Ауыл-село мұғалімдерінің өсу жолдары, олардың құрамындағы сандық және сапалық өзгерістер

Кіріспе

Білім беру ісі қоғам дамуы мен елдің рухани түлеуінің ірге тасы бола отырып, әрқашан уақыт ағымымен, заман талабына орай түрлі бұралаң жолдан өтіп, сол қоғамның идеологиялық ұстамына сәйкес дамиды. Қазақстанның ауыл-село мектептерінің дамуы да осы үрдістен шығып кетпеді. Ауыл - қазақ халқының ұлттық негізінің мәйегі, тіл, салт-дәстүр, мемлекет іргесінің қалыптасуы мен дамуының алтын бесігі. Ол сондай-ақ, ұлттық болмыс пен психология, этнопедагогиканың өміршең өзегі. Ауылдағы осынау рухани қазынамызды сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа мирас етіп жеткізу тек саналы әрі білімді жастардың ғана қолынан келеді. Өркениет біткеннің өзегі білім, тәрбие екендігіне ешкімнің таласы жоқ. Осы орайда, білім ордасы - мектеп, ал мектеп жаны - мұғалім екендігі баршаға мәлім. «Оқушы жастардың ең сенімді ұстазы, сыр жасырмай, ашық айтатын адамы - мұғалім» деп ұлы қаламгер Ғ.Мүсірепов айтпақшы, мектептің тірегі де, жүрегі де мұғалім.
А.Байтұрсынов өзінің «Мектеп керектері» еңбегінде былай деп жазды: «...мұғалім қандай болса, мектеп һәм сондай болмақшы. Яғни, мұғалім білімді болса, ол мектептен балалар көбірек білім алып шықпақшы. Солай болған соң, ең әуелі мектепке керегі - білімді, педагогика, методикадан хабардар, жақсы оқыта білетін мұғалім»[1]. Өткен ғасырдың басында айтылған ұлы ағартушының бұл сөзі өзінің маңызын әлі күнге дейін де жойған жоқ.
Жас ұрпақты заман талабына сай тәрбиелеу, жаңалық атаулының жаршысы болу, шынайы рухани байлықтарды қалың көпшілікке жеткізу әрқашанда мұғалімдер алдындағы міндеттер саналды. Мұғалімдік кәсіптің қадір - қасиеті төңірегінде ұлы ойшылдар мен ағартушылардың айтқандары мен жазғандары өз алдына ұлан - ғайыр дүние. Әрине, содан бергі өткен уақыт ішінде мектеп ісінде, мәдени құрлыста аз өзгеріс болған жоқ. Халықтың білім деңгейі де мейілінше өсті. Соған қарамастан, ауыл мұғалімінің өсу жолдары, олардың кәсіби кемелденуінің тарихын, мәдени-ағартушылық белсенділігінің қайнар көздері мен проблемаларын ғылыми тұрғыдан танып білудің маңыздылығы артпаса, төмендемек емес. Өйткені, қандай қоғамда да, қай кезде де мұғалім мамандығы өзінің өміршеңдігін жоғалтпайтын аз мамандықтардың бірі.
Мұғалімдердің әлеуметтік болмысына тән қасиет - олар өздерінің кәсіби қызметінен тыс, басқа да сан алуан мәдени-ағартушылық, тәрбиелік жұмыстарды жүргізеді. Яғни, ауыл-село мұғалімдері білім мен мәдениетті көпшілікке таратушы тұлға. Сондай-ақ, мұғалімдер өмір сүріп жатқан ортадағы өзгерістер ықпалымен өздері де сандық әрі сапалық өсуді бастан кешіріп отырады. Осының себебі мен салдарын ғылыми тұрғыдан сараламайынша болашақ мамандарды даярлау ісін алға бастыру, оларды белсенді өмірлік позиция таңдауға үйрету, мектепте де, мектептен тыс жерлерде де мәдени іске мұрындық болуға әзір тұруын қамтамасыз ету

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Ауыл-село мұғалімдерінің өсу жолдары, олардың құрамындағы сандық және
сапалық өзгерістер

Білім беру ісі қоғам дамуы мен елдің рухани түлеуінің ірге тасы бола
отырып, әрқашан уақыт ағымымен, заман талабына орай түрлі бұралаң жолдан
өтіп, сол қоғамның идеологиялық ұстамына сәйкес дамиды. Қазақстанның ауыл-
село мектептерінің дамуы да осы үрдістен шығып кетпеді. Ауыл - қазақ
халқының ұлттық негізінің мәйегі, тіл, салт-дәстүр, мемлекет іргесінің
қалыптасуы мен дамуының алтын бесігі. Ол сондай-ақ, ұлттық болмыс пен
психология, этнопедагогиканың өміршең өзегі. Ауылдағы осынау рухани
қазынамызды сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа мирас етіп жеткізу тек саналы әрі
білімді жастардың ғана қолынан келеді. Өркениет біткеннің өзегі білім,
тәрбие екендігіне ешкімнің таласы жоқ. Осы орайда, білім ордасы - мектеп,
ал мектеп жаны - мұғалім екендігі баршаға мәлім. Оқушы жастардың ең
сенімді ұстазы, сыр жасырмай, ашық айтатын адамы - мұғалім деп ұлы
қаламгер Ғ.Мүсірепов айтпақшы, мектептің тірегі де, жүрегі де мұғалім.
А.Байтұрсынов өзінің Мектеп керектері еңбегінде былай деп жазды:
...мұғалім қандай болса, мектеп һәм сондай болмақшы. Яғни, мұғалім білімді
болса, ол мектептен балалар көбірек білім алып шықпақшы. Солай болған соң,
ең әуелі мектепке керегі - білімді, педагогика, методикадан хабардар, жақсы
оқыта білетін мұғалім[1]. Өткен ғасырдың басында айтылған ұлы ағартушының
бұл сөзі өзінің маңызын әлі күнге дейін де жойған жоқ.
Жас ұрпақты заман талабына сай тәрбиелеу, жаңалық атаулының жаршысы
болу, шынайы рухани байлықтарды қалың көпшілікке жеткізу әрқашанда
мұғалімдер алдындағы міндеттер саналды. Мұғалімдік кәсіптің қадір - қасиеті
төңірегінде ұлы ойшылдар мен ағартушылардың айтқандары мен жазғандары өз
алдына ұлан - ғайыр дүние. Әрине, содан бергі өткен уақыт ішінде мектеп
ісінде, мәдени құрлыста аз өзгеріс болған жоқ. Халықтың білім деңгейі де
мейілінше өсті. Соған қарамастан, ауыл мұғалімінің өсу жолдары, олардың
кәсіби кемелденуінің тарихын, мәдени-ағартушылық белсенділігінің қайнар
көздері мен проблемаларын ғылыми тұрғыдан танып білудің маңыздылығы
артпаса, төмендемек емес. Өйткені, қандай қоғамда да, қай кезде де мұғалім
мамандығы өзінің өміршеңдігін жоғалтпайтын аз мамандықтардың бірі.
Мұғалімдердің әлеуметтік болмысына тән қасиет - олар өздерінің кәсіби
қызметінен тыс, басқа да сан алуан мәдени-ағартушылық, тәрбиелік жұмыстарды
жүргізеді. Яғни, ауыл-село мұғалімдері білім мен мәдениетті көпшілікке
таратушы тұлға. Сондай-ақ, мұғалімдер өмір сүріп жатқан ортадағы өзгерістер
ықпалымен өздері де сандық әрі сапалық өсуді бастан кешіріп отырады. Осының
себебі мен салдарын ғылыми тұрғыдан сараламайынша болашақ мамандарды
даярлау ісін алға бастыру, оларды белсенді өмірлік позиция таңдауға үйрету,
мектепте де, мектептен тыс жерлерде де мәдени іске мұрындық болуға әзір
тұруын қамтамасыз ету мүмкін емес.
Республикадағы орта мектептердің негізгі бөлігі ауыл-селолардың үлесіне
тиді. 90-шы жылдарға қарайғы оның көлемі төмендегідей болды: [2].

Республикадағы ауыл-село мектептері
1-кесте

1985-81986-81987-81988-81989-9 1990-
6 7 8 9 0 91

Республикадағы барлық мектептер 8109 8163 8244 8282 8364 8487
соның ішінде,ауыл-село мектептері 6391 6420 6471 6465 6511
6585
соның ішінде:
бастауыш 1779 1774 1799
1768 1749 1756
толық емес орта 1823 1819 1809 1808
1778 1714
орта 2759 2795 2832
2860 2954 3086

Бұдан біз осы жылдардағы бүкіл республика мектептерінің шамамен 78
пайызының ауыл-селода болғандығын байқаймыз. Бұларда еліміздегі барлық
оқушылардың 50-52 пайызы білім алып жатты. Ауыл-селодағы мектептер
қатарының молдығы ендігі жерде оларды мұғалім кадрларымен қамтамасыз етуді
қажет етті. Егер 1970 жылы ауыл-село мұғалімдерінің саны 132,2 мың болса,
ал 1990 жылы олардың қатары 153 мың адамға жетті. [3].
Ауыл - селолардың мұғалім мамандарына деген сұранысын қамтамасыз ету
үшін барлық облыс орталықтарында педагогикалық оқу орындары ашылды.
Мәселен, 1985 жылы Қазақ КСР Ағарту министрлігінің қарамағында 18
педагогикалық институт, 28 педагогикалық училищелер мұғалімдер дайындаумен
айналысып жатты. [4]. Осы оқу орындарын аяқтап, мұғалімдік мамандық алған
студенттердің көпшілігі өз қалауларымен ауыл-селоларға барып, шәкірттер
тәрбиелеумен айналысты. Пединституттарда 80-ші жылдардың өзінде 71,6 мың
студенттер оқып жатты. Дәл осы уақытта Қазақстанның мектептерінде 185,4 мың
мұғалімдер жұмыс істеп жатса, олардың 68,2 процентінің жоғары білімі болды.
[5]. Бірақ, осы сапалық жағдайдың өзі сол кездегі жалпыодақтық көрсеткіштен
8 процент төмен дәрежеде еді. Осы кезде жаппай сипат алған әрбір облыс
орталықтарында педагогикалық оқу орындарын ашу саясаты да бүгінгі күн
тұрғысынан алып қарағанда өзін-өзі ақтамаған әрекет болғандығы дәлелденіп
отыр. Себебі, көп жерлерде асығыс науқаншылдық сипатта ашылған
пединституттардың материалдық-техникалық базасы нашар, профессор-оқытушылар
құрамының сапалық құрамы төмен жағдайда болды.
1970-1985 жылдар аралығында республика пединституттарындағы ғылым
докторлары мен кандидаттарының үлес салмағы тиісінше 12-570 және 54-1341
дәрежесінде болды. [6]. Яғни, ғылыми атақ - дәрежесі бар кадрлар үлес
салмағы 19,8 проценттен 31,7 процентке дейін өскен екен. Алайда, осы ғылыми-
педагогикалық мамандардың республика көлеміндегі пединституттарда таралып
орналасуы әркелкі болды. Мәселен, 70-ші жыл-дардың басындағы жекелеген
педагогикалық оқу орындарындағы ғылыми атақ-дәрежесі бар мамандардың
орналасуы былайша қалыптасты: Абай атындағы ҚазПИ-да-48,3%; Орал, Шымкентте-
30%; Өскеменде-26,9%; Көкшетау, Ақтөбе, Целиноград педагогикалық
институттарында 15%-тен аз. Ал, республикадағы 10 пединститутта бірде-бір
доктор болмады. Жалпы, мектептерде білім беретін мұғалімдердің білімі мен
іскерлігі жоғары оқу орындарында дәріс беретін ұстаздардың шеберлігіне
тікелей байланысты екендігі белгілі. Бірақ, сол ұстаздардың бір
сарындылықпен кетіп ғылыми дәрежелерін көтеруге, білімдерін жетілдіруге мән
бермейтіндігі де жасырын нәрсе емес.
Бұған дәлел, республика пединституттарындағы 1983 жылғы көрсеткішті
айтсақ та жетіп жатыр, яғни 10 жыл өткеннен кейінгі жағдай көп өзгермеген
екен. Атап көрсетсек, ҚазПИ-да 55,4%; Орал мен Өскеменде тиісінше 36,3 және
32,2%; Жезқазған, Арқалық, Талдықорғанда 10,5 проценттен 19,5 процентке
дейін атақ-дәрежесі бар ғылыми-педагогикалық мамандар жұмыс жасады. Бірде-
бір ғылым докторы, профессор болмаған 8 педагогикалық институт болды. [7].
Ал, 90-шы жылдардың басындағы жас ғалымдардың бизнестік құрылымдарға
немесе басқа да еңбек ақысы жоғары мемлекеттік жұмыстарға кетуі болашақ
ұстаздар арасындағы сабақтастыққа кері әсерін тигізді. Профессор-оқытушылар
құрамы жасының артуы маман даярлаудың сапасы мен тиімділігін төмендете
түсті.
Көптеген ұйымдастыру жұмыстарының жүргізілуіне қарамастан орта
мектептердегі пән мұғалімдерінің сапалық құрамы түбірінен жақсарып кетпеді.
1990 жылы республика мұғалімдердің 81,7 %-нің жоғары білімі болса, ал тек
қана жалпы орта білімі бар педагогтардың саны 4455 адамды, яғни 2,44 %-ті
құрады. Жоғары білімі бар мұғалімдердің үлес салмағы, әсіресе Ақтөбе,
Көкшетау, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Торғай және Целиноград
облыстарында төмен болды (80 %-тен төмен ). Соған қарамастан мұғалім
кадрлардың тұрақсыздығы азаймады. Осы жылдың өзінде мектептерден 23902
педагог, соның ішінде 782 жас мамандар кетіп қалса, олардың 14 мыңының
жоғары білімі болды. Жоғары білімі бар мұғалімдердің тұрақсыздығы Алматы,
Жамбыл, Шымкент облыстарында және Алматы қаласында ерекше көзге түсті. [8].
Осы жайды саралау барысында олардың көпшілігінің педагогикалық қызметті
тастап кеткендігі анықталды. Мектептерді мұғалім кадрларымен қамтамасыз
етудегі тағы бір келеңсіз жағдай облыс орталықтарында қызмет жасап тұрған
педагогикалық оқу орындары жергілікті жерлердегі мұғалімдерге деген
сұранысты нақты ескермеді. Нәтижесінде, мамандарға деген сұраныс пен оларды
дайындау арасындағы сәйкессіздік орын алды. Мәселен, 1990 жылы бүкіл
республикадағы математика пәнінің мұғалімдеріне деген қажеттілік 913 адамды
құраса, ал осы мамандақ бойынша жоғары оқу орындарын аяқтайтындардың саны
1270 адам болды. 1024 адам физика пәнінің мұғалімі болып шығатын болса,
ал оған деген сұраныс тек 567 ғана болды. Ал, бұл кезде басқа пәндерге
жоғары білікті мұғалімдер жетіспеді. Қазақ тілі мен әдебиеті пәнініне 856
мұғалімге сұраныс болып тұрғанда, бүкіл республика бойынша 1990 жылы осы
салаға бар болғаны 229 маман дайындалып шығарылды. [9].
Сөйтіп, қарастырылып отырған кезеңде ұстаз мамандарға деген сұраныс күн
тәртібінен түспеді. Әсіресе, бастауыш сыныптар, тіл мамандары, тарих, дене
шынықтыру мен еңбек пәндерінің мұғалімдері жетіспеді. Мұғалім мамандығын
жыл сайын мыңдаған адамдар алып шыққанымен олардың тұрақтап , жұмыс істеуі
сын көтермеді. Шамамен олардың 10 проценті бір жылдан соң-ақ мектепті
тастап кетіп отырды. [10]. Мұның себебтері де көп болды. Мәселен,
қоғамдағы мұғалімдерге деген құрметтің азайуы, олардың еңбек ақыларының
төмен болуы т.б. Нәтижесінде, ауыл мектептерінде жоғары білімді мамандар
жетіспеді. Педагогикалық институттардың түлектері ауылға қалғысы келмей, әр
түрлі тәсілдермен қалаға кетуге бар мүмкіншіліктерін салды. Жан-жақты
дайындығы бар, білімі жоғары жас мұғалімдердің қарапайым ауылда жұмыс
істегенін былай қойғанда, аудан орталығындағы мектептерді тастап қалаға
кету дәстүрге айналды.
Оқу аяқтағандардың белгіленген жерлерге бармауының бір себебі, оқуға
түсуші талапкерлердің арасында сол оқу орындары орналасқан қала
тұрғындарының үлес салмағы көп болды. (40 проценттен астам). Нәтижесінде,
қала тіршілігіне үйренген жастардың көп бөлігі шалғай аймақтарға барудан
әртүрлі себептермен бас тартып, алған мамандығына сәйкес келмейтін
жұмыстарға орналасты. Мәселен, Алматы қаласының өзінде жоғары
педагогикалық білімі бар 32886 дипломды маманның тек 15739-ы ғана (47,9 %)
халық ағарту мекемелерінде жұмыс жасады. Ал, 1532 педагог құрлыс және
жобалау-құрастыру мекемелерінде, 1598-і өнеркәсіп кәсіпорындарында, 2418 –і
денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғау, мәдениет мекемелерінде т.б. қызмет
жасады. [11]. Жалпы жоғары білімді педагогтардың өз мамандықтары бойынша
жіберілген жерлерге барып, жұмысқа орналасуы өте төмен болды. 1990 жылы
Қарағанды педагогикалық, Алматы шет тілдері педагогикалық, Қазақ және
Шымкент дене шынықтыру, Қазақ қыздар педагогикалық институттарын, Қазақ
мемлекеттік университетін аяқтаған жас педагогтардың 30 проценттен астамы,
Арқалық, Жамбыл, Қостанай, Семей, Целиноград, Қазақ педагогикалық
институттары мен Қарағанды мемлекеттік университетін аяқтағандардың 20
проценттен астамы жолдама бойынша жіберілген жерлерге келмеді. Осындай
басшылық тарапынан болған жеткіліксіз бақылаудың нәтижесінде 1990 жылы
жоғары педагогикалық білімі бар 1874 адам жолдама бойынша жіберілген
орындарға бармай қалды. [12].
Осындай жағдайда аймақтардағы мұғалімдерді тұрақтандыру және оларды
қайта даярлау жұмыстарының маңызы жоғары болды. Өкінішке орай, оқу
министрлігінің Қызылорда облысында жүргізген сабаққа қатысуды талдау,
оқушылардың бақылау жұмыстарының қортындысы нәтижелері шәкірттердің толық
көлемді білім алмағандығын көрсетті. Көптеген пәндер бойынша оқушылардың
білімі төмен болды. Мұның басты себебі, көптеген мектептердің директорлары
мен олардың орынбасарлары мектепті басқарудың ғылыми негіздерін, оқу-тәрбие
процессін педагогикалық талдау технологиясын жетік білмеді. Олар
мұғалімдердің сабақтарына сирек қатысумен ғана шектеліп, мектеп ішілік
жетекшілік пен бақылауды дұрыс жолға қоймады.
Ақтөбе облысында әрбір оныншы мұғалімнің базалық білімі болмады, осы
облыстың Ырғыз, Октябрь, Темір аудандарында әрбір үшінші мұғалімнің тек
орта арнаулы білімі ғана болды. Олардың көпшілігі жұмыстарын дұрыс атқара
алмады, соған қарамастан олардың бірде-біреуі жүргізілген аттестациялау
қортындысы бойынша кәсіби шеберлігі төмен деген негізде жұмыстан
босатылмады. [13].
Осы орайда республикадағы барлық мұғалім кадрларының сапалық құрамына
келсек, 1990-шы жылға қарайғы оның көрсеткіші төмендегідей сипатта болды.
[14].

Республика мұғалімдерінің сапалық құрамы 2-
кесте

олардың білімі барлары, пайызбен
мұғалім-д
ер саны
жоғары аяқталма-ғорта Орта
ан жоғары педаго-гиарнаулы
калық (педагогик
алық емес)

Барлық мұғалімдер 226107 69,4 4,2 22,2
2,3
соның ішінде:
бастауыш мектеп
директорлары 92 44,6 2,2
52,2 -
толық емес орта мектеп
директорлары 2007 96,1 1,7
1,6 0,1
орта мектеп
директорлары 4282 99,6 0,2
0,1 0,1
толық емес орта мектеп
директорларының
орынбасарлары 1641 94,3 2,2
2,9 0,2
орта мектеп
директорларының
орынбасарлары 10347 97,5 1,0
1,2 0,3
1-10 сынып мұғалімдері 172678 71,1 4,3 22,4
1,0
музыка,ән,сурет,сызу,
дене шынықтыру және
еңбек мұғалімдері 35060 46,1 5,3
32,1 9,8

Осылайша бастауыш мектептерден басқа толық емес орта және орта
мектептер басшыларының негізгі бөлігінің (96,9 пайыз) жоғары білімі бар
мамандар болғандығын байқаймыз. Дегенмен, барлық мұғалімдердің 69,4
пайызының ғана жоғары білімі болғандығы аса зор қуанышты жағдай емес-ті.
Мұның үстіне жас шәкірттерге рухани өмірдің нәрін шашатын музыка, ән,
сурет, сызу, дене шынықтыру және еңбек мұғалімдерінің тек 46,1 пайызының
ғана жоғары кәсіби білімінің болуы республика мектептерін білікті
мамандармен қамтудағы түйінді мәселелердің әлі де мол болғандығын аңғартты.

Бәрін былай қойғанда, Қазақстанның ауыл-село мектептеріндегі қазақ тілі
мен әдебиеті пәні мұғалімдерінің тапшылығы қатты сезілді. Арнайы білімі бар
маман болмағандықтан бұл пәннен басқа пән мұғалімдерінің сабақ беруі
дәстүрге айналды. Мәселен, Целиноград облысындағы аралас мектептегі 66
қазақ тілі мұғалімдерінің тек 35-нің ғана базалық білімі болды. [15]. 1989-
90 оқу жылында Ақтөбе облысында 294 қазақ тілі мұғалімі жетіспеді. [16].
Осындай жағдай Қарағанды облысында да қалыптасып, 183 қазақ тілі
мұғалімдерінің 146-сы басқа пәндердің өкілдері тарихшылар, химиктер агроном
т.б. болды. [17]. Осындай кадрлық тапшылықтан кейде өрескел жағдайлар орын
алып, кейбір мектептерде қазақ тілі пәні мүлдем оқытылмай қалды.
Ал бұған қарағанда орыс тілінің тағдыры мүлдем басқаша жағдайда болды.
Бір ғана мысал, Семей облысындағы 661 орыс тілі мұғалімдерінің 556-ның
жоғары білімі болды. Аттестация қортындысы бойынша орыс тілі пәнәнәң
мұғалімдерінің көпшілігі әртүрлі марапаттарға ие болды. Атап айтқанда, 42
ұстаз әдіскер-мұғалім, 69-ы аға мұғалім,2-і Қазақ КСР-ның еңбек
сіңірген мұғалімі атақтарына ие болды. Облыста орыс тілін тереңдетң
оқытатын 15 сынып болды. [18]. Қазақстанның жоғары оқу орындарына жыл сайын
1000-нан аса талапкерлер ұлт мектептеріндегі орыс тілі мен әдебиеті
мамандығы бойынша қабылданып, дәріс алып жатты. Бұдан басқа КСРО-ның ірі
қалаларындағы басқа да жоғары оқу орындарына орыс тілі мамандарын дайындау
үшін арнайы жолдамаман қазақстандық студенттер жіберілетін тәжірибе осы
жылдары кең өріс алды. Бұдан біз орыс тілімен салыстырғанда қазақ тілінің
насихатталып дамуы өз жерінде өгей баланың күйін кешкендігін байқаймыз.
Қоғамдағы осындай келеңсіз көріністердің қордалануы көпшілікке мәлім
1986 жылғы желтоқсан оқиғасының шартты алғышарттарын қалыптастырған-ды.
Сондықтан, 1988-89 оқу жылынан бастап республикадағы оқу орындарында қазақ
тілі пәні мұғалімдерін дайындау кеңінен қолға алынды. Нәтижесінде 1988 жылы
қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша мамандар дайындаумен 3 жоғары
оқу орындары айналысса, ал 1990 жылы 15 педагогикалық жоғары оқу орындары
осындай мамандық бойынша кадрлар дайындады. Бұдан басқа Ақтөбе, Жамбыл,
Қостанай, Арқалық Павлодар пединституттары мен Алматы шет тілдері
институттарында осындай мамандарды жеделдете дайындау курстары ашылды.
[19].
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.