Қазақ мифологиясы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Семей қаласы

Тақырыбы: Қазақ мифологиясы

Жоспары:
1. Кіріспе
Мифология - жалпы шолу
2. Негізгі бөлім
Қазақ мифологиясына шолу және кейіпкерлер негізі
3. Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.

Мифология

Адамдардың жаратылыс Мифтердің шығуын, мазмұнын, таралуын зерттейтін ғылым ;
туралы түсінігіне негізделген
мифтердің жиынтығы;

Мифология - адамзаттың рухани мәдениетінің ең көне формасы. Миф (аңыз, ертегілер) сананың әлі толық жетілмеген біртұтас ең көне формасы. Мифология гректің mifos - аңыз, ертегі және logos - ілім, білім деген сөздерінен шыққан. Қоғам дамуының бастапқы сатыларында қоғамдық сананың формасы мифтер барлық халықтарда болды. Мифологияда сыртқы дүние мен адам, ой мен сезім, зат пен идея, объективтік және субъективтік дүниелер арасында айқын шекара болмады. Ол шекаралар кейіннен пайда болды. Мифологияда олардың барлығы тұтасып жатты. Ол дүние жанындағы біртұтас түсінік болып табылды. Белгісіз дүниені түсіндіруге тырысудан оданда белгісіздігі мол дүниені танып білуге ұмтылу, егерде ол дүние танып білуге мүмкіндік бермесе, тәңірге немесе құпия ғаламат күшке сілтеме жасау - Мифтің өзіне тән ерекшелігі. Мифология (гр. Myfos - аңыз, logos - ілім) - әлемді фантастикалық және ақиқат жағдайда түсінетін қоғамдық сананың бір түрі. Мифологиялық туындыларда әлемнің қалыптасуы, жер, адам, тіршілік, өмір және өлім секілді мәселелер көп кездеседі. Мифтің ерекшелігі: табиғат және табиғат құбылыстарына жан бітіру, фантастикалық құдайлардың болуы, олардың қарым-қатынасы, адамзат баласымен араласуы т.б. Мифология фольклордан ерекшеленеді: аңыздар шынайы, немесе мифтік сананың берушісі, шынайы және күмән туғызбайтын әлем білімі, шынайы және өмірге ұқсас нәрсе ретінде қабылдануға міндетті емес фольклордан өзгеше. Фольклор әлемнің көркем және эстетикалық көрінісі болып табылады және мифологияның өзіндік ерекшелігі болып табылады, ол белгілі бір ерекшеліктерін сақтайды, бірақ оған тең емес.Мәселен, Н.М. Мечковская қорытындылайды: Мифология - бұл тарихтың халықтың ұжымдық сана-сезімінің алғашқы нысаны, діни, практикалық, ғылыми, көркемдік элементтерінің элементтері бір-бірінен ажыратылмаған және бөлінбеген әлемнің тұтас бейнесі. Фольклор халықтың тарихи (көркем, ауызша-музыкалық, хореографиялық, драмалық) көркемдік (эстетикалық) ұжымдық шығармашылығы болып табылады. Мифологиялық түсініктер әлемнің барлық дерлік елдерінде дамудың нақты кезеңдерінде болды. Бұл тарихты және қазіргі заманғы христиандарды зерттеп, олардың әрқайсысы ерекше мифологияға ие болғанымен расталады. Егер еуропалықтар Ұлы Географиялық ашылымдар дәуіріне дейін ежелгі мифтермен таныс болса, Африка, Америка, Океания, Австралия тұрғындарының мифологиясы туралы біртіндеп білді. Киелі кітапта батыс семит мифологиясының эхо-әншілері байқалады. Исламды қабылдамас бұрын арабтар өз мифологиясына ие болған. Осылайша, мифология адамның сана-сезіміне байланысты. Мифологиялық кескіндердің пайда болу уақыты анықталмайды, олардың білім беруі тіл мен сана-сезімнің шығуымен тығыз байланысты. Мифтің басты міндеті адам жасаған әрбір маңызды іс-әрекет үшін үлгілерді, үлгілерді орнату, миф күнделікті өмірді насихаттауға, адамның өмірде мағынасын табуға мүмкіндік береді. Мифология - бұл адамның ақыл-ойында діни бейнелерді құрылымдау. Миф - діни жүйенің маңызды және өте қажетті компоненті. Орыс философы және теологы С.Н. Булгаков былай деп жазды: Табыну - тәжірибе аңызы - ол қолданыстағы миф. Кейбір ертегілер кейде нашар мифтер деп қарастырылады. Кейбір зерттеушілер мифтерді ертегі кейпін қарастырады. Басқалар, керісінше, қарапайым әңгімелерді миф деп атайды. Пропптың айтуынша аңыз бен ертегінің өзіндік ерекшелігін мойындайды, алайда мифді түсінудегі діни рөлді атап көрсетеді. Сондықтан Алтын алма үшін науқанның мақсаты - Геркулес туралы және Иван Царевич туралы орыс ертегілері туралы мифтерде. Алайда, Геркулес ежелгі гректерге құрбандықтың құдайы еді, ал Иван Царевич көркемдік кейіпкер еді. В Я Пропптың айтуынша, бұл ертегі мен миф арасындағы негізгі айырмашылық. Мифтер ертегіден ерекшеленеді: мифтің негізгі функциялары түсіндіретін, салт-жоралғысы және салтанатты, ал ертегіде - ойын-сауық, моральдық және поэтикалық. Миф туралы әңгімелесуші мен тыңдаушы да шындық, ертегі өнертабыс ретінде қабылдайды. Мифтің ұзақтығы - алдын-ала тарих, ертегілер экстрагисторлық кезеңде орын алады. Техникалық өркениетте де өз мифологиясы болған. Техникалық мифологияның негізі - бұл салт-жоралылық: үнемдеу және жоспарлау, белгісіздіктерді жою, өлшенетін нысанға дейін барлығын азайту әрекеті. Белгісіз жаңа ауданмен байланыста болғанда, ғылым өзінің эпистемологические мифтерін (ғаламдағы өмірдің таралуы туралы сұрақ) Маркс арналарын ашып көрсетеді. Қалалық мифология қазіргі астаналық аудандарда дамып келеді. Ежелгі грек мифологиясының суреттері ежелгі авторлар тарапынан қолданылды, бізге түсіп келе жатқан жұмыстардың арқасында ежелгі грек мифологиясының көптеген кейіпкерлері туралы білеміз. Бұл бейнелерді еуропалықтар өздері үшін жақсы көреді, және көптеген ғасырлар бойы көптеген жазушылар оларға қайта-қайта оралды. Одипус, Медея, Фаедра, Электра, Антиген, Одиссея, Прометей және тағы басқалардың кейіпкерлері әлі де танымал. Әр түрлі дәуірлер мен стильдердің суретшілері ежелгі грек мифологиясының назарын аудармады. Орта ғасырларда, негізінен христиан тақырыптарына негізделген кескіндеме, Ренессанс, суретшілер өздерінің кенепте мифологиялық суреттерін үлкен ынта-жігермен бейнелеуге кірісті. Қазіргі заман дәуірінде бейнелеу өнеріндегі жалпы өзгерістердің фонында классикалық мифологиялық тақырыптарға деген қызығушылық аздап кептірілген, бірақ қазіргі заманғы өнерде белсенді түрде пайдаланылатын мифтік монстртерге деген қызығушылық жандандырылды. Орыс суретшілері дәстүрлі түрде славян мифологиясы тақырыбына арнап, суреттерінде эпикалық кейіпкерлер мен славян мифологиясының мифтік тіршілігін бейнелейді. Мифтің терең философиясын Жаңа ғылым негіздері (1725) авторы итальяндық ғалым Вико жасады. Ең ежелгі дәуірі Виконы ақындық ретінде бейнелейді және барлық аспектілерде мифтерге негізделген, бұл оның қарабайыр идеологиялық синкретизмді түсінуін көрсетеді. Вико мифологияны Божественная поэзия деп атайды (олдан кейін Гомер түріндегі ерлік поэзиясы пайда болады) және оның ерекшелігін баланың психологиясына теңестірілмеген және нақты ойлау формаларымен байланыстырады. Vico ұтымдылық болмаған кезде өзіңіздің жеке қасиеттеріңізді айналадағы әлемдегі объектілерге көшіру, тақырыптан абстрактілі атрибуттар мен нысандарды алмай, мәнін эпизодтар, яғни баяндау және т.б. ауыстыруға қабілетсіз сезімдік конкретикалық және дене шынықтыру, эмоционалдық және қиял байлығы. мифологияны зерделеудегі ұрықтың барлық негізгі бағыттарының дерлік құрамындағы мифі. Виконың теориясымен салыстырғанда мифологияны надандық пен алдау өнімі деп санайтын француз ағартушы фигураларының мифологиясы, фантастика (Фоненелла, Вольтер, Дидерот, Чарльз де Монтескью және басқалар) ретінде артқа қадам болды. Мифологиядан романтикалық көзқарасқа тәрбиелік көзқарастың өтпелі кезеңі неміс философы Хердердің көзқарастары. Мифология оны адамдар ойлап тапқан ақындық байлықтың бөлігі ретінде танып, халық даналығы. Ол түрлі елдердің, соның ішінде қарабайыр мифтерін зерттейді. Мифтер оны поэтикалық, ұлттық ерекшеліктерімен тартады. Мифологияны зерттеу саласындағы ғалымдардың ең маңызды кейінгі зерттеулерінің орталық проблемалары мифологияның функционалды маңызы, оның дінмен қарым-қатынасы және т.б., сонымен қатар мифологиялық ойлау ерекшеліктерінің проблемалары болып табылады. Қалай болғанда да, бұл салада ең маңызды жаңа идеялар көрсетілді. Эпос, ертегі, аңыздар, тарихи әңгімелер арқылы мифологиялық кейіпкерлер түрлі халықтардың рухани мәдениетіне, әдебиетіне, сурет-мүсін өнеріне енді. Олар қазақтың ауыз әдебиетінде, эпостық жырларында бар. Қоғамдық өмірдің алғашқы қауымдық формасының жойылуына байланысты қоғамдық сананың алғашқы түрі ретінде Мифология да тарих сахнасынан кетті. Бірақ мифологиялық санада туған сұрақтар: дүниенің, адамның пайда болуы, әлеуметтік өмірдің себебі, адамның тууы мен өлімі т.б. жайындағы сұрақтар дүниегекөзқарастың түбірлі сұрақтары ретінде қалып қойды. Дегенмен мифтерге қайтып оралайық. Мифтің өз тарихы, классикаға дейінгі немесе архаикалық, классикалық немесе қаһармандық деп аталатын кезеңі, тіпті постклассикасы бар. Архаикалық дәуір алғашқы мың жылдықта басталып, Христос туғанға дейінгі екінші мың жылдықта аяқталады. Көне миф туысқандық, рулық, соның ішінде отбасылық қарым-қатынастарға құралған. Бұл - адамды қоршаған әлем шын мәнінде бір отбасы көлеміне сыйып кететін уақыт болатын. Абсолюттік мифология бар да, салыстырмалы мифология бар. Лосев бұл туралы Миф диалектикасында айтады. Ол бойынша абсолюттік мифология дегеніміз өзінен өзі шығып, дамып отыратын мифология. Демек, еш нәрсеге тәуелді емес. Лосев бойынша абсолюттік мифологияға идея мен материяның, сенім мен білімнің жоғары синтезді тепе-теңдігі тән. Абсолюттік мифология субъект пен объектіні, мәңгілікті, шексіздікті, хабардарлықты, абсолюттікті жинақтайтын жаңа категорияның қажеттігін танытады. Басқаша айтқанда, Лосев диалектикалық тәсілді қолдану арқылы тұлғалық Құдай туралы, өзінің абсолюттік тіршілігінде толыққанды көрсетілген магиялық атау туралы ілім, яғни персонализм мифологиясын жасап шықты. Бұл тектес абсолюттік мифология өзінің бір ғана принципін пайдаланатын салыстырмалы мифологиялар үшін норма, үлгі, шек пен мақсат болып табылады. Мифтың түрлері өте көп өз кезегінде әр ұлт өз мифтік ұғымдарын қалдырып отырған. Миф туралы түсініктер де көп. Сонымен Қазақ мифологиясына тоқталсақ. Қазақ мифологиясы деп - Ежелгі мифтердің ертегілер мен аңыздардан айырмашылығы, мифтердің мазмұнында ертедегі халықтардың жаратылыстық-ғылыми және тарихи таным-түсініктері көбірек ұшырасады. Бұған мысал ретінде жердің жаратылуы жайлы немесе барлық тіршілік атаулының әлемдік жұмыртқадан шығуы жайындағы көне үнділік мифті, болмаса жер жүзін топан су басуы туралы мифті келтіруге болады. Алғашқы мифтер өте бағзы замандарда пайда болған, содан әрбір жаңа мыңжылдық сайын қарапайымнан күрделіге қарай сатылап даму дәуірлерін өткерген. Мифтер - адамдардың дүниетанымының көрінісі. Солар арқылы жер бетіндегі тіршіліктің пайда болуы жөніндегі мыңдаған жылдар бұрынғы түсінік, көзқарастар бізге жетіп отыр. Ертедегі адамның санасы мифологиялық сипатта болған. Сол замандарда табиғат құбылыстарын түсіндіру үшін абыздар мифтерді пайдаланған, мифтік бейнелер арқылы жаратылыстың сырлары мен шығу тегін ұғуға тырысқан. Қазақтар жақсылық істерді басқаратындарын аруақ, періште, перизат т. б. десе, жамандық істерді басқаратындарын пері, шайтан, жын, албасты, жезтырнақ т. б. деп атайды. Қазақ - ежелден мал шаруашылығымен айналысқан халық. Төрт түлікті аса қадірлеп, қасиет тұтып, оларды барынша дәріптеп, бүкіл өмір тіршілігінің қуанышы мен ренішін, өзіндік дүниетанымын, рухани-мәдени өмірін, әдет-ғұрпын солармен байланыстырады. Ерте замандарда қазақтар әр түлік малдың өз алдына бөлек-бөлек бақташы иелері бар деп сенетін. Қойдың Шопан ата, түйенің Ойсыл қара, сиырдың Зеңгі баба, жылқының Қамбар ата, ешкінің Шекшек ата деген иелері бар деп есептейді. Бұл аталған есімдердің барлығы - бір кездері данышпан, әулиелігімен есімі елге жайылған тұлғалар. Қазақ халқының ұғым-түсінігінде Қыдыр сәттілік пен бақ беруші, көбіне иман жүзді қарт түрінде бейнеленіп, өзін көзімен көру сәті түскендерге бақыт сыйлаушы ретінде суреттеледі. Яғни, күнделікті кездесетін адамдардың арасында Қыдыр-ата болуы мүмкін: ол әр түрлі кейіпте (көбіне кедей адам секілді) жүреді. Одан сый алу үшін кез келген адамға, оның әлеуметтік мансап-мәртебесі мен байлығына, киіміне, түр-әлпетіне қарамай, қонақжайлық көрсету керек (өйткені ол Қыдыр болып шығуы мүмкін). "Қырықтың бірі Қыдыр" сөзінің астарынан осындай түсініктен туындаған моральдық факторды көруге болады. Қыдыр (Қызыр) ата бүкіл халықтың қамқоры, оларға жақсылық жасаушы, ырыс, құт, несібе әкелуші, бақыт, береке, өмір сыйлаушы қасиет иесі, кемеңгер, әулие, көріпкел, жарылқаушы қарт. Ол Ұлыстың ұлы күнінде әр елге келіп, әр шаңыраққа соғып бата береді. Міне сондықтан әр үй Қыдыр атаның жолын күтіп, өздерінің жанын да, тәнін де, киер киім, ыдысы мен бұйымдарын да таза ұстауға тырысады. Үйдің іші-сыртын, қора-қопсыны тазартып, ағаш егіп, өсімдікке су құяды. Мұсылман қауымы мұндай үйге Қыдыр ата түнеп немесе бата беріп кетеді деп түсінген. Қыдыр қонған, Қыдыр дарыған деген сөздер осындайдан шыққан. Жындардың, албастылардың, шайтандар мен басқа да мифологиялық мақұлықтардың пайда болу туралы мынадай әңгімелер айтылады. Адам ата мен Хауа ананың арасында адамның кімнен жаратылғандығы жөнінде талас туады: Хауа ана менен десе, Адам ата жоқ, менен дейді. Қайсысының сөзі рас болып шығатынына көздерін жеткізу үшін екеуі ұрықтарын бөлек-бөлек жинайды. Адам ата ұрығын құмыраға сақтайды, Хауа ана мақтаға орап қояды. Белгілі бір уақыт өткен соң қараса, құмыра ішінде адам пайда болған екен, мақтаның ішінде де бірдеңе жыбырлайды. Бірақ ол адам емес, дию, жын, пері болып шығады. Албасты, жын-шайтанның әйелге үйір келетіні де осыдан дейді. Адам өлгеннен кейін аруаққа, тәнсіз рухқа, Құдайдың қызметшісіне, оның әмірін орындаушыға, жердегі тірлігіндегі өзімен туыстас ру мен тайпаның желеп-жебеушісіне айналады. Аруақ деп о дүниеге ерте кеткен туыс, бабаларды айтады. Қасиет тұтылатын аруақтар - атақты адамдардың, данагөйлердің, билер мен батырлардың аруақтары. Сонымен бірге әрбір адамның өзінің қолдаушы аруағы болады деп есептеледі, ал, кейде олар бірнешеу болады. Дию- (Дәу) - қиял-ғажайып ертегінің кейіпкері. Диюды кейде қазақ ертегілерінде дәу деп те атайды. Қазақта дәу ертегіде кездеседі, ол алып денелі, жалғыз көзді, кейде екі басты, үсті түкті құбыжық кейпінде, демек оның бойында хаостың қалдығы бар. Ол ертегіде әйелдерді ұрлайды, оны зорлықпен иеленіп отырады, иен таудың үңгірінде өмір сүреді, адамның етін жейді, қара күштің иесі, аңғал, сонымен бірге адамға жат әрекетке баратын қатігез кейіпкер. Шайтан -- діни танымда Құдайдың қаһарына ұшыраған, адамды азғырып аздыратын, өзімен бірге тозаққа әкетуді мақсат ететін пері. Шайтан оттан жаратылған, Ібілістің бұйрығын орындаушылар. Адам баласына тек дұшпандық ойлайды, бірақ оның дұшпандығының өзі Рахымды Құдайдың құдіретімен адамның рухани толысуына қызмет етуі мүмкін. Әрбір адамның бойында періштесімен қатар өзінің Шайтаны болады. Шайтан адамның бойындағы нәпсілік құштарлықтарын қоздыру арқылы әрекет жасайды, күнәлі істерге бастап, құлшылығына кедергі жасайды, адамды түзу жолдан тайдыруға, сөйтіп, түбінде тозаққа түсуге итермелейді. Мен адам ұрпақтарын алдынан, артынан, оңынан, солынан келіп, азғырамын. Ей, Раббым, сен өзіңнің құлдарыңның көбін, берген нығметтеріңнің қадірін біліп, шүкіршілігін қылатындардың қатарынан таппайсың (әл-Ағраф сүресі, 17-аят) деген Шайтаннан пана табудың жолы Алла есімін көп еске алып, зікір ету. Далалы жерлердің өзендерінде, қамысты сай-салаларында, иірімді тұмаларда (кішірек бастау, бұлақ) сұлу арулар - су перілері өмір сүреді. Қазақтар оларды Күлдіргіш деп атайды. Күлдіргіштер су түбінде жасырынады. Сол себептен қамыс пен құрақ өскен жайылма айдын қауіпсіз, тыныш болып көрінеді. Ағаштардың жуан діндерін аймалаған су ақырын ағып жатады. Қайраңды саланың мөлдір суында серке балықтардың шорши жүзгені жоғарыдан байқалып тұрады. Осындай аялы да саялы жерлерде қауіп бар деп ешкім ойламайды. Тұңғиықта, сарғыш қоңыр өзен балдырында Күлдіргіш ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.