Кәсіпорынның ақшалай қаражаттар айналысын басқарудың теориялық негіздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. КӘСІПОРЫННЫҢ АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАР АЙНАЛЫСЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорынның айналым қаражаттарын басқарудың мәні ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Айналым қаражаттарының құрамы мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Кәсіпорынның айналым қаражаттарының айналысы ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.4 Айналым қаражаттарын қалыптастыру көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2. КӘСІПОРЫННЫҢ АЙНАЛЫМ ҚАРАЖАТТАРЫН БАСҚАРУ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ (“АСТАНА ТРЭЙД ИНТЕРНЭШНЛ” АҚ МЫСАЛЫНДА)
2.1 Кәсіпорынның қаржылық.экономикалық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ..24
2.2 Кәсіпорынның айналым капиталындағы жоспарлық
қажеттілігін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3. КӘСІПОРЫННЫҢ АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРЫН БАСҚАРУ СТРАТЕГИЯСЫН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Айналым қаражаттарын қолдану тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. КӘСІПОРЫННЫҢ АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАР АЙНАЛЫСЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорынның айналым қаражаттарын басқарудың мәні ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Айналым қаражаттарының құрамы мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Кәсіпорынның айналым қаражаттарының айналысы ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.4 Айналым қаражаттарын қалыптастыру көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2. КӘСІПОРЫННЫҢ АЙНАЛЫМ ҚАРАЖАТТАРЫН БАСҚАРУ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ (“АСТАНА ТРЭЙД ИНТЕРНЭШНЛ” АҚ МЫСАЛЫНДА)
2.1 Кәсіпорынның қаржылық.экономикалық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ..24
2.2 Кәсіпорынның айналым капиталындағы жоспарлық
қажеттілігін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3. КӘСІПОРЫННЫҢ АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРЫН БАСҚАРУ СТРАТЕГИЯСЫН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Айналым қаражаттарын қолдану тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
Қоғамымыз “Қазақстан – 2030” стратегиясында ұзақ мерзімді мақсат ретінде нарықтық экономиканы дамытуға негізделген экономикалық өсу, денсаулық сақтау, білім беру, халықтың әл-ауқаты мен жағдайын көтеру салаларын дамытуды алдына қойған. Қазақстан әлемдік тауарлар, қызметтер, еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар рыногынын шын мәнінде ажырағысыз да серпінді бөлігіне айналуы үшін біз бірнеше міндеттерді шешуіміз тиіспіз. Ол міндеттерді бірі-экономиканың тұрлаулы дамуын жай қамтамасыз етіп , ұстап тұру емес, оның өсуін басқару. Экономиканың тұрақты дамуы бізге реформалардың әлеуметтік бағытталығын күшейтуге мүмкіндік береді.»-деп айтып кеткен еді Республикамыздың Президенті Н.Ә.Назарбаев 2010ж. Қазақстан халқына арналған «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Жолдауында. /1, 4-5 б/
«Қоғамдағы келісім-шарттық қатынастарды дамыту мен жеке меншік институтын нығайту үшін қосымша заңнамалық және әкімшілік шаралар, сондай-ақ даулар мен төрелік ету рәсімдерін тәуелсіз тұрғыда қарау жүйесін дамыту қажет. Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры халықтың кәсіпкерлік әлеуеті мен бастамашылығын іске асыруға тырысқан түрлі топтары үшін қаржы ресурстары мен сараптама жасаудың нақты қайнарына айналуға тиіс.» - деп Елбасы өзінің 2010ж. Қазақстан халқына арналған «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Жолдауында айтып кеткен. /2, 6-8 б/
Еліміз тәуелсіздігін алғаннан бергі уақыттарда, әсіресе соңғы жылдары экономикалық өсім жоғары қарқын ала бастады. Алғашқы кездегі қиындықтар біртіндеп артта қалды. Қоғам өмірінің барлық салаларын дамыту арқылы халқымыздың өркениет жүйесіндегі өмір сүріп жатқан басқа елдер тірлігімен бірдей дәрежеге қол жеткізуге болатынын соңғы жылдар жемісінің нәтижелерін байқатып отыр. Өмір сапасын және деңгейін көтеру экономикалық өсудің нәтижесіне және оның жалпы жағдайына тәуелді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық экономикада бизнесті басқару көптеген белгілермен ерекшелінеді. Біріншіден, кәсіпорынның жиынтық ресурстарының ішінде ең маңызды ресурс ретінде қаржылық ресурстар қолданылады. Екіншіден, қаржылық бейнедегі басқарушылық шешімдерді қабылдау белгісіздік жағдайында жүргізіледі. Үшіншіден, кәсіпорынның нақтылы тәуелсіздігі нәтижесінде негізгі мәселе ретінде қаржылық ресурстарды анықтау және инвестициялық саясатты ықтималды жүргізу болып табылады. Төртіншіден айналым капиталын тиімді пайдалану арқылы қаржылық жағдайды жақсарту қажет болады, ақшалай қаражаттардың ролі де жоғары мәнге ие. Кәсіпорында міндетті түрде ақшалай қаражаттар мен олардың эквиваленттерінің болуы шарт. Ақшалай қаражаттарды тиімді басқару жүйесі қаржы менеджметінде қаржылық циклды есептеумен, ақшалай қаражаттардың қозғалысын талдаудан, ақшалай қаражаттарды болжамдаудан құралады. Осы себептерге байланысты нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын қаржыны басқаруда ақшалай қаржаттарды басқарудың мәселелері өзекті болады.
«Қоғамдағы келісім-шарттық қатынастарды дамыту мен жеке меншік институтын нығайту үшін қосымша заңнамалық және әкімшілік шаралар, сондай-ақ даулар мен төрелік ету рәсімдерін тәуелсіз тұрғыда қарау жүйесін дамыту қажет. Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры халықтың кәсіпкерлік әлеуеті мен бастамашылығын іске асыруға тырысқан түрлі топтары үшін қаржы ресурстары мен сараптама жасаудың нақты қайнарына айналуға тиіс.» - деп Елбасы өзінің 2010ж. Қазақстан халқына арналған «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Жолдауында айтып кеткен. /2, 6-8 б/
Еліміз тәуелсіздігін алғаннан бергі уақыттарда, әсіресе соңғы жылдары экономикалық өсім жоғары қарқын ала бастады. Алғашқы кездегі қиындықтар біртіндеп артта қалды. Қоғам өмірінің барлық салаларын дамыту арқылы халқымыздың өркениет жүйесіндегі өмір сүріп жатқан басқа елдер тірлігімен бірдей дәрежеге қол жеткізуге болатынын соңғы жылдар жемісінің нәтижелерін байқатып отыр. Өмір сапасын және деңгейін көтеру экономикалық өсудің нәтижесіне және оның жалпы жағдайына тәуелді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық экономикада бизнесті басқару көптеген белгілермен ерекшелінеді. Біріншіден, кәсіпорынның жиынтық ресурстарының ішінде ең маңызды ресурс ретінде қаржылық ресурстар қолданылады. Екіншіден, қаржылық бейнедегі басқарушылық шешімдерді қабылдау белгісіздік жағдайында жүргізіледі. Үшіншіден, кәсіпорынның нақтылы тәуелсіздігі нәтижесінде негізгі мәселе ретінде қаржылық ресурстарды анықтау және инвестициялық саясатты ықтималды жүргізу болып табылады. Төртіншіден айналым капиталын тиімді пайдалану арқылы қаржылық жағдайды жақсарту қажет болады, ақшалай қаражаттардың ролі де жоғары мәнге ие. Кәсіпорында міндетті түрде ақшалай қаражаттар мен олардың эквиваленттерінің болуы шарт. Ақшалай қаражаттарды тиімді басқару жүйесі қаржы менеджметінде қаржылық циклды есептеумен, ақшалай қаражаттардың қозғалысын талдаудан, ақшалай қаражаттарды болжамдаудан құралады. Осы себептерге байланысты нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын қаржыны басқаруда ақшалай қаржаттарды басқарудың мәселелері өзекті болады.
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына Жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан». Астана, 2008ж. 28 ақпан // Егемен Қазақстан, 1 наурыз 2010ж
2. Жүйриков К.К. «Финансы предприятий в условиях рынка».-Алматы, 2003, 64-65б.
3. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. –Алматы: Экономика. 2004– 230 б.
4. Ефимова О.В. «Анализ оборотных активов организации». // Бухгалтерский учет – 2009г. - №10 – б.47-53.
5. Литвин И.И «Как определять плановую потребность предприятия в оборотных средствах» // Финансы. - 2010. - N 10. - б.10-13.
6. Нестеров В.О. Карпенко С.Н. Финансовый анализ и учет.-М.: Финансы и статистика, 2009.- 180б
7. Ковалев В.В. «Финансовый анализ. Управление капиталом. Анализ отчетности».-М.: Финансы и статистика, 2009.– б34 - 38.
8. Павлова Л.Н. «Финансовый менеджмент в предприятиях и коммерческих организациях. Управление денежным оборотом». М.: ИНФРА-М, 2007. – 392б
9. Рубченко М., Агеев С. и др. «Искусство управлять деньгами» // Эксперт. - 2010г - N6 - б 17 - 29.
10. Стоянова Е.С., Быков Е.В., Бланк А.И. «Управление оборотным капиталом». - М.: Изд-во "Перспектива", 2008. - 128с.
11. Фащевский В.М. «Об анализе оборотных средств» //Бухгалтерский учет. - 2010г - N2 – б 80 - 81.
12. Хомидов А. У. «Анализ бухгалтерского баланса» // Аудит и финансовый анализ. – 2009г. – №1 – б5-24.
13. Чурилов С.В. «Анализ собственного оборотного капитала» // Бухгалтерский учет. – 2010г. - №11 – б76-78
14. www.google.kz
15. www.yandex.kz
2. Жүйриков К.К. «Финансы предприятий в условиях рынка».-Алматы, 2003, 64-65б.
3. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. –Алматы: Экономика. 2004– 230 б.
4. Ефимова О.В. «Анализ оборотных активов организации». // Бухгалтерский учет – 2009г. - №10 – б.47-53.
5. Литвин И.И «Как определять плановую потребность предприятия в оборотных средствах» // Финансы. - 2010. - N 10. - б.10-13.
6. Нестеров В.О. Карпенко С.Н. Финансовый анализ и учет.-М.: Финансы и статистика, 2009.- 180б
7. Ковалев В.В. «Финансовый анализ. Управление капиталом. Анализ отчетности».-М.: Финансы и статистика, 2009.– б34 - 38.
8. Павлова Л.Н. «Финансовый менеджмент в предприятиях и коммерческих организациях. Управление денежным оборотом». М.: ИНФРА-М, 2007. – 392б
9. Рубченко М., Агеев С. и др. «Искусство управлять деньгами» // Эксперт. - 2010г - N6 - б 17 - 29.
10. Стоянова Е.С., Быков Е.В., Бланк А.И. «Управление оборотным капиталом». - М.: Изд-во "Перспектива", 2008. - 128с.
11. Фащевский В.М. «Об анализе оборотных средств» //Бухгалтерский учет. - 2010г - N2 – б 80 - 81.
12. Хомидов А. У. «Анализ бухгалтерского баланса» // Аудит и финансовый анализ. – 2009г. – №1 – б5-24.
13. Чурилов С.В. «Анализ собственного оборотного капитала» // Бухгалтерский учет. – 2010г. - №11 – б76-78
14. www.google.kz
15. www.yandex.kz
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Кәсіпорынның аҚШАЛАЙ қаражаттар АЙНАЛЫСЫН басқарудың теориялық негіздері
1.1 Кәсіпорынның айналым қаражаттарын басқарудың мәні
... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Айналым қаражаттарының құрамы мен құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Кәсіпорынның айналым қаражаттарының айналысы
... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.4 Айналым қаражаттарын қалыптастыру көздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2. КӘСІПОРЫННЫҢ АЙНАЛЫМ ҚАРАЖАТТАРЫН БАСҚАРУ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ (“АСТАНА
ТРЭЙД ИНТЕРНЭШНЛ” АҚ МЫСАЛЫНДА)
2.1 Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын талдау
... ... ... ... ... ..24
2.2 Кәсіпорынның айналым капиталындағы жоспарлық
қажеттілігін анықтау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 27
3. КӘСІПОРЫННЫҢ АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРЫН БАСҚАРУ СТРАТЕГИЯСЫН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Айналым қаражаттарын қолдану тиімділігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
КІРІСПЕ
Қоғамымыз “Қазақстан – 2030” стратегиясында ұзақ мерзімді мақсат
ретінде нарықтық экономиканы дамытуға негізделген экономикалық өсу,
денсаулық сақтау, білім беру, халықтың әл-ауқаты мен жағдайын көтеру
салаларын дамытуды алдына қойған. Қазақстан әлемдік тауарлар, қызметтер,
еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар рыногынын
шын мәнінде ажырағысыз да серпінді бөлігіне айналуы үшін біз бірнеше
міндеттерді шешуіміз тиіспіз. Ол міндеттерді бірі-экономиканың тұрлаулы
дамуын жай қамтамасыз етіп , ұстап тұру емес, оның өсуін басқару.
Экономиканың тұрақты дамуы бізге реформалардың әлеуметтік бағытталығын
күшейтуге мүмкіндік береді.-деп айтып кеткен еді Республикамыздың
Президенті Н.Ә.Назарбаев 2010ж. Қазақстан халқына арналған Жаңа әлемдегі
жаңа Қазақстан атты Жолдауында. 1, 4-5 б
Қоғамдағы келісім-шарттық қатынастарды дамыту мен жеке меншік
институтын нығайту үшін қосымша заңнамалық және әкімшілік шаралар, сондай-
ақ даулар мен төрелік ету рәсімдерін тәуелсіз тұрғыда қарау жүйесін дамыту
қажет. Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры халықтың кәсіпкерлік әлеуеті мен
бастамашылығын іске асыруға тырысқан түрлі топтары үшін қаржы ресурстары
мен сараптама жасаудың нақты қайнарына айналуға тиіс. - деп Елбасы өзінің
2010ж. Қазақстан халқына арналған Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты
Жолдауында айтып кеткен. 2, 6-8 б
Еліміз тәуелсіздігін алғаннан бергі уақыттарда, әсіресе соңғы жылдары
экономикалық өсім жоғары қарқын ала бастады. Алғашқы кездегі қиындықтар
біртіндеп артта қалды. Қоғам өмірінің барлық салаларын дамыту арқылы
халқымыздың өркениет жүйесіндегі өмір сүріп жатқан басқа елдер тірлігімен
бірдей дәрежеге қол жеткізуге болатынын соңғы жылдар жемісінің нәтижелерін
байқатып отыр. Өмір сапасын және деңгейін көтеру экономикалық өсудің
нәтижесіне және оның жалпы жағдайына тәуелді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық экономикада бизнесті басқару
көптеген белгілермен ерекшелінеді. Біріншіден, кәсіпорынның жиынтық
ресурстарының ішінде ең маңызды ресурс ретінде қаржылық ресурстар
қолданылады. Екіншіден, қаржылық бейнедегі басқарушылық шешімдерді қабылдау
белгісіздік жағдайында жүргізіледі. Үшіншіден, кәсіпорынның нақтылы
тәуелсіздігі нәтижесінде негізгі мәселе ретінде қаржылық ресурстарды
анықтау және инвестициялық саясатты ықтималды жүргізу болып табылады.
Төртіншіден айналым капиталын тиімді пайдалану арқылы қаржылық жағдайды
жақсарту қажет болады, ақшалай қаражаттардың ролі де жоғары мәнге ие.
Кәсіпорында міндетті түрде ақшалай қаражаттар мен олардың
эквиваленттерінің болуы шарт. Ақшалай қаражаттарды тиімді басқару жүйесі
қаржы менеджметінде қаржылық циклды есептеумен, ақшалай қаражаттардың
қозғалысын талдаудан, ақшалай қаражаттарды болжамдаудан құралады. Осы
себептерге байланысты нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын қаржыны
басқаруда ақшалай қаржаттарды басқарудың мәселелері өзекті болады.
Курстық жұмыстың мақсаты – кешенді талдау негізінде кәсіпорынның
айналым қаражаттарын басқару тиімділігін жоғарылату бойынша шараларды
жүзеге асыруға ұсыну.
Курстық зерттеудің басты мақсатына жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- Астана Трэйд Интернэшнл акционерлік қоғамының айналым
қаражаттарының жағдайын және қолдану тиімділігін бағалау;
- Астана Трэйд Интернэшнл акционерлік қоғамының меншікті айналым
қаражаттары мен ағымдық қаржылық қажеттіліктерін басқару тиімділігін
бағалау;
- айналым капиталын басқаруды жетілдіру жолдары мен резервтерін
іздестіру.
Зерттеу объектісі – Астана Трэйд Интернэшнл акционерлік қоғамының
айналым қаражаттары.
Зерттеу пәні – кәсіпорынның айналым капиталын басқару.
Курстық жұмыстың әдістемелік негізін қаржылық талдаудың әдістері
құрады: бухгалтерлік есептің көлденең және тік талдауы; статистикалық
мәліметтерді жинау мен топтау; динамика қатарларын талдау; кәсіпорынның
айналым қаражаттарын басқарудың қазіргі заманғы әдістері; кәсіпорынның
ағымдық қаржылық қажеттіліктерін басқару.
Зерттеудің ақпараттық негізін кәсіпорынның бухгалтерлік және қаржылық
есептілігінің мәліметтері, кәсіпорынның ішкі нормативті-техникалық
құжаттары, мерзімді баспа құралдарының ақпараттары, қаржылық менеджмент
саласындағы отандық және шетелдік мамандардың оқулықтары құрайды.
Курстық жұмыс кіріспеден, үш маңызды бөлімдерден, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан құралады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі айқындалады, мақсаттар мен
алдына қойылатын мәселелер қалыптастырылады, зерттеудің объектісі мен пәні,
әдістемелік және ақпараттық негіз анықталады, сонымен қатар зерттеудің
тәжірибелік маңыздылығы көрсетіледі.
Бірінші бөлімде кәсіпорынның айналым қаражаттарын басқарудың теориялық
негіздері келтірілген; олардың қаржыландару көздері мен нарықтық
экономикадағы рөлі көрсетілген, кәсіпорындағы айналым қаражаттарын
ұйымдастыру мәселері және олардың қазіргі қазақстандық жағдайлардағы қызмет
ету ерекшеліктері аталған.
Курстық жұмыстың екінші бөлімі айналым қаражаттарын басқару мен
талдаудың әдістемелік аспектілеріне арналған: қаржылық талдау негізінде
кәсіпорынның айналым қаражаттарына деген жоспарлы қажеттілігі анықталған;
көрсеткіштердің динамикасы бағаланған; іскерлік белсенділік коэффиценттері
анықталып, олардың айналым қаражаттары жағдайына әсері көрсетілген.
Үшінші бөлімде қойылған мақсаттар шегінде кәсіпорынның айналым
қаражаттарын басқару механизмін жетілдіру бойынша тәжірибелік ұсыныстар
ойластырылған.
1. Кәсіпорынның аҚШАЛАЙ қаражаттар АЙНАЛЫСЫН басқарудың теориялық
негіздері
1.1 Кәсіпорынның айналым қаражаттарын басқарудың мәні
Айналым қаражаттары кәсіпорын мүлкінің құрамдас бөлігі
болып табылады. Оларды пайдаланудың жағдайы мен тиімділігі кәсіпорынның
табысты қызметінің негізгі шарты болады. Нарықтық қатынастардың дамуы
оларды ұйымдастырудың жаңа жағдайларын анықтайды.
Инфляция, төлемсіздік және басқа да дағдарыстық құбылыстар
кәсіпорындарды айналыс қаражаттарына қатысты өз саясатын өзгертуге,
толықтырудың жаңа қайнар көздерін іздеуге, оларды пайдаланудың тиімділік
мәселесін зерттеуге мәжбүр етеді. Өндірістің материалдық негізі болып еңбек
өнімі ретіндегі өндірістік қорлар табылады. Қызмет көрсету процесі
барысында еңбек өнімдері мен еңбек құралдары әрқалай және әртүрлі дәрежеде
өндірілетін өнім құнына өз құнын тасымалдайды. Осының арқасында өндірістік
қорлардың негізгі және айналыс қорларына бөлінуі дәлелденеді. Айналымдағы
өндірістік қорлар өндіріс саласына қызмет етеді және бір өндірістік цикл
процесінде бастапқы түрін өзгертіп, дайын өнім құнына өз құнын
тасымалдайды. Өз айналымында айналым қорлары кезек-кезек ақшалай,
өндіргіштік және тауарлық форманы иеленеді, бұл олардың өндірістік қорлар
мен айналыстағы қорларға бөлінуіне сәйкес келеді. 1
Айналымдағы өндірістік қорлар өндіріске қажетті шикізат қорлары,
негізгі және қосымша материалдар, стаып алынатын жартылай фабрикаттар мен
қосымша өнімдер, жағармай, жөндеу жұмыстары үшін керекті бөлшектер, аз
құнды және тез тозатын бұйымдар, аяқталмаған өндіріс ретінде болады. 2
Айналым қорларына мыналар кіреді: дайын өнім, ақшалай қаражаттар және
дебиторлық қарыздар.
Әрдайым қозғалыста бола тұра, айналымдағы өндірістік қорлар мен
айналыстағы қорлар қаражаттардың үздіксіз айналымын қамтамасыз етеді.
Кәсіпорындар қорларының айналымы шикізаттарды, материалдарды, жағармайды
және басқа да өндіріс құралдарын алуға ақша түрінде құнның авансталуынан
басталады- бұл айналымның бірінші кезеңі. Нәтижесінде ақшалай қаражаттар,
айналыс сферасынан өндіріс сферасына көшуді көрсете отырып, өндірістік
қорлардың түрін иеленеді. Сонымен қатар бұл жерде құн шығындалмайды,
авансталады, өйткені айналым соңында ол қайтадан қалпына келеді. Айналымның
екінші кезеңі өндіріс процесінде жүзеге асырылады, яғни еңбек күші,
құрамында тасымалданған және жаңа қалыптасқан құны бар жаңа өнімді жасап,
өндіріс құралдарын өндірістік тұтынуды жүзеге асырады. Авансталған құн
қайтадан өзінің түрін өзгертеді – өндірістіктен тауарлыққа ауысады.
Айналымның үшінші кезеңінде өндірілген дайын өнімді (жұмысты, қызметті)
өткізіледі және ақшалай қаражаттар алынады. Бұл кезеңде айналым қаражаттары
қайта өндіріс сферасынан айналым сферасына көшеді. Үзілген тауарлық айналым
жаңғыртылады, құн тауарлық түрден ақшалай түрге айналады. Өнімді
жұмыстарды, қызметтерді) дайындау мен өткізуге кеткен және өндірілген
өнімді (жұмыстарды, қызметтерді) жүзеге асырудан алынған ақшалай қаражаттар
соммасының айырмасы кәсіпорынның ақшалай жинақтарына теңеледі.
Бір айналымды жүзеге асырып болған соң, айналым қаражаттары жаңасына
көшеді. Айналым қаражаттарының тұрақты қозғалысы өндіріс пен айналымның
үздіксіз процесінің негізі болып табылады. Бұл айналыс қаражаттарының ең
маңызды қызметтері болып табылады – өндірістік.
Айналым қаражаттарына талдау жасау барысында айналым қаражаттарының
айналым жылдамдығына әсер ететін негізгі факторларды атап өту қажет.
Олардың негізгі факторлары 1-суретте көрсетілген.
1-Сурет. Айналым қаражаттарының айналымына факторлар әсері
Айналым қаражаттары өндіріс саласына, айналым саласына, халық
шарушылығындағы есеп жағдайларына, соныменен мемлекеттегі ақша айналысына
маңызды әсерін тигізетін негізгі қаржылық категориялардың бірі болып
табылады, олар екінші қызметті атқарады – есеп-төлемдік.2
Жасалатын айналымдағы өндірістік қорлардың және айналыстағы қорларының
қорларына ақшалай қаражаттардың авансталуы ретіндегі айналым қаражаттарының
анықтамасы бұл категорияның толық экономикалық мәнін ашпайды. Бұнда
айтылмаған жағдай: ақшалай қаражаттардың белгілі бір соммасын аванстаумен
бірге өндіріс процесінде жасалатын қосымша өнім құнын бұл қорларға аванстау
процесі жүзеге асады. Сондықтан рентабельді кәсіпорындарда қорлардың
айналымы аяқталғаннан кейін авансталған айналым қаражаттарының соммасы
алынған табыстың белгілі бір соммасына ұлғаяды. Табыстылығы төмен
кәсіпорындарды айналым қаражаттарының сомасы қорлардың айналымы
аяқталғаннан кейін шығындарға байланысты кемиді.
Соныменен, айналым қаражаттары кәсіпорынның өндірістік бағдарламаларды
және есептерді уақытылы орындауды жүзеге асыратын қажетті минималды
көлемдегі айналыстық өндірістік қорлар мен айналым қорларының жоспарлы
түзілуі үшін ақшалай түрдще авансталатын құн болып табылады. Айналым
қаражаттары ақшалай және материалдық ресурстарды қамтитындықтан, олардың
ұйымдастырылуы мен пайдалану тиімділігінен материалдық өндіріс процесі ғана
емес, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы да тәуелді болады. 2
Айналым қаражаттарын ұйымдастыру олардың тиімділігін жоғарлату
мәселелері кешенінде басты болып табылады. Айналым қаражаттарын ұйымдастыру
мыналарды қарастырады:
- Айналым қаражаттарының құрылымы мен құрамын ұйымдастыру;
- Айналым қаражаттарына деген кәсіпорынның қажеттілігін анықтау;
- Айналым қаражаттарын қалыптастыру көздерін анықтау;
- Айналым қаражаттарын пайдалану мен олармен айла-әрекеттер жасау;
- Айналым қаражаттарын пайдалану тиімділігі мен ақталуына
жауапкершілік. 3
Айналым қаражаттарының құрамы дегеніміз айналыстық өндірістік қорлар
мен айналым қорларын құрайтын элементтердің жиынтығы болады.
Айналым қаражаттарының элементтері болып мыналар табылады: шикізат,
негізгі материалдар мен сатып алынатын жартылай фабрикаттар, қосымша
материалдар, жағармай, жөндеу жұмыстарына арналған құралдар, құрал-
саймандар, шаруашылық инвентарь және тағы басқа аз құнды және тез тозатын
нәрселер, аяқталмаған өндіріс және өздері дайындаған жартылай фабрикаттар,
алдағы кезеңдегі шығыстар, дайын өнім, жеткізілген тауарлар, ақшалай
қаражаттар, дебиторлар, және тағы басқасы.
Жоспарлау, есептеу және талдау тәжірибесінде айналым капиталы келесі
ерекшеліктер бойынша сыныпталады:
1) Өндіріс процесіндегі функционалдық рөліне байланысты – айналыстық
өндірістік қорлар және айналым қорлары;
2) Бақылау, жоспарлау және басқару тәжірибесіне байланысты – қалыпқа
келетін және қалыпқа келмейтін айналым қаражаттары;
3) Айналым қаражаттарының қалыптасу көздеріне байланысты – меншікті
капитал және қарыздық айналым капитал;
4) Өтімділігіне (ақшалай қаражаттарға айналу жылдамдығына) байланысты
– жоғары өтімді қаражаттар, тез өтімді айналым қаражаттары және баяу
өткізілетін айналым қаражаттары;
5) Капиталды салу тәуекелінің дәрежесіне байланысты – салымдардың
минималды тәуекелі бар айналым қаражаттары, салымдардың аз тәуекелі бар
айналым қаражаттары, салымдардың орташа тәуекелі бар айналым қаражаттары,
салымдардың жоғары тәуекелі бар айналым қаражаттары;
6) Есеп стандарттары мен кәсіпорын балансында көрсетілуіне байланысты
– қорлардағы айналым қаражаттары, дебиторлық қарыз, қысқа мерзімді қаржылық
салымдар, ақшалай қаражаттар, тағы басқа айналым активтері;
7) Материалдық-заттай мазмұнына байланысты – еңбек құралдары, дайын
өнім мен тауарлар, ақшалай қаражаттар, шоттардағы қаражаттар. 4
Айналым қаражаттарының құрылымы деп айналым қаражаттарының жалпы
соммасындағы элементтердің арасындағы қатынасты атайды. 2
Айналым қаражаттарының құрылымы мен құрамы экономиканың әр түрлі
салаларында бірдей емес. Олар өндірістік, экономикалық және
ұйымдастырушылық тәртібіндегі көптеген факторлармен анықталады.
Сондықтан өнеркәсіптік кәсіпорындарға қатысты негізгі ерекшелік
олардың айналым қаражаттарында тауарлы-материалдық құндылықтар қорлары мен
дебиторлық қарыздың көн бөлікті алатыны болады. 5
Айналым қаражаттарын ұйымдастырудың негізгі қағидаларының бірі болып
нормалау табылады. Бұл қағиданы жүзеге асыру меншікті айналым
қаражаттарының қажетті көлемін экономикалық дәлдікпен анықтауға және соның
арқасында өндірістік және төлем-есептік қызметтерді табысты орындау үшін
қолайлы жағдайды туғызуға мүмкіндік береді. Айналым қаражаттарын
нормалаудан бас тарту болып табылатын жағымсыз қате тәжірибе – төлем –
есептік тәртіптің дағдарыстық жағдайының себептерінің бірі.
Айналым қаражаттарын дұрыс ұйымдастырудың маңызды қағидасы оларды
қатаң мақсатты бағыттылығы бойынша қолдану болып табылады. Шығындарды,
шаруашылықсыз негіздегі шығыстарды жабу, ссудалар бойынша жоғарғы банктік
пайыздарды төлеу, салық төлемдерін бюджетке аудару үшін өндірістік
айналыстан авансталған айналым қаражаттарын бөліп алу арқылы бұл қағиданың
бұзылуы төлем-есептік тәртіптің дағдарысына, бюджетке салық төлемдері
бойынша, еңбек ақы бойынша жұмысшылар мен қызметкерлер алдындағы,
жеткізілетін дайын өнім мен шикізат үшін жабдықтаушылар алдыңдағы
қарыздардың өсуіне әкелді.
Айналым қаражаттарын ұйымдастырудың негізгі қағидасы олардың сақталуын
қамтамасыз ету, рационалды пайдалану мен айналымдылығын жылдамдату болып
табылады. Кәсіпорынның айналым қаражаттарын ұйымдастыру статистикалық
мәліметтер, жедел және бухгалтерлік есеп негізіндегі зерттеулер мен ревизия
арқылы қолдану тиімділігі мен сақталуына жүйелі бақылауды қамтиды.
Көптеген кәсіпорындардағы айналым қаражаттарына деген жеткіліксіздік
себептерінің бірі шикізат келіп түсуінің тұрақты болмауы болып табылады.
Бұл шикізатты тұтынудың тәуліктік нормасынан кейде 30-50 есе көп сатып
алуына әкеп соғады. Яғни көптеп төлеу орын алады, сондықтан, көп айналым
қаражаттар қажет.6
Кәсіпорын айналым қаражаттарын талдау жүйесінде негізгі орынды олардың
ағымдық жағдайын және пайдалану интенсивтілігі мен экстенсивтілік
көрсеткіштерін зерттеу болып табылады.
2-Сурет. Кешенді экономикалық талдау жүйесінің схемасы
3-Сурет. Айналым капиталын талдау
Капитал жағдайын, қозғалысын және оның қызметінің нәтижелігін
бейнелейтін коэффиенттерді есептеу кезінде қолданылатын баланстық әдістер
қаржылық бухгалтерлік есеп мәліметтеріне негізделеді. Бұл жағдай ақпаратты
қолданудың нақтылығы жағынан маңызды болып келеді, өйткені кәсіпорынның
бухгалтерлік есебінде оның мүліктік, қаржылық жағдайы мен қызметінің
ақшалай көрінісіндегі нәтижелері бойынша мәліметтер құқықтық және шоттық
позициясынан жүйелі және нақты көрініс табады.
Кәсіпорын қызметінің шаруашылығында ағымдық активтердің барлығы
тұтынылмайды. Ақшалай қаражаттар кәсіпорынмен тікелей тұтынылмайды, ал
орнына тауарлар мен қызметтер алуға болады. Қысқа мерзімді қаржы салымдары
қаржы нарықтарында айналатын және кәсіпорын қызметінің барысында
тұтынылмайтын еркін ақшалай қаражаттар болып табылады. Сондықтан оларды
басқару операциялық менеджментке жатқызылмайды, бірақ ақшалай қаражаттарды
басқаруға қатысты болады. Ағымдық активтерді ақшалай қаражаттар мен қысқа
мерзімді қаржы салымдарының соммасына азайтып, операциялық менеджмент
компетенциясына жататын активтер бөлігін көрсететін таза ағымдық активтерді
аламыз. Сонда ағымдық пассивтерді (АП) қысқа мерзімді несиелер мен
қарыздар (ҚҚ) мөлшеріне азайтады және таза ағымдық пассивтер немесе жұмыс
капиталы пайда болады.
АП – ҚҚ = ЖҰМЫС КАПИТАЛЫ ( 1 )
Ақшалай қаражаттар, қысқа мерзімді қаржылық салымдар, қысқа мерзімді
несиелер мен қарыздар несие позициясында ескеріледі. Несиелік позиция –
кәсіпорын қызметін қаржыландыру үшін қолданылатын тартылған несиелердің
нақты соммасын көрсететін мөлшер.
Айналым қаражаттарының айналымын жылдамдату олардың өндірістік
циклінің барлық кезеңдерінде орналасқан уақытына байланысты болады.
Айналымның жылдамдауының маңызды резервтері қоймаларда іріктелетін
өндірістік қорларды сақтау кезеңінде жинақталған.
1.2 Айналым қаражаттарының құрамы мен құрылымы
Айналым қаражаттары - бұл кәсіпорындардың, бірлестіктердің, ұйымдардың
өндірістік қорларының бір өндірістік айналымда түгел тұтынылып және өзінің
құнын дайындалатын өнімге толық көшіретін бөлігі. Әдетте, өзінің табиғи
нысанын сақтамайды және аяқталғаннан кейін ақшалай нысанда қайтарылады.
Айналым қаражаттарының құрылымы деп барлық жиынтығындағы олардың бөлек
элементтерінің арақатынасын айтады. Кәсіпорындардағы айналым қаражаттарының
құрылымына талдау жасау және оны жетік білу маңызды мәселелерінің бірі
болып саналады. Себебі, белгілі бір шамада қаржы жағдайы кәсіпорын
қызметінің не ол, не бұл мезетін сипаттайды.
Кәсіпорында айналым қаражаттарының құрылымы тұрақсыз және көптеген
себептердің ықпалымен өзгеріп отырады. Әрбір нақты кәсіпорында айналым
қаражатының шамасы, олардың құрамы мен құрылымы, өндірістік сипаты мен
күрделілігіне, өндіріс кезеңінің ұзақтығына, оларды жеткізу жағдайына және
т.б. байланысты болады.
Айналым қаражаттары 2 бөлімнен тұрады:
- өндірістік айналым қорлары;
- айналыс қорлары;
Кесте-1. Айналым қаражаттары
Айналым қорлары Айналыс қорлары
Өнді-ріАяқтал-мағанБолашақ Қоймада- Жөнелтіл-геЕсептеу-лАқша және
стік өндіріс кезең ғы дайын н, бірақ ердегі т.б.
запас-т шығын-дарөнімдер ақысы ақша қаражат
ар ы төленбеген құралда-райналымы
тауарлар ы
Жоспарланған Жоспарланбаған
Өндірістік айналым қорлары – өндірістік процессте бір рет қолданылады
және өзіндік құнын толығымен өндіріетін өнімге аударады. Өндірістік айналым
қорлары өнеркәсіптегі айналым қорларының ең негізгі бөлігі болып табылады.
Олар барлық айналым қорларының өнеркәсіпте 70%, машина өндіру мен металл
өңдеуде 80% аса бөлігін құрайды.
Өндірістік айналым қорларына шикізат, негізгі және қосымша
материалдар, комплекттік бұйымдар, өндірісте аяқталмаған өнім, отын, тара
және басқа еңбек құралдары.
Өндірістік айналым қорлары мынадай топтарға бөлінеді:
- Өндірістік запастар. Оларға- шикізат, негізгі материалдардың, отынның,
қосалқы бөлшектердің қалдығы, бағасы 100 тенгеден кем құнсызданғыш
және тозғыш заттар, арнайы құрал- саймандар жатады.
- Аяқталмаған өндіріс. Оның ішінде өз ішінде шығарылған жартылай дайын
өнімдер.
- Болашақ кезеңдердің шығындары- жаңа өнімдерді әзірлеуге және игеруге
еткен шығындар.
Айналыс қорлары – запастағы дайын өнімдер, әлі бағасы төленбеген,
бірақ жөнелтілген тауарлар, есептеу құралдары және кассадағы ақша қорлары.
Сонымен, айналым қорлары-бұл өндірістік айналым қорлары мен айналыс
қорларын құруға арналған, кәсіпорынның ақша қорлары.
Кәсіпорынның айналым капиалының құрылымы әр түрлі себептерге
байланысты үнемі өзгеріп отырады.
Кесте-2. Кен өндіру өнекәсібінің айналым қаражаттарының құрылымы (мысал)
№ Айналым қаражаттарының элементтері Олардың үлестері,%
1 Өндірістік запастар 57
2 Аяқталмаған өндіріс және өзіндік өндірістегі 17
жартылайфабрикаттар
3 Болашақ кезеңдер шығындары. 8
Айналым қорлары (п.1+п.2+п.3). 82
4 Қоймадағы дайын өнімдер. 5
5 Жөнелтілген, бірақ ақысы төленбеген тауарлар. 7
6 Есептеулердегі ақша құралдары. 4
7 Банк мекемелеріндегі шот есептеріндегі және
кассалардағы ақша қорлары. 2
Айналыс қорлары (п.4+п.5+п.6+п.7). 18
Айналым қаражаттары 100
Кәсіпорынның айналым қаражаттары құрылымын білу өте маңызды, өйткені
ол белгілі бір мөлшерде, сол уақыттағы немесе басқа уақыттағы кәсіпорын
жұмысының қаржылық жағдайын көрсетеді. Мысалы, дебиторлық қарыздың шектен
тыс өсуі, қоймадағы дайын өнімнің, аяқталмаған өндірістің өсуі кәсіпорынның
қаржылық жағдайының төмендеуін көрсетеді. Дебиторлық қарыз айналымнан
құралдарды алып, оны өз айналымында қарыз дебиторлар қолданады. Аяқталмаған
өндіріс көлемінің, қоймадағы дайын өнім көлемінің ұлғаюы айналымнан
құралдардың алынғанын, сату көлемінің төмендегенін көрсетеді.
Әр түрлі саладағы кәсіпорындардың айналым қаражаттары құрылымы манадай
жәйттерді бірдей қажет етпейді:
- Кәсіпорын спецификасы. Өндірістік циклы ұзақ кәсіпорындарда
аяқталмаған өндірістің көлемі айтарлықтай жоғары болуы мүмкін; тау-кен
өнеркәсібінде болашақ кезең шығындары. Өндіріс процесі тез
кәсіпорындардың қоймадаңы тауарлар запасының үлес салмағы жоғары
болады;
- Дайын өнім сапасы. Егер кәсіпорын сұранысқа ие болмайтын, сапасы төмен
өнім өндірсе, онда бір мезетте қоймадағы тауар запасы көлемі ұлғаяды;
- Мамандану деңгейі;
- Ғылыми-техникалық прогрессті жеделдету. Бұл фактор айналым
құралдарының құрылымына барлық элементтері бойынша әсер етеді. Егер,
кәсіпорынға отынды аз жұмсайтын қондырғы қондырса, қалдықсыз жұмыс
жасайтын болса, онда айналым құралдары құрылымында өндірістік запастар
көлемі күрт азаяды;
Айналым қаражаттары құрылымына басқада факторлар әсер етеді. Бірақ
факторлар ұзақ уақытты және қысқа уақытты болатындығын білген маржан.
Айналым қорларының құрамы мен құрылымын 4 белгісі бойынша анықтайды:
- Айналым сферасы;
- Элементтері;
- Норма ауытқуы;
- Қаржыландыру көздері;
Айналым сферасына байланысты айналым қорлары өндірістік айналым
қорлары (өндіріс сферасы), айналыс қорлары (айналыс сферасы) болып
бөлінеді.Айналым қорлары айналыс сферасында да, өндірістік сферасында да
бір мезгілде, айналымның үш стадиясынан өте, қызмет етеді: жабдықтау,
өндіру, өткізу.
Кәсіпорын жұмысында айналым қаражаттары үш сатыдан өтеді:
Ақша сатысы. Мұнда ақша өндірістік запастарға айналады. Яғни,
кәсіпорын өз ақшасына шикізат немесе материалдар сатып алады.
Жабдықтаушылардың счеттарын төлейді және жабады.
Өндірістік сатысы. Өндірістік запастар бірінші аяқталмаған өндіріске
айналады, одан кейін дайын өнімге айналады.
Тауарлық сатысы. Дайын өнім сатылады, нәтижесінде айналым қорлары
өндіріс саласынан айналыс аясына, қайтадан ақшалай нысанына келеді. Бұл
қаржылар жаңадан еңбек құралдарын алуға жұмсалып, жаңа ауыспалы айналымға
шығады.
Айналым қорларының әр бөлігі әр түрлі мағынаға ие және өндірістік
шаруашылық қызметінде әр түрлі қолданысқа ие, сондықтан олар мынадай
элементтерге сыныпталады:
1. Өндірістік запастар (шикізат, негізгі материалдар, сатып алынған
жартылайфабрикаттар, қосымша материалдар, отын, тара, запасты
бөлшектер, арзан және тез тозатын құралдар).
2. Аяқталмаған өндіріс және жеке өндіріс жартылайфабрикаттары.
3. Болашақ кезеңдер шығындары.
4. Айналым қорлары (п.1+п.2+п.3).
5. Қоймадағы дайын өнімдер.
6. Жөнелтілген, бірақ ақысы төленбеген тауарлар.
7. Есептеулердегі ақша құралдары.
8. Банк мекемелеріндегі шот есептеріндегі және кассалардағы ақша
қорлары.
9. Айналыс қорлары (п.4+п.5+п.6+п.7).
10. Айналым қаражаттары (п.1+п.2+п.3+ п.4+п.5+п.6+п.7).
Аяқталмаған өндірістің құны оны өндіруге кететін шикізаттың (негізгі
және қосымша материалдардың, отын, энергия, су) құнына, амортизация,
жұмысшыларға бқлінген еңбекақы суммасына байланысты анықтайды.
Өнеркәсіп өндірісте сатып алынған жартылайфабрикаттармен қоса өзіндік
өндірістегі жартылайфабрикаттардыда қолданады, олар табиғатына қарай
аяқталмаған өнімге жақын келеді.
Кәсіпорынның айналым қаражаттарының негізгі бөлігін – тауарлы-
материалды қор құрайды:
- шикізат
- материалдар
- аяқталмаған өндіріс
- дайын өнім
- тауарлар;
Тауарлы-материалды қор кәсіпорынның активтерінің негізгі бөлігі болып
саналады. Өйткені олар сатудан түскен ақшаның негізгі көзі болып саналады.
Оларды бағалау және есептеу кәсіпорынның қаржы- шаруашылық нәтижесіне үлкен
әсерін тигізеді. Тауарлы-материалды қорды басқару үшін оларды бағалау
жұмысы жүргізіледі. Ал бағалау үшін 4 үдіс пайдаланылады:
1.Тауарлы-материалды қорды өткізудің таза құны бойынша бағалау. Осы
әдіс тауарлы-материалды қордың өзіндік құны жоғалған кезде қолданыылады.
Себептері:
- Тауарлы-материалды қор берілгендері жоғалған кезде;
- Олар ескірген кезде;
- Тауарлы-материалды қордың бағасы төмендеген кезде.
Бұл әдіс өте аз айдаланылады.
Т.м.қ. өткізу таза құны=болжамды шамамен
құрылған сатубағасы;
2. Орташа өлшемді құнды есептеу әдісі бойынша: тауарлы-материалды құн
нақты мерзімде түскен заттардың орташа құнын есептеу бойынша анықталады.
3. ФиФО әдісі. Бірінші сатып алынған бағалары өткізілген тауарлардың
өзіндік құнына пайда. Басқаша айтқанда бірінші сатып алынатын бағалары
бойынша анықталады.
4. ЛиФО әдісі. Соңғы сатып алынған тауарлар бағалары өткізілген
өзіндік құнында пайдаланылады.
Норма ауытқуына байланысты айналым құралдары мөлшерленген айналым
қаражаттары (тауарлы-материалды құндылықтар запасындағы) және
мөлшерленбеген айналым қаражаттары (дебиторлық қарыздар, есептеулердегі
құралдар, банк мекемелеріндегі шот есептеріндегі және кассалардағы ақша
қорлары) болып бөлінеді.
Жоғары тиімділік пен ритмділік көбіне айналым құралдарының (аналым
құралдары, айналыс құралдары) оптимальді көлеміне байланысты болады.
Сондықтан айналым қаражаттарын мөлшерлеу процесі үлкен маңызға ие.
Айналым қаражаттарының мөлшері, әрқашан кәсіпорынның жұмысына қажетті,
олардың минимальді есепті сомасын құрайды. Шикі заттың фактілі запастары,
ақша қаражаттары және т.б. мөлшерден жоғары немесе төмен немесе оған сәйкес
болуы – бұл ағымдағы қаржылық қызметтің ең өзгергіш көрсеткіштерінің бірі
болып табылады.
Айналым қаражаттарының мөлшерінің толмауы өндірістің қысқаруына,
өндірістік программанның және өнімді өткізудің орындалмауына әкеп
соқтырады.
Мөлшерден көп запастар айналымнан ақша қаражаттарын бөледі, материалды-
техникалық жабдықтардың жетіспеушілігін көрсетеді, Өнімді өткізу мен
өндіріс процесінің ритмсіздігін көрсетеді. Бұл ресурстарды тиімсіз немесе
жеткіліксіз пайдалануға әкеледі.
Айналым қаражаттарын өндірістік айналым және айналыс қорлары
запастарына авансталған ақшалай қаражат ретінде қарастыру бұл категорияның
толық экономикалық мәнін ашпайды. Ол ақшалай қаражаттың белгілі бір сомасын
аванстаумен қатар бұл запастарға өндіріс үрдісінде өндірілетін қосымша өнім
құны авансталу үрдісі болатынын ескермейді. Сондықтан рентабельді
кәсіпорындарда қорлар айналымы аяқталғаннан кейін авансталған айналым
қаражаттары сомасы түскен пайданың белгілі бір сомасына өседі. Рентабельді
емес мағынада ақшалай қаражаттар деп атауға болмайды. Өндірістегі және
айналыстағы қаражаттарды ақшамен шатастыруға болмайды. Жиынтық құн ақша
нысанында авансталады және өндіріс пен айналыс үрдісінен өтіп, қайтадан осы
нысанды иемденеді. Ақшалай қаражаттар қаражаттар қозғалысында делдал болып
табылады. Ақшамен көрсетілген жиынтық құн тек арасында ғана және
бөліктермен нақты ақшаға айналады. Сөйтіп, айналым қаражаттары минималды
қажетті мөлшердегі айналыс қорлары мен өндірістік айналым қорларының
жоспарлы құрылуы мен қолданылуы үшін ақшалай нысандағы авансталатын құн
болып табылады. Ол кәсіпорынның өндірістік бағдарлама мен есептесуді
уақтылы жүзеге асыруын қамтамасыз етеді. Бірінші суретте (4-Сурет)
кәсіпорынның айналым қаражаттарының схемасы көрсетілген.
4-Сурет. Айналым қаражаттарының схемасы
Кәсіпорынның айналым қаражаттары екі функция атқарады: өндірістік және
есептік. Өндірістік функцияны орындай отырып, айналым қаражаттары
өндірістік айналым қаражаттарына авансталады, өндірістік үрдістің
үздіксіздігін қамтамасыз етеді және өзінің құнын өндірілген өнімге
көшіреді. Өндірістің аяғында айналым қаражаттары айналыс қорлары түрінде
айналыс сферасына өтеді. Онда олар екінші функциясын атқарады, бұл
функцияның мәні – айналым қаражаттарының тауарлы формадан ақшаға айналуы
және айналыстың аяқталуы. 3, 64-65б
Айналым капиталы компоненттерінің сыныпталуы мынадай белгілері бойынша
жүзеге асырылуы мүмкін:
- ликвидтілік дәрежесі бойынша;
- өндірістегі функционалдық ролі бойынша;
- капиталды орналастыру тәуекелі дәрежесі бойынша;
- қаржыландыру көздері бойынша бойынша.
Айналым капиталының мөлшері тек өндірістік үрдістің қажеттіліктерімен
ғана емес, сонымен қатар кездейсоқ факторлармен де анықталады. Сондықтан
айналым капиталын тұрақты және ауыспалы деп бөлуге болады.
Тұрақты айналым капиталы ақшалай қаражаттардың, дебиторлық
қарыздардың, өндірістік қорлардың белгілі бір бөлігі болып табылады.
Операциялық цикл кезінде оларға деген қажеттілік салыстырмалы түрде
тұрақты. Бұл кәсіпорынның тұрақты қарауындағы уақыттық параметрлермен
орташаландырылған ағымдық активтердің мөлшері. Ауыспалы айналым капиталы
категориясы ең ауыр кезеңдерде немесе сақтандыру қоры ретінде қажет
етілетін қосымша ағымдық активтерді көрсетеді. Мысалы, қосымша өндірістік-
материалдық қорларға деген қажеттілік маусымдық өткізу кезіндегі сатудың
жоғары деңгейін қадағалап отырумен байланысты болуы мүмкін.
1.3 Кәсіпорынның айналым қаражаттарының айналысы
Айналым қаражаттардың айналымдылығы жылдамдату үлкен шығыстарды талап
етпейді және өндіріс пен өнімді өткізу көлемдерінің өсуіне әкеледі. Бірақ
инфляция айналым қаражаттарын жылдам құнсыздандырады, олардың көп бөлігін
кәсіпорын шикізат пен отын-энергиялық ресурстарды сатып алуға жұмсайды,
сатып алушыларды төлемеуі қаражаттардың маңызды бөлігін айналымнан алып
тұрады.
Кәсіпорында айналым капталы ретінде ағымдағы активтер қолданылады.
Айналым капитал ретінде қолданылатын қорлар белгілі кезеңге өтеді. Өтімді
активтер дайын өнімге айналдырылатын алғашқы материалдарды сатып алуға
жіберіледі; өнім несиеге сатылады, ал бұл жағдай дебиторлар шотын
қалыптастырады; дебитор шоттары төленіледі, олар өтімді активтерге
айналады.
Айналым капитал қажеттіліктеріне пайдаланылмайтын кез келген қорлар
пассивтерді төлеуге жұмсалады. Бұдан басқа, олар негізгі капитал сатып
алуға жұмсалуы немесе меншік иелеріне табыс ретінде төленілуі мүмкін.
Айналым капиталын үнемдеу әдістерінің бірі, яғни оның айналымдылығын
арттыру әдісі өндірістік қорларды басқаруды жетілдіру болып табылады.
Кәсіпорын өндірістік қорларды жасауға қаражаттар бөлетіндіктен, сақтау
шығындары тек қойма шығыстарымен ғана байланысты емес, сонымен бірге
тауарлардың бүліну немесе ескіру тәуекелімен, капиталдың уақытша құнымен,
яғни тәуекелдің эквивалентті деңгейіндегі басқа инвестициялық мүмкіндіктер
нәтижесінде алынуы мүмкін табыс нормасымен байланысты.
Кез-келген көлемде, белгілі бір түрде ағымдағы активтерді сақтаудың
экономикалық және ұйымдастырушылық-өндірістік нәтижелері берілген актив
түрі үшін арнайы сипатқа ие. Дайын өнімнің үлкен қоры күтілмеген жоғары
сұраныс жағдайында өнім жеткіліксіздігі мүмкіндігін төмендетеді.
Шикізат пен материалдардың үлкен қоры кәсіпорынды өндіріс процесінің
тоқталуымен байланысты сәйкес запастардың күтілмеген жеткіліксіздігінен
және қымбат материал-ауыстырушыларды сатып алудан құтқарады. Шикізат пен
материалдарды сатып алуға тапсырыстың жоғары болуы үлкен қорлардың пайда
болуына әкелумен бірге, жабдықтаушылырдың бағасын төмендету мүмкіндігін де
береді. Сол себептер салдарынан кәсіпорын дайын өнімнің жеткілікті қорының
бар болуын қалайды, ол өндірісті экономды басқару мүмкіншілігін тудырады.
Осының нәтижесінде кәсіпорын өзі өз клиенттеріне жеңілдіктер ұсына алады.
Айналым қаражаттарының айналымдылығын жоғарылату қорларды сақтаумен
байланысты шығындар мен нәтижелердің анықталуына және қорлар мен
шығындардың дұрыс балансына әкеледі. Айналым қаражаттарының айналымдылығын
жылдамдату үшін кәсіпорында келесілерді жасау қажет:
- қажетті материалдарды сатып алуды жоспарлау;
- қатаң өндірістік жүйелерді жүргізу;
- қазіргі кезеңгі қоймаларды пайдалану;
- сұранысты болжауды жетілдіру;
- шикізат пен материалдарды тез жеткізу.
Айналым капиталының айналымдылығын жылдамдатудың екінші жолы
дебиторлар шотын төмендетуге негізделеді.
Дебиторлық қарыз деңгейі көптеген факторлармен анықталады: өнім түрі,
нарық сыйымдылығы, нарықта берілген өнімнің тарау деңгейі, кәсіпорында
қабылданған есептесу жүйесі және т.б. Дебиторлық қарызды басқару ең алдымен
есептесулердегі қаражаттардың айналымдылығын бақылауды ұсынады. Динамикада
айналымдылықтың жылдамдауы жағымды беталыс ретінде қарастырылады.
Потенциалды сатып алушыларды таңдау мен келісімшартта қарастырылатын
тауарлар үшін төлемінің шарттарын анықтау маңызды мәнге ие.
Таңдау формальды критерийлер көмегімен жүргізіледі: өткен кезде төлем
тәртібін сақтау, сатып алушы сұрайтын тауар көлемі үшін төлем бойынша оның
болжамды қаржылық мүмкіндіктері, ағымдағы төлемқабілеттілік деңгейі,
қаржылық тұрақтылық деңгейі, сатушы кәсіпорынның экономикалық және қаржылық
жағдайы (тауарларының бар болуы, ақшалай қаражатқа қажеттілік деңгейі және
т.б.).
Тұрақты клиенттердің тауарлар үшін төлемі жиі несие бойынша
жүргізіледі, несие шарттары көптеген факторларға байланысты болады.
Экономикалық дамыған елдерде 210 толық 30 сызбасы кең тараған. Оның
мәні:
- сатып алушы алынған тауар үшін несиелеу кезеңінің басынан он күн
ішінде төлем жүргізсе, екі пайыздық жеңілдік алады;
- несиелік кезеңнің 11-ші күнінен 30-шы күніне дейін төлем жүргізілсе,
сатып алушы тауардың толық құнын төлейді;
- бір ай ішінде тауар үшін төлем жүргізілмесе, сатып алушы қосымша
айыппұл төлеу тиіс болады, оның мөлшері төлем кезіне байланысты
өзгеруі мүмкін.
Қарызды өтеу мақсатымен дебиторларға әсер етудің ең қолданылмалы
әдістері хаттар жіберу, телефондық қоңыраулар, персоналды ресми сапарлар,
арнайы ұйымдарға қарыздарды сату (факторинг) болып табылады.
Кәсіпорындағы қаражат қозғалысын жүйелі есепке алу, бақылау және
талдау жүргізу, алдағы периодта және ағымдағы қаржылық тұрақтылық пен төлем
қабілеттілік маңызды болып саналады.
Ақша ағындарын басқарудың негізгі мақсаты-келіп түскен және төленетін
ақша қаражат көлемін баланстау арқылы, фирманың қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз ету.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау үшін келесі көрсеткіштер
маңызды болып келеді:
- тауарларды (жұмыс, қызмет, өнім) сатудан табыс;
- табыс;
- ақша қаражаттар ағыны.
Бұл көрсеткіштердің динамикасының бір жыл аралығында өзгеруі, оның
белгілі бір уақыт (жыл, тоқсан, ай) аралығындағы жұмысының нәтижесіне
байланысты болады. Егер, төлемсіздік орын алған жағдайда кәсіпорынның әр
түрлі қызметтерден түсетін ақша қаражаты бірінші маңыздылықты иеленеді.
Егер ақша ағынының түсуі шығыннан жоғарыласа, онда кәсіпорын ағындағы және
перспективасының дамуына әсер ететін бәсекелестік қабілетке ие болады. Бұл
дегеніміз уақытша бос ақша қаражатын бизнес салаларына сала отырып пайда
табу. Ал егер фирма пайда табатын болса, онда оның төлем қабілеттілігі
жоғары деңгейде болады.
Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін сипаттайтын түсініктерге
мыналар жатады:
1. тауарды (өнімді, жұмысты, қызметті) сатудан түсетін табыс;
2. сатудан түсетін табыс;
3. әртүрлі қызыметтен түсетін қаражаттар: тауарды (өнімді, жұмысты,
қызыметті) және басқа мүлікті сатудан түсетін табыс; несие,
қарыздар және алынатын аванстар; қаржылық салымдар бойынша
дивидендтер, проценттер; мақсатты қаржыландыру.
4. ағымдағы және инвестициялық шығындарды жабуда пайда болатын
қаражаттар; мемлекеттік бюджеттік емес қорларға төлемдер; бағалы
қағаздар бойынша дивидендтер мен проценттер төлеу және т.б.
5. ақша қаражаттарының таза ағыны – барлық түскен және бөлінген
қаражаттардың арасындағы айырмашылық.
Ақша қаражат ағыны – бұл фирманың жоспарланған немесе есеп беру период
аралығында жинақталатын және төленетін ақшалай қаражат көлемі болып
табылады.
Ақша қаражат ағынын басқару келесі аспектілерді қосады:
- Қаражат қозғалысын есепке алу;
- Барлық қаражат ағынын талдау;
- Ақша қаражат қозғалысын бюджеттік құру;
- Ақша қаражат қозғалысын бюджетін қолдануға бақылау.
Келесі суретте кәсіпорындағы ақшалай қаражаттың қозғалысы көрсетілген.
5-Сурет. Кәсіпорындағы ақшалай қаражаттың қозғалысы
Жалпы қаржылық ағын және олардың элементтері қаржылық басқарудың
объектісі болып табылады.
1.4 Айналым қаражаттарын қалыптастыру көздері
Кәсіпорындардың айналым қаражаттары айналымның барлық сатылары
өндірістің материалдық және ақшалай ресурстарға қажеттіліктерін
қанағаттандыруға, есептесулердің өз уақытылығын қамтамасыз етуге, айналым
капиталын пайдаланудың тиімділігін жоғарылатуға, айналым қаражаттарының
үздіксіз қозғалысын қамтамасыз етуге бағытталған. Айналым қаражаттарын
қаржыландырудың көздері меншікті және қаржылық болып бөлінеді. Меншікті
қаражаттар қорлардың айналымын ұйымдастыруда маңызды рольді иемденеді.
Себебі коммерциялық негізде қызмет ететін кәсіпорындар істі рентабельді
жүргізу үшін және қабылдайтын шешімдеріне жауапкершілікке тартылуы үшін
белгілі бір деңгейдегі мүліктік және оперативтік тәуелсіздікке ие болуы
қажет.
Айналым қаражаттарының қалыптасуы кәсіпорынның құрылуы кезінде,
дәлірек айтсақ, жарғылық қорының құрылуы кезінде жүзеге асады. Бұл жағдайда
қалыптасудың көзі ретіде кәсіпорын құрылтайшыларының инвестициялық
қаражаттары алынады. Қызмет процесінде айналым қаражаттарының толықтырылу
көзі болып түскен пайда және меншікті қаражаттарға теңестірілген тұрақты
пассивтер табылады. Бұл қаражаттар кәсіпорын иелігінде болмайды, бірақ
үнемі айналыств болады. Бұндай қаражаттар айналыс капиталының минималды
қалдығы сомасының қалыптасу көзі ретінде қолданылады. Оларға мыналарды
жатқызуға болады: кәсіпорын жұмысшыларының айдан айға өтетін минималды
еңбекақы төлемі, шығындарды жабуға арналған резервтер, бюджет және
бюджеттік емес ұйымдар алдындағы минималды қарыздар, кредиторлар
қаражаттар.
Еңбекақы бойынша минималды қарызды есептеген кезде еңбекақыны
есептеген және оны төлеген күндер аралығындағы кезең анықталады. Содан
кейін бір күндік еңбекақы мөлшері анықталып, ол кәсіпорын айналысы
есебіндегі минималды күндер санына көбейтіледі. 5, 800б
Шығындарды және төлемдерді жабуға арналған резервтер құрамында жөндеу
және демалыс күндері үшін төлемдер қоры қалыптасады. Бөлініп отыратын
қаражаттар тең үлестермен ай сайын осы резервтерге түсіп отырады, ол
бухгалтерлік есеп шоттарында өз көрінісін табады. Демалыс күндері үшін
төлемдер қоры резерві жұмысшының демалысқа кеткен күнінен бастап
қолданылады. Демалыс төлемдерін есептеу және төлеу күндерінің арасында
белгілі бір уақыт мерзімі өтетіндіктен мөлшері тұрақты болып табылатын
ақшалай қаражаттар қалдығы қалыптасады. Бұл қалдық келе жатқан кезеңдегі
еңбекақы қоры өсімін есепке ала отырып, минималды қарыз ретінде есептеледі.
Бұл резервті қалыптастыру жөніндегі шешімді кәсіпорын өз бетімен
қабылдайды. Жөндеу қоры да кәсіпорын шешімімен құрылады және негізгі
өндірістік қорларды жөндеу жұмыстары бойынша төлемдерді жүргізу кезінде
қолданылады. Жинақталған қаражаттардың жөндеуге шығындалуына дейін оларды
кәсіпорын айналыс капиталы ретінде қолдануы мүмкін.
Бюджет алдындағы минималды қарыздар есептелу мерзімі олардың төлену
мерзімінен бұрынырақ болатын салық төлемдері бойынша анықталады. Бұл
шаруашылық жүргізуші субъект болып табылатын кәсіпорын салығына, сонымен
қатар жұмысшылар мен қызметкерлердің бюджетке төлейтін табыс салығына
қатысты.
Меншікті және оларға теңестірілген қаражаттардан басқа айналым
капиталын қалыптастыру көзі ретінде кәсіпорынның кредиторлық қарызы да
алынуы мүмкін (кәсіпорынның иелігіндегі емес, бірақ уақытша оның
айналысындағы қаражаттар). Егер тұрақты міндеттемелерді жоспарлауға болатын
болса, ал кредиторлық қарызды есептесулердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Кәсіпорынның аҚШАЛАЙ қаражаттар АЙНАЛЫСЫН басқарудың теориялық негіздері
1.1 Кәсіпорынның айналым қаражаттарын басқарудың мәні
... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Айналым қаражаттарының құрамы мен құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Кәсіпорынның айналым қаражаттарының айналысы
... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.4 Айналым қаражаттарын қалыптастыру көздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2. КӘСІПОРЫННЫҢ АЙНАЛЫМ ҚАРАЖАТТАРЫН БАСҚАРУ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ (“АСТАНА
ТРЭЙД ИНТЕРНЭШНЛ” АҚ МЫСАЛЫНДА)
2.1 Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын талдау
... ... ... ... ... ..24
2.2 Кәсіпорынның айналым капиталындағы жоспарлық
қажеттілігін анықтау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 27
3. КӘСІПОРЫННЫҢ АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРЫН БАСҚАРУ СТРАТЕГИЯСЫН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Айналым қаражаттарын қолдану тиімділігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
КІРІСПЕ
Қоғамымыз “Қазақстан – 2030” стратегиясында ұзақ мерзімді мақсат
ретінде нарықтық экономиканы дамытуға негізделген экономикалық өсу,
денсаулық сақтау, білім беру, халықтың әл-ауқаты мен жағдайын көтеру
салаларын дамытуды алдына қойған. Қазақстан әлемдік тауарлар, қызметтер,
еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар рыногынын
шын мәнінде ажырағысыз да серпінді бөлігіне айналуы үшін біз бірнеше
міндеттерді шешуіміз тиіспіз. Ол міндеттерді бірі-экономиканың тұрлаулы
дамуын жай қамтамасыз етіп , ұстап тұру емес, оның өсуін басқару.
Экономиканың тұрақты дамуы бізге реформалардың әлеуметтік бағытталығын
күшейтуге мүмкіндік береді.-деп айтып кеткен еді Республикамыздың
Президенті Н.Ә.Назарбаев 2010ж. Қазақстан халқына арналған Жаңа әлемдегі
жаңа Қазақстан атты Жолдауында. 1, 4-5 б
Қоғамдағы келісім-шарттық қатынастарды дамыту мен жеке меншік
институтын нығайту үшін қосымша заңнамалық және әкімшілік шаралар, сондай-
ақ даулар мен төрелік ету рәсімдерін тәуелсіз тұрғыда қарау жүйесін дамыту
қажет. Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры халықтың кәсіпкерлік әлеуеті мен
бастамашылығын іске асыруға тырысқан түрлі топтары үшін қаржы ресурстары
мен сараптама жасаудың нақты қайнарына айналуға тиіс. - деп Елбасы өзінің
2010ж. Қазақстан халқына арналған Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты
Жолдауында айтып кеткен. 2, 6-8 б
Еліміз тәуелсіздігін алғаннан бергі уақыттарда, әсіресе соңғы жылдары
экономикалық өсім жоғары қарқын ала бастады. Алғашқы кездегі қиындықтар
біртіндеп артта қалды. Қоғам өмірінің барлық салаларын дамыту арқылы
халқымыздың өркениет жүйесіндегі өмір сүріп жатқан басқа елдер тірлігімен
бірдей дәрежеге қол жеткізуге болатынын соңғы жылдар жемісінің нәтижелерін
байқатып отыр. Өмір сапасын және деңгейін көтеру экономикалық өсудің
нәтижесіне және оның жалпы жағдайына тәуелді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық экономикада бизнесті басқару
көптеген белгілермен ерекшелінеді. Біріншіден, кәсіпорынның жиынтық
ресурстарының ішінде ең маңызды ресурс ретінде қаржылық ресурстар
қолданылады. Екіншіден, қаржылық бейнедегі басқарушылық шешімдерді қабылдау
белгісіздік жағдайында жүргізіледі. Үшіншіден, кәсіпорынның нақтылы
тәуелсіздігі нәтижесінде негізгі мәселе ретінде қаржылық ресурстарды
анықтау және инвестициялық саясатты ықтималды жүргізу болып табылады.
Төртіншіден айналым капиталын тиімді пайдалану арқылы қаржылық жағдайды
жақсарту қажет болады, ақшалай қаражаттардың ролі де жоғары мәнге ие.
Кәсіпорында міндетті түрде ақшалай қаражаттар мен олардың
эквиваленттерінің болуы шарт. Ақшалай қаражаттарды тиімді басқару жүйесі
қаржы менеджметінде қаржылық циклды есептеумен, ақшалай қаражаттардың
қозғалысын талдаудан, ақшалай қаражаттарды болжамдаудан құралады. Осы
себептерге байланысты нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын қаржыны
басқаруда ақшалай қаржаттарды басқарудың мәселелері өзекті болады.
Курстық жұмыстың мақсаты – кешенді талдау негізінде кәсіпорынның
айналым қаражаттарын басқару тиімділігін жоғарылату бойынша шараларды
жүзеге асыруға ұсыну.
Курстық зерттеудің басты мақсатына жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- Астана Трэйд Интернэшнл акционерлік қоғамының айналым
қаражаттарының жағдайын және қолдану тиімділігін бағалау;
- Астана Трэйд Интернэшнл акционерлік қоғамының меншікті айналым
қаражаттары мен ағымдық қаржылық қажеттіліктерін басқару тиімділігін
бағалау;
- айналым капиталын басқаруды жетілдіру жолдары мен резервтерін
іздестіру.
Зерттеу объектісі – Астана Трэйд Интернэшнл акционерлік қоғамының
айналым қаражаттары.
Зерттеу пәні – кәсіпорынның айналым капиталын басқару.
Курстық жұмыстың әдістемелік негізін қаржылық талдаудың әдістері
құрады: бухгалтерлік есептің көлденең және тік талдауы; статистикалық
мәліметтерді жинау мен топтау; динамика қатарларын талдау; кәсіпорынның
айналым қаражаттарын басқарудың қазіргі заманғы әдістері; кәсіпорынның
ағымдық қаржылық қажеттіліктерін басқару.
Зерттеудің ақпараттық негізін кәсіпорынның бухгалтерлік және қаржылық
есептілігінің мәліметтері, кәсіпорынның ішкі нормативті-техникалық
құжаттары, мерзімді баспа құралдарының ақпараттары, қаржылық менеджмент
саласындағы отандық және шетелдік мамандардың оқулықтары құрайды.
Курстық жұмыс кіріспеден, үш маңызды бөлімдерден, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан құралады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі айқындалады, мақсаттар мен
алдына қойылатын мәселелер қалыптастырылады, зерттеудің объектісі мен пәні,
әдістемелік және ақпараттық негіз анықталады, сонымен қатар зерттеудің
тәжірибелік маңыздылығы көрсетіледі.
Бірінші бөлімде кәсіпорынның айналым қаражаттарын басқарудың теориялық
негіздері келтірілген; олардың қаржыландару көздері мен нарықтық
экономикадағы рөлі көрсетілген, кәсіпорындағы айналым қаражаттарын
ұйымдастыру мәселері және олардың қазіргі қазақстандық жағдайлардағы қызмет
ету ерекшеліктері аталған.
Курстық жұмыстың екінші бөлімі айналым қаражаттарын басқару мен
талдаудың әдістемелік аспектілеріне арналған: қаржылық талдау негізінде
кәсіпорынның айналым қаражаттарына деген жоспарлы қажеттілігі анықталған;
көрсеткіштердің динамикасы бағаланған; іскерлік белсенділік коэффиценттері
анықталып, олардың айналым қаражаттары жағдайына әсері көрсетілген.
Үшінші бөлімде қойылған мақсаттар шегінде кәсіпорынның айналым
қаражаттарын басқару механизмін жетілдіру бойынша тәжірибелік ұсыныстар
ойластырылған.
1. Кәсіпорынның аҚШАЛАЙ қаражаттар АЙНАЛЫСЫН басқарудың теориялық
негіздері
1.1 Кәсіпорынның айналым қаражаттарын басқарудың мәні
Айналым қаражаттары кәсіпорын мүлкінің құрамдас бөлігі
болып табылады. Оларды пайдаланудың жағдайы мен тиімділігі кәсіпорынның
табысты қызметінің негізгі шарты болады. Нарықтық қатынастардың дамуы
оларды ұйымдастырудың жаңа жағдайларын анықтайды.
Инфляция, төлемсіздік және басқа да дағдарыстық құбылыстар
кәсіпорындарды айналыс қаражаттарына қатысты өз саясатын өзгертуге,
толықтырудың жаңа қайнар көздерін іздеуге, оларды пайдаланудың тиімділік
мәселесін зерттеуге мәжбүр етеді. Өндірістің материалдық негізі болып еңбек
өнімі ретіндегі өндірістік қорлар табылады. Қызмет көрсету процесі
барысында еңбек өнімдері мен еңбек құралдары әрқалай және әртүрлі дәрежеде
өндірілетін өнім құнына өз құнын тасымалдайды. Осының арқасында өндірістік
қорлардың негізгі және айналыс қорларына бөлінуі дәлелденеді. Айналымдағы
өндірістік қорлар өндіріс саласына қызмет етеді және бір өндірістік цикл
процесінде бастапқы түрін өзгертіп, дайын өнім құнына өз құнын
тасымалдайды. Өз айналымында айналым қорлары кезек-кезек ақшалай,
өндіргіштік және тауарлық форманы иеленеді, бұл олардың өндірістік қорлар
мен айналыстағы қорларға бөлінуіне сәйкес келеді. 1
Айналымдағы өндірістік қорлар өндіріске қажетті шикізат қорлары,
негізгі және қосымша материалдар, стаып алынатын жартылай фабрикаттар мен
қосымша өнімдер, жағармай, жөндеу жұмыстары үшін керекті бөлшектер, аз
құнды және тез тозатын бұйымдар, аяқталмаған өндіріс ретінде болады. 2
Айналым қорларына мыналар кіреді: дайын өнім, ақшалай қаражаттар және
дебиторлық қарыздар.
Әрдайым қозғалыста бола тұра, айналымдағы өндірістік қорлар мен
айналыстағы қорлар қаражаттардың үздіксіз айналымын қамтамасыз етеді.
Кәсіпорындар қорларының айналымы шикізаттарды, материалдарды, жағармайды
және басқа да өндіріс құралдарын алуға ақша түрінде құнның авансталуынан
басталады- бұл айналымның бірінші кезеңі. Нәтижесінде ақшалай қаражаттар,
айналыс сферасынан өндіріс сферасына көшуді көрсете отырып, өндірістік
қорлардың түрін иеленеді. Сонымен қатар бұл жерде құн шығындалмайды,
авансталады, өйткені айналым соңында ол қайтадан қалпына келеді. Айналымның
екінші кезеңі өндіріс процесінде жүзеге асырылады, яғни еңбек күші,
құрамында тасымалданған және жаңа қалыптасқан құны бар жаңа өнімді жасап,
өндіріс құралдарын өндірістік тұтынуды жүзеге асырады. Авансталған құн
қайтадан өзінің түрін өзгертеді – өндірістіктен тауарлыққа ауысады.
Айналымның үшінші кезеңінде өндірілген дайын өнімді (жұмысты, қызметті)
өткізіледі және ақшалай қаражаттар алынады. Бұл кезеңде айналым қаражаттары
қайта өндіріс сферасынан айналым сферасына көшеді. Үзілген тауарлық айналым
жаңғыртылады, құн тауарлық түрден ақшалай түрге айналады. Өнімді
жұмыстарды, қызметтерді) дайындау мен өткізуге кеткен және өндірілген
өнімді (жұмыстарды, қызметтерді) жүзеге асырудан алынған ақшалай қаражаттар
соммасының айырмасы кәсіпорынның ақшалай жинақтарына теңеледі.
Бір айналымды жүзеге асырып болған соң, айналым қаражаттары жаңасына
көшеді. Айналым қаражаттарының тұрақты қозғалысы өндіріс пен айналымның
үздіксіз процесінің негізі болып табылады. Бұл айналыс қаражаттарының ең
маңызды қызметтері болып табылады – өндірістік.
Айналым қаражаттарына талдау жасау барысында айналым қаражаттарының
айналым жылдамдығына әсер ететін негізгі факторларды атап өту қажет.
Олардың негізгі факторлары 1-суретте көрсетілген.
1-Сурет. Айналым қаражаттарының айналымына факторлар әсері
Айналым қаражаттары өндіріс саласына, айналым саласына, халық
шарушылығындағы есеп жағдайларына, соныменен мемлекеттегі ақша айналысына
маңызды әсерін тигізетін негізгі қаржылық категориялардың бірі болып
табылады, олар екінші қызметті атқарады – есеп-төлемдік.2
Жасалатын айналымдағы өндірістік қорлардың және айналыстағы қорларының
қорларына ақшалай қаражаттардың авансталуы ретіндегі айналым қаражаттарының
анықтамасы бұл категорияның толық экономикалық мәнін ашпайды. Бұнда
айтылмаған жағдай: ақшалай қаражаттардың белгілі бір соммасын аванстаумен
бірге өндіріс процесінде жасалатын қосымша өнім құнын бұл қорларға аванстау
процесі жүзеге асады. Сондықтан рентабельді кәсіпорындарда қорлардың
айналымы аяқталғаннан кейін авансталған айналым қаражаттарының соммасы
алынған табыстың белгілі бір соммасына ұлғаяды. Табыстылығы төмен
кәсіпорындарды айналым қаражаттарының сомасы қорлардың айналымы
аяқталғаннан кейін шығындарға байланысты кемиді.
Соныменен, айналым қаражаттары кәсіпорынның өндірістік бағдарламаларды
және есептерді уақытылы орындауды жүзеге асыратын қажетті минималды
көлемдегі айналыстық өндірістік қорлар мен айналым қорларының жоспарлы
түзілуі үшін ақшалай түрдще авансталатын құн болып табылады. Айналым
қаражаттары ақшалай және материалдық ресурстарды қамтитындықтан, олардың
ұйымдастырылуы мен пайдалану тиімділігінен материалдық өндіріс процесі ғана
емес, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы да тәуелді болады. 2
Айналым қаражаттарын ұйымдастыру олардың тиімділігін жоғарлату
мәселелері кешенінде басты болып табылады. Айналым қаражаттарын ұйымдастыру
мыналарды қарастырады:
- Айналым қаражаттарының құрылымы мен құрамын ұйымдастыру;
- Айналым қаражаттарына деген кәсіпорынның қажеттілігін анықтау;
- Айналым қаражаттарын қалыптастыру көздерін анықтау;
- Айналым қаражаттарын пайдалану мен олармен айла-әрекеттер жасау;
- Айналым қаражаттарын пайдалану тиімділігі мен ақталуына
жауапкершілік. 3
Айналым қаражаттарының құрамы дегеніміз айналыстық өндірістік қорлар
мен айналым қорларын құрайтын элементтердің жиынтығы болады.
Айналым қаражаттарының элементтері болып мыналар табылады: шикізат,
негізгі материалдар мен сатып алынатын жартылай фабрикаттар, қосымша
материалдар, жағармай, жөндеу жұмыстарына арналған құралдар, құрал-
саймандар, шаруашылық инвентарь және тағы басқа аз құнды және тез тозатын
нәрселер, аяқталмаған өндіріс және өздері дайындаған жартылай фабрикаттар,
алдағы кезеңдегі шығыстар, дайын өнім, жеткізілген тауарлар, ақшалай
қаражаттар, дебиторлар, және тағы басқасы.
Жоспарлау, есептеу және талдау тәжірибесінде айналым капиталы келесі
ерекшеліктер бойынша сыныпталады:
1) Өндіріс процесіндегі функционалдық рөліне байланысты – айналыстық
өндірістік қорлар және айналым қорлары;
2) Бақылау, жоспарлау және басқару тәжірибесіне байланысты – қалыпқа
келетін және қалыпқа келмейтін айналым қаражаттары;
3) Айналым қаражаттарының қалыптасу көздеріне байланысты – меншікті
капитал және қарыздық айналым капитал;
4) Өтімділігіне (ақшалай қаражаттарға айналу жылдамдығына) байланысты
– жоғары өтімді қаражаттар, тез өтімді айналым қаражаттары және баяу
өткізілетін айналым қаражаттары;
5) Капиталды салу тәуекелінің дәрежесіне байланысты – салымдардың
минималды тәуекелі бар айналым қаражаттары, салымдардың аз тәуекелі бар
айналым қаражаттары, салымдардың орташа тәуекелі бар айналым қаражаттары,
салымдардың жоғары тәуекелі бар айналым қаражаттары;
6) Есеп стандарттары мен кәсіпорын балансында көрсетілуіне байланысты
– қорлардағы айналым қаражаттары, дебиторлық қарыз, қысқа мерзімді қаржылық
салымдар, ақшалай қаражаттар, тағы басқа айналым активтері;
7) Материалдық-заттай мазмұнына байланысты – еңбек құралдары, дайын
өнім мен тауарлар, ақшалай қаражаттар, шоттардағы қаражаттар. 4
Айналым қаражаттарының құрылымы деп айналым қаражаттарының жалпы
соммасындағы элементтердің арасындағы қатынасты атайды. 2
Айналым қаражаттарының құрылымы мен құрамы экономиканың әр түрлі
салаларында бірдей емес. Олар өндірістік, экономикалық және
ұйымдастырушылық тәртібіндегі көптеген факторлармен анықталады.
Сондықтан өнеркәсіптік кәсіпорындарға қатысты негізгі ерекшелік
олардың айналым қаражаттарында тауарлы-материалдық құндылықтар қорлары мен
дебиторлық қарыздың көн бөлікті алатыны болады. 5
Айналым қаражаттарын ұйымдастырудың негізгі қағидаларының бірі болып
нормалау табылады. Бұл қағиданы жүзеге асыру меншікті айналым
қаражаттарының қажетті көлемін экономикалық дәлдікпен анықтауға және соның
арқасында өндірістік және төлем-есептік қызметтерді табысты орындау үшін
қолайлы жағдайды туғызуға мүмкіндік береді. Айналым қаражаттарын
нормалаудан бас тарту болып табылатын жағымсыз қате тәжірибе – төлем –
есептік тәртіптің дағдарыстық жағдайының себептерінің бірі.
Айналым қаражаттарын дұрыс ұйымдастырудың маңызды қағидасы оларды
қатаң мақсатты бағыттылығы бойынша қолдану болып табылады. Шығындарды,
шаруашылықсыз негіздегі шығыстарды жабу, ссудалар бойынша жоғарғы банктік
пайыздарды төлеу, салық төлемдерін бюджетке аудару үшін өндірістік
айналыстан авансталған айналым қаражаттарын бөліп алу арқылы бұл қағиданың
бұзылуы төлем-есептік тәртіптің дағдарысына, бюджетке салық төлемдері
бойынша, еңбек ақы бойынша жұмысшылар мен қызметкерлер алдындағы,
жеткізілетін дайын өнім мен шикізат үшін жабдықтаушылар алдыңдағы
қарыздардың өсуіне әкелді.
Айналым қаражаттарын ұйымдастырудың негізгі қағидасы олардың сақталуын
қамтамасыз ету, рационалды пайдалану мен айналымдылығын жылдамдату болып
табылады. Кәсіпорынның айналым қаражаттарын ұйымдастыру статистикалық
мәліметтер, жедел және бухгалтерлік есеп негізіндегі зерттеулер мен ревизия
арқылы қолдану тиімділігі мен сақталуына жүйелі бақылауды қамтиды.
Көптеген кәсіпорындардағы айналым қаражаттарына деген жеткіліксіздік
себептерінің бірі шикізат келіп түсуінің тұрақты болмауы болып табылады.
Бұл шикізатты тұтынудың тәуліктік нормасынан кейде 30-50 есе көп сатып
алуына әкеп соғады. Яғни көптеп төлеу орын алады, сондықтан, көп айналым
қаражаттар қажет.6
Кәсіпорын айналым қаражаттарын талдау жүйесінде негізгі орынды олардың
ағымдық жағдайын және пайдалану интенсивтілігі мен экстенсивтілік
көрсеткіштерін зерттеу болып табылады.
2-Сурет. Кешенді экономикалық талдау жүйесінің схемасы
3-Сурет. Айналым капиталын талдау
Капитал жағдайын, қозғалысын және оның қызметінің нәтижелігін
бейнелейтін коэффиенттерді есептеу кезінде қолданылатын баланстық әдістер
қаржылық бухгалтерлік есеп мәліметтеріне негізделеді. Бұл жағдай ақпаратты
қолданудың нақтылығы жағынан маңызды болып келеді, өйткені кәсіпорынның
бухгалтерлік есебінде оның мүліктік, қаржылық жағдайы мен қызметінің
ақшалай көрінісіндегі нәтижелері бойынша мәліметтер құқықтық және шоттық
позициясынан жүйелі және нақты көрініс табады.
Кәсіпорын қызметінің шаруашылығында ағымдық активтердің барлығы
тұтынылмайды. Ақшалай қаражаттар кәсіпорынмен тікелей тұтынылмайды, ал
орнына тауарлар мен қызметтер алуға болады. Қысқа мерзімді қаржы салымдары
қаржы нарықтарында айналатын және кәсіпорын қызметінің барысында
тұтынылмайтын еркін ақшалай қаражаттар болып табылады. Сондықтан оларды
басқару операциялық менеджментке жатқызылмайды, бірақ ақшалай қаражаттарды
басқаруға қатысты болады. Ағымдық активтерді ақшалай қаражаттар мен қысқа
мерзімді қаржы салымдарының соммасына азайтып, операциялық менеджмент
компетенциясына жататын активтер бөлігін көрсететін таза ағымдық активтерді
аламыз. Сонда ағымдық пассивтерді (АП) қысқа мерзімді несиелер мен
қарыздар (ҚҚ) мөлшеріне азайтады және таза ағымдық пассивтер немесе жұмыс
капиталы пайда болады.
АП – ҚҚ = ЖҰМЫС КАПИТАЛЫ ( 1 )
Ақшалай қаражаттар, қысқа мерзімді қаржылық салымдар, қысқа мерзімді
несиелер мен қарыздар несие позициясында ескеріледі. Несиелік позиция –
кәсіпорын қызметін қаржыландыру үшін қолданылатын тартылған несиелердің
нақты соммасын көрсететін мөлшер.
Айналым қаражаттарының айналымын жылдамдату олардың өндірістік
циклінің барлық кезеңдерінде орналасқан уақытына байланысты болады.
Айналымның жылдамдауының маңызды резервтері қоймаларда іріктелетін
өндірістік қорларды сақтау кезеңінде жинақталған.
1.2 Айналым қаражаттарының құрамы мен құрылымы
Айналым қаражаттары - бұл кәсіпорындардың, бірлестіктердің, ұйымдардың
өндірістік қорларының бір өндірістік айналымда түгел тұтынылып және өзінің
құнын дайындалатын өнімге толық көшіретін бөлігі. Әдетте, өзінің табиғи
нысанын сақтамайды және аяқталғаннан кейін ақшалай нысанда қайтарылады.
Айналым қаражаттарының құрылымы деп барлық жиынтығындағы олардың бөлек
элементтерінің арақатынасын айтады. Кәсіпорындардағы айналым қаражаттарының
құрылымына талдау жасау және оны жетік білу маңызды мәселелерінің бірі
болып саналады. Себебі, белгілі бір шамада қаржы жағдайы кәсіпорын
қызметінің не ол, не бұл мезетін сипаттайды.
Кәсіпорында айналым қаражаттарының құрылымы тұрақсыз және көптеген
себептердің ықпалымен өзгеріп отырады. Әрбір нақты кәсіпорында айналым
қаражатының шамасы, олардың құрамы мен құрылымы, өндірістік сипаты мен
күрделілігіне, өндіріс кезеңінің ұзақтығына, оларды жеткізу жағдайына және
т.б. байланысты болады.
Айналым қаражаттары 2 бөлімнен тұрады:
- өндірістік айналым қорлары;
- айналыс қорлары;
Кесте-1. Айналым қаражаттары
Айналым қорлары Айналыс қорлары
Өнді-ріАяқтал-мағанБолашақ Қоймада- Жөнелтіл-геЕсептеу-лАқша және
стік өндіріс кезең ғы дайын н, бірақ ердегі т.б.
запас-т шығын-дарөнімдер ақысы ақша қаражат
ар ы төленбеген құралда-райналымы
тауарлар ы
Жоспарланған Жоспарланбаған
Өндірістік айналым қорлары – өндірістік процессте бір рет қолданылады
және өзіндік құнын толығымен өндіріетін өнімге аударады. Өндірістік айналым
қорлары өнеркәсіптегі айналым қорларының ең негізгі бөлігі болып табылады.
Олар барлық айналым қорларының өнеркәсіпте 70%, машина өндіру мен металл
өңдеуде 80% аса бөлігін құрайды.
Өндірістік айналым қорларына шикізат, негізгі және қосымша
материалдар, комплекттік бұйымдар, өндірісте аяқталмаған өнім, отын, тара
және басқа еңбек құралдары.
Өндірістік айналым қорлары мынадай топтарға бөлінеді:
- Өндірістік запастар. Оларға- шикізат, негізгі материалдардың, отынның,
қосалқы бөлшектердің қалдығы, бағасы 100 тенгеден кем құнсызданғыш
және тозғыш заттар, арнайы құрал- саймандар жатады.
- Аяқталмаған өндіріс. Оның ішінде өз ішінде шығарылған жартылай дайын
өнімдер.
- Болашақ кезеңдердің шығындары- жаңа өнімдерді әзірлеуге және игеруге
еткен шығындар.
Айналыс қорлары – запастағы дайын өнімдер, әлі бағасы төленбеген,
бірақ жөнелтілген тауарлар, есептеу құралдары және кассадағы ақша қорлары.
Сонымен, айналым қорлары-бұл өндірістік айналым қорлары мен айналыс
қорларын құруға арналған, кәсіпорынның ақша қорлары.
Кәсіпорынның айналым капиалының құрылымы әр түрлі себептерге
байланысты үнемі өзгеріп отырады.
Кесте-2. Кен өндіру өнекәсібінің айналым қаражаттарының құрылымы (мысал)
№ Айналым қаражаттарының элементтері Олардың үлестері,%
1 Өндірістік запастар 57
2 Аяқталмаған өндіріс және өзіндік өндірістегі 17
жартылайфабрикаттар
3 Болашақ кезеңдер шығындары. 8
Айналым қорлары (п.1+п.2+п.3). 82
4 Қоймадағы дайын өнімдер. 5
5 Жөнелтілген, бірақ ақысы төленбеген тауарлар. 7
6 Есептеулердегі ақша құралдары. 4
7 Банк мекемелеріндегі шот есептеріндегі және
кассалардағы ақша қорлары. 2
Айналыс қорлары (п.4+п.5+п.6+п.7). 18
Айналым қаражаттары 100
Кәсіпорынның айналым қаражаттары құрылымын білу өте маңызды, өйткені
ол белгілі бір мөлшерде, сол уақыттағы немесе басқа уақыттағы кәсіпорын
жұмысының қаржылық жағдайын көрсетеді. Мысалы, дебиторлық қарыздың шектен
тыс өсуі, қоймадағы дайын өнімнің, аяқталмаған өндірістің өсуі кәсіпорынның
қаржылық жағдайының төмендеуін көрсетеді. Дебиторлық қарыз айналымнан
құралдарды алып, оны өз айналымында қарыз дебиторлар қолданады. Аяқталмаған
өндіріс көлемінің, қоймадағы дайын өнім көлемінің ұлғаюы айналымнан
құралдардың алынғанын, сату көлемінің төмендегенін көрсетеді.
Әр түрлі саладағы кәсіпорындардың айналым қаражаттары құрылымы манадай
жәйттерді бірдей қажет етпейді:
- Кәсіпорын спецификасы. Өндірістік циклы ұзақ кәсіпорындарда
аяқталмаған өндірістің көлемі айтарлықтай жоғары болуы мүмкін; тау-кен
өнеркәсібінде болашақ кезең шығындары. Өндіріс процесі тез
кәсіпорындардың қоймадаңы тауарлар запасының үлес салмағы жоғары
болады;
- Дайын өнім сапасы. Егер кәсіпорын сұранысқа ие болмайтын, сапасы төмен
өнім өндірсе, онда бір мезетте қоймадағы тауар запасы көлемі ұлғаяды;
- Мамандану деңгейі;
- Ғылыми-техникалық прогрессті жеделдету. Бұл фактор айналым
құралдарының құрылымына барлық элементтері бойынша әсер етеді. Егер,
кәсіпорынға отынды аз жұмсайтын қондырғы қондырса, қалдықсыз жұмыс
жасайтын болса, онда айналым құралдары құрылымында өндірістік запастар
көлемі күрт азаяды;
Айналым қаражаттары құрылымына басқада факторлар әсер етеді. Бірақ
факторлар ұзақ уақытты және қысқа уақытты болатындығын білген маржан.
Айналым қорларының құрамы мен құрылымын 4 белгісі бойынша анықтайды:
- Айналым сферасы;
- Элементтері;
- Норма ауытқуы;
- Қаржыландыру көздері;
Айналым сферасына байланысты айналым қорлары өндірістік айналым
қорлары (өндіріс сферасы), айналыс қорлары (айналыс сферасы) болып
бөлінеді.Айналым қорлары айналыс сферасында да, өндірістік сферасында да
бір мезгілде, айналымның үш стадиясынан өте, қызмет етеді: жабдықтау,
өндіру, өткізу.
Кәсіпорын жұмысында айналым қаражаттары үш сатыдан өтеді:
Ақша сатысы. Мұнда ақша өндірістік запастарға айналады. Яғни,
кәсіпорын өз ақшасына шикізат немесе материалдар сатып алады.
Жабдықтаушылардың счеттарын төлейді және жабады.
Өндірістік сатысы. Өндірістік запастар бірінші аяқталмаған өндіріске
айналады, одан кейін дайын өнімге айналады.
Тауарлық сатысы. Дайын өнім сатылады, нәтижесінде айналым қорлары
өндіріс саласынан айналыс аясына, қайтадан ақшалай нысанына келеді. Бұл
қаржылар жаңадан еңбек құралдарын алуға жұмсалып, жаңа ауыспалы айналымға
шығады.
Айналым қорларының әр бөлігі әр түрлі мағынаға ие және өндірістік
шаруашылық қызметінде әр түрлі қолданысқа ие, сондықтан олар мынадай
элементтерге сыныпталады:
1. Өндірістік запастар (шикізат, негізгі материалдар, сатып алынған
жартылайфабрикаттар, қосымша материалдар, отын, тара, запасты
бөлшектер, арзан және тез тозатын құралдар).
2. Аяқталмаған өндіріс және жеке өндіріс жартылайфабрикаттары.
3. Болашақ кезеңдер шығындары.
4. Айналым қорлары (п.1+п.2+п.3).
5. Қоймадағы дайын өнімдер.
6. Жөнелтілген, бірақ ақысы төленбеген тауарлар.
7. Есептеулердегі ақша құралдары.
8. Банк мекемелеріндегі шот есептеріндегі және кассалардағы ақша
қорлары.
9. Айналыс қорлары (п.4+п.5+п.6+п.7).
10. Айналым қаражаттары (п.1+п.2+п.3+ п.4+п.5+п.6+п.7).
Аяқталмаған өндірістің құны оны өндіруге кететін шикізаттың (негізгі
және қосымша материалдардың, отын, энергия, су) құнына, амортизация,
жұмысшыларға бқлінген еңбекақы суммасына байланысты анықтайды.
Өнеркәсіп өндірісте сатып алынған жартылайфабрикаттармен қоса өзіндік
өндірістегі жартылайфабрикаттардыда қолданады, олар табиғатына қарай
аяқталмаған өнімге жақын келеді.
Кәсіпорынның айналым қаражаттарының негізгі бөлігін – тауарлы-
материалды қор құрайды:
- шикізат
- материалдар
- аяқталмаған өндіріс
- дайын өнім
- тауарлар;
Тауарлы-материалды қор кәсіпорынның активтерінің негізгі бөлігі болып
саналады. Өйткені олар сатудан түскен ақшаның негізгі көзі болып саналады.
Оларды бағалау және есептеу кәсіпорынның қаржы- шаруашылық нәтижесіне үлкен
әсерін тигізеді. Тауарлы-материалды қорды басқару үшін оларды бағалау
жұмысы жүргізіледі. Ал бағалау үшін 4 үдіс пайдаланылады:
1.Тауарлы-материалды қорды өткізудің таза құны бойынша бағалау. Осы
әдіс тауарлы-материалды қордың өзіндік құны жоғалған кезде қолданыылады.
Себептері:
- Тауарлы-материалды қор берілгендері жоғалған кезде;
- Олар ескірген кезде;
- Тауарлы-материалды қордың бағасы төмендеген кезде.
Бұл әдіс өте аз айдаланылады.
Т.м.қ. өткізу таза құны=болжамды шамамен
құрылған сатубағасы;
2. Орташа өлшемді құнды есептеу әдісі бойынша: тауарлы-материалды құн
нақты мерзімде түскен заттардың орташа құнын есептеу бойынша анықталады.
3. ФиФО әдісі. Бірінші сатып алынған бағалары өткізілген тауарлардың
өзіндік құнына пайда. Басқаша айтқанда бірінші сатып алынатын бағалары
бойынша анықталады.
4. ЛиФО әдісі. Соңғы сатып алынған тауарлар бағалары өткізілген
өзіндік құнында пайдаланылады.
Норма ауытқуына байланысты айналым құралдары мөлшерленген айналым
қаражаттары (тауарлы-материалды құндылықтар запасындағы) және
мөлшерленбеген айналым қаражаттары (дебиторлық қарыздар, есептеулердегі
құралдар, банк мекемелеріндегі шот есептеріндегі және кассалардағы ақша
қорлары) болып бөлінеді.
Жоғары тиімділік пен ритмділік көбіне айналым құралдарының (аналым
құралдары, айналыс құралдары) оптимальді көлеміне байланысты болады.
Сондықтан айналым қаражаттарын мөлшерлеу процесі үлкен маңызға ие.
Айналым қаражаттарының мөлшері, әрқашан кәсіпорынның жұмысына қажетті,
олардың минимальді есепті сомасын құрайды. Шикі заттың фактілі запастары,
ақша қаражаттары және т.б. мөлшерден жоғары немесе төмен немесе оған сәйкес
болуы – бұл ағымдағы қаржылық қызметтің ең өзгергіш көрсеткіштерінің бірі
болып табылады.
Айналым қаражаттарының мөлшерінің толмауы өндірістің қысқаруына,
өндірістік программанның және өнімді өткізудің орындалмауына әкеп
соқтырады.
Мөлшерден көп запастар айналымнан ақша қаражаттарын бөледі, материалды-
техникалық жабдықтардың жетіспеушілігін көрсетеді, Өнімді өткізу мен
өндіріс процесінің ритмсіздігін көрсетеді. Бұл ресурстарды тиімсіз немесе
жеткіліксіз пайдалануға әкеледі.
Айналым қаражаттарын өндірістік айналым және айналыс қорлары
запастарына авансталған ақшалай қаражат ретінде қарастыру бұл категорияның
толық экономикалық мәнін ашпайды. Ол ақшалай қаражаттың белгілі бір сомасын
аванстаумен қатар бұл запастарға өндіріс үрдісінде өндірілетін қосымша өнім
құны авансталу үрдісі болатынын ескермейді. Сондықтан рентабельді
кәсіпорындарда қорлар айналымы аяқталғаннан кейін авансталған айналым
қаражаттары сомасы түскен пайданың белгілі бір сомасына өседі. Рентабельді
емес мағынада ақшалай қаражаттар деп атауға болмайды. Өндірістегі және
айналыстағы қаражаттарды ақшамен шатастыруға болмайды. Жиынтық құн ақша
нысанында авансталады және өндіріс пен айналыс үрдісінен өтіп, қайтадан осы
нысанды иемденеді. Ақшалай қаражаттар қаражаттар қозғалысында делдал болып
табылады. Ақшамен көрсетілген жиынтық құн тек арасында ғана және
бөліктермен нақты ақшаға айналады. Сөйтіп, айналым қаражаттары минималды
қажетті мөлшердегі айналыс қорлары мен өндірістік айналым қорларының
жоспарлы құрылуы мен қолданылуы үшін ақшалай нысандағы авансталатын құн
болып табылады. Ол кәсіпорынның өндірістік бағдарлама мен есептесуді
уақтылы жүзеге асыруын қамтамасыз етеді. Бірінші суретте (4-Сурет)
кәсіпорынның айналым қаражаттарының схемасы көрсетілген.
4-Сурет. Айналым қаражаттарының схемасы
Кәсіпорынның айналым қаражаттары екі функция атқарады: өндірістік және
есептік. Өндірістік функцияны орындай отырып, айналым қаражаттары
өндірістік айналым қаражаттарына авансталады, өндірістік үрдістің
үздіксіздігін қамтамасыз етеді және өзінің құнын өндірілген өнімге
көшіреді. Өндірістің аяғында айналым қаражаттары айналыс қорлары түрінде
айналыс сферасына өтеді. Онда олар екінші функциясын атқарады, бұл
функцияның мәні – айналым қаражаттарының тауарлы формадан ақшаға айналуы
және айналыстың аяқталуы. 3, 64-65б
Айналым капиталы компоненттерінің сыныпталуы мынадай белгілері бойынша
жүзеге асырылуы мүмкін:
- ликвидтілік дәрежесі бойынша;
- өндірістегі функционалдық ролі бойынша;
- капиталды орналастыру тәуекелі дәрежесі бойынша;
- қаржыландыру көздері бойынша бойынша.
Айналым капиталының мөлшері тек өндірістік үрдістің қажеттіліктерімен
ғана емес, сонымен қатар кездейсоқ факторлармен де анықталады. Сондықтан
айналым капиталын тұрақты және ауыспалы деп бөлуге болады.
Тұрақты айналым капиталы ақшалай қаражаттардың, дебиторлық
қарыздардың, өндірістік қорлардың белгілі бір бөлігі болып табылады.
Операциялық цикл кезінде оларға деген қажеттілік салыстырмалы түрде
тұрақты. Бұл кәсіпорынның тұрақты қарауындағы уақыттық параметрлермен
орташаландырылған ағымдық активтердің мөлшері. Ауыспалы айналым капиталы
категориясы ең ауыр кезеңдерде немесе сақтандыру қоры ретінде қажет
етілетін қосымша ағымдық активтерді көрсетеді. Мысалы, қосымша өндірістік-
материалдық қорларға деген қажеттілік маусымдық өткізу кезіндегі сатудың
жоғары деңгейін қадағалап отырумен байланысты болуы мүмкін.
1.3 Кәсіпорынның айналым қаражаттарының айналысы
Айналым қаражаттардың айналымдылығы жылдамдату үлкен шығыстарды талап
етпейді және өндіріс пен өнімді өткізу көлемдерінің өсуіне әкеледі. Бірақ
инфляция айналым қаражаттарын жылдам құнсыздандырады, олардың көп бөлігін
кәсіпорын шикізат пен отын-энергиялық ресурстарды сатып алуға жұмсайды,
сатып алушыларды төлемеуі қаражаттардың маңызды бөлігін айналымнан алып
тұрады.
Кәсіпорында айналым капталы ретінде ағымдағы активтер қолданылады.
Айналым капитал ретінде қолданылатын қорлар белгілі кезеңге өтеді. Өтімді
активтер дайын өнімге айналдырылатын алғашқы материалдарды сатып алуға
жіберіледі; өнім несиеге сатылады, ал бұл жағдай дебиторлар шотын
қалыптастырады; дебитор шоттары төленіледі, олар өтімді активтерге
айналады.
Айналым капитал қажеттіліктеріне пайдаланылмайтын кез келген қорлар
пассивтерді төлеуге жұмсалады. Бұдан басқа, олар негізгі капитал сатып
алуға жұмсалуы немесе меншік иелеріне табыс ретінде төленілуі мүмкін.
Айналым капиталын үнемдеу әдістерінің бірі, яғни оның айналымдылығын
арттыру әдісі өндірістік қорларды басқаруды жетілдіру болып табылады.
Кәсіпорын өндірістік қорларды жасауға қаражаттар бөлетіндіктен, сақтау
шығындары тек қойма шығыстарымен ғана байланысты емес, сонымен бірге
тауарлардың бүліну немесе ескіру тәуекелімен, капиталдың уақытша құнымен,
яғни тәуекелдің эквивалентті деңгейіндегі басқа инвестициялық мүмкіндіктер
нәтижесінде алынуы мүмкін табыс нормасымен байланысты.
Кез-келген көлемде, белгілі бір түрде ағымдағы активтерді сақтаудың
экономикалық және ұйымдастырушылық-өндірістік нәтижелері берілген актив
түрі үшін арнайы сипатқа ие. Дайын өнімнің үлкен қоры күтілмеген жоғары
сұраныс жағдайында өнім жеткіліксіздігі мүмкіндігін төмендетеді.
Шикізат пен материалдардың үлкен қоры кәсіпорынды өндіріс процесінің
тоқталуымен байланысты сәйкес запастардың күтілмеген жеткіліксіздігінен
және қымбат материал-ауыстырушыларды сатып алудан құтқарады. Шикізат пен
материалдарды сатып алуға тапсырыстың жоғары болуы үлкен қорлардың пайда
болуына әкелумен бірге, жабдықтаушылырдың бағасын төмендету мүмкіндігін де
береді. Сол себептер салдарынан кәсіпорын дайын өнімнің жеткілікті қорының
бар болуын қалайды, ол өндірісті экономды басқару мүмкіншілігін тудырады.
Осының нәтижесінде кәсіпорын өзі өз клиенттеріне жеңілдіктер ұсына алады.
Айналым қаражаттарының айналымдылығын жоғарылату қорларды сақтаумен
байланысты шығындар мен нәтижелердің анықталуына және қорлар мен
шығындардың дұрыс балансына әкеледі. Айналым қаражаттарының айналымдылығын
жылдамдату үшін кәсіпорында келесілерді жасау қажет:
- қажетті материалдарды сатып алуды жоспарлау;
- қатаң өндірістік жүйелерді жүргізу;
- қазіргі кезеңгі қоймаларды пайдалану;
- сұранысты болжауды жетілдіру;
- шикізат пен материалдарды тез жеткізу.
Айналым капиталының айналымдылығын жылдамдатудың екінші жолы
дебиторлар шотын төмендетуге негізделеді.
Дебиторлық қарыз деңгейі көптеген факторлармен анықталады: өнім түрі,
нарық сыйымдылығы, нарықта берілген өнімнің тарау деңгейі, кәсіпорында
қабылданған есептесу жүйесі және т.б. Дебиторлық қарызды басқару ең алдымен
есептесулердегі қаражаттардың айналымдылығын бақылауды ұсынады. Динамикада
айналымдылықтың жылдамдауы жағымды беталыс ретінде қарастырылады.
Потенциалды сатып алушыларды таңдау мен келісімшартта қарастырылатын
тауарлар үшін төлемінің шарттарын анықтау маңызды мәнге ие.
Таңдау формальды критерийлер көмегімен жүргізіледі: өткен кезде төлем
тәртібін сақтау, сатып алушы сұрайтын тауар көлемі үшін төлем бойынша оның
болжамды қаржылық мүмкіндіктері, ағымдағы төлемқабілеттілік деңгейі,
қаржылық тұрақтылық деңгейі, сатушы кәсіпорынның экономикалық және қаржылық
жағдайы (тауарларының бар болуы, ақшалай қаражатқа қажеттілік деңгейі және
т.б.).
Тұрақты клиенттердің тауарлар үшін төлемі жиі несие бойынша
жүргізіледі, несие шарттары көптеген факторларға байланысты болады.
Экономикалық дамыған елдерде 210 толық 30 сызбасы кең тараған. Оның
мәні:
- сатып алушы алынған тауар үшін несиелеу кезеңінің басынан он күн
ішінде төлем жүргізсе, екі пайыздық жеңілдік алады;
- несиелік кезеңнің 11-ші күнінен 30-шы күніне дейін төлем жүргізілсе,
сатып алушы тауардың толық құнын төлейді;
- бір ай ішінде тауар үшін төлем жүргізілмесе, сатып алушы қосымша
айыппұл төлеу тиіс болады, оның мөлшері төлем кезіне байланысты
өзгеруі мүмкін.
Қарызды өтеу мақсатымен дебиторларға әсер етудің ең қолданылмалы
әдістері хаттар жіберу, телефондық қоңыраулар, персоналды ресми сапарлар,
арнайы ұйымдарға қарыздарды сату (факторинг) болып табылады.
Кәсіпорындағы қаражат қозғалысын жүйелі есепке алу, бақылау және
талдау жүргізу, алдағы периодта және ағымдағы қаржылық тұрақтылық пен төлем
қабілеттілік маңызды болып саналады.
Ақша ағындарын басқарудың негізгі мақсаты-келіп түскен және төленетін
ақша қаражат көлемін баланстау арқылы, фирманың қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз ету.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау үшін келесі көрсеткіштер
маңызды болып келеді:
- тауарларды (жұмыс, қызмет, өнім) сатудан табыс;
- табыс;
- ақша қаражаттар ағыны.
Бұл көрсеткіштердің динамикасының бір жыл аралығында өзгеруі, оның
белгілі бір уақыт (жыл, тоқсан, ай) аралығындағы жұмысының нәтижесіне
байланысты болады. Егер, төлемсіздік орын алған жағдайда кәсіпорынның әр
түрлі қызметтерден түсетін ақша қаражаты бірінші маңыздылықты иеленеді.
Егер ақша ағынының түсуі шығыннан жоғарыласа, онда кәсіпорын ағындағы және
перспективасының дамуына әсер ететін бәсекелестік қабілетке ие болады. Бұл
дегеніміз уақытша бос ақша қаражатын бизнес салаларына сала отырып пайда
табу. Ал егер фирма пайда табатын болса, онда оның төлем қабілеттілігі
жоғары деңгейде болады.
Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін сипаттайтын түсініктерге
мыналар жатады:
1. тауарды (өнімді, жұмысты, қызметті) сатудан түсетін табыс;
2. сатудан түсетін табыс;
3. әртүрлі қызыметтен түсетін қаражаттар: тауарды (өнімді, жұмысты,
қызыметті) және басқа мүлікті сатудан түсетін табыс; несие,
қарыздар және алынатын аванстар; қаржылық салымдар бойынша
дивидендтер, проценттер; мақсатты қаржыландыру.
4. ағымдағы және инвестициялық шығындарды жабуда пайда болатын
қаражаттар; мемлекеттік бюджеттік емес қорларға төлемдер; бағалы
қағаздар бойынша дивидендтер мен проценттер төлеу және т.б.
5. ақша қаражаттарының таза ағыны – барлық түскен және бөлінген
қаражаттардың арасындағы айырмашылық.
Ақша қаражат ағыны – бұл фирманың жоспарланған немесе есеп беру период
аралығында жинақталатын және төленетін ақшалай қаражат көлемі болып
табылады.
Ақша қаражат ағынын басқару келесі аспектілерді қосады:
- Қаражат қозғалысын есепке алу;
- Барлық қаражат ағынын талдау;
- Ақша қаражат қозғалысын бюджеттік құру;
- Ақша қаражат қозғалысын бюджетін қолдануға бақылау.
Келесі суретте кәсіпорындағы ақшалай қаражаттың қозғалысы көрсетілген.
5-Сурет. Кәсіпорындағы ақшалай қаражаттың қозғалысы
Жалпы қаржылық ағын және олардың элементтері қаржылық басқарудың
объектісі болып табылады.
1.4 Айналым қаражаттарын қалыптастыру көздері
Кәсіпорындардың айналым қаражаттары айналымның барлық сатылары
өндірістің материалдық және ақшалай ресурстарға қажеттіліктерін
қанағаттандыруға, есептесулердің өз уақытылығын қамтамасыз етуге, айналым
капиталын пайдаланудың тиімділігін жоғарылатуға, айналым қаражаттарының
үздіксіз қозғалысын қамтамасыз етуге бағытталған. Айналым қаражаттарын
қаржыландырудың көздері меншікті және қаржылық болып бөлінеді. Меншікті
қаражаттар қорлардың айналымын ұйымдастыруда маңызды рольді иемденеді.
Себебі коммерциялық негізде қызмет ететін кәсіпорындар істі рентабельді
жүргізу үшін және қабылдайтын шешімдеріне жауапкершілікке тартылуы үшін
белгілі бір деңгейдегі мүліктік және оперативтік тәуелсіздікке ие болуы
қажет.
Айналым қаражаттарының қалыптасуы кәсіпорынның құрылуы кезінде,
дәлірек айтсақ, жарғылық қорының құрылуы кезінде жүзеге асады. Бұл жағдайда
қалыптасудың көзі ретіде кәсіпорын құрылтайшыларының инвестициялық
қаражаттары алынады. Қызмет процесінде айналым қаражаттарының толықтырылу
көзі болып түскен пайда және меншікті қаражаттарға теңестірілген тұрақты
пассивтер табылады. Бұл қаражаттар кәсіпорын иелігінде болмайды, бірақ
үнемі айналыств болады. Бұндай қаражаттар айналыс капиталының минималды
қалдығы сомасының қалыптасу көзі ретінде қолданылады. Оларға мыналарды
жатқызуға болады: кәсіпорын жұмысшыларының айдан айға өтетін минималды
еңбекақы төлемі, шығындарды жабуға арналған резервтер, бюджет және
бюджеттік емес ұйымдар алдындағы минималды қарыздар, кредиторлар
қаражаттар.
Еңбекақы бойынша минималды қарызды есептеген кезде еңбекақыны
есептеген және оны төлеген күндер аралығындағы кезең анықталады. Содан
кейін бір күндік еңбекақы мөлшері анықталып, ол кәсіпорын айналысы
есебіндегі минималды күндер санына көбейтіледі. 5, 800б
Шығындарды және төлемдерді жабуға арналған резервтер құрамында жөндеу
және демалыс күндері үшін төлемдер қоры қалыптасады. Бөлініп отыратын
қаражаттар тең үлестермен ай сайын осы резервтерге түсіп отырады, ол
бухгалтерлік есеп шоттарында өз көрінісін табады. Демалыс күндері үшін
төлемдер қоры резерві жұмысшының демалысқа кеткен күнінен бастап
қолданылады. Демалыс төлемдерін есептеу және төлеу күндерінің арасында
белгілі бір уақыт мерзімі өтетіндіктен мөлшері тұрақты болып табылатын
ақшалай қаражаттар қалдығы қалыптасады. Бұл қалдық келе жатқан кезеңдегі
еңбекақы қоры өсімін есепке ала отырып, минималды қарыз ретінде есептеледі.
Бұл резервті қалыптастыру жөніндегі шешімді кәсіпорын өз бетімен
қабылдайды. Жөндеу қоры да кәсіпорын шешімімен құрылады және негізгі
өндірістік қорларды жөндеу жұмыстары бойынша төлемдерді жүргізу кезінде
қолданылады. Жинақталған қаражаттардың жөндеуге шығындалуына дейін оларды
кәсіпорын айналыс капиталы ретінде қолдануы мүмкін.
Бюджет алдындағы минималды қарыздар есептелу мерзімі олардың төлену
мерзімінен бұрынырақ болатын салық төлемдері бойынша анықталады. Бұл
шаруашылық жүргізуші субъект болып табылатын кәсіпорын салығына, сонымен
қатар жұмысшылар мен қызметкерлердің бюджетке төлейтін табыс салығына
қатысты.
Меншікті және оларға теңестірілген қаражаттардан басқа айналым
капиталын қалыптастыру көзі ретінде кәсіпорынның кредиторлық қарызы да
алынуы мүмкін (кәсіпорынның иелігіндегі емес, бірақ уақытша оның
айналысындағы қаражаттар). Егер тұрақты міндеттемелерді жоспарлауға болатын
болса, ал кредиторлық қарызды есептесулердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz