарзалиев, Н.Мамедовтың (63) мәлімдеулерінде, қой қылаудан түсік
тастарда мынандай клиикалық белгілері: түсік тастар алдында 2-4 күн қызуы
болады, тыныс алуы жиілейді, тәбеті төмендейді, кейбір қойларда қанаралас
іш өту болатынын айтады. Сондай-ақ жануарлардың мазасыздануы, сыртқы жыныс
мүшелері мен желіні ісінеді, қынап кіреберісінде қанталау байқалады, түсік
тастауға 2 күн қалғанда төл қынаптан толғаққа қарамай-ақ кейде көрінеді.
Түсік тастаған соң, тіпті дұрыс төлдегеннің өзінде шуы түспейді, қынаптан
қан ағады, одан кейін де іріңді сұйық ағып, эндометритке ұласады.
С.Г.Пасько (64) қылау ауруынан түсік тастаған қойлардың клиникалық
белгілеріне мынандай сипаттама береді: жасырын кезеңі нақты емес.
Саулықтардың түсік тастағандары жатады, көтеріле алмайды. Шуы толығымен
түспейді, дене қызуы жоғары болады, түсіктен кейін 3-7 күн ішінде
кейбіреулері біртіндеп жақсара бастайды, ал кейбіреулері азыққа тәбеті
болмай жалпы әлсірейді және жүрек соғуы әлсіреп өлімге ұшырайды.
Ю.Я.Тендетник авторлармен (65) ауруды энтеральді жұқтырғанда қылаудың
тірі қоздырғышын көп мөлшерде енгізгенін сипаттайды. Мұндайда, сальмонелла
жоғары жұқтыру қасиетіне ие болады да, ішек кедергілерінен тез өтіп және
ішкі мүшелерді бойлай енеді, сөйтіп, қоздырғыштар бір жағынан көбейіп
жатады, ал екінші жағынан- организмнің ішкі қорғаныс күшінен жаппай өліп
жатады.
Болгарлық зерттеушілер С.Йоцов, Д.Дмитров, К.Атанасов (66) ұсынған
зерттеулерінде, тоқтылардың 54 түсігінің 15-ін денесіне, салмағына қарай
өлшеп алған. 4,5 айлық кезінде қылаудан түсік тастау төлдің денесі
арасында пропорциялық өзгеріске байланысты емес екендігін, буаздықтың
соңында түсіктің басқа себептен болуын төлдің салмағы мен дене құрылымының
пропорциясына қарап бақылауға болатынын айтады.
R.Sanchis, P.Pardon (67) қойларды S. abortusovisпен жұқтырып, ауырып
жазылған саулықтарды зерттеген. Қойларды (10 бас) тері астына 1010м.к.
ұрықтанғанға дейін 37 күн қалғанда, ал 2-ші топқа 33 және 89 күннен кейін
жұқтырған. 1-ші топта барлық қойлар буаз болады. 2-ші топта жұқтырғаннан
кейін 64 күн өткен соң, 1-уі түсік тастады, ал 3-топта 10-нан 19 күн
өткен соң, 8-і түсік тастады, үшеуі септицемиядан өлді. S.abortusovis өлген
қойдың тік ішегінен бөлініп алынған.
М.М.Иванов авторлармен (68) Қазақстанда бірінші рет қой қылауын түсік
қозыдан бактериологиялық зерттеу арқылы S.abortusovis қоздырғышын бөліп
алып анықтаған.
Р.З.Исламова авторлармен (69) мәлімдеуінде, Жамбыл облысында қой өсіру
шаруашылықтарында 1970 жылдары 116 шаруашылықтан 82-сін қылау ауруымен
тіркелгені жайлы айтады. Луговой ауданында 1987 жылы 183,9 мың саулықтан 12
мың саулық түсік тастап, 1988 жылы 13 мың саулық түсік тастаған. Жылына 1
пайыз саулық және қозылар қылау ауруынан өледі деген.
Сонымен, әдеби мәліметтерден және өзіндік зерттеулерден кейін, қой
қылауының барлық ғаламшарда S.abortusovis (60℅), S.typhimurium(30℅) және
S.dublin (10℅) қоздырғыштарының таралуымен індетті ауру болып табылатынына
көз жеткіземіз.
Пастереллез ерекше ветеринарлық және медико- биологиялық кең тараған
инфекциялық ауруға жатады. Пастереллезге ірі қара малы, ұсақ малдар, шошқа,
жабайы және үй құстары, кеміргіштер, терісі бағалы аңдар бейім (70,71).
Bollinge O зерттеуі бойынша 1878 жылы алғаш рет ауруды ірі қара мен
жабайы аңдардың әртүрлі мүшелердің кілігейлі және серозды қабаттарында
көптеген геморрагиялық инфильтрацияның жоғары болғандығынмен сипаттайды.
Бұл аурудың сипатталынуында үй құстарының тырысқақ ауруына, жабайы шошқа
мен басқа да жануарлардың экзотикалық ауруына ұқсас екені анықталды. 1886
жылы Нирре Р осы мәселелерді негізге ала отырып барлығына жалпы
геморрагиялық септицемия деген атау берді.
1880 жылдан бастап Луй Пастер алғаш рет аурудың қоздырғышын құстардан
бөліп алды, ал микроорганизмдердің басқа да аналогтарын бөліп алды. 1885
жылы Kitt T. ірі қараның геморрагиялық септицемия түрінен қоздырғышты
бөліп алып оны Bacillus bipolaris septicum деп атады. К. Линнейдің
зоологиялық жіктеуі бойынша бөлініп алынған B. aviseptica, B. boviseptica,
B. suiseptica және т.б.микроорганизмдер иелерінің атауымен аталды. Кейіннен
көптеген зерттеушілердің серологиялық және өсінді- биохимиялық тестері
арқылы ажыратулар нәтижелі қорытындылар берді. Осы мәліметтерді негізге ала
отырып 1932 жылы жоғарыда аталған пастерелла түрлері улылық бірлігіне қарай
–Pasteurella multocida – түріне біріктірілді. Көптеген тестерді
пайдаланғанға қарамастан 40- жылдарға дейін олардың толық және тұрақты
жіктелуіне пастерелланың ішкі гетерогенділігі (әртүрлілігі) келмеді. 1947
жылы Robert R. сарысулы тесты ақ тышқандарға қолданып, Pasteurella
multocidaны 4 топқа бөліп қарады (I, II, III, IV). Преципитациялық
тестердің көмегі арқылы Garter G. 1952 жылы штамдардың 3 түрін бөліп алды
(72). Соңынан осы гемаглютинация әдісі арқылы эритроциттердің капсулалы
субстанциялы арнайы адсорбциясын қосып зерттеді. Garter G. жұмыстары
бойынша осы уақытта Pasteurella multocida штамдарының капсулалы
субстанцияларының жіктелуін табиғатта 4- түрге: А, В, Д және Е бөліп
белгіледі.
Серологиялық гетереогендігін зерттеуі бойынша Pasteurella multocidaны
ауылшаруашылық малдары мен құстардың ұзақ уақыттағы геморрагиялық
септицемия деген ұғымды түбегейлі өзгертті. Қазіргі уақытта геморрагиялық
септицемия және құстардың холерасымен бірге Pasteurella multocidaның
(пастереллездің ) басқа да формаларын соның ішінде өкпелік, шошқаларда
атрофиялық ринит, қой мен ірі қарада мастит түрінде, торайлар мен
бұзауларда менингоэнцефалит, мегежін мен сиырларда аборт түрінде және т.б.
түрлерін шақырады (73, 74, 75).
Пастереллездің табиғаттағы және этиологиялық жағдайына қарай әртүрлі
формадағы түрлерін көптеген авторлар үй жануарлары мен жабайы аңдардағы
септицемиялық түрін көп жағдайда Pasteurella multocidaның В сероварианты
түрі шақырады (76, 77, 78). Lu O. мәліметі бойынша 12-15 % жағдайда В
типінің капсулалы түрі ауру құстардан алынған (79).
Гемосептицемиялық бұл түрі бұрынғы ТМД елдерінде көп тараған, соның
ішінде Қазақстанда. Ауылшаруашылық малының инфекциялық ауруларының
экономикалық арақатынасы бойынша ерекше ондықта (80, 81, 82, 83, 84, 85,
86, 87, 88).
Әлемде аурудың бұл формасы тропикалық және субтропикалық климатты
аймақтарда (Оңтүстік-Шығыс Азия және Африка елдерінде) ерекше кең тараған
(89, 90).
Африка континентінде ірі қараның және енекенің геморрагиялық
септицемиясын Е вариантының капсулалы түрі шақырады (91). Кей жағдайда
спорадиялық гемосептицемия түрі Европа мен Америкада тіркелген (92).
Ірі қара, қой, шошқа және басқа да аңдардың пневмониялық
пастереллезінде, сонымен қатар әр мүшелер мен ұлпалардың ошақты
зақымдануында, көп жағдайда Pasteurella multocida штаммдарының капсулалы
сероварианты А және Д бөлініп алынған (92, 73, 75, 93, 94, 95, 96, 97, 98).
Жалпы жоғарыда аталған сероварианттың 35-90% құрайды. Шет елдерде аурудың
бұл формасы Европада және Америка континентінде кең тараған (96, 99, 100).
Канада елінің шаруашылықтарында аурудың бұл формасынан өлген
бұзаулардың пайызы 2,4%- 24,6%-ға дейін құраған (83).Пастереллездің
пневмониялық түрінен ірі қара малының өлуі және олардан алынатын өнімнің
төмендеуі 2-10 %- ға дейін, Солтүстік Америкада жылына 5000 млн.
экономикалық шығын әкеледі. Аурудың бұл пневмониялық формасына көбінесе жас
малдар өте сезімтал (80, 95, 101, 102, 103).
Штамның серологиялық А сероваринты түріне пневмонияның пастереллезбен
әртүрлі мүшелерінің ошақты зақымдануынан басқа үй және жабайы құстардың
холерасының дамуы этиологиялық негіз болып саналады. Бұл
құсшаруашылықтарына үлкен экономикалық шығын әкеледі (104, 105, 106).
1997 жылға тоғыз түрден Берджи бактериялар жүйесі жетекшілігімен
келісілген, яғни Pasteurella туысына кіреді, мұнда ауыл шаруашылық малдары
мен құстарының жұқпалы ауруының көбі Pasteurella multocidа түріне жатады
(107, 73, 93, 99, 108).
Бактериологиялық әдістермен зерттеулердің жүргізілуінде,
пастерелланың тасымалдаушылығы кеңінен негізделген. Көптеген авторлардың
мәлімдеулерімен (109, 110, 111) Pasteurella multocida өсінділері сүт
қореқтілердің 88 түрінен және құстардың 44 түрінен, ірі қара малдардан
(101, 112), бұзаулардан (113, 114, 115, 116), қойлардан (117), шошқалардан
(99, 111, 118, 119, 120, 121), жылқылардан (122, 80, 83), иттерден (102,
123, 124), қояндардан (118), саз құндыздардан (125, 126, 127), бөкендерден
(128), тау ешкілерден (129), бұғылардан (76), мысықтардан (102, 130),
ешкілерден (131), тауықтардан (132, 133), үйректерден (134), үндіктерден
(133), балықтардан (135, 136) бөлінген.
Жүргізілген бактериологиялық әдістердің мәліметі бойынша (109, 110,
111) пастереллалар 88 түрлі сүт қоректі жануарлардан және құстардың 44
түрінен Pasteurella multocida өсіндісі бөілініп алынған: ірі қарадан (101,
112), бұзаудан (113, 114, 115, 116), қойдан (117), шошқадан (99, 111, 118,
119, 120, 121), жылқыдан (122, 80, 83), иттен (102, 123, 124), қояннан
(118), нутрийден (124, 126, 127), қара құйрықтан (128), еліктен (76),
мысықтан (102, 130), ешкіден (131), тауықтан (132, 133), үйректен (134),
күрке тауықтан (133), балықтан (135, 136).
Сонымен қатар, көптеген авторлардың көрсетуі бойынша аталған
микроорганимздер клиникалық сау малдардың тыныс алу жолдарында кездеседі
(104, 94). Сау малдардан бөлінген Pasteurella multocida 10-19 %-ды құраған.
Р.Ф.Сосовтың (82) және А.А. Конопаткин көрсетуі бойынша (137)
пастереллезге жылқы мен ет қоректілердің төзімді екендігін айтады. А.М.
Сидоров, В.И. Геведзе (100), Т.А.Нұрахметов (83), А.А. Салимбаев (80)
келісулері бойынша жылқы малы бұл ауруға тез шалдығады және ауру жіті түрде
өтіп мал басы көп шығынға ұшырайды.
Кемірушілердің қатарынан да патогенді бактериялар кездейсоқ табылған
және эпизоотологиялық ошақтарда зерттеулер жүргізген кезде обаның
ошақтарынан да осы пастереллалар табылған. Пастереллезбен зақымданған құм
тышқаны Қызыл –Құмнның солтүстік бөлігінен (138), кейіннен Солтүстік
Мойынқұмның орталық бөлігінен (139).Пастереллалар жабайы кеміргіштерден де
табылған, мысалы: Алматы және Атырау облыстарынан (84, 85), Ақтөбе (87),
Жамбыл (140), Шымкент (139), Батыс Қазақстан (88) облыстарынан. Барлық
бөлінген пастереллалар 2 түрмен анықталған: Pasteurella multocida және
Pasteurella hаemolyticа соның ішінде көп кездескені Pasteurella multocida
(86, 87).
Л.Е. Некрасовтың (87) және В.М. Заниннің (141) мәліметтері бойынша
пастереллезге тән тұрақты аймақтағы ауру ошағының болуы, аурудың ары қарай
дамуына оба ауруының негізгі тасымалдаушыларының санын азайтты. Л.Е.
Некрасовтың пікірі бойынша, бұл жағдай аурудың дамуын тежейді немесе
туындаған эпизоотияның тоқтауына әсер етеді. Жабайы кеміргіштердің
пастереллез ауруымен зақымдануы орта есеппен 0,08 %- 1,8 %-ды құраған (87,
88).
Пастереллезді тасымалдау тек жабайы кеміргіштерде ғана емес, сонымен
қатар синантропты кеміргіштерде де кездескен (егеуқұйрықтарда 3,1%, үй
тышқандарында 1,9%) (84, 85).
Торғай, Ақтөбе және Батыс Қазақстан облыстарында пастереллезден қара
құйрықтар жаппай қырылған. Қоздырғыш тек өлген аймақтарда ғана емес, сол
аймақтағы жыртқыш аңдардан да, кеміргіштерден де табылған (142).
А.А. Сәлімбаевтың мәліметі бойнша Қазақстан территориясында 447 пункт
аурудан сау емес аймақтарға жатады, 1999 жылы ауылшаруашылық малының
пастереллезге қауіпті пункттері: жылқы шаруашылықтары ішінде ауруға бейім
пункт саны -30, ауырған мал саны – 452, өлген мал саны – 275, өлімге ұшырау
пайызы – 60,85 %; ірі қара бойынша – ауруға бейім пункт саны -302, ауырған
мал саны – 2873, өлген мал саны – 1660, өлімге ұшырау пайызы – 57,78%; ұсақ
мал бойынша ауруға бейім пункт саны- 17, ауырған мал саны- 420, өлген мал
саны –223, өлімге ұшырау пайызы –53,09%; шошқа шаруашылықтары бойынша
ауруға бейім пункт саны -99, ауырған мал саны – 2787, өлген мал саны –
1260, өлімге ұшырау пайызы – 45,2% (80).
Н.Н. Андросик және Ю.Г. Ляхтың Белларусияда жүргізген зерттеулері
бойынша ірі қара және шошқа шаруашылықтарында тыныс алу мүшелерінің
зақымдануы 55-75 %-ды құраған. Жануарлардан бөлінген пастереллалардың
санының өсуі 78-87 %-ды құраған (143).
В.Д. Дерновтың жүргізген зерттеулері бойынша пастереллездің таралуы
Қазақстанның барлық аймақтарында кездесетіні анықталған, алынған
бактериологиялық және патологиялық материалдардың қорытындысы бойынша
пастереллездің таралуы жылқы, ірі қара және ұсақ малдарда, құстарда болған.
Ауырып өлген малдардан алынған мәліметтер бойынша жыл сайын жылқы малы 21-
22 % ауырған. 1989 жылы шошқа шаруашылығы бойынша ауырған мал саны – 10,5
± 0,5%, құстардың зақымдануы 10,1 ± 0,6%; 1990 жылы – ірі қара малы –13,5 ±
0,5%, шошқа 10,0 ± 0,5%; 1991 жылы құстар - 12,3 ± 0,7%, ірі қара мал 10,7
± 0,4%; 1992 жылы – шошқа 7,2 ± 0,6%, ірі қара 6,2 ± 0,3%; 1993 жылы шошқа
-10,2 ± 0,6%, ірі қара 8,5 ± 0,3%; 1994 жылы ірі қара -10,8 ± 0,4%, шошқа
-8,0 ± 0,5%.
Республикалық ветеринарлық зертхананың статистикасының мәліметтері
бойынша ауылшаруашылық малының пастереллезі Қазақстанның барлық
аймақтарында кездеседі. Қауіпті аймақтардың ішінде жылқы пастереллезі
бойынша Батыс Қазақстан, Алматы, Шығыс- Қазақстан облыстарында ауру өте көп
кездескен; ірі қара пастереллезі бойынша –Қостанай, Батыс Қазақстан,
Ақтөбе; шошқа пастереллезі – Алматы, Батыс Қазақстан және Қарағанд; құс
пастереллезі – Батыс Қазақстан, Алматы, Солтүстік Қазақстан облыстары болып
саналады.
В.Ф.Дерновтың (144) келтірген мәліметі бойынша пастереллезбен ауырған
адамдардың эпидемиологиялық мәліметтері де тіркелген, аурудың туындау
себебі, инфекция көзі- ауылшаруашылық малдарынан алынған өнімдер және
жарақат арқылы делінген.
1993 жылы қараша айында Алматы қаласында алғаш рет пастереллезбен
ауырған адамдар тіркелді, оның ішінде 37 адам клиникалық ауруханаларға
түсті (144).
Эпидемиологиялық зерттеулер бойынша аурудың таралуы ет арқылы жұққан.
Ауру мал Шелек ауданының бір кооперативінен алынып бір ұжымның 250
қызметкерлеріне таратылған. Келісім шарт бойынша қараша айының 1-жұлдызында
кооперативтің территориясында ветеринарлық –санитарлық шаралардың
талаптарына қарсы, мал дәрігерінің бақылауынсыз 9 бас ірі қараны және 2 бас
жылқыны сойған. Ал бұл мәлімет еш жерлерде тіркелмеген. Еттен алынған
сынамадан пастереллездің 17 өсіндісі бөлініп алынған (аурумен зақымдалу
40,5 ± 7,6%-ды құраған), жылқы етінен бөлініп алынған өсінді (сынама 50,0 ±
7,7%), ірі қара етінен бөлініп алынған өсінді (сынама 35,0 ± 7,3%). Қосымша
этиологиялық факторларға мал терісі және мал сойған жерден алынған топырақ
болып табылады.
Адамдар арасындағы ауру 20 жас пен 40 жас аралығында - 46,7 ± 0,6%-ды
құраса, 14 жас пен 20 жас аралығында -34,7 ± 0,7%- ды құраған.
1994 жылдың қыркүйек айынан 1995 жылдың наурыз айына дейінгі
тіркелген мәліметтер бойынша аурудың өсуі 1995 жылдың ақпан айында 39,1 ±
3,0%-ды құраған. Наурыз айында ауру біршама 28,6 ± 2,8%-ға төмендеген. Ал
сәуір айында аурудың 8,5 ± 1,7%- ға, ал мамыр айында 4,7 ± 1,1%-ға күрт
төмендегені байқалған.
Аурудың адамдарға жұғу жолы кене арқылы да таралған(140) Н.Я.
Шарапова және т.б. (145) алынған мәліметтердің қорытындысы да осыған ұқсас,
Hyaloma detritum кенесінен осы микроб бөлініп алынған. Пастереллездің
құстар арасындағы таралуы Dermonussus gallinae және Argas pereicus
кенесінің атқаратын рөлі ерекше деп көрсетеді И.Я.Глебова (146), В. Ф.Глухо
(147).
Қазіргі уақытта пастереллездің жіктелуін зооантропонозға жатқызуға
болады. 30 жылдың басында-ақ пастереллезбен адам да ауыратыны жайлы
мәліметтер айтылған (141, 151, 201). Швецияда 1989 -1992 жылдар
аралығындағы жүргізген зерттеулерде 146 инфекцияланған адамдардан
пастереллездің 159 штаммы бөлініп алынған, оның ішінде 95-түрі Pasteurella
multocida типіне, қалған түрлері P. canis, P. stomatis, P.septica,
P.dogmatis (148).Мұндай мәліметтер Жапонияда, Францияда, Испанияда
кездескен. Қоздырғыштың ену жолы жарақаттанған тері арқылы, тері асты
клетчаткасының зақымдануы арқылы, бурсит және синусит арқылы дамиды (108).
Pasteurella multocidaның ит пен мысықта кең тарағанын J.E.Smith (149)
көрсетеді. Француз ғалымдарының зерттеулері бойынша адамдар үшін патогенді
түрлеріне (P.dogmatis, P. canis, Pasteurella multocida ) жатады, бұл
патогенді түрлері негізінен ит пен мысықтың қызыл иегінен алынған
қырындыдан табылған. Сондықтан Pasteurella multocida мысықта 65% жағдайда
және 1,4% иттен бөлініп алынған.
Алғаш рет адамдардың пастереллезбен ауырғанын Brygnatella 1913 жылы
жазды. Оның мәліметі бойынша аурудың клиникалық септицемиялық түрінен,
қаннан пастереллездің қоздырғышы бөлініп алынған. Аурудың қан сарысуынан
бөлініп алынған агглютинденген өсіндіні 1:1280 қатынаста сұйылтылған.
Pasteurella multocidaмен зақымданған жүкті әйелдердің аборты тіркелген
(150). Алғаш рет W.L.Rimpau (151) мысықтың тістегенін бактериологиялық
тексеріп қарағанда пастереллездің клиникалық түрі көрінген.
E.N. Allot et al (152) ит пен мысықтың тістеуі арқылы адамдардың
пастереллезі туралы 6 мәлімет жазылған.
Аурудың қоздырғышының таралу көзі азық болып табылады. В.И. Геведзе
және т.б. авторлардың (103) мәліметтері бойынша торайлар мен бұзаулардың
арасындағы пастереллездің жаппай таралуы пастереллалармен инфекцияланған
азықпен азықтандырғаннан. М.К. Ганиева (153) мәліметтерінде жайылым мен су
көздері де аурудың таралуында маңызды рол атқарады
Аурудың кең таралуы: ірі қарада (9,52%), енекеде (5,13%), үй
құстарында (4,95%), қойда (2,63%), ешкіде (2,56%). Ауруды сау малда және
құста 3,9 %,таратушы болып табылады, пастерелланың эпидемиологиялық
жіктелуін зоонозды қоздырушыға жатқызуға болады. Pasteurella multocida және
P. haemoliticaны тасымалдаушы ретінде ірі қара, жылқы, енеке, қой-ешкі,
шошқа, кеміргіштер, ит және мысық, үй және жабайы құстар болып табылады.
Қолайсыз жағдайда пастереллез сау малдардың ішінде де дами береді.
Соңғы жылдары Қазақстан территориясында пастереллезбен және
сальмонеллезбен ауырған мал саны едәуір өскен.
Сальмонеллез ауруының ірі қара малы ішінде таралуы орта есеппен
(20%), пастереллездің таралуы (12%), қойда (30%) және (13%), жылқы ішінде
(18%)және (14,1%), шошқа ішінде (20%) және (14%).
Қазақстанда сальмонеллезбен және пастереллезбен адамдардың да
ауырғаны жайлы мәліметтер бар (144).
Ветеринарлық бақылау департаментінің ветеринарлық есебінің анализінің
мәліметтері бойынша соңғы жылдары сальмонеллезбен ауырған қой саны 18% -ды,
пастереллезбен ауырғандар саны -8 %-ды, ауырып өлген мал саны сальмонеллез
бойынша 28 %-ды құраса, ал пастереллез кезінде -31%-ды құраған.
Республика бойынша аурудан сау емес шаруашылықтарда ересек қойлардың
ауырғаны және түсік тастағаны, қозылардың ауырғаны тіркелген. Түсік
тастаған қойларда шудың түспей қалуы жиі байқалған. Көптеген қозылар әлсіз,
кейбіреулері туа салысымен өліп қалған. 2-3 апталық қозыларда дене қызуының
көтерілуі, жөтел, қан немесе кілегей аралас іш өту байқалған. Әдетте
қозылар 2-3 тәулікте өліп отырған. Сақа малдардың да өлімі ішінара
кездескен.
Түсіктен және өлген қозылардан, патологиялық материалдардан
S.abortusovis және S. typhimuruim қоздырғыштары бөлінген. Кейбір 3 апталық
өлген қозыларда және ересек қойларда сальмонелла және пастерелла өсінділері
бірге де бөлініп алынған.
Сондықтан сальмонеллез және пастереллез ауруы типті зоонозды ауру
болып табылады.
1.2 Қой қылауы мен пастереллез ауруының арнайы алдын алуы
Ауыл шаруашылығында қылау мен пастереллез ауруларының алдын алу
мәселелерін шешу үшін кеңінен ветеринарлық – санитарлық шаралар
жүргізіледі, бірақ арнайы вакциналық алдын алу жұмыстарын жүргізу маңызды
роль атқарады.
Я.Е.Коляковтың (154) нұсқауында, қылау ауруының арнайы алдын алатын
иммунды препараттары кейбір қиындықтарды туғызғанымен, табиғатта әр түрлі
варианттары антигендік құрылысының артықшылығымен ерекшеленеді. Егерде
қоздырғыштар түрлерінің сәйкестерін алатын болса, вакциналардың бактериялар
серотиптеріне қарсы әсері болады. Әрине биопрепараттар өндірісінде мұндай
штамдарды таңдау қиын болады. Ондайда адам және жануарлар ағзаларында
эпидемия және эпизоотия кезінде (антигендік ара қатынастар) өзгеруі
мүмкін, сол үшін пассаж (өсіру) жасағанда қоздырғыштардың арасындағы
айналымды ескеру керек дейді.
Т.А.Свиридовтың (155), Г.В.Жуковтың (156) мәлімдемелерінде, ауру
тарату иммунитеттің ұзақ уақыт жеткілікті қуат күшін құрайды, сөйтіп,
аурудың қайталануының сирегені байқалған. Сальмонелла қоздырғышымен жанасу
нәтижесінде туындаған иммунитет айқын түрде көрінбейді және бактериялардың
үлкен мөлшерде әсер етуінен иммунитеттің қызметі де бұзылуы мүмкін.
В.И.Покровский авторлармен (157) организмде қылау ауруына иммундық
жауап жергілікті ғана емес, жалпы иммунитет болып туындайды, қылау
ауруының ерекшелігі сол бактеремия мен эндотоксинемия қайталанады.
Эндотоксиндер иммунитеттің гуморальдік және торшалық факторларына
қатысатынын және қоздырғыштардың жойылуына да әсер ететінін айтады.
J.R.Lumb (158) мәлімдеуінде, қылаулық эндотоксин комплементтер
жүйесінде және макрофактардың белсенділігін тудыруға қабілетті дейді. Ол
тимусқа тәуелсіз антигендердің тууына және көк бауыр фоликулдерінде В-
лимфоциттердің ауысуына қатысады деген.
J.W.Hadden et al (159) нұсқауында, простагландиндер клондар мен
лимфоциттердің сәйкес келіп ажыратылуына бақылау жасаған. Простагландиндер
бұдан басқа да гуморальдік иммунитет сияқты, торшалық иммунитеттің
реакцияларының реттелуіне қатысатынын айтады.
J.Robertson et al (160) жұқпалы қылау ауруы кезінде иммунитеттің
айқындалу тетігі, яғни антидене ағзаның микробтарға қарсы қорғану
процессіне қатысады.
Антиденелердің синтезделуіне плазмалық торшалардың қатысатынын
көптеген зерттеушілер мақұлдаған (Г.В.Жуков, (156); Р.В.Петров, (161);
Л.А.Фролова авторлармен., (162) және басқалар).
Т.А.Мамедов (163) қылау ауруына қарсы вакциндегенде антиденелердің
түзілуі, әр түрлі лимфоидты ағзаларда плазмоцитарлы реакциялардың жалпы
білінуі және айқындалу мерзімдерін анықтау үшін 12, 20, және 30 күндік
қозыларға зерттеу жасаған. Бұл үшін сөл түйіндеріндегі цитологиялық
өзгерістерді зерттеген, атап айтқанда, көкбауырда және ұлпаларда, қанда,
қан сарысуындағы антиденелердің титрін вакцина еккеннен кейін әр түрлі
күндерде анықтаған. Бұл зерттеуден 12-күндік қозыларға қарағанда, 20-30
күндік қозылар қылау ауруына қарсы вакцинделсе, көкбауырында және қан
сарысуында, сөл түйіндерінде агглютининдердің көп болуы және плазмалық
торшалардың көбейіп, мүшелердің ұлғаюымен аяқталады. Қылау ауруынан сақтау
үшін қозыларға 20 күндік кезінде еккен дұрыс деп санайды.
H.I.W.Botes (164), F.Collins et al (165), G.Macaness (166) және
Б.А.Матвиенко (33) мәліметтері бойынша, антидененің деңгейі мен қозғалысы
ағзаның инфекцияға толық түрде деңгейлі арақатынасты болмайтынын
ескертеді.
И.И.Корнилова (167), К.П.Кашкин, З.О.Караев (168) мәлімдемелерінде,
қылау ауруы кезінде, иммунитет инфекцияға қарсы қасиет көрсетеді. Бұл
қасиетті полиморфты ядролы лейкоциттер, лимфоциттер және иммуноглобулиндер
атқарады. Гуморальді иммунитеттің реакциясы Т-лимфоциттердің көмегімен
жүреді.
Н.Ю.Алексеева авторлармен (169), Р.В.Петров авторлармен (170),
А.Д.Дущанов авторлармен (171) жұқпалы аурулардың қоздырғыштарына
иммунитеттің фенотивті түзетілуі мен гендік бақылауы туралы мәселелерге
ерекше көңіл бөліп қарағандарын ескертеді.
Аталған бағыттағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Каримова Ажамал
Қой қылауы мен пастереллезінің алдын-алу шаралары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
051201 мамандығы - Ветеринарлық медицина
Шымкент 2017ж
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
Қысқартылған қолданылымдардың
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1. Негізгі бөлім. Әдебиетке 8
шолу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
.
1.1 Қой қылауы мен пастереллез ауруының 8
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қой қылауы мен пастереллезінің арнайы алдын
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
2. Өзіндік зерттеулер 22
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
2.1 Зерттеу материалдары мен 22
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Сальмонеллалар вакциндік штаммдарының иммуногендік
қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3. Пастерелла өндірістік штамдарының биологиялық қасиеттері 49
4 Өзіндік зерттеулерді 62
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
5 Еңбек және тіршілік қауіпсіздігін қорғау 80
бөлімі ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6 Қоршаған ортаны қорғау бойынша бөлім 92
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
7 Экономика бойынша бөлім 98
8 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...105
...
Бизнес-жоспарлау ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...109
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Пайдаланылған әдебиеттер 110
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...126
... ... ... ... ... ... ... ... .
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Осы жұмыста төмендегі стандарттарға сілтемелер жасалды.
МЕМСТ 5962-67 96 %-дық спирт ректификат.
МЕМСТ 6709-72 Дистильденген су.
МЕМСТ 6709-72 Дистильденген су. Техникалық шарттар.
МЕМСТ 20292-74 Сиымдылығы 100, 200, 1000см3 өлшегіш колбалар.
МЕМСТ 20730-75 Қоректік орталар. Хоттингер сорпасы.
МЕМСТ 13805-76 Бактерилогиялық мақсаттарға пайдаланылатын құрғақ
пептон. Техникалық шарттар.
МЕМСТ 4233-77 Хлорлы натрий.
МЕМСТ 4233-77 Хлорлы натрий. Техникалық шарттар.
МЕМСТ 3164-78 Вазелин майы. Техникалық шарттар.
МЕМСТ 6038-79 Қант.
МЕМСТ 17206-84 Микробиологиялық агар. Техникалық шарттар.
МЕМСТ 720803-85 Алюмокалилі квасцалар.
МЕМСТ 4.452-86 Биологиялық микроскоп – Биолам.
МЕМСТ 64-2-10-87 Шыны құтылар.
МЕМСТ 3345-88 Фармакопеялық формалин.
МЕМСТ 42-2567-88 Хлорлы кальций.
МЕМСТ 20227-91 Зертханалық шыны ыдыстар. Градуирленген пипеткалар.
МЕМСТ 202002-74Е Белгіленген пипеткалар
МЕМСТ 25336-82Е Химиялық пробиркалар
МЕМСТ 23932-79Е Колба, сиымдылығы 0,5-1,0л
ТШ 38,006108-90 Резина тығын
ТШ 46-22-606-79 Лабораториялық центрифуга
ТШ 25--834-73 Магнитті шайқағыш
МЕМСТ 12026-66 Сүзгіш қағаз
ТШ 480-11-10-73 Шыныға жазатын қарындаш
МЕМСТ 25336 Конус колбалар Кн-2-100 ТХС
ОСТ 25336 Шыны стакандар, көлемі 40х 20х 85 мм, сиымдылығы
36см3 немесе өлшем стакандары СВ
3412 типті
МЕМСТ 25336 Стакандар В-1-250 ТС
МЕМСТ 25336 Воронкалар В-56(75)-80ХС
МЕМСТ 5962-67 Этил спирті 96%-ті ректификацияланған
АНЫҚТАМАЛАР
Осы дипломдық жұмыста келесі терминдер анықтамаларға сәйкес
қолданылады:
Уыттылық – микробтардың зардаптылық көрсеткіші.
Агглютинация – агглютинин-қарсы дене әсерінен бактерия, эритроцит және
басқа да корпускулярлық бірыңғай қоспадан бір-бірімен жабысып, желімдеу
арқылы түйіршектеліп тұнбаға түсуі.
Иммунология – иммунитет жөніндегі ғылым.
Зардаптылық – микроорганизмдердің белгілі бір түрінің
макроорганизмдердің белгілі бір түрінде патологиялық үрдіс тудыру қабілеті.
Иммунитет – ағзаның генетикалық тұрғыдан алғанда бөгде жұқпалы және
жұқпалы емес агенттерді жұқтырмаушылығы.
Антиген – ағзаға енген кезде телімді қарсы денелер құрайтын және
олармен өзара қатысу қабілетін танытатын коллоидтық құрылымы бөгде заттар.
Вакцина – жасанды белсенді иммунитет тудыратын препарат.
Серологиялық реакция – антиген мен қарсы дененің әрекеттесуі
нәтижесінде жүретін реакция.
Антидене – антигендер енгенде жоғары топтағы жануарлардың лимфоидтық
жасушаларынан шығатын телімді ақзаттар.
Иммуногенділік – антигеннің ағзада иммундық жауап тудыру қасиеті.
Штамм – генетикалық жағынан бір келкі, бір түр ішіндегі жекелеген
клондардан пайда болған, өзіне тән қасиеттері бар микробтар мен вирустардың
себіндісі.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
БДҰ - бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы
БСҰ - бүкіләлемдік сауда ұйымы
ЛПС - липополисахарид
ЕПС - етті пептонды сорпа
ЕПА - етті пептонды агар
ЛД50 - өлімге ұшырататын дозаның 50 %-ы
АР - агглютинация реакциясы
ТЕГАР – тікелей емес гемаглютинация реакциясы
Т.т.б. – тізбек түзуші бірлік
К.т.б. - колония түзуші бірлік
ЖСА – жартылай сұйық агар
ҚазВҒЗИ - Қазақ ветеринариялық ғылыми-зерттеу институты
ОҚМУ – Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік Университеті
ҚазҒЗИ – Қазақ ғылыми зерттеу институты
КІРІСПЕ
Қой шаруашылығы - Қазақстан Республикасындағы мал шаруашылығы
саласындағы негізгі бағыттардың бірі болып табылады. Бұл бағыттағы мал
басының көбейуіне және одан алынатын өнімдер сапасының артуына жұқпалы
аурулар, соның ішінде қой қылауы мен пастереллезінің тигізетін кері әсері
әлі де өзекті күйінде қалып отыр.
Қылау мен пастереллез жұғымталдық қасиеттері арқасында кең тарап,
жылдан жылға халық шаруашылығының ойдағыдай дамуына кедергі келтіріп
отырған кертартпа себептердің бірі болып отыр. Бұл – табиғи ортада
сальмонеллалар мен пастереллалардың көптеген сероварларының кең ауқымда
таралғыштығымен, қоздырушылардың зардаптылық факторларының көп
түрлілігімен, жануарлар мен адамдардың ағзаларына ену жолдарының әр
алуандығымен байланысты. Бұл аталған аурулардың әкелетін зияны тек
малдардың ауруға және өлімге ұшырауынан келген тікелей шығындармен ғана
емес, ауырып жазылған малдардың ұзақ уақытқа бактериятасымалдағыш ретінде
қоршаған ортаны ластап, ауру қоздырушысын таратудың негізгі көзі болып
қалуымен де сипатталады.
Соңғы жылдары жануарлардың қылау мен пастереллезі туралы мәліметтердің
көбейе түскеніне қарамастан бұл аурулар туралы мәселе өзекті күйінде қалып
отыр. Эпидемиологиялық жағдайларға жасалған талдау нәтижелері көрсеткендей,
қылау мен пастереллездің адамдарға жұғу қарқындылығы төмендегені
байқалмайды (Котова А.А. және басқалар, 1998; Дерновая В.Ф., 1996; Паратко
И.Н. және басқалар, 1998; Б.К.Бияшев, 2004; С.Е.Ермаганбетова, 2004).
Бұл жағдайлардың бәрі бұл аурулардың эпидемиологиясы мен індеттік
жағдайын зерттеу қажеттігін, жұғу процессінің негізгі факторларын ашу,
сондай-ақ, ветеринарлық-санитарлық шараларды жетілдіру және арнайы емдеу
мен арнайы алдын алу жұмыстарын талап етеді.
Індетке қарсы шаралардың жүйесіндегі негізгі шара – арнайы алдын алу
жұмыстары болып табылады. Қазақстанда қой қылауы мен пастереллезіне қарсы
белсенді иммундеу үшін әр түрлі вакциналарды қолданады, негізінен олар:
формолквасцты вакцина, формол-тиомерсал вакцинасы және қой қылауына қарсы
тірі вакцина, сондай-ақ, ауыл шаруашылығы жануарларының пастереллез ауруына
қарсы поливалентті вакцина мен ауыл шаруашылығы жануарларының пастереллез
ауруына қарсы эмульгирленген вакцина.
Қазіргі уақытта малдарды кешенді және біріктірілген (ассоцированная)
әдістермен иммундеу барынша тиімді болып есептелінеді. Бұл көрсетілген
әдістерді қолдану мал дәрігерінің жұмысын жеңілдетеді, қысқартады және аз
уақыт ішінде бірнеше жұқпалы ауруларға қарсы иммунитет тудыруға мүмкіндік
береді. Кешенді және біріккен әдістермен иммундеудің артықшылығы сол, әр
түрлі моновакциналарды (жалғыз ғана ауруға қарсы вакциналарды) біріктіру
нәтижесінде жануарларда бір мезгілде бірнеше жұқпалы ауруларды
қабылдамаушылық қабілеті қалыптасаыды.
Осыған байланысты, қой қылауы мен пастереллезін арнайы алдын алу
шараларын жетілдіру жөніндегі зерттеулер өзекті болып табылады.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты – қой қылауы мен
пастереллезіне қарсы кешенді иммундеу мүмкіндіктерін зерттеу.
Осыған байланысты осы жұмыстың орындалу барысындағы жүргізілген
зерттеудің алдына қойған міндеттері мынандай:
1.Вакциндік сальмонелла штамының биологиялық қасиеттерін зерттеу.
2.Өндірістік пастерелла штамдарының биологиялық қасиеттерін зерттеу.
3.Вакциндік сальмонелла штаммы мен өндірістік пастерелла штамдарының
иммуногендік қасиеттерін зерттеу.
4.Қой қылауына қарсы тірі вакцинаны және қой пастереллезіне қарсы
поливалентті вакцинаны дайындау технологиясын жетілдіру.
5.Қой қылауы мен пастереллез ауруына қарсы кешенді иммундеу әдісін
жетілдіру.
Зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалықтары. Вакциндік сальмонелла
штамының және өндірістік пастерелла штамдарының биологиялық қасиеттері
(уыттылығы, улылығы, иммуногендігі және тағы басқалар) зерттелді.
Жануарларды қылау мен пастереллезге қарсы қолданыстағы түрлі вакциналармен
және ұсынылып отырған қой қылауына қарсы тірі және пастереллезіне қарсы
поливалентті вакциналармен иммундеп, олардан кейінгі түзілген
иммунитеттің тиімділігі салыстырылып бағаланды.
Қорғауға ұсынылған негізгі қағидалар:
- вациндік сальмонелла штамының және өндірістік пастерелла штамдарының
биологиялық қасиеттері.
- қой қылауы мен пастереллезін кешенді иммундеу арқылы алдын алудың
тиімділігі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы және көлемі. Дипломдық жұмыс жалпы
қабылданған үлгіде орындалды. Дипломдық жұмыс компьютерден терілген 119
беттен тұрады. Дипломдық жұмыс құрылымы: кіріспе, әдебиетке шолу, 7-
бөлімнен тұратын өзіндік зерттеулер, алынған нәтижелерді талдау, қорытынды,
тәжірибелік ұсыныстар, пайдаланған әдебиеттер тізімі және қосымшалар
бөлімдерінен тұрады.
1. Негізгі бөлім
Әдебиетке шолу
1.1 Қой қылауы мен пастереллезінің таралуы
Қылау ауруы – күрес шараларының үздіксіз жүргізілетіндігіне қарамастан
жұқпалы ішек ауруларының ішіндегі күн тәртібінен түспейтін аурулардың
біріне жатады. Қылау қоздырушылары – адамға, жануарларға және құстарға өте
қауіпті болғандықтан ерекше көңіл бөліп қарайтын аурулар болып табылады.
Қойдың қылауы буаздықтың екінші жартысындағы түсік тастаумен және
төлдің өлі тууымен сипатталады. Ауру саулықтардың туғаннан кейінгі
сепсистен өлуімен ұласады. Жаңа туған қозыларда ауру бактеремия түрінде
өтеді, ал 2-6 айлық кездерінде пневмония және артриттер дамиды.
Инфекцияның негізгі көзі ауру мал мен ауырып жазылған мал болып
табылады. Түсік тастаған уақытта ауру қоздырғышы – жатырдан түскен өлі
төлмен, шумен қоршаған ортаға бөліне бастайды. Олар мал тұрған жерлерде,
төсеніштерде, жайылымдарда, суда, азық қалдықтарында сақталып, инфекцияның
көзі болып табылады.
Болгарлық зерттеуші И.Ивановтың (1) мәліметінде 1966-1970 жылдары
64955 түсікті зерттегенде, оның 69℅-ін S.abortusovis қоздырғышы тудырған.
Сонымен қатар, қой қылауының таралуы көбіне малдардың жиі орналасуына
байланысты болған. Қылау ауруының індеттік ерекшелігі - ол малдың жасына
қарамай ауырады. Соңғы жылдары көбінесе 1 жасқа дейінгі тоқтылар түсік
тастайтын болған. Ересек қойларда қалыптасқан иммунитет болады. Қылаудың
екінші кезектегі бір көрінісі аурудың білінбей өтуі:серологиялық зерттеу
кезінде арнайы антиденелердің титрінің жоғары болуы түсік тастаған қойларда
ғана емес, сонымен қатар, 50-60℅ қалыпты жағдайда туған қойларда да
байқалған.Қылаудан сау емес шаруашылықтардағы сау қошқарлардың енінен
S.abortusovis өсіндісі бөлініп алынған. Көбінесе қылау инфекциясы аурудан
таза отарға тұрақты ауру ошағынан тарап отырады екен.
N.Valcin (2) зерттеуі бойынша, түсік тастаған қойлардың 200 төлін
зерттеп, оның 45-ін сальмонелла қоздырғышы тудырғанын айтады. Қой қылауы
сальмонелла тасымалдаушылар арқылы бір жайлауда жайылғаннан және бір
суаттан су ішкеннен жұғады. Қоздырғыштың таралу жолы шағылысқан кезде
немесе шағылысқанда жыныс мүшелерінің қілегей қабықтары арқылы таралады.
D.Kane (3) мәліметінде, Жаңа Зеландияда 2027 қойларды сойғанда, 96-
сында (4,7℅ ) 1-2 айлық жастағыларда сальмонелла бөлінген, ауру наурыз
айында (30℅) және сәуір айында (32℅) болған.
Көптеген факторлар- биологиялық, сондай-ақ социологиялық факторлар
сияқты, жануарлар қылауының жұғуының негізгі көзінің біріне жануар тектес
азықтар жатады. Бұл факторлар нақты анықталынған, олар БДМ (Бүкілодқтық
денсаулық сақтау мекемесі) тексеру комитетінде қаралған (1978, 1984, 1989).
Ауру ауыл шаруашылығы малдарында көптеген жолдармен таралады: малдан малға
жұғады; бір сөзбен айтқанда, қоршаған ортада қоздырғыш сақталған кез келген
нәрсемен (топырақ, құстар, кеміргіштер, жәндіктер, су және тағы басқалар).
Сұйық заттармен де таралуы мүмкін. Ол қоршаған ортадағы өзендер, бұлақ және
жайылымдар.
М.А.Таги-Заде (4) мәлімдеуінде Азербайжанда аурудан сау саулықтардың
ішінен 11℅ сальмонеллатасымалдағыш саулықтар екенін анықтаған.
Бактериологиялық зерттегенде S. Abortusоvis-ті лимфа түйіндерінен, бауыр
мен өт жолдарынан бөліп алған. Агглютининдер 1:100 және одан жоғары
екендігін айтады.
Болгарлық зерттеушілер С.Станов, М.Милев (5) айтуында қойларда
сальмонеллатасымалдағыштық 10 күннен 8-9 айға, ал кейбіреулері 1,5 жылға
жететіндігін мәлімдейді.
И.В.Шура (6), А.А.Волков авторлармен (7), Н.Ж..Жанузаков авторлармен
(8), Г.К.Ковалев (9) мәліметтерінде, табиғатта әр түрлі экологиялық
жайларға немесе табиғи жағдайларға байланысты сальмонелланың таралуына және
ұзақ уақыт сақталуына жабайы құстардың атқаратын ролі бар деген. Олардың
ішінде қоздырғыштың әр түрлі сероварлары ескеріледі. Жоғарыда айтылған бұл
мәселе жабайы құстардың қылауының табиғи ошақтарын зерттеу мәселесіне көңіл
аударуды керек етеді.
Қылау ауруының негізгі жұқтырушы көзі немесе тасымалдаушысы құстар,
бұған неміс ғалымы W.Becker (10) берген мәліметтері дәлел. Ол қылау
ауруымен ауырған сиырлар бұл ауруды көгершіндерден жұқтырғанын айтады.
Сондай-ақ , бұдан басқа да 10 жыл ішінде 75 сальмонелла штаммын, оның
ішінен 43-і S.tуphimurium var Copenhagen, 10-ы S.dublinді бөліп алған, яғни
ол қойдың қылау ауруынан түсік тастағаны жөнінде мәлімдейді.
S.M.Wathes (11) ауыл шаруашылық малдарының қылау ауруын ауа арқылы
жұқтыратынын зерттеген. Зерттеудің көрсетуі бойынша, аэрозольмен алдын алу
шараларын жүргізгеннің өзінде қоздырғыш жануарлар ағзасына ауыз және мұрын
қуысы арқылы таралып отырған.
Волкова А.А., Джамгырчиева Т.Д., Шалиев Ф.М. (7) Қырғызстанда
саулықтардың және қозылардың арасынан қылау ауруы індетті түрде өріс
алғанын хабарлайды. Ауру стационарлы, кең таралатын және ересек қойлардың
арасында үлкен пайызды ауру көрсеткішімен сипатталатынын ескертеді.
А.А.Поляков, Н.Г.Усачева (12) мәліметтері бойынша, кейбір
мемлекеттерде қылау ауруы жануартектес азықтардан 98,1℅, өсімдіктектес
азықтардан 53,1℅ жұқтырылғаны жөнінде айтады.
Н.Д.Тишиннің (14) мәлімдеуінде, қой қылауының қоздырғышы S.abortusovis
қыстыгүні борпылдақ қида 16-22 күн, ал қатқан қида 50 күннен аса
сақталынған.
Тәжікстанда Б.И.Мамаченко (14) ветеринарлық-санитарлық шараларды
талдап жүргізген кезде S.abortusovis қоздырғышы жыл мезгіліне қарамай
шөптерде, бастырмаларда, су және тағы да басқа сыртқы орта обьектілерінде
ұзақ уақытқа сақталып, аурудың негізгі көзі болып табылатыны жайлы
ескертеді.
А.И.Нефедев (15), М.А.Таги-Заде (4), Б.И.Мамаченко (14) мәлімет-
терінде, қойдың қылаудан іш тастауы қыс кезеңіндегі жайылымдықтағы шөптің
тапшылығы, азық жетіспеушілігіне ұласқан қатаң қыс, құнарсыз азық, әсіресе
А витаминінің жетіспеуі, саулықтарды төлдеуге жақын қалғанда айдау, темір
жол арқылы тасымалдау, минералдық алмасудың бұзылуы (Са, Р), ірі және
концентрленген азықтардың тапшылығы, мал шаруашылығы қораларының
зоогигиеналық жағдайының қанағаттанарлықсыздығы, жануарлардың қорадағы тар
орналастырылуы, жаздық жайылымға жауын-шашын және қар жауғанда айдау
салдарынан жануарлардың резистенттілігінің әлсіреуінен туындайды дейді.
Бұл микроорганизмдердің ашылғанына жүз жылдай уақыт өтсе де, қылау
ауруы туралы көптеген әр түрлі сұрақтар туады. Әсіресе, эпидемиологиясы,
клиникасы, лабораториялық балаулар туралы мәліметтер көп. F.Kauffmann
(16), P.Edwards, W.Ewing (17), I.Sedlak, H.Rische (18), W.Ewing (19)
өздерінің монографияларында қоздырғыштың негізгі мәліметтері жөнінде
көрсетіп, бірақ, сальмонелла қоздырғышының биологиялық жағдайларына аз
көңіл аударылған дейді.
П.П.Попова, М.М.Ременцова, А.А.Ким (24) қылау ауруының таралуы
жөніндегі мәліметтерге қорытынды жасай келе, бұл ауру ауыл шаруашылық
жануарларының ішінде және адамдардың арасында республика бойынша 2,2 есеге
өсті деген.
Ауру малдарға көбінесе азықпен, сумен, тасымалдаған кезде,
жайылымдарда және бір суаттан су ішкенде жұғады. Ауру малдан сау малға ауру
тез тарайды. Қоздырғыш ауру малдың (нәжісінен, зәрінен, танаудан бөлінген
сұйығынан, аузыннан аққан көбігінен) сыртқы ортаға шығаратын нәрселерінен
бөлініп тарай бастайды, яғни бұлар негізгі факторларға жатады. Негізгі
қауіптісі малдың түсік тастап, ұзақ уақыт сальмонеллатасымалдаушы болуы.
Малдың бір түрінің өзі қылау ауруының көзі болып басқа малдарға жұқтырушы
бола алатынын (К.Б.Бияшев,А.Ж.Макбузов, К.А.Тулкібаев, К.С.Курбанова 25)
баяндайды.
Көптеген авторлар өздерінің жасаған жұмыстарынан қой қылауының
қоздырғышы - S.abortusovis екендігін мәлімдейді (А.И.Нефедьев, 15,26;
Н.И.Николаенко, А.И.Нефедьев, 27; Б.А.Матвиенко, 28, 29, 30, 31, 32, 33,
34; М.М.Агабабян, 35; А.Актаев, 36; И.Иванов, 37; К.А.Түлкібаев 38;
K.A.Inklater, 39; А.Ж.Макбузов, 40 және басқалар).
Қой және қозы қылауын қылудың басқа сероварлары тудыра алады дейді-
H.J.W.Botes (41). Жаппай қозылар өлімге ұшырағанда, олардан S.dublin,
S.typhimurium өсінділерін бөліп алғанын айтады.
M.Gitter, W.Soika (42) қылаумен ауырған қойлардың 580-і S.dublin
қоздырғышынан ауырғанын және 30 қой түсік тастап, оның 23-і өлгенін жазады.
R.Robinson, W.Bowal (43) 141 қой фермасына зерттеу жұмыстарын
жүргізгенде, 12 айдың ішінде тек қылау ауруынан малдың өлгенін, зерттеуге
жіберілген 1437 патматериалдан 437 рет сальмонелланы, оның 279-ы
S.bovismorbificans және S.typhimurium болып бөліп алғанын мәлімдейді.
А.Г.Малявин авторлармен (44) бактериологиялық зерттеу кезінде, 18
өлген қозының патматериалынан 4 рет S.typhimurium, 2 рет S.dublin, 10 рет
S.abortusovis және 2 рет басқа да сальмонелланың түрлерін бөліп алғанын
көрсетеді.
А.А.Волкова авторлармен (45) Қырғызстанда аурудан сау емес
шаруашылықтарынан қойлардан 1971 жылы S.helderberg қоздырғышының
табылғандығын мәлімдейді.
П.В.Каймакан авторлармен (46) 1971-1973 жылдары Одесса облысынан
қозылардан 2 рет S.dublin, қойлардан 37 рет S.abortusovis және қозыдан бір
рет S.choleraesuis бөліп алғандарын айтады.
J.Long (47) Канадада 10 түсік болған төлден және 6 өлі туылған қозыдан
S.arizona серотипі 061; К:1,5,7 бөліп алған. 3 түсік тастаған қойлардан
түсік тастағаннан кейін 50-90 күннің ішінде қынабынан сальмонелланың
серотиптерін бөліп алғанын мәлімдейді.
В.Ф.Свириденко, А.И.Жбрыкунов (48) ауырған қойлардан сальмонелланың 3
сероварын: S.avortusovis, S.dublin, S.typhimurium бөлінгенін, серологиялық
тексеру кезінде S.abortusovisке көп нәтиже бергенін айтады.
P.Pardon et al (49) Францияда қойлар қылау ауруының S.abortusovis және
S.typhimurium қоздырғыштарымен ауырғанын мәлімдейді.
D.Kane (3) және П.П.Попова авторлармен (24) қойларды қылау ауруының
құрылымдық себебін зерттеп, олардың ішінен сальмонелла сероварларының
алтауын: S.abortusovis, S.tyhhimurium, S.dublin, S.heidelberg,
S.enteretidis, S.sendai атап көрсетеді.
И.В.Поддубский (50) бактерия тасымалдануының ұзақтығын терең ұғыну
үшін 10 қойдың әр түрлі мүшелерінен ( лимфа түйіндерінен, көк бауырынан,
жатырынан, он екі елі ішектен, өт жолынан) бактериологиялық зерттеулер
жүргізген. Зерттеу нәтижесінде, S.abortusovis 19 күннен кейін; 4, 6 және 10
айдан кейін де бөлініп шыққан.
Р.С.Хрущудянц (51) сау қойларға ауру қоздырғышын жұқтырып, одан кейін
нәжісінен 24-46 тәулікте, жатырынан 11-12 тәулікте, сүтінен 17-19 тәулікте
қоздырғыштың бөлінгенін көрген. Автордың пайымдауынша, қоздырғыш аурудың
қайталануында немесе жіті өтуінде осылай болатынын ескертеді.
А.Аливердиев, М.О.Раджабов (52) сальмонеллатасымалдағыштықты анықтау
үшін лабораториялық жануарларға S.abortusovisтің уытты өсіндісін жұқтырып,
оларды 65-100 күннен кейін өлтіріп, олардың миынан, көк бауырынан,
бүйрегінен, бауырынан, өтінен және лимфа түйіндерінен себінді жасап,
бактериологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізіп көрген. Зерттеудің қорытындысы
бойынша, алдын ала иммундеу жүргізілген жануарлар190 күн аралығында
сальмонеллатасымалдағыш болып табылады. Формолквасцты вакцинамен алдын ала
иммунделген қойлардың 40 пайызы 6 ай аралығында сальмонеллатасымалдағыш
болуы мүмкін.
M.Cortesi et al (53) мәліметі бойынша, союға кеткен 296 қойлардың
соқыр ішегінің құрамынан, мезентеральді, краниальді, каудальді лимфа
түйіндерінен сальмонеллалар бөлінгенін айтады.(оның 104-і қозыларда
кездескен.
К.Бодас авторлармен (54); Р.А.Кадымов авторлармен (55)
мәлімдеулерінде, сальмонеллалар қойлардың 45-50 пайызында түсік түскеннен
кейін нәжісінен бөліне бастайды, ал 2 айдан кейін 20 пайызынан, 3 айдан
кейін 17,8 пайызынан, 6 айдан кейін 8,3 пайызынан байқауға болады. Ал, буаз
сау қойлардың өзінде 3,9-15 пайызы болған. Екі айдай уақыт ішінде
сальмонеллалар туу жолдарынан бөлініп отырады. Үлкен қауіп тудыратын иттер
және атжалмандар, олар малдан түскен шуды, түсік болған төлді, төл
қабықтарын, өлексені жеп, ауру қоздырғышын таратады. Ешкілер тез
сальмонелламен жұқтырылады, жұғу алиментарлы жолмен немесе шағылысу кезінде
тез жұғып үлгереді деп көрсетеді өз жұмыстарында М.Н.Никольский (56) және
болгарлық ғалым И.Иванов (1).
И.В.Шура (6) қылау ауруы алиментарлы жолмен және аэрогенді, сондай-ақ
шағылысу кезінде тез тарайды деген.
П.И.Притулин авторлармен (57) жоғарыда көрсетілген жұқтыру жолдарынан
басқа да, қозыларда іште даму кезінде де қоздырғыштар кездесетінін айтады.
В.Г.Ивановтың (58) зерттеуінде, S.typhimurium және S.dublin азықта, ет-
сүйекті және балық ұндарында 12 ай бойы өмірге қабілеттілігі
сақталатындығын, сондай-ақ лабораториялық жануарлар үшін ауру тудыру
қабілеті де сақталатынын көрсеткен.
Үлкен шаруашылықтарда малдардың тұратын кешендерінде қылау ауруының
індетті өтуін көптеген мамандар қилардың үйілуінен көреді. Н.Д.Тишин (13)
қой қылауының қоздырғышы S.abortusovis қыста борпылдақ қида 16-22 күн, ал
қатты қида 50 күндей сақталатынын мәлімдейді.
Қылау ауруының әр түрлі аспектілері мен клиникалық сипаттамалары
жайлы Т.И.Дмитровтың (59), А.В.Блюгер авторлармен (60), В.И.Покров
авторлармен (61) Е.С.Белозерованың (62) көптеген ғылыми шолуларында,
мақалаларында нақты көрсетілген. Инфекцияның бактериологиялық және
токсикологиялық факторларға қатысуы соңына дейін шешілмеген, бірақ ішек
кілегей қабықтарында қоздырғыштардың токсиндер бөлуі күмәнсіз.
И.А.Фарзалиев, Н.Мамедовтың (63) мәлімдеулерінде, қой қылаудан түсік
тастарда мынандай клиикалық белгілері: түсік тастар алдында 2-4 күн қызуы
болады, тыныс алуы жиілейді, тәбеті төмендейді, кейбір қойларда қанаралас
іш өту болатынын айтады. Сондай-ақ жануарлардың мазасыздануы, сыртқы жыныс
мүшелері мен желіні ісінеді, қынап кіреберісінде қанталау байқалады, түсік
тастауға 2 күн қалғанда төл қынаптан толғаққа қарамай-ақ кейде көрінеді.
Түсік тастаған соң, тіпті дұрыс төлдегеннің өзінде шуы түспейді, қынаптан
қан ағады, одан кейін де іріңді сұйық ағып, эндометритке ұласады.
С.Г.Пасько (64) қылау ауруынан түсік тастаған қойлардың клиникалық
белгілеріне мынандай сипаттама береді: жасырын кезеңі нақты емес.
Саулықтардың түсік тастағандары жатады, көтеріле алмайды. Шуы толығымен
түспейді, дене қызуы жоғары болады, түсіктен кейін 3-7 күн ішінде
кейбіреулері біртіндеп жақсара бастайды, ал кейбіреулері азыққа тәбеті
болмай жалпы әлсірейді және жүрек соғуы әлсіреп өлімге ұшырайды.
Ю.Я.Тендетник авторлармен (65) ауруды энтеральді жұқтырғанда қылаудың
тірі қоздырғышын көп мөлшерде енгізгенін сипаттайды. Мұндайда, сальмонелла
жоғары жұқтыру қасиетіне ие болады да, ішек кедергілерінен тез өтіп және
ішкі мүшелерді бойлай енеді, сөйтіп, қоздырғыштар бір жағынан көбейіп
жатады, ал екінші жағынан- организмнің ішкі қорғаныс күшінен жаппай өліп
жатады.
Болгарлық зерттеушілер С.Йоцов, Д.Дмитров, К.Атанасов (66) ұсынған
зерттеулерінде, тоқтылардың 54 түсігінің 15-ін денесіне, салмағына қарай
өлшеп алған. 4,5 айлық кезінде қылаудан түсік тастау төлдің денесі
арасында пропорциялық өзгеріске байланысты емес екендігін, буаздықтың
соңында түсіктің басқа себептен болуын төлдің салмағы мен дене құрылымының
пропорциясына қарап бақылауға болатынын айтады.
R.Sanchis, P.Pardon (67) қойларды S. abortusovisпен жұқтырып, ауырып
жазылған саулықтарды зерттеген. Қойларды (10 бас) тері астына 1010м.к.
ұрықтанғанға дейін 37 күн қалғанда, ал 2-ші топқа 33 және 89 күннен кейін
жұқтырған. 1-ші топта барлық қойлар буаз болады. 2-ші топта жұқтырғаннан
кейін 64 күн өткен соң, 1-уі түсік тастады, ал 3-топта 10-нан 19 күн
өткен соң, 8-і түсік тастады, үшеуі септицемиядан өлді. S.abortusovis өлген
қойдың тік ішегінен бөлініп алынған.
М.М.Иванов авторлармен (68) Қазақстанда бірінші рет қой қылауын түсік
қозыдан бактериологиялық зерттеу арқылы S.abortusovis қоздырғышын бөліп
алып анықтаған.
Р.З.Исламова авторлармен (69) мәлімдеуінде, Жамбыл облысында қой өсіру
шаруашылықтарында 1970 жылдары 116 шаруашылықтан 82-сін қылау ауруымен
тіркелгені жайлы айтады. Луговой ауданында 1987 жылы 183,9 мың саулықтан 12
мың саулық түсік тастап, 1988 жылы 13 мың саулық түсік тастаған. Жылына 1
пайыз саулық және қозылар қылау ауруынан өледі деген.
Сонымен, әдеби мәліметтерден және өзіндік зерттеулерден кейін, қой
қылауының барлық ғаламшарда S.abortusovis (60℅), S.typhimurium(30℅) және
S.dublin (10℅) қоздырғыштарының таралуымен індетті ауру болып табылатынына
көз жеткіземіз.
Пастереллез ерекше ветеринарлық және медико- биологиялық кең тараған
инфекциялық ауруға жатады. Пастереллезге ірі қара малы, ұсақ малдар, шошқа,
жабайы және үй құстары, кеміргіштер, терісі бағалы аңдар бейім (70,71).
Bollinge O зерттеуі бойынша 1878 жылы алғаш рет ауруды ірі қара мен
жабайы аңдардың әртүрлі мүшелердің кілігейлі және серозды қабаттарында
көптеген геморрагиялық инфильтрацияның жоғары болғандығынмен сипаттайды.
Бұл аурудың сипатталынуында үй құстарының тырысқақ ауруына, жабайы шошқа
мен басқа да жануарлардың экзотикалық ауруына ұқсас екені анықталды. 1886
жылы Нирре Р осы мәселелерді негізге ала отырып барлығына жалпы
геморрагиялық септицемия деген атау берді.
1880 жылдан бастап Луй Пастер алғаш рет аурудың қоздырғышын құстардан
бөліп алды, ал микроорганизмдердің басқа да аналогтарын бөліп алды. 1885
жылы Kitt T. ірі қараның геморрагиялық септицемия түрінен қоздырғышты
бөліп алып оны Bacillus bipolaris septicum деп атады. К. Линнейдің
зоологиялық жіктеуі бойынша бөлініп алынған B. aviseptica, B. boviseptica,
B. suiseptica және т.б.микроорганизмдер иелерінің атауымен аталды. Кейіннен
көптеген зерттеушілердің серологиялық және өсінді- биохимиялық тестері
арқылы ажыратулар нәтижелі қорытындылар берді. Осы мәліметтерді негізге ала
отырып 1932 жылы жоғарыда аталған пастерелла түрлері улылық бірлігіне қарай
–Pasteurella multocida – түріне біріктірілді. Көптеген тестерді
пайдаланғанға қарамастан 40- жылдарға дейін олардың толық және тұрақты
жіктелуіне пастерелланың ішкі гетерогенділігі (әртүрлілігі) келмеді. 1947
жылы Robert R. сарысулы тесты ақ тышқандарға қолданып, Pasteurella
multocidaны 4 топқа бөліп қарады (I, II, III, IV). Преципитациялық
тестердің көмегі арқылы Garter G. 1952 жылы штамдардың 3 түрін бөліп алды
(72). Соңынан осы гемаглютинация әдісі арқылы эритроциттердің капсулалы
субстанциялы арнайы адсорбциясын қосып зерттеді. Garter G. жұмыстары
бойынша осы уақытта Pasteurella multocida штамдарының капсулалы
субстанцияларының жіктелуін табиғатта 4- түрге: А, В, Д және Е бөліп
белгіледі.
Серологиялық гетереогендігін зерттеуі бойынша Pasteurella multocidaны
ауылшаруашылық малдары мен құстардың ұзақ уақыттағы геморрагиялық
септицемия деген ұғымды түбегейлі өзгертті. Қазіргі уақытта геморрагиялық
септицемия және құстардың холерасымен бірге Pasteurella multocidaның
(пастереллездің ) басқа да формаларын соның ішінде өкпелік, шошқаларда
атрофиялық ринит, қой мен ірі қарада мастит түрінде, торайлар мен
бұзауларда менингоэнцефалит, мегежін мен сиырларда аборт түрінде және т.б.
түрлерін шақырады (73, 74, 75).
Пастереллездің табиғаттағы және этиологиялық жағдайына қарай әртүрлі
формадағы түрлерін көптеген авторлар үй жануарлары мен жабайы аңдардағы
септицемиялық түрін көп жағдайда Pasteurella multocidaның В сероварианты
түрі шақырады (76, 77, 78). Lu O. мәліметі бойынша 12-15 % жағдайда В
типінің капсулалы түрі ауру құстардан алынған (79).
Гемосептицемиялық бұл түрі бұрынғы ТМД елдерінде көп тараған, соның
ішінде Қазақстанда. Ауылшаруашылық малының инфекциялық ауруларының
экономикалық арақатынасы бойынша ерекше ондықта (80, 81, 82, 83, 84, 85,
86, 87, 88).
Әлемде аурудың бұл формасы тропикалық және субтропикалық климатты
аймақтарда (Оңтүстік-Шығыс Азия және Африка елдерінде) ерекше кең тараған
(89, 90).
Африка континентінде ірі қараның және енекенің геморрагиялық
септицемиясын Е вариантының капсулалы түрі шақырады (91). Кей жағдайда
спорадиялық гемосептицемия түрі Европа мен Америкада тіркелген (92).
Ірі қара, қой, шошқа және басқа да аңдардың пневмониялық
пастереллезінде, сонымен қатар әр мүшелер мен ұлпалардың ошақты
зақымдануында, көп жағдайда Pasteurella multocida штаммдарының капсулалы
сероварианты А және Д бөлініп алынған (92, 73, 75, 93, 94, 95, 96, 97, 98).
Жалпы жоғарыда аталған сероварианттың 35-90% құрайды. Шет елдерде аурудың
бұл формасы Европада және Америка континентінде кең тараған (96, 99, 100).
Канада елінің шаруашылықтарында аурудың бұл формасынан өлген
бұзаулардың пайызы 2,4%- 24,6%-ға дейін құраған (83).Пастереллездің
пневмониялық түрінен ірі қара малының өлуі және олардан алынатын өнімнің
төмендеуі 2-10 %- ға дейін, Солтүстік Америкада жылына 5000 млн.
экономикалық шығын әкеледі. Аурудың бұл пневмониялық формасына көбінесе жас
малдар өте сезімтал (80, 95, 101, 102, 103).
Штамның серологиялық А сероваринты түріне пневмонияның пастереллезбен
әртүрлі мүшелерінің ошақты зақымдануынан басқа үй және жабайы құстардың
холерасының дамуы этиологиялық негіз болып саналады. Бұл
құсшаруашылықтарына үлкен экономикалық шығын әкеледі (104, 105, 106).
1997 жылға тоғыз түрден Берджи бактериялар жүйесі жетекшілігімен
келісілген, яғни Pasteurella туысына кіреді, мұнда ауыл шаруашылық малдары
мен құстарының жұқпалы ауруының көбі Pasteurella multocidа түріне жатады
(107, 73, 93, 99, 108).
Бактериологиялық әдістермен зерттеулердің жүргізілуінде,
пастерелланың тасымалдаушылығы кеңінен негізделген. Көптеген авторлардың
мәлімдеулерімен (109, 110, 111) Pasteurella multocida өсінділері сүт
қореқтілердің 88 түрінен және құстардың 44 түрінен, ірі қара малдардан
(101, 112), бұзаулардан (113, 114, 115, 116), қойлардан (117), шошқалардан
(99, 111, 118, 119, 120, 121), жылқылардан (122, 80, 83), иттерден (102,
123, 124), қояндардан (118), саз құндыздардан (125, 126, 127), бөкендерден
(128), тау ешкілерден (129), бұғылардан (76), мысықтардан (102, 130),
ешкілерден (131), тауықтардан (132, 133), үйректерден (134), үндіктерден
(133), балықтардан (135, 136) бөлінген.
Жүргізілген бактериологиялық әдістердің мәліметі бойынша (109, 110,
111) пастереллалар 88 түрлі сүт қоректі жануарлардан және құстардың 44
түрінен Pasteurella multocida өсіндісі бөілініп алынған: ірі қарадан (101,
112), бұзаудан (113, 114, 115, 116), қойдан (117), шошқадан (99, 111, 118,
119, 120, 121), жылқыдан (122, 80, 83), иттен (102, 123, 124), қояннан
(118), нутрийден (124, 126, 127), қара құйрықтан (128), еліктен (76),
мысықтан (102, 130), ешкіден (131), тауықтан (132, 133), үйректен (134),
күрке тауықтан (133), балықтан (135, 136).
Сонымен қатар, көптеген авторлардың көрсетуі бойынша аталған
микроорганимздер клиникалық сау малдардың тыныс алу жолдарында кездеседі
(104, 94). Сау малдардан бөлінген Pasteurella multocida 10-19 %-ды құраған.
Р.Ф.Сосовтың (82) және А.А. Конопаткин көрсетуі бойынша (137)
пастереллезге жылқы мен ет қоректілердің төзімді екендігін айтады. А.М.
Сидоров, В.И. Геведзе (100), Т.А.Нұрахметов (83), А.А. Салимбаев (80)
келісулері бойынша жылқы малы бұл ауруға тез шалдығады және ауру жіті түрде
өтіп мал басы көп шығынға ұшырайды.
Кемірушілердің қатарынан да патогенді бактериялар кездейсоқ табылған
және эпизоотологиялық ошақтарда зерттеулер жүргізген кезде обаның
ошақтарынан да осы пастереллалар табылған. Пастереллезбен зақымданған құм
тышқаны Қызыл –Құмнның солтүстік бөлігінен (138), кейіннен Солтүстік
Мойынқұмның орталық бөлігінен (139).Пастереллалар жабайы кеміргіштерден де
табылған, мысалы: Алматы және Атырау облыстарынан (84, 85), Ақтөбе (87),
Жамбыл (140), Шымкент (139), Батыс Қазақстан (88) облыстарынан. Барлық
бөлінген пастереллалар 2 түрмен анықталған: Pasteurella multocida және
Pasteurella hаemolyticа соның ішінде көп кездескені Pasteurella multocida
(86, 87).
Л.Е. Некрасовтың (87) және В.М. Заниннің (141) мәліметтері бойынша
пастереллезге тән тұрақты аймақтағы ауру ошағының болуы, аурудың ары қарай
дамуына оба ауруының негізгі тасымалдаушыларының санын азайтты. Л.Е.
Некрасовтың пікірі бойынша, бұл жағдай аурудың дамуын тежейді немесе
туындаған эпизоотияның тоқтауына әсер етеді. Жабайы кеміргіштердің
пастереллез ауруымен зақымдануы орта есеппен 0,08 %- 1,8 %-ды құраған (87,
88).
Пастереллезді тасымалдау тек жабайы кеміргіштерде ғана емес, сонымен
қатар синантропты кеміргіштерде де кездескен (егеуқұйрықтарда 3,1%, үй
тышқандарында 1,9%) (84, 85).
Торғай, Ақтөбе және Батыс Қазақстан облыстарында пастереллезден қара
құйрықтар жаппай қырылған. Қоздырғыш тек өлген аймақтарда ғана емес, сол
аймақтағы жыртқыш аңдардан да, кеміргіштерден де табылған (142).
А.А. Сәлімбаевтың мәліметі бойнша Қазақстан территориясында 447 пункт
аурудан сау емес аймақтарға жатады, 1999 жылы ауылшаруашылық малының
пастереллезге қауіпті пункттері: жылқы шаруашылықтары ішінде ауруға бейім
пункт саны -30, ауырған мал саны – 452, өлген мал саны – 275, өлімге ұшырау
пайызы – 60,85 %; ірі қара бойынша – ауруға бейім пункт саны -302, ауырған
мал саны – 2873, өлген мал саны – 1660, өлімге ұшырау пайызы – 57,78%; ұсақ
мал бойынша ауруға бейім пункт саны- 17, ауырған мал саны- 420, өлген мал
саны –223, өлімге ұшырау пайызы –53,09%; шошқа шаруашылықтары бойынша
ауруға бейім пункт саны -99, ауырған мал саны – 2787, өлген мал саны –
1260, өлімге ұшырау пайызы – 45,2% (80).
Н.Н. Андросик және Ю.Г. Ляхтың Белларусияда жүргізген зерттеулері
бойынша ірі қара және шошқа шаруашылықтарында тыныс алу мүшелерінің
зақымдануы 55-75 %-ды құраған. Жануарлардан бөлінген пастереллалардың
санының өсуі 78-87 %-ды құраған (143).
В.Д. Дерновтың жүргізген зерттеулері бойынша пастереллездің таралуы
Қазақстанның барлық аймақтарында кездесетіні анықталған, алынған
бактериологиялық және патологиялық материалдардың қорытындысы бойынша
пастереллездің таралуы жылқы, ірі қара және ұсақ малдарда, құстарда болған.
Ауырып өлген малдардан алынған мәліметтер бойынша жыл сайын жылқы малы 21-
22 % ауырған. 1989 жылы шошқа шаруашылығы бойынша ауырған мал саны – 10,5
± 0,5%, құстардың зақымдануы 10,1 ± 0,6%; 1990 жылы – ірі қара малы –13,5 ±
0,5%, шошқа 10,0 ± 0,5%; 1991 жылы құстар - 12,3 ± 0,7%, ірі қара мал 10,7
± 0,4%; 1992 жылы – шошқа 7,2 ± 0,6%, ірі қара 6,2 ± 0,3%; 1993 жылы шошқа
-10,2 ± 0,6%, ірі қара 8,5 ± 0,3%; 1994 жылы ірі қара -10,8 ± 0,4%, шошқа
-8,0 ± 0,5%.
Республикалық ветеринарлық зертхананың статистикасының мәліметтері
бойынша ауылшаруашылық малының пастереллезі Қазақстанның барлық
аймақтарында кездеседі. Қауіпті аймақтардың ішінде жылқы пастереллезі
бойынша Батыс Қазақстан, Алматы, Шығыс- Қазақстан облыстарында ауру өте көп
кездескен; ірі қара пастереллезі бойынша –Қостанай, Батыс Қазақстан,
Ақтөбе; шошқа пастереллезі – Алматы, Батыс Қазақстан және Қарағанд; құс
пастереллезі – Батыс Қазақстан, Алматы, Солтүстік Қазақстан облыстары болып
саналады.
В.Ф.Дерновтың (144) келтірген мәліметі бойынша пастереллезбен ауырған
адамдардың эпидемиологиялық мәліметтері де тіркелген, аурудың туындау
себебі, инфекция көзі- ауылшаруашылық малдарынан алынған өнімдер және
жарақат арқылы делінген.
1993 жылы қараша айында Алматы қаласында алғаш рет пастереллезбен
ауырған адамдар тіркелді, оның ішінде 37 адам клиникалық ауруханаларға
түсті (144).
Эпидемиологиялық зерттеулер бойынша аурудың таралуы ет арқылы жұққан.
Ауру мал Шелек ауданының бір кооперативінен алынып бір ұжымның 250
қызметкерлеріне таратылған. Келісім шарт бойынша қараша айының 1-жұлдызында
кооперативтің территориясында ветеринарлық –санитарлық шаралардың
талаптарына қарсы, мал дәрігерінің бақылауынсыз 9 бас ірі қараны және 2 бас
жылқыны сойған. Ал бұл мәлімет еш жерлерде тіркелмеген. Еттен алынған
сынамадан пастереллездің 17 өсіндісі бөлініп алынған (аурумен зақымдалу
40,5 ± 7,6%-ды құраған), жылқы етінен бөлініп алынған өсінді (сынама 50,0 ±
7,7%), ірі қара етінен бөлініп алынған өсінді (сынама 35,0 ± 7,3%). Қосымша
этиологиялық факторларға мал терісі және мал сойған жерден алынған топырақ
болып табылады.
Адамдар арасындағы ауру 20 жас пен 40 жас аралығында - 46,7 ± 0,6%-ды
құраса, 14 жас пен 20 жас аралығында -34,7 ± 0,7%- ды құраған.
1994 жылдың қыркүйек айынан 1995 жылдың наурыз айына дейінгі
тіркелген мәліметтер бойынша аурудың өсуі 1995 жылдың ақпан айында 39,1 ±
3,0%-ды құраған. Наурыз айында ауру біршама 28,6 ± 2,8%-ға төмендеген. Ал
сәуір айында аурудың 8,5 ± 1,7%- ға, ал мамыр айында 4,7 ± 1,1%-ға күрт
төмендегені байқалған.
Аурудың адамдарға жұғу жолы кене арқылы да таралған(140) Н.Я.
Шарапова және т.б. (145) алынған мәліметтердің қорытындысы да осыған ұқсас,
Hyaloma detritum кенесінен осы микроб бөлініп алынған. Пастереллездің
құстар арасындағы таралуы Dermonussus gallinae және Argas pereicus
кенесінің атқаратын рөлі ерекше деп көрсетеді И.Я.Глебова (146), В. Ф.Глухо
(147).
Қазіргі уақытта пастереллездің жіктелуін зооантропонозға жатқызуға
болады. 30 жылдың басында-ақ пастереллезбен адам да ауыратыны жайлы
мәліметтер айтылған (141, 151, 201). Швецияда 1989 -1992 жылдар
аралығындағы жүргізген зерттеулерде 146 инфекцияланған адамдардан
пастереллездің 159 штаммы бөлініп алынған, оның ішінде 95-түрі Pasteurella
multocida типіне, қалған түрлері P. canis, P. stomatis, P.septica,
P.dogmatis (148).Мұндай мәліметтер Жапонияда, Францияда, Испанияда
кездескен. Қоздырғыштың ену жолы жарақаттанған тері арқылы, тері асты
клетчаткасының зақымдануы арқылы, бурсит және синусит арқылы дамиды (108).
Pasteurella multocidaның ит пен мысықта кең тарағанын J.E.Smith (149)
көрсетеді. Француз ғалымдарының зерттеулері бойынша адамдар үшін патогенді
түрлеріне (P.dogmatis, P. canis, Pasteurella multocida ) жатады, бұл
патогенді түрлері негізінен ит пен мысықтың қызыл иегінен алынған
қырындыдан табылған. Сондықтан Pasteurella multocida мысықта 65% жағдайда
және 1,4% иттен бөлініп алынған.
Алғаш рет адамдардың пастереллезбен ауырғанын Brygnatella 1913 жылы
жазды. Оның мәліметі бойынша аурудың клиникалық септицемиялық түрінен,
қаннан пастереллездің қоздырғышы бөлініп алынған. Аурудың қан сарысуынан
бөлініп алынған агглютинденген өсіндіні 1:1280 қатынаста сұйылтылған.
Pasteurella multocidaмен зақымданған жүкті әйелдердің аборты тіркелген
(150). Алғаш рет W.L.Rimpau (151) мысықтың тістегенін бактериологиялық
тексеріп қарағанда пастереллездің клиникалық түрі көрінген.
E.N. Allot et al (152) ит пен мысықтың тістеуі арқылы адамдардың
пастереллезі туралы 6 мәлімет жазылған.
Аурудың қоздырғышының таралу көзі азық болып табылады. В.И. Геведзе
және т.б. авторлардың (103) мәліметтері бойынша торайлар мен бұзаулардың
арасындағы пастереллездің жаппай таралуы пастереллалармен инфекцияланған
азықпен азықтандырғаннан. М.К. Ганиева (153) мәліметтерінде жайылым мен су
көздері де аурудың таралуында маңызды рол атқарады
Аурудың кең таралуы: ірі қарада (9,52%), енекеде (5,13%), үй
құстарында (4,95%), қойда (2,63%), ешкіде (2,56%). Ауруды сау малда және
құста 3,9 %,таратушы болып табылады, пастерелланың эпидемиологиялық
жіктелуін зоонозды қоздырушыға жатқызуға болады. Pasteurella multocida және
P. haemoliticaны тасымалдаушы ретінде ірі қара, жылқы, енеке, қой-ешкі,
шошқа, кеміргіштер, ит және мысық, үй және жабайы құстар болып табылады.
Қолайсыз жағдайда пастереллез сау малдардың ішінде де дами береді.
Соңғы жылдары Қазақстан территориясында пастереллезбен және
сальмонеллезбен ауырған мал саны едәуір өскен.
Сальмонеллез ауруының ірі қара малы ішінде таралуы орта есеппен
(20%), пастереллездің таралуы (12%), қойда (30%) және (13%), жылқы ішінде
(18%)және (14,1%), шошқа ішінде (20%) және (14%).
Қазақстанда сальмонеллезбен және пастереллезбен адамдардың да
ауырғаны жайлы мәліметтер бар (144).
Ветеринарлық бақылау департаментінің ветеринарлық есебінің анализінің
мәліметтері бойынша соңғы жылдары сальмонеллезбен ауырған қой саны 18% -ды,
пастереллезбен ауырғандар саны -8 %-ды, ауырып өлген мал саны сальмонеллез
бойынша 28 %-ды құраса, ал пастереллез кезінде -31%-ды құраған.
Республика бойынша аурудан сау емес шаруашылықтарда ересек қойлардың
ауырғаны және түсік тастағаны, қозылардың ауырғаны тіркелген. Түсік
тастаған қойларда шудың түспей қалуы жиі байқалған. Көптеген қозылар әлсіз,
кейбіреулері туа салысымен өліп қалған. 2-3 апталық қозыларда дене қызуының
көтерілуі, жөтел, қан немесе кілегей аралас іш өту байқалған. Әдетте
қозылар 2-3 тәулікте өліп отырған. Сақа малдардың да өлімі ішінара
кездескен.
Түсіктен және өлген қозылардан, патологиялық материалдардан
S.abortusovis және S. typhimuruim қоздырғыштары бөлінген. Кейбір 3 апталық
өлген қозыларда және ересек қойларда сальмонелла және пастерелла өсінділері
бірге де бөлініп алынған.
Сондықтан сальмонеллез және пастереллез ауруы типті зоонозды ауру
болып табылады.
1.2 Қой қылауы мен пастереллез ауруының арнайы алдын алуы
Ауыл шаруашылығында қылау мен пастереллез ауруларының алдын алу
мәселелерін шешу үшін кеңінен ветеринарлық – санитарлық шаралар
жүргізіледі, бірақ арнайы вакциналық алдын алу жұмыстарын жүргізу маңызды
роль атқарады.
Я.Е.Коляковтың (154) нұсқауында, қылау ауруының арнайы алдын алатын
иммунды препараттары кейбір қиындықтарды туғызғанымен, табиғатта әр түрлі
варианттары антигендік құрылысының артықшылығымен ерекшеленеді. Егерде
қоздырғыштар түрлерінің сәйкестерін алатын болса, вакциналардың бактериялар
серотиптеріне қарсы әсері болады. Әрине биопрепараттар өндірісінде мұндай
штамдарды таңдау қиын болады. Ондайда адам және жануарлар ағзаларында
эпидемия және эпизоотия кезінде (антигендік ара қатынастар) өзгеруі
мүмкін, сол үшін пассаж (өсіру) жасағанда қоздырғыштардың арасындағы
айналымды ескеру керек дейді.
Т.А.Свиридовтың (155), Г.В.Жуковтың (156) мәлімдемелерінде, ауру
тарату иммунитеттің ұзақ уақыт жеткілікті қуат күшін құрайды, сөйтіп,
аурудың қайталануының сирегені байқалған. Сальмонелла қоздырғышымен жанасу
нәтижесінде туындаған иммунитет айқын түрде көрінбейді және бактериялардың
үлкен мөлшерде әсер етуінен иммунитеттің қызметі де бұзылуы мүмкін.
В.И.Покровский авторлармен (157) организмде қылау ауруына иммундық
жауап жергілікті ғана емес, жалпы иммунитет болып туындайды, қылау
ауруының ерекшелігі сол бактеремия мен эндотоксинемия қайталанады.
Эндотоксиндер иммунитеттің гуморальдік және торшалық факторларына
қатысатынын және қоздырғыштардың жойылуына да әсер ететінін айтады.
J.R.Lumb (158) мәлімдеуінде, қылаулық эндотоксин комплементтер
жүйесінде және макрофактардың белсенділігін тудыруға қабілетті дейді. Ол
тимусқа тәуелсіз антигендердің тууына және көк бауыр фоликулдерінде В-
лимфоциттердің ауысуына қатысады деген.
J.W.Hadden et al (159) нұсқауында, простагландиндер клондар мен
лимфоциттердің сәйкес келіп ажыратылуына бақылау жасаған. Простагландиндер
бұдан басқа да гуморальдік иммунитет сияқты, торшалық иммунитеттің
реакцияларының реттелуіне қатысатынын айтады.
J.Robertson et al (160) жұқпалы қылау ауруы кезінде иммунитеттің
айқындалу тетігі, яғни антидене ағзаның микробтарға қарсы қорғану
процессіне қатысады.
Антиденелердің синтезделуіне плазмалық торшалардың қатысатынын
көптеген зерттеушілер мақұлдаған (Г.В.Жуков, (156); Р.В.Петров, (161);
Л.А.Фролова авторлармен., (162) және басқалар).
Т.А.Мамедов (163) қылау ауруына қарсы вакциндегенде антиденелердің
түзілуі, әр түрлі лимфоидты ағзаларда плазмоцитарлы реакциялардың жалпы
білінуі және айқындалу мерзімдерін анықтау үшін 12, 20, және 30 күндік
қозыларға зерттеу жасаған. Бұл үшін сөл түйіндеріндегі цитологиялық
өзгерістерді зерттеген, атап айтқанда, көкбауырда және ұлпаларда, қанда,
қан сарысуындағы антиденелердің титрін вакцина еккеннен кейін әр түрлі
күндерде анықтаған. Бұл зерттеуден 12-күндік қозыларға қарағанда, 20-30
күндік қозылар қылау ауруына қарсы вакцинделсе, көкбауырында және қан
сарысуында, сөл түйіндерінде агглютининдердің көп болуы және плазмалық
торшалардың көбейіп, мүшелердің ұлғаюымен аяқталады. Қылау ауруынан сақтау
үшін қозыларға 20 күндік кезінде еккен дұрыс деп санайды.
H.I.W.Botes (164), F.Collins et al (165), G.Macaness (166) және
Б.А.Матвиенко (33) мәліметтері бойынша, антидененің деңгейі мен қозғалысы
ағзаның инфекцияға толық түрде деңгейлі арақатынасты болмайтынын
ескертеді.
И.И.Корнилова (167), К.П.Кашкин, З.О.Караев (168) мәлімдемелерінде,
қылау ауруы кезінде, иммунитет инфекцияға қарсы қасиет көрсетеді. Бұл
қасиетті полиморфты ядролы лейкоциттер, лимфоциттер және иммуноглобулиндер
атқарады. Гуморальді иммунитеттің реакциясы Т-лимфоциттердің көмегімен
жүреді.
Н.Ю.Алексеева авторлармен (169), Р.В.Петров авторлармен (170),
А.Д.Дущанов авторлармен (171) жұқпалы аурулардың қоздырғыштарына
иммунитеттің фенотивті түзетілуі мен гендік бақылауы туралы мәселелерге
ерекше көңіл бөліп қарағандарын ескертеді.
Аталған бағыттағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz