Азаматтық құқық - дәрістер жинағы
Тақырып 1: Азаматтық құқық түсінігі
Мақсаты: Студенттерді құқық саласы ретiнде азаматтық құқықтың
түсiнiгiмен таныстыру.
Сұрақтар:
1 Азаматтық құқығының түсінігі.
2 Азаматтық құқық принциптері.
3 Азаматтық заңдар.
4 Азаматтық қүқық ғылым ретінде.
1. Азаматтық-құқықтық нормалар реттеп отыратын қоғамдық қатынастар
ауқымын азаматтық қүқықтың нысанасы деп түсінеді.
Мүлікті - заттарды, заттар мен өзге де материалдық игіліктерге қатысты
құқықтар мен міндеттерді иелену және пайдалану жөніндегі қатынастарды
мүліктік қатынастар деп түсінеді. Әдетте, мүліктік қатынастар объектісін
ақшамен бағалауға болады.
АК-ның 1-бабы сондай-ақ мүліктік қатынастармен байланысты мүліктік емес
өзіндік қатынастарды да атайды. Бұл ең алдымен интеллектуалдық меншік
объектілерін - ғылым, өнер, техникалық шығармашылық туындыларын, азаматтық
айналымға қатысушыларды дараландыру құралдарын және т.с.с. жасаудан
туындайтын қатынастар. Бұл объектілер мен құқықтардың өздігінен тікелей
мүліктік мазмұны мен ақшалай бағасы болмайды. Бірақ олар, бұл мүліктік емес
өзіндік қатынастар мүліктік қатынастармен тығыз байланысты болғандықтан,
азаматтық-құқықтық реттеу саласына жатады, оларды азаматтық құқықтарды
қорғау құралдары қамқорлығына алады.
АК-ның 1-бабы азаматтық құқықтың нысанасы болып табылатын қатынастардың
ішінен мүліктік қатынастарға байланысы жоқ өзіндік қатынастарды да атайды.
Мысалы, азаматтың есіміне, оның ар-намысына, тұрғылықты жерді таңдау
мүмкіңдігіне, жеке жазбаларын (күнделіктерін, хаттарын) жарияламауға,
бейнесіне қол сұғылмайтынына, денесіне тиіспеушілігіне және т.с.с
байланысты қатынастар. Азаматтық құқық кейбір шарттар сақталғанда мұндай
қатынастарды өзі реттеп отырады, айталық: егер оларды құқықтың басқа
салалары (мысалы, қылмыстық құқық) реттемейтін болса, егер олар мүліктік
емес өзіңдік қатынастардың мәніне (мысалы, ішкі сырлас жақындық саласында)
қайшы келмейтiн болса.
Сонымен, қатынастардың осы нысанасын құрайтын мүліктік және (немесе)
мүліктік емес сипаты азаматтық құқық нысанасының бірінші айқындайтын
белгісі болып табылады.
Құқықтың салаларына сипаттама беру үшін оның нысанасын ғана емес,
сонымен бірге азаматтық-құқықтық реттеу әдісін де анықтаудың маңызы зор.
Қатынастарға қатысушылардың керекті мінез-құлқын қалыптастыра алатын
құралдар мен әдістер жүйесін реттеу әдісі деп түсінеді. Тыйым салу және
міндеттеу әдістерінен өзгеше, азаматтық-құқықтық реттеу әдісінің жалпы
сипаттамасы жалпыға рұқсат ету ретінде түсіндірілуі мүмкін, яғни азаматтық
айналымға қатысушылардың өздері қалайтын кез келген іс-әрекетті жасауына
мемлекеттің рұқсат етуі ретінде көрсетілуі мүмкін.
2. Азаматтық құқық принциптері деп оның негізгі бастауларын, яғни
заңмен тұжырымдалған немесе оның ұйғарымының мағынасынан туындайтын,
азаматтық-құқықтық нормалардың мазмұны мен мәтінін дұрыс түсінуге, оларды
бара-бар түсіндіруге, арасындағы қарама-қайшылықтарды шешуге септігін
тигізетін, заңдардың олқы тұстарын толықтыруға жәрдемдесетін іргелі
идеяларды түсінеді.
Азаматтық құқықтың мынадай принциптерін атауға болады:
- азаматтық-құқықтық қатынастар субъектілерінің құқықтық мәртебесінің
тендігі;
- меншікке қол сұғылмайтындығы;
- азаматтық-құқықтық шарттың еркіндiгi;
- мемлекеттің және барлық үшінші тұлғалардың жеке істерге және жеке
өмірге араласпауы;
- азаматтық-құқықтық қатынастардың субъектілері – кәсіпкерлермен
тұтынушыларды қорғау;
- несие берушілердің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау;
- азаматтық құқықтардың қорғалуы.
Барлық азаматтық-құқықтық нормативтік актілер, ең алдымен - ҚР АК
аталған принциптерге сай келеді (сай келуі тиіс). Олардың көпшілігі АК-ның
2-бабында көрсетілген және Азаматтық заңдардың негізгі бастаулары деп
аталады. Бұл принциптердің барлығы өзара тығыз байланысты, бiрiн-бiрi
толықтырады және бiртұтас заңды жүйе болып табылады.
3. Азаматтық заңдар. Азаматтық құқық нормалары көпшілікке түсінікті
болуы үшін ерекше жазбаша мәтіндермен бейнеленуі тиiс, құзыретті органдар
қабылдайтың нормативтік құқықтық актілер осындай мәтіндер болып табылады.
Белгілі шектерде құқық нормалары өзге (тіпті ауызша) нысанда да бейнеленуі
мүмкін. Бірақ бұл - айтарлықтай сирек кездесетін жағдай, оны кейінірек
қарастыратын боламыз.
Азаматтық-құқықтық нормалардың негізгі бөлігі жазбаша түрде нормативтік
құжаттарда жазылады - заңдар, Президенттің жарлықтары, ҚР Үкіметінің
қаулылары және т.с.с. шығарылады. Нормаларды олардың аяқталған күйіне дейін
жеткізудiң мұндай түрі олар арналған адамдарды, яғни оларды орындаушыларды
нормалармен толығырақ таныстыруға мүмкіндіктер туғызады. Бұл нормаларды
жүзеге асырудың және олардың міндетті түрде орындалуын қамтамасыз етудің
маңызды құралы болады. Біріншіден, жазбаша мәтiн құқықтық норманың мазмұнын
нақ, анық әрі бір мағыналы етіп баяңдауға мүмкіндік береді. Екіншіден, бұл
кез келген мүдделі адамды норманың дәл мазмұнымен таныстыруды оңайлатады.
Үшіншіден, бұл оның түрліше түсінілуін және қарама-қайшылықтарын жою
мақсатыңда нормаларды асқан дәлдікпен салыстыруға мүмкіндік береді.
Құқық пен заңдардың айырмашылығы мынада: құқық дегеніміз - бұл заңдық
нормалардың жиынтығы, ал заң дегенiміз - осы нормаларды білдіретін
нормативтік құқықтық актілердің жиынтығы.
Құқық пен заңдардың құрылымында өзара айырмашылықтар бар. Құқық
нормаларының тобы бір ғана іргелі заң - Азаматтық кодекске сүйенетіңдіктен
және барлық нормалар үшін бірыңғай обьективтік белгі - реттеу нысанасы мен
әдісі бойынша құрылатындықтан, құқықтың бір саласы - азаматтық құкық
аталған белгілер бойынша біртекті нормаларды ғана қамтиды.
Заңдар болса, заң актiлерін қабылдау мақсаттарын, оларды қолдану
міндеттері мен жағдайларын ескере отырып, субъективтік жолмен
қалыптастырылады. Сондықтан нақты заң шығару актісі немесе өзгеше
нормативтік құқықтық акт азаматтық, әкімшілік, iс жүргізу және құқықтың
өзге де салаларының нормаларын қамтуы, яғни кешенді сипатта болуы мүмкін.
Мысалы, Кеден кодексі осыған мысал бола алады.
Заң актілерінің оларды неғұрлым тиімді зерттеу және қолдану мақсаттарын
көздейтін кешенді тобы да болуы мүмкін. Заңдардың кешенді салалары (сала
тармақтары) - құрылыс заңдары, көлік заңдары, кооперативтік заңдар және
т.б. субъективті қалыптастырылады.
АК-ның 3-бабы азаматтық заңдардың құрамына, біріншіден, ҚР Азаматтық
кодексі, оған сәйкес республиканың өзге де заңдары, ҚР Президентінің Заң
күші бар жарлықтары, Парламенттің және оның палаталарының қаулылары;
екіншіден ҚР Президентінің нормативтік жарлықтары және Үкіметтің қаулылары
кіреді деп анықтайды.
Аталған нормативтік актілердің бірінші тобы заң актілері деген ұғымға
бірігеді. Екінші тобы, заң актілерімен қатар, заңдар деген едәуір кең
ұғымға кіреді. Заң актілерімен, заңдармен және өзге нормативтік құқықтық
актілердің арасын межелеудің зор практикалық маңызы бар, өйткені ол белгілі
бір құқықтарды немесе міндеттерді нақ қандай нормативтік актілердің
белгілеуге құзіретті болатынын тікелей көрсетуге мүмкіндік береді.
Азаматтық заңдардың толып жатқан актілерінің ішінен іргелі және жүйе
түзуші заң актісі - Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін бөліп
көрсету керек.
АК-ның Жалпы бөлімі 1995 ж. 1 наурыздан, ал Ерекше бөлімі - 1999 ж. 1
шілдеден қолданысқа енгізілді. 1124 баптан тұратын, Қазақстан
Республикасының көлемі жөнінен ең үлкен заң актісі - Азаматтық кодекс
азаматтық-құқықтық реттеу нысанасының құрамына кіретін - жалпы ережелер
бөліміңдегі және жеке институттардың ерекшеліктері бөліміндегі - қоғамдық
қатынастардың барлық салаларыңдағы маңызды барлық азаматтық-құқықтық
нормаларды қамтып, жүйелеп отырады. Нақ осы әрекет азаматтық құқықты
біртұтас, іштей үйлестірілген құқық саласы ретінде дамытуға мүмкіндік
береді. Ал бұл, өз кезегінде, Азаматтық кодекстен басқа заң актілерінде
қамтылған азаматтық-құқықтық нормалардың оған қайшы келмеуін талап етеді,
АК-ның 3-бабының 2-тармағында бұл жөнінде тікелей айтылған.
Азаматтық заңдардың уақытқа қарай қолданылуы туралы ережелердің
практикалық маңызы мынадай бірнеше принциптік қағидаларға сыяды:
а) егер азаматтық құқықтар мен міндеттерді туғызатын, өзгертетін
немесе тоқтататын заң актілері жаңа заң бойынша оның құқықтық қатынастар
пайда болғанға дейінгі түрінен өзгеше анықталған болса, онда мұндай
құқықтық қатынастардың заңдылығы олар пайда болған кезде қолданылған
заңдармен бағаланады;
б) заңдардың өзгеруі өздігінен азаматтық-құқықтық қатынастарды
өзгерте бермейді, олар заңды түрде пайда болған күйінде сақталады;
в) егер заң бұған дейін тыйым салынбаған әлде бір әрекеттерді
жасауға тыйым салатын болса, онда мұндай әрекеттер тоқтатылуы тиіс.
Бұл ережелер заңның кері күші болмайды деген принциптің мазмұнын
құрайды.
Алайда аталған принциптен мынадай кейбір ауытқуларға жол беріледі,
оларды заң белгілейді: 1. заңға кері күш беру және оны ол қабылданғанға
дейінгі қатынастарға тарату. Мысалы, ҚР Жоғарғы Кеңесінің 1994 ж. 27
желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін (Жалпы бөлім)
қолдануға енгізу туралы Қаулысы АК-ның қолдануға енгізгенгедейін пайда
болған коммерциялық заңды тұлғалардың ұйымдық-құқықтық нысандары 1998 ж. 1
қаңтарға дейін АК-да көрсетілген нысандарға өзгертілуі тиіс деп көзделген;
2. жаңа заң қабылданғанға дейін пайда болған қатынастарды сақтайтын
ережелердің нұсқаулары сақталғанымен, олардың мазмұны өзгереді. Мысалы,
пәтер ақы, коммуналдық төлемдер мөлшерінің өзгеруі жене т.с.с.
Қазақстандық азаматтық заңдардың кеңістікте қолданылуына келетін
болсақ, онда бұл жерде бір ғана бастапқы ережені қолдануға болады:
- бұл заң халықаралық шарттарға немесе жалпыға бірдей қабылданған
халықаралық әдеттерге байланысты мемлекеттің аумағына жататын жер көлемін
немесе жер бетін қоса алғанда, (аумақтағы сулар, Қазақстан Республикасының
туы астында жүзетін кемелер) Қазақстан Республикасының барлық аумағында
қолданылады.
ҚР Конституциясы 12-бабының 4-тармағына және АК-ның 3-бабының 7-
тармағына сәйкес Қазақстан заңдары бұл аумақта Қазақстан азаматтарына,
қазақстандық заңды тұлғаларға, азаматтығы жоқ адамдарға, шетелдік азаматтар
мен шетелдік заңды тұлғаларға бірдей дережеде таралады. Тікелей заң
актілерінде белгіленетін жағдайларда ғана бұл ережеден ауытқушылық орын
алуы мүмкін.
4. Азаматтық қүқық ғылым ретінде. Азаматтық құқық және азаматтық заңдар
ұғымына, жүйесіне және олардың қолданылуына қатысты барлық мәселелер
көлемін зерттейтін құқықтық ғылым саласын азаматтық құқық ғылымы деп
атайды.
Азаматтық құқық ғылымының міндеті - азаматтық-құқықтық нормалар
жүйесінің және оның жекелеген буындарының пайда болуы мен мазмұнының
ерекшеліктерін анықтайтын жағдайларды зерттеу. Егер азаматтық-құқықтың пәні
қоғамдық қатынастардың белгілі бір саласы болса, азаматтық құқық ғылымының
пәні құқықтық нормалардың жиынтығы - нақ азаматтық-құқықтың өзі болып
табылады.
Бақылау сұрақтары:
1. Азаматтық қүқықтың нысанасы.
2. Азаматтық құқық принциптері.
3. Құқық пен заңдардың айырмашылығы.
Тақырып 2: Азаматтық-қүқықтық қатынастар
Мақсаты: азаматтық құқықтық қатынастардың түрлерiн, элементтерiн және
мәнiн анықтау.
Сұрақтар:
1 Азаматтық-құқықтық қатынастар үғымы және олардың түрлері.
2 Азаматтық-қүқықтық қатынастардың мазмүны.
3 Азаматгық-құқықтық қатынастардың субъектілері мен объектілері.
4 Азаматтық-қүқықтық қатынастардың пайда болу, өзгеру және тоқтатылу
негіздері.
1. Азаматтық-құқықтық қатынастар үғымы және олардың түрлері. Өздерінің
қажеттерін қанағаттандыру барысында азаматтар мен занды тұлғалар үнемі
өзара ер түрлі қатынастарға түсуге мәжбүр болады.
Қоғамдық қатынастарды құқықтың түрлі салаларының нормалары реттеп
отырады. Азаматтық қүқық негізінен меншік қатынастарын және тауар-ақша
айналымы саласында қалыптасатын қатынастарды реттейді. Азаматтық қүқық
сондай-ақ өзіндік мүліктік емес қатынастарды да реттейді. Мүліктік емес
игіліктер өзіндік мүліктік емес қатынастардың объектілері болады. Азаматтық
құқық нормалары реттеген қоғамдық қатынастар құқықтық қатынастар, атап
айтқанда, азаматгық-қүқықтық қатынастар сапасына ие болады. Азаматгық-
құқықтық қатынастар дегеніміз - азаматтық құқық нормалары реттеген қоғамдық
қатынастар.
Азаматтық-құқықтық қатынастардың ерекшеліктері азаматтық-құқықтық
реттеудің объектісі мен әдістеріне байланысты. Азаматтық-құқықтық
қатынастардың аса маңызды белгісі, ең алдымен, оған қатысушылардың заң
жүзіңдегі теңдігі.
Азаматтық-құқықтық қатынастар ерікті болады. Әдетте, мұндай қатынастар
оларға қатысушылардың қалауы бойынша жасалады, өйткені азаматтық-құқықтық
қатынастардың басым бөлігі шарттың негізінде пайда болады.
Азаматтық-құқықтық қатынастардың түрлері. Азаматтық-құқықтық нормалары
реттейтін объектіге қарай азаматтық-құқықтық қатынастардың мынадай түрлерін
ажыратады:
1) мүліктік қатынастар;
2) мүліктік қатынастармен байланысты мүліктік емес өзіндік қатынастар;
3) мүліктік қатынастармен байланысы жоқ мүліктік емес өзіңдік
қатынастар.
Сонымен қатар, абсолюттік және салыстырмалы азаматтық-құқықтық
қатынастар болады. Абсолюттік құқықтық қатынастарда құқық берілген адамға
міндетті ретінде үшінші адамдардың беймәлім тобы қарсы тұрады, мұндай
құқықтық қатынастарда іс жүзінде әркім және барша жұрт міндетті болып
шығады. Мысалы, меншіктің құқықтық қатынастары абсолюттік қатынастарға
жатады, мұнда меншіктің субъективтік құқығына барлық үшінші тұлғалардың бұл
құқықты бұзбау, оны жүзеге асыруға кедергі жасамау міндеті ұштасады.
Салыстырмалы құқықтық қатынастарда нақты адам (адамдар) мiндетті болып
табылады. Салыстырмалы құқықтық қатынастар құқық берілген тараптарың да,
міндетті тараптың да нақты тұлғаларын байланыстырады, яғни дербестелген
болып табылады. Мәселен, зиян келтірген адам жәбірленушіге зиянның орнын
толтыруға, сатып алушы өзі сатып алған заттың құның төлеуге міндетті.
Азаматтық-құқықтық қатынастар заттық және мiндеттемелік азаматтық-
құқықтық қатынастар болуы мүмкін. Заттық құқықтық қатынастарда құқық
берілген субъектінiң затқа өзінің әрекетімен ғана жүзеге асатын құқығы
болады (“өзі әрекет ету” құқығы). Заттық құқықтың субъектісі өзінің затқа
деген мүддесін басқа адамдардың көмегіне жүгінбестен, затқа тікелей әсер
ету жолымен қанағаттандыра алады. Міндеттемелік құқық субъектісінің затқа
деген мүддесі басқа адамның белгілі бір әрекеттер жасауы жолымен
қанағаттандырылуы мүмкін. Міндеттемелік құқықтық қатынастарда құқық
берілген адам міндетті адамнан белгілі бір әрекеттер жасауды талап етуге
құқылы (“бөгде әрекет” құқығы). Мәселен, сатып алушы сатушыдан өзіне затты
беруді талап ете алады, ал сатушы оны сатуға, яғни белгілі бір әрекеттер
жасауға мiндетті.
Зат қашан да заттық құқықтық қатынастардың объектісі болып саналады, ал
міндеттемелік қатынастардың объектісі - зат болмауы мүмкiн.
2.Азаматтық-қүқықтық қатынастардың мазмүны. Азаматтық-құқықтық
қатынастарға қатысушылардың субъективтік құқықтары мен субъективтік
міндеттері оның мазмұнын құрайды. Субъективтік құқық дегеніміз құқық
берілген адамның байқалатың мінез-құлқының заңды жолмен қамтамасыз етілген
шарасы. Ол құқық берілген адамның белгілі дәрежеде өзінің әрекет ету
(өзінің дұрыс әрекет ету құқығы) мүмкіндігінен немесе міндетті адамнан
белгілі бір әрекеттер жасауды (бөгде әрекеттер құқығы - талап ету құқығы)
талап ету мүмкіндігінен көрінеді. Мәселен, автордың шығармасын жариялау
құқығы, оған қол сұғылмау құқығы оның өз әрекеттерімен жүзеге асырылуы
мүмкін. Керісінше, жалға берушінің өз мүлкін жалға беру шартында
көрсетілген мерзім өткен соң қайтару жөніндегі құқығын міндетті адамның
тиісті әрекеттер жасауынсыз жүзеге асыру мүмкін емес.
Құқықтық қатынастардың мазмұнын құрайтын элементтер - субъективтік
құқықтар өзіндік және берілетін субъективтік құқықтарға бөлінуі мүмкін.
Иелерімен тығыз байланысты құқықтар өзіндік құқықтар деп аталады
(мысалы, белгілі бір аппараттың өнертапқышы аталу құқығы), осыған орай,
барлық басқа өкілеттіктерді берілетін құқықтар деп атауға болады
Субъективтік міндет дегеніміз - міндетті адамның байқалуға тиісті мінез-
құлқының заңды жолмен қамтамасыз етілген шарасы. Азаматтық-құқықтық
қатынастардың мазмұнын құрайтын субъективтік құқықтар мен оның
қатысушыларының міңдеттері өзара тығыз байланысты, әрбір субъективтік
құқықтың тиісті міндеті бар және керісінше. Құқықтық қатынастардың бір
тарабындағы субъективтік құқықтың міндетті адамнан белгілі бір әрекеттерді
жасауды талап етуіне келесі тараптың осындай әрекеттер жасауға бағытталған
субъективтік міндеті сай келеді. Демек, құқық берілген адамның белгілі бір
әрекеттер жасау жөніндегі субъективтік құқығына құқықтық қатынастардың
келесі қатысушысының бұл қүқықты жүзеге асыруға кедергі жасамау, оны бұзбау
міндеті сөйкес келеді.
3.Азаматгық-құқықтық қатынастардың субъектілері мен объектілері.
Азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысушы тұлғалар субъектілері болып
табылады. Азаматтық-құқықтық қатынастар субъектiлерінің ауқымы АК-ның 2-
тарауында айқындалған. Құқық, оның ішінде азаматтық құқық реттеп отыратын
қатынастар қоғамдық қатынастар, яғни адамдар арасындағы қатынастар болып
табылады. Азаматтық-құқықтық қатынастарға құқық берiлген немесе міндетті
адам ретінде қатысу мүмкіндігі құқық субъектiлiктiң болуын талап етеді, ал
ол құқық қабілеттілігі мен әрекет қабiлеттiлiгiн қамтиды. Азаматтық
құқықтарды иеленіп, міндеттер атқару қабiлетiн құқық қабілеттілігі деп
түсінеміз. Өз әрекеттерімен құқықтарды иеленiп, оларды жүзеге асыру, сондай-
ақ мiндеттерді белгілеп, орындау қабiлетi әрекет қабілеттілігі болады.
Азаматтық заңдармен реттелетiн қатынастардың қатысушылары:
1) азаматтар;
2) заңды тұлғалар;
3) мемлекет;
4) сондай-ақ әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстер (АҚ – 1-бап, 1 т.).
Құқықтық қатынастардың объектісі азаматтық-құқықтық қатынастардың да
объектiсi болады.
Азаматтық құқықтар объектілерінің негізгі түрлері АК-ның 115-бабында
аталған, мұнда олар мүліктік және мүліктік емес өзіңдік игіліктермен
құқықтарға бөлінеді. Мүліктік игіліктер мен құқықтарға, атап айтқанда,
заттар, ақша, оның ішінде шетелдік валюта, бағалы қағаздар, жұмыстар,
көрсетілетін қызмет, шығармашылық интеллектуалдық қызметтің объективтелген
нәтижелері, фирмалық атаулар, тауарлық белгілер және өзге де дараландыру
құралдары, мүліктiк құқықтың өзі де жатады. Мүліктік емес өзіндік құқықтар
мен игіліктерге адамның өмірі, денсаулығы, ар-намысы, қадір-қасиеті,
іскерлік беделі, ізгі атағы, жеке өміріне қол сұғылмайтындығы, жеке және
отбасылық құпиясы, есіміне құқығы, авторлық құқығы, шығармаларына қол
сұғылмау, құқығы және басқа материалдық емес игіліктері мен құқықтары
жатады.
4. Азаматтық-қүқықтық қатынастардың пайда болу, өзгеру және тоқтатылу
негіздері. Қықтық қатынастар пайда болуы үшін нақты адамдар арасында нақты
құқықтар мен міндеттер туғызатын нақты мән-жайлар қажет болады.
Азаматтық-қүқықтық қатынастарды өзгерту немесе тоқтату үшінде осындай
мен-жайлар қажет болады.
Мүдай мән-жайларды заңдық фактілер деп атайды.
Заңдық факті дегеніміз - заң құқықтық қатынастардың пайда болуын,
өзгеруін немесе тоқтатылуын онымен байланыстыратын мән-жай.
Құқықтық қатынастардың тууына себепші болатын ықпал ету тетігіне қарай
заңдық фактілер мынадай топтарға бөлінуі мүмкін: құқықтық қатынастардың
болашақ немесе осы сәттегі қатысушыларының іс-әрекеттері; үшінші
түлғалардың іс-әрекеттері; оқиғалар.
Нақты жігерлі мінез-құлық актілерін іс-әрекеттер деп түсінеміз.
АК-ның 7-бабы оқиғаларды, яғни қатысушылардың еркінен тыс пайда болатын
мән-жайларды да заңдық фактілерге жатқызады. Кейбір жағдайларда құқықтық
нәтижеге жету үшін бірлі-жарым заңдық фактінің пайда болуы да жеткіліктi.
Кейде үш, төрт, бес және одан да көп зандық фактілердің жиынтығы бойынша
ақырғы зандық салдар туады. Қарастырылатын мұндай жиынтықты әдетте іс
жүзіндегі немесе заңдық құрам деп атайды.
Заңдық күй деп аталатын жағдайды зандық фактілердiң ерекше санатына
жатқызуға болады. Бір реттік актілерді жасамаудан емес, заң құқықтық маңыз
беретін тұлғаның немесе заттың белгілі бір құқықтық немесе іс жүзіндегі
қасиеттері болуынан байқалатын мән-жайларды зандық күй деп түсіну керек.
Мысалы, қайтыс болган адаммен жақын туыстық байланыс - мұрагерлік құқықтық
қатынастың пайда болу негiздерiнiң бiрi.
3аңдық фактілердiң құқықтық қатынастардың дамуына ықпал етуіне қарай
оларды құқықты туғызатын, құқықты тоқтататын және құқықты өзгертетін
фактілерге бөлуге болады. Мұның алғашқысы бұрын мұндай зандық байланысы
(шарт, зияң келтіру)
болмаған адамдар арасында құқықтық қатынастардың тууына әкеп тірейді.
Екіншісі (мерзімінiң өтуі, шарттың бұзылуы) - заңдық қатынастардың
тоқтатылуына әкеп соғады. Үшіншісі – қалыптасқан құқықтық қатынастардың
мазмұнын өзгертуге себешпі болады. Заңдық фактілер өздерінен кейін туатын
құқықтық салдарға түрліше ықпал етеді.
Зиян келтіру фактісі заңның нақты заңцық қатынастағы үйғарымдарын тек
жүзеге асырады. Мүндай зандық факгшерді қүқықгы бағыттаушы фактілер деп
атайды. Бүлардан өзгеше, қүқықты қалыптастырушы зандық факгілер қүқықтық
қатынастардың тууына себепші больш қана қоймастан, сонымен қатар занда
белгіленген шекарада олардьщ мазмүьш айқыңцауға да жәрдемдеседі. Мысалы,
мүлікті сату жөніндегі қүқықтық қатынастардың мазмүны заң нормаларына ғана
емес, сондай-ақ сатушы мен сатып алушы арасыңцағы шартгың талап-тарына да
байланысты. Құқықты қалыптастырушы зандық фактілер бүл қасиеттері жөнінен
қүқықтық нормаларға үқсайды, бірақ одан мәнді айырмашылығы - қүқықтық
қатынастардың мазмүнын жалпылай емес, жеке-дара анықтайды.
Заңдық фактілердің барлығынан мәміле мен әкімшілік актілерді ғана
қүқықты қалыптастырушы фактілерге жатқызуға болады. Әлбетге, олар қүқықтық
қатынастардың мазмүнын белгілі бір шектерде ғана, ол императишік
үйғарымдарға немесе заңның тыйым салуына қайшы келмейтін шектерде ғана
анықтай алады.
Азаматгық қүқықтың кейбір объектілерін және мәмілелердің кейбір
түрлерін міндетгі тіркеу секілді зандық фактілер түрінің ерекше маңызы бар
(АК-ның 118 жөне 155-баптары). Олар қүқықтар мен міндеттерді туғызбайды.
Бақылау сұрақтары:
1.Азаматтық-құқықтық қатынастардың түрлері.
2.Субъективтік міндет дегеніміз не?
3.Азаматтық заңдармен реттелетiн қатынастардың қатысушылары.
Тақырып 3: Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру және қорғау
Мақсаты: азаматтық құқықты жүзеге асырудың түсiнiгi және шегiмен
таныстыру, құқықты терiс пайдаланудың мәнiн, сонымен қатар субъективтi
құқықтарды қорғаудың тәсiлi мен нысанын қарастыру.
Сұрақтар:
1 Азаматтық қүқықтарды жүзеге асыру. Міндеттерді атқару.
2 Азаматтық қүқықтарды қорғау.
1. Азаматтық қүқықтарды жүзеге асыру. Міндеттерді атқару. Құқықтық
қатынастарға катысушылардың белгілі бір қажеттерін қанағаттандыру үшін
азаматтық құқықтар мен міндеттер белгiленеді. Субьективтік қүқықтын
мазмұнын құрайтын әрекеттер жасауды қүқықтарды жүзеге асыру деп түсінеді.
Мәселен, билік ету өкiлеттігі субъективтік меншік құқығының мазмұның
құрайды, ал аталған өкілеттікті әр түрлі мәмілелер (сату, сыйға тарту,
айырбастау, жалға беру және т.б.) жасау жолымен жүзеге асыруға болады. АК-
ның 2-бабы азаматтық заңдардың негізгі бастаулары (принциптері) ретінде
азаматтар мен занды тұлғалар өздерінің азаматтық құқықтарына өз еркімен
және өз мүдделерін көздей отыра ие болып, оларды жүзеге асыратынын (2-
тармақ), азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру қажеттігін (1-тармақ)
баянды етеді.
Азаматтық құқық субъектілері өздерінің құқықтарына өз еркімен және өз
мүдделерін көздей отыра ие болу принципін жүзеге асыруы үшін АК-ның 8-
бабының 1-тармағы азаматтар мен заңды тұлғаларға өздеріне берілген
азаматтық құқықтарды, оның ішінде өздерін қорғау құқығын өз қалауынша
пайдалану мүмкіндігін береді. Ең алдымен, құқықты жүзеге асыру немесе
жүзеге асырмау құқығы құқық берілген тұлғаға байланысты. Азаматтар мен
заңды тұлғалардың өздеріне берілген құқықтарды жүзеге асырудан бас тартуы,
заң құжаттарында көзделген жағдайларды қоспағанда, бұл құқықтардың
тоқтатылуына әкеп соқтырмайды. Құқықты жүзеге асырудан бас тартуды құқықтан
бас тартудан айыра білу керек. Адам заң актілерінде тыйым салынған
жағдайлардан басқа реттерде өзіне тиесілі құқықтардан бас тарта алады.
Құқықты жүзеге асыру осымен бір мезгілде құқық берілген адамның міндеті
бола алмайды, өйтпеген жағдайда құқық мәжбүрлі түрде жүзеге асырылған болар
еді. Алайда құқықты жүзеге асырмау, заң актілерінде көзделген жағдайларда,
құқықтың тоқтатылуына әкеп соқтыруы мүмкін. Мәселен, жалға алушы дәлелді
себептерсіз тұрғын үйде алты айдан астам тұрмайтын жағдайда сот оны тұрғын
үйді пайдалану құқығынан айрылған деп тануы мүмкін (Тұрғын үй қатынастары
туралы заңның 87-бабы).
Қүқықты нақты жүзеге асыру әдістері оның түріне байланысты.
Субъективтік құқық мүмкін болатын мінез-құлық өлшемі ретінде құқық берілген
адамның белгілі бір тәртіппен өз бетінше әрекет ету (өз әрекеттеріне
құқығы) мүмкіндігі не міңдетті адамнан белгілі бір әрекеттер жасауды талап
ету (талап ету құқығы) мүмкіндігі болуы мүмкін. Құқық берілген адамның
белгілі бір әрекеттер жасауы нәтижесінде субъективтік заттық құқық жүзеге
асырылады. Заттық құқықты (өз әрекеттеріне өзге құқықты) жүзеге асыруда
құқық субъектісінің мінез-құлық нұсқаларын тандау еркіндігі мол болады.
Мұндай жағдайда, әдетте, ол заң актілерінде тыйым салынбаған кез келген
әрекеттерді жасауға құқылы болады. Міндетті адамның белгілі бір әрекеттерді
жасауы арқылы міндетті субъективтік құқық жүзеге асырылуы мүмкін.
Азаматтық қүқықтарды жүзеге асыру шегі. Заң азаматтық құқық
субъектілеріне өздерінің құқықтарын жүзеге асыру бостандығын бере отырып,
осымен бірге оларды жүзеге асыруға белгілі бір талаптар қояды. Азаматтық
құқықтарды жүзеге асыруға қойылатын талаптар АК-ның 8-бабында баяндалған.
Ең алдымен, субъективтік азаматтық құқықтар құқықты жүзеге асыру
құралдарына, әдістеріне, оның субъектілеріне, оны қорғаудың мүмкін болатын
әдістері мен нысандарына қатысты заңдардың талаптарына сәйкес жүзеге
асырылуы тиіс. Азаматтар мен заңды тұлғаларға тиесілі құқықтарды жүзеге
асыру қоғамның ізгілік принциптерін бұзбауы тиіс, ал кәсіпкерлік қызметті
жүзеге асыруда, сонымен қатар, іскерлік әдеп ережелері сақталуға тиіс.
Азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне тиесілі құқықтарын адал, парасатты
әрі әділ жүзеге асыруы тиіс. Заң теріс пиғылды, қисынсыз не әділетсіз
әрекеттердің бәріне бірдей сипаттама бере алмайды.
Құқықты жүзеге асыру барысында басқа субъектілердің құқықтары және
заңмен қорғалатын мүдделері бұзылмауға тиіс. Заң құқықты өзінің тікелей
мақсатына қайшы бағытта жүзеге асыруға тыйым салады. Құқықтың мақсатын заң,
құқықтық қатынастарға қатысушылардың келісімі белгілеуі мүмкін немесе ол
субъективтік құқықтың мәнінен туындайды және көзделген нысана болып
табылады. Құқықты жүзеге асыру қоршаған табиғи ортаға залал келтірмеуі
тиіс.
Басқа адамдарға зиян келтіруге тыйым салу құқықты жүзеге асыру
жағдайларына да таралады. Құқықты жүзеге асыру барысында зиян келтіру
құқықты теріс пайдалану деп танылады. Құқықты тек басқа адамға зиян келтіру
мақсатында пайдалану құқықты теріс пайдаланудың жеке жағдайы (шикана) болып
табылады Құқықты теріс пайдаланудың өзге де түрлеріне, атап айтқанда,
тауарлар және қызмет көрсету рыногында өзінің монополиялық жағдайын асыра
пайдалануға да тыйым салынады..
Азаматтық міндеттерді атқару. Субъективтік міндеттерді атқару азаматтық
құқықтарды жүзеге асырумен тығыз байланысты. Тиісті мінез-құлық шарасы
ретінде субъективтік міндет белгілі бір әрекеттер жасау немесе оларды
жасамау міндеттерінен тұруы мүмкін. Заттық азаматтық-құқықтық қатынастарда
міндетті субъект әлде бір әрекеттер жасамауға тиіс, оған құқық берілген
адамның өз құқығын жүзеге асыруына кедергі жасамау міндеті жүктеледі.
Мұндай міндетті атқару міндетті адамның енжар әрекет етуін көздейді.
Міндеттемелік құқықтық қатынастарда, керісінше, міндетті адам құқық
берілген адамның пайдасына белгілі бір әрекеттер жасауға тиіс. Белгілі бір
әрекеттер жасаудан тартыну да міндеттемелік құқықтық қатынастардың
мазмұнына кіруі, тек белгілі бір әрекеттерді (жұмысты орындау, қызмет
көрсету, мүлікті беру) жасау міндеттерімен қоса кіруі мүмкін.
2.Азаматтық қүқықтарды қорғау. Өз әрекеттеріне құқықпен немесе талап
ету құқығымен қатар, субъективтік құқықты қорғау құқығы кез келген
субъективтік құқық мазмұнының құрылымдық элементі болып табылады. Заңда
көзделген, қүқықтың қол сүғылмаушылығын қамтамасыз етуге, бүзылған қүқықты
қалпына келтіруге және қүқықты бүзатын әрекеттердің жолын кесуге
бағытталған шаралар жүйесін азаматтық қүқықтарды қорғау деп түсінеміз.
Азаматтық қүқықтарды қорғау әдістері. Азаматтық құқықтарды қорғау АК-
ның 9-бабында көрсетілген мынадай әдістермен жүзеге асырылуы мүмкін:
құқықтарды мойындату; құқық бұзылғанға дейінгі болған жағдайды қалпына
келтіру; құқықты бұзатын немесе оның бұзылу қаупін туғызатын әрекеттерге
тыйым салу; міндетті заттай орындатуға ұйғарым шығару; залалдарды,
төленетін айыпты өндіртіп алу; мәмілені жарамсыз деп тану; моральдық
зиянның өтемін төлету; құқық қатынастарын тоқтату немесе өзгерту;
мемлекеттік басқару органының немесе жергілікті өкілді не атқарушы органның
заңдарға сәйкес келмейтін құжатын жарамсыз немесе орындауға жатпайды деп
тану; азаматтың немесе заңды тұлғаның құқыққа ие болуына немесе оны жүзеге
асыруына кедергі жасағаны үшін мемлекеттік органнан немесе лауазымды
адамнан айыппұл өндіртіп алу арқылы, сондай-ақ заң құжаттарында көзделген
өзге де әдістер. Олардың тізбесі мұнымен аяқталмайды, Азаматтық кодекс,
басқа заң актілері АК-ның 9-бабында көзделгендерден басқа да әдістер ұсынуы
мүмкін.
Бақылау сұрақтары:
1.Азаматтық қүқықтарды жүзеге асыру.
2. Міндеттерді атқару.
3. Азаматтық қүқықтарды қорғау.
Тақырып 4: Азаматтық құқықтар объектілері
Мақсаты: Субъективтiк азаматтық құқықтың объектiлерiнiң ұғымы мен
түрлерiн ашу.
Сұрақтар:
1 Азаматтық құқықтар объектілеріне жалпы сипаттама.
2 Мүлік - азаматтық құқықтар объектісі.
3 Азаматтық құқықтар объектісі - мүлікті жіктеу.
4 Ақша - азаматтық құқықтар объектісі ретінде.
5 Бағалы қағаздар - азаматтық құқықтар объектісі ретінде.
6 Мүліктік емес өзіндік қүқықтар.
1. Азаматтық қүқықтар объектілеріне жалпы сипаттама. Мүліктік және
мүлiктік емес өзіндік игіліктер мен құқықтар азаматтық құқықтар объектілері
бола алады (АК-ның 115-бабының 1-тармағы). АК азаматтық құқықтар
объектілері мынадай негізгі екі топқа бөлiнеді: мүліктік игіліктер мен
құқықтар және мүліктік емес өзіндік игіліктер мен құқықтар.
Азаматтық құқық субъектілерінің материалдық және өзге де қажеттерін
қанағаттандыра алатын, әдетте, ақшалай бағалауға жататын және азаматтық
құқық реттейтін қатынастар саласына енгізілген материалдық заттарды және
өзге құндылықтарды (атап айтқанда, энергияны, жұмысты және көрсетілетін
қызметті) мүліктік игіліктер деп түсінеміз.
Мүліктік игіліктерге (атап айтқанда, мүліктік игіліктерді пайдалану,
иелену және оларға билік ету) субъективтік азаматтық құқықтарды мүліктік
құқықтар деп түсінеміз.
Азаматтық құқық субъектілерінің жеке тұлғасымен ажырамастай тығыз
байланысты құндылықтар мүліктік емес өзіндік игіліктерге жатады, ал
мүліктік емес өзіндік құқықтар дегеніміз - бұл аталған құңдылықтарға
құқықтар болып табылады. Мысалы, адамның өмірі мүліктік емес өзіндік
игіліктерге, ал өмірі сүру құқығы - мүліктік емес өзіндік құқықтарға
жатады.
2. Мүлік - азаматтық құқықтар объектісі. АК-ның 115-бабының 2-тармағы
құқық объектісі - мүліктің заңдық ұғымына мүліктік игіліктер мен мүліктік
құқықтарды біріктіреді. АК жекелеген мүліктік игіліктер мен құқықтарды да,
сондай-ақ олардың жиынтығын немесе кешенін де мүлік деп түсінеді. Соңғы
жағдайда, мысалы, азаматтың немесе заңды тұлғаның мүлкі туралы айтылады да,
олардың ішінен жекелеген игіліктер мен құқықтар бөліп көрсетілмейді.
Мүліктің мынадай негізгі түрлерін бөліп көрсетуге болады: 1) заттар; 2)
ақша және бағалы қағаздар; 3) жұмыстар және көрсетілетін қызметтер; 4)
шығармашылық интеллектуалдық қызметтің нәтижелері; 5) ақпарат; 6) мүліктік
құқықтар (құқық объектілері - ақша мен бағалы қағаздарға осы тараудың жеке
параграфтары арналған).
Заттар мүліктің кең таралған түрлерінің бірі болып табылады. Заң
әдебиеттерінде әдетте, адамға қатысты алғанда, сыртқы материалдық дүние
заттарын - адам қолымен жасалған, сондай-ақ табиғаттың өзі жаратқан және
табиғи қасиеттері бар нәрселерді заттар деп түсінеді. Алайда мүлік
ретіндегі заттың мәні оның табиғи қасиеттерінде ғана емес (бұлар оның
құқықтық режимінен көрініс табатын болса да), адамның қажеттерін
қанағаттандыра алатын, тұтыну және айырбас құны бар, әдетте ақшалай бағасы
болатын және, әдетте, айналымға қабілетті мүліктік игілік ретіндегі оның
қоғамдық қасиеттерінде болып табылады. Зат мұндай қоғамдық қасиеттерді
қоғамдық қатынастар арқылы, оның заттық нысаны ретінде, басқаша айтқанда,
затқа айналдырылған қоғамдық қатынастар ретінде иеленеді.
Заттар мүлік ретінде барынша алуан түрлі және құқық субъектiлеріне
ұдайы белгілі бір қатынастарда болады (мысалы, оларға меншік құқығы,
пайдалану құқығы және т.с.с. ретінде тиесілі болады). Заң әр түрлі табиғат
ресурстарын да, зат нысанында көрінетін адам еңбегінің өнімдерін де заттар
деп түсінеді. Энергияның түрлері де (мысалы, жылу, электр энергиялары)
заттардың қатарына кіреді. Өсімдіктер мен жануралар да заттар ретінде
танылады.
Жеміс, өнім және табыс болып табылатын заттардың құқықтық режимінің
кейбір ерекшеліктері бар. Мүліктерді пайдалану нәтижесінде алынған түсім
(жемістер, өнімдер, табыстар), егер заңдарда немесе бұл мүлікті пайдалану
туралы шартта өзгеше көзделмесе, осы мүлікті заңды негізде пайдаланушы
адамға тиесілі болады (АК-ның 123-бабы). Әдетте, өсімдіктер мен
жануарлардың тіршілiк әрекетінің құндылығы бар табиғи өнімдерін, мысалы,
жеміс ағаштарының жемістерiн, шайдың жапырағын, жануарлардың төлiн, жүн,
сүт, жұмыртқа секілді өсімдіктер мен жануарлардан алынатын өнiмдерді, яғни
түсімдерді зандық ұғым ретіңде жемістер деп түсінеді. Бірақ, мұнда тағы да
заттардың зандық қасиеттері жөнінде, яғни мүліктің қасиеті жөнінде әңгіме
болып отыр.
Еңбек барысында басқа заттарды өнімді пайдалану арқылы жасалған
заттарды өнімдер деп түсіну керек (мысалы, наубайханада пісірілетін нан,
тігін өндірісінде шығарылатын тігін бұйымдары және т.с.с.). Затты
(заттарды) пайдаланудан немесе өнім шығару әрекетінен алынатын ақшалай және
өзге түсімдерді табыстар деп түсіну керек. Бірақ, табыстар, заттар түрінде
ғана емес, сонымен қатар, міндеттемелер бойынша ақшалай және өзге де
талаптар түрінде болуы мүмкiн.
Жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер - бұлар адамның мақсатты іс-
әрекетінің элементтері, олар өзінше материалдық игіліктер болып табылады.
Олардың арасындағы айырмашылықтар мынада: жұмыстар, жұмыс процесінің
өзінен бөлінетін материалдық нәтиже береді (мысалы, мердігерлік шарт
негізінде жұмыс жүргізу нәтижесінде құрылыс жүргізіледі). Бұл жағдайда
құрылыс жұмыстарының өзі құқық объектісі болады, бірақ бұдан әрі зат
ретінде құрылыстың өзі құқық объектісі болады. Құқықтың дербес объектісі -
қызмет көрсетудің қызмет көрсету жөніндегі іс-қимылдан басқа пайдалы
нәтижесі болмайды (бұған нотариустың қызмет көрсетуі мысал бола алады).
Шығармашылық интеллектуалдық қызметтің нәтижелері азаматтық құқықтар
объектілерінің дербес түрі, мүліктің ерекше түрі болып табылады, ол
объективті өмір сүретін болса да, заттардан өзгеше, материалдық емес, асқақ
сипатта болады. Азаматтың немесе заңды тұлғаның шығармашылық
интеллектуалдық қызметтің нәтижелеріне және оларға теңестірілген заңды
тұлғаны дараландыру құралдарына жеке немесе заңды тұлғаның өзі орындайтын
жұмысының немесе қызметінің өнімдеріне (фирмалық атау, тауар белгісі,
қызмет көрсету белгісі және т.б.) ерекше құқығы танылады (АК-ның 125-
бабының 1-тармағы).
Қазіргі уақытта азаматтық айналымға кеңінен енгізіліп отырған ақпарат
азаматтық құқық объектілерінің ерекше түрі болып табылады. Азаматтық заңдар
қызметтік немесе коммерциялық құпия болып табылатын ақпаратты қорғайды (АК-
ның 126-бабының 1-тармағы). Бір мезгілде мынадай үш белгісі бар ақпарат
қана қоралуға жатады: үшінші жаққа белгісіз болуына байланысты ақпараттың
нақты немесе потенциалды коммерциялық құны бар; үшінші жақтың ақпаратпен
заңды негіздерде танысу мүмкіндігі жоқ; ақпарат иесі оның құпиялылығын
сақтау шараларын қолданады.
Мүліктік құқықтар құқық объектісі - мүліктің маңызды түрлерінің бірі
болып табылады. Заттық құқықтар да (мысалы, жерді тұрақты пайдалану
құқығы), сондай-ақ міндеттемелік құқықтар да (мысалы, құқықты беру кезінде
несие берушінің борышқордан берешегiн алу құқығы) осыңдай объектілер болуы
мүмкін. Интеллектуалдық меншік құқығы да мүліктік құқықтардың қатарына
жатады.
Мүліктік кешендер. Көптеген жағдайларда мүлік жекелеген зат немесе
құқық түрінде емес, мүліктік кешен ретінде көрінеді. Капитал осындай
мүліктік кешендердің бір түрі болып табылады. Заңдық мағынада алғанда,
кәсіпкерлік қызметке арналған мүліктік кешенді капитал деп түсінеді. Жеке
кәсіпкердің кәсіпкерлік ісі заңда көзделген мүліктік кешеннің бір түрі
болып табылады. Кәсіпкерлік іс, мүліктік құқықты қоса алған-да, жеке
кәсіпкер соның негізінде және сол арқылы өз қызметін жүзеге асыратын
мүлiктiң жиынтығы ретiнде анықталады. Қүқық объектісі - кәсіпорын - бұл
кәсіпкерлік қызмет үшін пайдаланылатын мүліктік кешен.
3. Мүлікті жіктеу өзінің міндеттерiне қарай алуан түрлі болып келеді:
1. Мүліктің айналым қабілеттілігі. Айналым қабілеттілігіне қарай
мүлікті айналымнан алынып тасталған айналым қабілетті және айналым
қабілеттілігі шектеулі мүлікке бөледі (АК-ның 116-бабы).
Иеліктен еркін шығарылатын немесе әмбебап құқық мирасқорлық тәртібімен
бір адамнан екінші адамға ауыса алатын мүлік айналымға қабілетті мүлік деп
танылады.
Айналымның белгілі бір мүшелеріне ғана тиесілі бола алатын және,
екіншіден, сатып алуға және иеліктен шығаруға құзіретті мемлекеттік
органдардың рұқсатымен (лицензиясымен) ғана жол берілетін заттар мен басқа
да мүлік айналымы шектеулі мүлікке жатады.
2. Жылжымайтын және жылжымалы мүлік. Заттар жылжымайтын және жылжымалы
мүлікке бөлінеді. Жер учаскелері, үйлер, ғимараттар, көп жылдық желектер
секілді және оларды мақсатына сай келмейтiн шығын келтірместен, тұрған
орнынан ауыстыру мүмкін болмайтын өзге де мүліктер жылжымайтын мүлікке
жатады. Құқық объектісі – кәсіпорындар да жылжымайтын мүлікке жатады.
Мемлекеттік тіркеуге жата-тын әуе және теңіз кемелері, ішкі суларда жүзетін
кемелер, өзен-теңіз жүзу кемелері, ғарыштық объектілер жылжымайтын
мүлікке теңестіріледі. Жылжымайтын заттарға жатпайтын мүлік, оның ішінде
ақша мен бағалы қағаздар жылжымалы мүлік деп танылады (АК-ның 117-бабы).
3. Бөлінетін және бөлiнбейтін мүлік. Мүлік бөлінетін және бөлінбейтін
мүлік болуы мүмкін (АК-ның 120-бабы). Бөлінетін мүлік дегеніміз - бұл бөлу
нәтижесінде өзінің шаруашылық мақсатын (міндетін) жоғалтпайтын мүлік.
Бөлінбейтін мүлік дегеніміз - бұл құқықтық көзқарас тұрғысынан алғанда,
бөлу кезінде өзінің бұрынғы шаруашылық маңызынан айрылатын мүлік.
4. Күрделі зат ұғымы бөлінбейтін зат үғымына жуықтайды, күрделі зат заң
жүзінде бөлінбейтін болғанымен, мақсаты жөнінен бірігетін бірнеше заттан
тұрады.
5. Басты зат және керек-жарақ. Заттар жалпы шаруашылық мақсаты бойынша
олардың біреуі (керек-жарақ) екіншісіне (басты затқа) қызмет ететіндей
болып байланысуы мүмкін. Егер заңдарда немесе шарттарда өзгеше
белгіленбесе, керек-жарақ басты затқа ілесіп жүреді (АК-ның 122-бабы).
4. Ақша азаматтық құқықтардың ерекше объектісі болып табылады. Құқық
объектісі болып табылатын ақшаға қатысты жалпы ережелердің барлығын
қамтитын АК-ның 127-бабы осы объектіге арналған. Бұл бап Қазақстан
Республикасының ақша бірлігі теңге болып табылады, ол Қазақстанның бүкіл
аумағында өз құны бойынша қабылдануға міндетті деп белгілейдi. Ақша негізгі
екі нысанда шығарылады: ақша белгiлері (қолма-қол ақша) нысанында және
клиенттерінің банктегі есеп-шоттарындағы жазбалар түріңде банктердің
ақшалай мiндеттемелері нысанында. Қолма-қол және қолма-қол емес ақшалардың
төлемдерді және аударымдарды жүзеге асыру кезінде байқалатын мәнді
ерекшеліктері болады. Төлемдер азаматтық-құқықтық мәмілелердің, ҚР заңдары
нормаларының негізінде және олардың шарттарына сәйкес жене соттың шешімімен
жүргізіледі. Қолма-қол акша заттардың ерекше түрі болып табылады. Бұдан
ақшаға заттық құқықтың пайда болу ерекшелігі туындайды. Қолма-қол емес ақша
иесінің мүліктік құқығы - банкінің клиенттің есеп-шотындағы (өзге шоттағы)
ақшасын төлеу жөніндегi оның алдындағы міңдеттемелерінен туындайтын талап
ету құқығы бар.
Сонымен, азаматтық құқық объектісі - ақшаға мынадай анықтама беруге
болады: ақша дегеніміз - кез келген басқа мүлікке айырбасталатын ерекше
қасиеті бар заттық құқық ретіндегі (қолма-қол ақша), сондай-ақ
міндеттемелік қүқық ретіндегі (қолма-қол ақша) азаматтық құқықтар
объектісі.
Ақшалардың түрі секілді шетелдік валютаны да бөліп көрсету керек.
Шетелдік валюта ерекше объект ретінде валюталық құңдылықтарға жатқызылады.
Өз иесінің шетелдік мемлекет объектісіне құқығын куәландыратын жағдайда
және халықаралық ақша рыногында қайтымды болатын жағдайда бағалы қағаз
валюталық құндылық деп танылады.
Валюта - бұл мемлекеттердің заңды төлем құралы ретінде қабылданған ақша
бірлігі немесе банкроттар, қазынашылық билеттер мен тиындар, оның ішінде
бағалы металдардан жасалған (айналымнан алынған немесе алынатын, бірақ
айналымда - жүрген ақшалармен айырбастауға жататынын қоса есептегенде)
түріндегі, қолма-қол және аудару нысаңдарындағы құндардың ресми
стандарттары, соңдай-ақ есеп-шоттардағы, оның ішінде халықаралық ақша
немесе есеп айырысу бiрлiктерiндегi қаражаттар. Сонымен, шетел валютасы
дегенiмiз – бұл шетелдiк мемлекеттердiң эмитенттерiнiң, яғни осы
мемлекеттердiң ресми органдарының немесе ұйымдарының активтерiмен
қамтамасыз етiлген шетелдiк мемлекеттердiң ақшасы.
5. Бағалы қағаз үғымы. Азаматтық кодекстің 129-бабына (2003 ж. 16
мамырдағы редакциясында) сәйкес мүліктік құқықтарды куәландыратын белгілі
бір жазбалардың және басқа белгілердің жиынтығы бағалы қағаз болып
табылады. Бағалы қағаздар, ең алдымен, мүліктік құқықтарды куәландырады,
бұл, атап айтқанда, олардың құндылығын айқындайды. Бағалы қағаздар рыногы,
шын мәнінде, мүліктік құқықтар рыногы болып табылады.
Оның мазмұны заң актілерінде белгіленген талаптарға сай келуге тиіс
болатындықтан, бағалы қағаз - қатаң белгіленген жазба болып табылады.
Бағалы қағаздардың түрлері:1) ұсынбалы; 2) атаулы және 3) ордерлік.
Ұсынбалы бағалы қағазда мұндай қағаз бойынша міндеттемені талап ету
құқығы бар адам көрсетілмейді. Оның иесі ұсынбалы бағалы қағаз бойынша
міндеттемені талап етуге уәкілетті, тиісінше ұсынбалы бағалы қағаз бойынша
құқықтарды беру үшін қағаздың өзін ұсыну жеткілікті болады.
Атаулы бағалы қағазда бағалы қағаз куәлаңдырған міндеттемелердің
орындалуын талап ету құқығы бар адам көрсетіледі. Атаулы бағалы қағаз
куәландырған құқықтар талаптан қайту (цессия) үшін белгіленген тәртіп
бойынша беріледi.
Куәландырылған ордерлік бағалы қағазда көрсетілген адам, ал оны заңда
көрсетілген тәртіппен басқаға беруде - осы қағаз берілген адам бұл қағаз
куәландыратын құқықтардың субъектісі болып табылады. Ордерлік бағалы қағаз
бойынша құқықтарды беру осы қағазға берілген жазу - индоссамент арқылы
көрсетіледі. Берілетін жазулар, әдетте, құжаттық бағалы қағаздың сыртқы
бетіне түсіріліп, белгіленген нысанда не электронды жазба түрінде арнайы
парақпен бағалы қағазға қоса ұсынылады.
Бұған қоса, эмиссиялық және эмиссиялық емес бағалы қағаздар болады. Бір
эмиссия (шығарылым) шегіңде осы эмиссия үшін бірдей жағдайларда
орналастырылатын және пайдаланылатын біртекті белгілері мен реквизиттері
бар бағалы қағаздар эмиссиялық бағалы қағаздарға жатады.
Бағалы қағаздар мемлекеттік және жеке бағалы қағаздарға бөлінеді.
Мемлекет эмитент, яғни мемлекеттік бағалы қағазды шығарушы және ол бойынша
міндетті тұлға болып табылады. Жеке бағалы қағаздың эмитенті, тиісінше,
жеке тұлға болады.
Егер бағалы қағазды шығару шарттары бойынша оны осы эмитенттің басқа
түріндегі бағалы қағазға ауыстыру құқығы көзделген болса, ол айырбасталатын
бағалы қағаз деп аталады.
Өз ұстаушысының (акционердің) акционерлік қоғамның таза табысының бір
бөлігін дивидендтер түрінде алуына, акционерлік қоғамның істерін басқаруға
қатысуға және ол таратылғаннан кейін қалған мүліктің бір бөлігіне құқығын
куәландыратын бағалы қағаз акция деп танылады (АК-ның 139-бабының 1-
тармағы). Заңдарға сәйкес, акционерлік қоғам құжатталмаған нысанда атаулы
акцияларды ғана шығара алады. Акциялар жай және артықшылықты акцияларға
бөлінеді. Жай акция өзінің иесіне барлық жағдайларда қоғамдық басқаруға
құқық береді. Артықшылықты акциялар дегеніміз Акционерлік қоғамдар туралы
заңда тікелей белгiленген жағдайлардан басқа реттерде дауысы жоқ,
дивидендтерінің мөлшері ең аз акциялар болып табылады.
6. Мүліктік емес өзіндік қүқықтар – азаматтық құқықтар объектісі
болып табылады. Азаматтық заңдар мүліктік емес өзіндік қатынастардың екі
тобын реттейді және қорғайды: мүліктік қатынастармен байланысты мүліктік
емес өзіндік қатынастар және мүліктік қатынастармен байланысы жоқ мүліктік
емес өзіндік қатынастар.
Мүліктік қатынастармен байланысты мүліктік емес өзіндік қатынастарды
азаматтық құқық нормалары реттеп отырады, өйткені мүліктік емес өзіндік
-қатынастардың өмір сүруінің өзі субъект үшін мүліктік қатынастар пайда
болуының мүмкіндігі мен керектілігін көздейді.
Мүліктік қатынастармен байланысы жоқ мүліктік емес өзіндік қатынастарды
азаматтық заңдар реттеп отырады, өйткені бұл заң актілерінде өзгеше
көзделмеген не материалдық емес өзіндік қатынастардың мәнінен туындамайды.
Мүліктік қатынастармен байланысы жоқ мүліктік емес өзіндік қатынастар
дегеніміз - бұл рухани немесе материалдық емес игіліктерге қатысты
қалыптасатын қоғамдық қатынастар.
АК-ның 115-бабына сәйкес, азаматтық құқықтар объектілеріне мүліктік
игiліктермен және құқықтармен қатар, мүліктік емес өзіндік игіліктер мен
құқықтар жатқызылған: жеке адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, игі
атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы
құпиясы, есім алу құқығы, автор болу құқығы, шығармаға қол сұқпау құқығы
және басқа материалдық емес игіліктер мен құқықтар жатады.
Бұл арада мүліктік емес өзіндік құқықтардың есім алу құқығы, еркін
жүріп-тұру және тұрғылықты жерді тандау құқығы секілді түрлері АК-ның 15
және 16-баптарымен реттеледі.
Мүліктік емес өзіндік құқықтардың негізгі сипатты белгілері мыналар:
- біріншіден, олар абсолютті, яғни белгілі бір уәкілетті тұлғаға оның
мүліктік емес өзіндік құқықтарын қандай да болсын құқық бұзушылықтан қалыс
қалуға міндетті тұлғалардың белгісіз тобы қарсы тұрады;
- екіншіден, олар бөлінбейді, яғни заң бойынша қарастырылатын
құқықтардың азаматтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мақсаты: Студенттерді құқық саласы ретiнде азаматтық құқықтың
түсiнiгiмен таныстыру.
Сұрақтар:
1 Азаматтық құқығының түсінігі.
2 Азаматтық құқық принциптері.
3 Азаматтық заңдар.
4 Азаматтық қүқық ғылым ретінде.
1. Азаматтық-құқықтық нормалар реттеп отыратын қоғамдық қатынастар
ауқымын азаматтық қүқықтың нысанасы деп түсінеді.
Мүлікті - заттарды, заттар мен өзге де материалдық игіліктерге қатысты
құқықтар мен міндеттерді иелену және пайдалану жөніндегі қатынастарды
мүліктік қатынастар деп түсінеді. Әдетте, мүліктік қатынастар объектісін
ақшамен бағалауға болады.
АК-ның 1-бабы сондай-ақ мүліктік қатынастармен байланысты мүліктік емес
өзіндік қатынастарды да атайды. Бұл ең алдымен интеллектуалдық меншік
объектілерін - ғылым, өнер, техникалық шығармашылық туындыларын, азаматтық
айналымға қатысушыларды дараландыру құралдарын және т.с.с. жасаудан
туындайтын қатынастар. Бұл объектілер мен құқықтардың өздігінен тікелей
мүліктік мазмұны мен ақшалай бағасы болмайды. Бірақ олар, бұл мүліктік емес
өзіндік қатынастар мүліктік қатынастармен тығыз байланысты болғандықтан,
азаматтық-құқықтық реттеу саласына жатады, оларды азаматтық құқықтарды
қорғау құралдары қамқорлығына алады.
АК-ның 1-бабы азаматтық құқықтың нысанасы болып табылатын қатынастардың
ішінен мүліктік қатынастарға байланысы жоқ өзіндік қатынастарды да атайды.
Мысалы, азаматтың есіміне, оның ар-намысына, тұрғылықты жерді таңдау
мүмкіңдігіне, жеке жазбаларын (күнделіктерін, хаттарын) жарияламауға,
бейнесіне қол сұғылмайтынына, денесіне тиіспеушілігіне және т.с.с
байланысты қатынастар. Азаматтық құқық кейбір шарттар сақталғанда мұндай
қатынастарды өзі реттеп отырады, айталық: егер оларды құқықтың басқа
салалары (мысалы, қылмыстық құқық) реттемейтін болса, егер олар мүліктік
емес өзіңдік қатынастардың мәніне (мысалы, ішкі сырлас жақындық саласында)
қайшы келмейтiн болса.
Сонымен, қатынастардың осы нысанасын құрайтын мүліктік және (немесе)
мүліктік емес сипаты азаматтық құқық нысанасының бірінші айқындайтын
белгісі болып табылады.
Құқықтың салаларына сипаттама беру үшін оның нысанасын ғана емес,
сонымен бірге азаматтық-құқықтық реттеу әдісін де анықтаудың маңызы зор.
Қатынастарға қатысушылардың керекті мінез-құлқын қалыптастыра алатын
құралдар мен әдістер жүйесін реттеу әдісі деп түсінеді. Тыйым салу және
міндеттеу әдістерінен өзгеше, азаматтық-құқықтық реттеу әдісінің жалпы
сипаттамасы жалпыға рұқсат ету ретінде түсіндірілуі мүмкін, яғни азаматтық
айналымға қатысушылардың өздері қалайтын кез келген іс-әрекетті жасауына
мемлекеттің рұқсат етуі ретінде көрсетілуі мүмкін.
2. Азаматтық құқық принциптері деп оның негізгі бастауларын, яғни
заңмен тұжырымдалған немесе оның ұйғарымының мағынасынан туындайтын,
азаматтық-құқықтық нормалардың мазмұны мен мәтінін дұрыс түсінуге, оларды
бара-бар түсіндіруге, арасындағы қарама-қайшылықтарды шешуге септігін
тигізетін, заңдардың олқы тұстарын толықтыруға жәрдемдесетін іргелі
идеяларды түсінеді.
Азаматтық құқықтың мынадай принциптерін атауға болады:
- азаматтық-құқықтық қатынастар субъектілерінің құқықтық мәртебесінің
тендігі;
- меншікке қол сұғылмайтындығы;
- азаматтық-құқықтық шарттың еркіндiгi;
- мемлекеттің және барлық үшінші тұлғалардың жеке істерге және жеке
өмірге араласпауы;
- азаматтық-құқықтық қатынастардың субъектілері – кәсіпкерлермен
тұтынушыларды қорғау;
- несие берушілердің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау;
- азаматтық құқықтардың қорғалуы.
Барлық азаматтық-құқықтық нормативтік актілер, ең алдымен - ҚР АК
аталған принциптерге сай келеді (сай келуі тиіс). Олардың көпшілігі АК-ның
2-бабында көрсетілген және Азаматтық заңдардың негізгі бастаулары деп
аталады. Бұл принциптердің барлығы өзара тығыз байланысты, бiрiн-бiрi
толықтырады және бiртұтас заңды жүйе болып табылады.
3. Азаматтық заңдар. Азаматтық құқық нормалары көпшілікке түсінікті
болуы үшін ерекше жазбаша мәтіндермен бейнеленуі тиiс, құзыретті органдар
қабылдайтың нормативтік құқықтық актілер осындай мәтіндер болып табылады.
Белгілі шектерде құқық нормалары өзге (тіпті ауызша) нысанда да бейнеленуі
мүмкін. Бірақ бұл - айтарлықтай сирек кездесетін жағдай, оны кейінірек
қарастыратын боламыз.
Азаматтық-құқықтық нормалардың негізгі бөлігі жазбаша түрде нормативтік
құжаттарда жазылады - заңдар, Президенттің жарлықтары, ҚР Үкіметінің
қаулылары және т.с.с. шығарылады. Нормаларды олардың аяқталған күйіне дейін
жеткізудiң мұндай түрі олар арналған адамдарды, яғни оларды орындаушыларды
нормалармен толығырақ таныстыруға мүмкіндіктер туғызады. Бұл нормаларды
жүзеге асырудың және олардың міндетті түрде орындалуын қамтамасыз етудің
маңызды құралы болады. Біріншіден, жазбаша мәтiн құқықтық норманың мазмұнын
нақ, анық әрі бір мағыналы етіп баяңдауға мүмкіндік береді. Екіншіден, бұл
кез келген мүдделі адамды норманың дәл мазмұнымен таныстыруды оңайлатады.
Үшіншіден, бұл оның түрліше түсінілуін және қарама-қайшылықтарын жою
мақсатыңда нормаларды асқан дәлдікпен салыстыруға мүмкіндік береді.
Құқық пен заңдардың айырмашылығы мынада: құқық дегеніміз - бұл заңдық
нормалардың жиынтығы, ал заң дегенiміз - осы нормаларды білдіретін
нормативтік құқықтық актілердің жиынтығы.
Құқық пен заңдардың құрылымында өзара айырмашылықтар бар. Құқық
нормаларының тобы бір ғана іргелі заң - Азаматтық кодекске сүйенетіңдіктен
және барлық нормалар үшін бірыңғай обьективтік белгі - реттеу нысанасы мен
әдісі бойынша құрылатындықтан, құқықтың бір саласы - азаматтық құкық
аталған белгілер бойынша біртекті нормаларды ғана қамтиды.
Заңдар болса, заң актiлерін қабылдау мақсаттарын, оларды қолдану
міндеттері мен жағдайларын ескере отырып, субъективтік жолмен
қалыптастырылады. Сондықтан нақты заң шығару актісі немесе өзгеше
нормативтік құқықтық акт азаматтық, әкімшілік, iс жүргізу және құқықтың
өзге де салаларының нормаларын қамтуы, яғни кешенді сипатта болуы мүмкін.
Мысалы, Кеден кодексі осыған мысал бола алады.
Заң актілерінің оларды неғұрлым тиімді зерттеу және қолдану мақсаттарын
көздейтін кешенді тобы да болуы мүмкін. Заңдардың кешенді салалары (сала
тармақтары) - құрылыс заңдары, көлік заңдары, кооперативтік заңдар және
т.б. субъективті қалыптастырылады.
АК-ның 3-бабы азаматтық заңдардың құрамына, біріншіден, ҚР Азаматтық
кодексі, оған сәйкес республиканың өзге де заңдары, ҚР Президентінің Заң
күші бар жарлықтары, Парламенттің және оның палаталарының қаулылары;
екіншіден ҚР Президентінің нормативтік жарлықтары және Үкіметтің қаулылары
кіреді деп анықтайды.
Аталған нормативтік актілердің бірінші тобы заң актілері деген ұғымға
бірігеді. Екінші тобы, заң актілерімен қатар, заңдар деген едәуір кең
ұғымға кіреді. Заң актілерімен, заңдармен және өзге нормативтік құқықтық
актілердің арасын межелеудің зор практикалық маңызы бар, өйткені ол белгілі
бір құқықтарды немесе міндеттерді нақ қандай нормативтік актілердің
белгілеуге құзіретті болатынын тікелей көрсетуге мүмкіндік береді.
Азаматтық заңдардың толып жатқан актілерінің ішінен іргелі және жүйе
түзуші заң актісі - Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін бөліп
көрсету керек.
АК-ның Жалпы бөлімі 1995 ж. 1 наурыздан, ал Ерекше бөлімі - 1999 ж. 1
шілдеден қолданысқа енгізілді. 1124 баптан тұратын, Қазақстан
Республикасының көлемі жөнінен ең үлкен заң актісі - Азаматтық кодекс
азаматтық-құқықтық реттеу нысанасының құрамына кіретін - жалпы ережелер
бөліміңдегі және жеке институттардың ерекшеліктері бөліміндегі - қоғамдық
қатынастардың барлық салаларыңдағы маңызды барлық азаматтық-құқықтық
нормаларды қамтып, жүйелеп отырады. Нақ осы әрекет азаматтық құқықты
біртұтас, іштей үйлестірілген құқық саласы ретінде дамытуға мүмкіндік
береді. Ал бұл, өз кезегінде, Азаматтық кодекстен басқа заң актілерінде
қамтылған азаматтық-құқықтық нормалардың оған қайшы келмеуін талап етеді,
АК-ның 3-бабының 2-тармағында бұл жөнінде тікелей айтылған.
Азаматтық заңдардың уақытқа қарай қолданылуы туралы ережелердің
практикалық маңызы мынадай бірнеше принциптік қағидаларға сыяды:
а) егер азаматтық құқықтар мен міндеттерді туғызатын, өзгертетін
немесе тоқтататын заң актілері жаңа заң бойынша оның құқықтық қатынастар
пайда болғанға дейінгі түрінен өзгеше анықталған болса, онда мұндай
құқықтық қатынастардың заңдылығы олар пайда болған кезде қолданылған
заңдармен бағаланады;
б) заңдардың өзгеруі өздігінен азаматтық-құқықтық қатынастарды
өзгерте бермейді, олар заңды түрде пайда болған күйінде сақталады;
в) егер заң бұған дейін тыйым салынбаған әлде бір әрекеттерді
жасауға тыйым салатын болса, онда мұндай әрекеттер тоқтатылуы тиіс.
Бұл ережелер заңның кері күші болмайды деген принциптің мазмұнын
құрайды.
Алайда аталған принциптен мынадай кейбір ауытқуларға жол беріледі,
оларды заң белгілейді: 1. заңға кері күш беру және оны ол қабылданғанға
дейінгі қатынастарға тарату. Мысалы, ҚР Жоғарғы Кеңесінің 1994 ж. 27
желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін (Жалпы бөлім)
қолдануға енгізу туралы Қаулысы АК-ның қолдануға енгізгенгедейін пайда
болған коммерциялық заңды тұлғалардың ұйымдық-құқықтық нысандары 1998 ж. 1
қаңтарға дейін АК-да көрсетілген нысандарға өзгертілуі тиіс деп көзделген;
2. жаңа заң қабылданғанға дейін пайда болған қатынастарды сақтайтын
ережелердің нұсқаулары сақталғанымен, олардың мазмұны өзгереді. Мысалы,
пәтер ақы, коммуналдық төлемдер мөлшерінің өзгеруі жене т.с.с.
Қазақстандық азаматтық заңдардың кеңістікте қолданылуына келетін
болсақ, онда бұл жерде бір ғана бастапқы ережені қолдануға болады:
- бұл заң халықаралық шарттарға немесе жалпыға бірдей қабылданған
халықаралық әдеттерге байланысты мемлекеттің аумағына жататын жер көлемін
немесе жер бетін қоса алғанда, (аумақтағы сулар, Қазақстан Республикасының
туы астында жүзетін кемелер) Қазақстан Республикасының барлық аумағында
қолданылады.
ҚР Конституциясы 12-бабының 4-тармағына және АК-ның 3-бабының 7-
тармағына сәйкес Қазақстан заңдары бұл аумақта Қазақстан азаматтарына,
қазақстандық заңды тұлғаларға, азаматтығы жоқ адамдарға, шетелдік азаматтар
мен шетелдік заңды тұлғаларға бірдей дережеде таралады. Тікелей заң
актілерінде белгіленетін жағдайларда ғана бұл ережеден ауытқушылық орын
алуы мүмкін.
4. Азаматтық қүқық ғылым ретінде. Азаматтық құқық және азаматтық заңдар
ұғымына, жүйесіне және олардың қолданылуына қатысты барлық мәселелер
көлемін зерттейтін құқықтық ғылым саласын азаматтық құқық ғылымы деп
атайды.
Азаматтық құқық ғылымының міндеті - азаматтық-құқықтық нормалар
жүйесінің және оның жекелеген буындарының пайда болуы мен мазмұнының
ерекшеліктерін анықтайтын жағдайларды зерттеу. Егер азаматтық-құқықтың пәні
қоғамдық қатынастардың белгілі бір саласы болса, азаматтық құқық ғылымының
пәні құқықтық нормалардың жиынтығы - нақ азаматтық-құқықтың өзі болып
табылады.
Бақылау сұрақтары:
1. Азаматтық қүқықтың нысанасы.
2. Азаматтық құқық принциптері.
3. Құқық пен заңдардың айырмашылығы.
Тақырып 2: Азаматтық-қүқықтық қатынастар
Мақсаты: азаматтық құқықтық қатынастардың түрлерiн, элементтерiн және
мәнiн анықтау.
Сұрақтар:
1 Азаматтық-құқықтық қатынастар үғымы және олардың түрлері.
2 Азаматтық-қүқықтық қатынастардың мазмүны.
3 Азаматгық-құқықтық қатынастардың субъектілері мен объектілері.
4 Азаматтық-қүқықтық қатынастардың пайда болу, өзгеру және тоқтатылу
негіздері.
1. Азаматтық-құқықтық қатынастар үғымы және олардың түрлері. Өздерінің
қажеттерін қанағаттандыру барысында азаматтар мен занды тұлғалар үнемі
өзара ер түрлі қатынастарға түсуге мәжбүр болады.
Қоғамдық қатынастарды құқықтың түрлі салаларының нормалары реттеп
отырады. Азаматтық қүқық негізінен меншік қатынастарын және тауар-ақша
айналымы саласында қалыптасатын қатынастарды реттейді. Азаматтық қүқық
сондай-ақ өзіндік мүліктік емес қатынастарды да реттейді. Мүліктік емес
игіліктер өзіндік мүліктік емес қатынастардың объектілері болады. Азаматтық
құқық нормалары реттеген қоғамдық қатынастар құқықтық қатынастар, атап
айтқанда, азаматгық-қүқықтық қатынастар сапасына ие болады. Азаматгық-
құқықтық қатынастар дегеніміз - азаматтық құқық нормалары реттеген қоғамдық
қатынастар.
Азаматтық-құқықтық қатынастардың ерекшеліктері азаматтық-құқықтық
реттеудің объектісі мен әдістеріне байланысты. Азаматтық-құқықтық
қатынастардың аса маңызды белгісі, ең алдымен, оған қатысушылардың заң
жүзіңдегі теңдігі.
Азаматтық-құқықтық қатынастар ерікті болады. Әдетте, мұндай қатынастар
оларға қатысушылардың қалауы бойынша жасалады, өйткені азаматтық-құқықтық
қатынастардың басым бөлігі шарттың негізінде пайда болады.
Азаматтық-құқықтық қатынастардың түрлері. Азаматтық-құқықтық нормалары
реттейтін объектіге қарай азаматтық-құқықтық қатынастардың мынадай түрлерін
ажыратады:
1) мүліктік қатынастар;
2) мүліктік қатынастармен байланысты мүліктік емес өзіндік қатынастар;
3) мүліктік қатынастармен байланысы жоқ мүліктік емес өзіңдік
қатынастар.
Сонымен қатар, абсолюттік және салыстырмалы азаматтық-құқықтық
қатынастар болады. Абсолюттік құқықтық қатынастарда құқық берілген адамға
міндетті ретінде үшінші адамдардың беймәлім тобы қарсы тұрады, мұндай
құқықтық қатынастарда іс жүзінде әркім және барша жұрт міндетті болып
шығады. Мысалы, меншіктің құқықтық қатынастары абсолюттік қатынастарға
жатады, мұнда меншіктің субъективтік құқығына барлық үшінші тұлғалардың бұл
құқықты бұзбау, оны жүзеге асыруға кедергі жасамау міндеті ұштасады.
Салыстырмалы құқықтық қатынастарда нақты адам (адамдар) мiндетті болып
табылады. Салыстырмалы құқықтық қатынастар құқық берілген тараптарың да,
міндетті тараптың да нақты тұлғаларын байланыстырады, яғни дербестелген
болып табылады. Мәселен, зиян келтірген адам жәбірленушіге зиянның орнын
толтыруға, сатып алушы өзі сатып алған заттың құның төлеуге міндетті.
Азаматтық-құқықтық қатынастар заттық және мiндеттемелік азаматтық-
құқықтық қатынастар болуы мүмкін. Заттық құқықтық қатынастарда құқық
берілген субъектінiң затқа өзінің әрекетімен ғана жүзеге асатын құқығы
болады (“өзі әрекет ету” құқығы). Заттық құқықтың субъектісі өзінің затқа
деген мүддесін басқа адамдардың көмегіне жүгінбестен, затқа тікелей әсер
ету жолымен қанағаттандыра алады. Міндеттемелік құқық субъектісінің затқа
деген мүддесі басқа адамның белгілі бір әрекеттер жасауы жолымен
қанағаттандырылуы мүмкін. Міндеттемелік құқықтық қатынастарда құқық
берілген адам міндетті адамнан белгілі бір әрекеттер жасауды талап етуге
құқылы (“бөгде әрекет” құқығы). Мәселен, сатып алушы сатушыдан өзіне затты
беруді талап ете алады, ал сатушы оны сатуға, яғни белгілі бір әрекеттер
жасауға мiндетті.
Зат қашан да заттық құқықтық қатынастардың объектісі болып саналады, ал
міндеттемелік қатынастардың объектісі - зат болмауы мүмкiн.
2.Азаматтық-қүқықтық қатынастардың мазмүны. Азаматтық-құқықтық
қатынастарға қатысушылардың субъективтік құқықтары мен субъективтік
міндеттері оның мазмұнын құрайды. Субъективтік құқық дегеніміз құқық
берілген адамның байқалатың мінез-құлқының заңды жолмен қамтамасыз етілген
шарасы. Ол құқық берілген адамның белгілі дәрежеде өзінің әрекет ету
(өзінің дұрыс әрекет ету құқығы) мүмкіндігінен немесе міндетті адамнан
белгілі бір әрекеттер жасауды (бөгде әрекеттер құқығы - талап ету құқығы)
талап ету мүмкіндігінен көрінеді. Мәселен, автордың шығармасын жариялау
құқығы, оған қол сұғылмау құқығы оның өз әрекеттерімен жүзеге асырылуы
мүмкін. Керісінше, жалға берушінің өз мүлкін жалға беру шартында
көрсетілген мерзім өткен соң қайтару жөніндегі құқығын міндетті адамның
тиісті әрекеттер жасауынсыз жүзеге асыру мүмкін емес.
Құқықтық қатынастардың мазмұнын құрайтын элементтер - субъективтік
құқықтар өзіндік және берілетін субъективтік құқықтарға бөлінуі мүмкін.
Иелерімен тығыз байланысты құқықтар өзіндік құқықтар деп аталады
(мысалы, белгілі бір аппараттың өнертапқышы аталу құқығы), осыған орай,
барлық басқа өкілеттіктерді берілетін құқықтар деп атауға болады
Субъективтік міндет дегеніміз - міндетті адамның байқалуға тиісті мінез-
құлқының заңды жолмен қамтамасыз етілген шарасы. Азаматтық-құқықтық
қатынастардың мазмұнын құрайтын субъективтік құқықтар мен оның
қатысушыларының міңдеттері өзара тығыз байланысты, әрбір субъективтік
құқықтың тиісті міндеті бар және керісінше. Құқықтық қатынастардың бір
тарабындағы субъективтік құқықтың міндетті адамнан белгілі бір әрекеттерді
жасауды талап етуіне келесі тараптың осындай әрекеттер жасауға бағытталған
субъективтік міндеті сай келеді. Демек, құқық берілген адамның белгілі бір
әрекеттер жасау жөніндегі субъективтік құқығына құқықтық қатынастардың
келесі қатысушысының бұл қүқықты жүзеге асыруға кедергі жасамау, оны бұзбау
міндеті сөйкес келеді.
3.Азаматгық-құқықтық қатынастардың субъектілері мен объектілері.
Азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысушы тұлғалар субъектілері болып
табылады. Азаматтық-құқықтық қатынастар субъектiлерінің ауқымы АК-ның 2-
тарауында айқындалған. Құқық, оның ішінде азаматтық құқық реттеп отыратын
қатынастар қоғамдық қатынастар, яғни адамдар арасындағы қатынастар болып
табылады. Азаматтық-құқықтық қатынастарға құқық берiлген немесе міндетті
адам ретінде қатысу мүмкіндігі құқық субъектiлiктiң болуын талап етеді, ал
ол құқық қабілеттілігі мен әрекет қабiлеттiлiгiн қамтиды. Азаматтық
құқықтарды иеленіп, міндеттер атқару қабiлетiн құқық қабілеттілігі деп
түсінеміз. Өз әрекеттерімен құқықтарды иеленiп, оларды жүзеге асыру, сондай-
ақ мiндеттерді белгілеп, орындау қабiлетi әрекет қабілеттілігі болады.
Азаматтық заңдармен реттелетiн қатынастардың қатысушылары:
1) азаматтар;
2) заңды тұлғалар;
3) мемлекет;
4) сондай-ақ әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстер (АҚ – 1-бап, 1 т.).
Құқықтық қатынастардың объектісі азаматтық-құқықтық қатынастардың да
объектiсi болады.
Азаматтық құқықтар объектілерінің негізгі түрлері АК-ның 115-бабында
аталған, мұнда олар мүліктік және мүліктік емес өзіңдік игіліктермен
құқықтарға бөлінеді. Мүліктік игіліктер мен құқықтарға, атап айтқанда,
заттар, ақша, оның ішінде шетелдік валюта, бағалы қағаздар, жұмыстар,
көрсетілетін қызмет, шығармашылық интеллектуалдық қызметтің объективтелген
нәтижелері, фирмалық атаулар, тауарлық белгілер және өзге де дараландыру
құралдары, мүліктiк құқықтың өзі де жатады. Мүліктік емес өзіндік құқықтар
мен игіліктерге адамның өмірі, денсаулығы, ар-намысы, қадір-қасиеті,
іскерлік беделі, ізгі атағы, жеке өміріне қол сұғылмайтындығы, жеке және
отбасылық құпиясы, есіміне құқығы, авторлық құқығы, шығармаларына қол
сұғылмау, құқығы және басқа материалдық емес игіліктері мен құқықтары
жатады.
4. Азаматтық-қүқықтық қатынастардың пайда болу, өзгеру және тоқтатылу
негіздері. Қықтық қатынастар пайда болуы үшін нақты адамдар арасында нақты
құқықтар мен міндеттер туғызатын нақты мән-жайлар қажет болады.
Азаматтық-қүқықтық қатынастарды өзгерту немесе тоқтату үшінде осындай
мен-жайлар қажет болады.
Мүдай мән-жайларды заңдық фактілер деп атайды.
Заңдық факті дегеніміз - заң құқықтық қатынастардың пайда болуын,
өзгеруін немесе тоқтатылуын онымен байланыстыратын мән-жай.
Құқықтық қатынастардың тууына себепші болатын ықпал ету тетігіне қарай
заңдық фактілер мынадай топтарға бөлінуі мүмкін: құқықтық қатынастардың
болашақ немесе осы сәттегі қатысушыларының іс-әрекеттері; үшінші
түлғалардың іс-әрекеттері; оқиғалар.
Нақты жігерлі мінез-құлық актілерін іс-әрекеттер деп түсінеміз.
АК-ның 7-бабы оқиғаларды, яғни қатысушылардың еркінен тыс пайда болатын
мән-жайларды да заңдық фактілерге жатқызады. Кейбір жағдайларда құқықтық
нәтижеге жету үшін бірлі-жарым заңдық фактінің пайда болуы да жеткіліктi.
Кейде үш, төрт, бес және одан да көп зандық фактілердің жиынтығы бойынша
ақырғы зандық салдар туады. Қарастырылатын мұндай жиынтықты әдетте іс
жүзіндегі немесе заңдық құрам деп атайды.
Заңдық күй деп аталатын жағдайды зандық фактілердiң ерекше санатына
жатқызуға болады. Бір реттік актілерді жасамаудан емес, заң құқықтық маңыз
беретін тұлғаның немесе заттың белгілі бір құқықтық немесе іс жүзіндегі
қасиеттері болуынан байқалатын мән-жайларды зандық күй деп түсіну керек.
Мысалы, қайтыс болган адаммен жақын туыстық байланыс - мұрагерлік құқықтық
қатынастың пайда болу негiздерiнiң бiрi.
3аңдық фактілердiң құқықтық қатынастардың дамуына ықпал етуіне қарай
оларды құқықты туғызатын, құқықты тоқтататын және құқықты өзгертетін
фактілерге бөлуге болады. Мұның алғашқысы бұрын мұндай зандық байланысы
(шарт, зияң келтіру)
болмаған адамдар арасында құқықтық қатынастардың тууына әкеп тірейді.
Екіншісі (мерзімінiң өтуі, шарттың бұзылуы) - заңдық қатынастардың
тоқтатылуына әкеп соғады. Үшіншісі – қалыптасқан құқықтық қатынастардың
мазмұнын өзгертуге себешпі болады. Заңдық фактілер өздерінен кейін туатын
құқықтық салдарға түрліше ықпал етеді.
Зиян келтіру фактісі заңның нақты заңцық қатынастағы үйғарымдарын тек
жүзеге асырады. Мүндай зандық факгшерді қүқықгы бағыттаушы фактілер деп
атайды. Бүлардан өзгеше, қүқықты қалыптастырушы зандық факгілер қүқықтық
қатынастардың тууына себепші больш қана қоймастан, сонымен қатар занда
белгіленген шекарада олардьщ мазмүьш айқыңцауға да жәрдемдеседі. Мысалы,
мүлікті сату жөніндегі қүқықтық қатынастардың мазмүны заң нормаларына ғана
емес, сондай-ақ сатушы мен сатып алушы арасыңцағы шартгың талап-тарына да
байланысты. Құқықты қалыптастырушы зандық фактілер бүл қасиеттері жөнінен
қүқықтық нормаларға үқсайды, бірақ одан мәнді айырмашылығы - қүқықтық
қатынастардың мазмүнын жалпылай емес, жеке-дара анықтайды.
Заңдық фактілердің барлығынан мәміле мен әкімшілік актілерді ғана
қүқықты қалыптастырушы фактілерге жатқызуға болады. Әлбетге, олар қүқықтық
қатынастардың мазмүнын белгілі бір шектерде ғана, ол императишік
үйғарымдарға немесе заңның тыйым салуына қайшы келмейтін шектерде ғана
анықтай алады.
Азаматгық қүқықтың кейбір объектілерін және мәмілелердің кейбір
түрлерін міндетгі тіркеу секілді зандық фактілер түрінің ерекше маңызы бар
(АК-ның 118 жөне 155-баптары). Олар қүқықтар мен міндеттерді туғызбайды.
Бақылау сұрақтары:
1.Азаматтық-құқықтық қатынастардың түрлері.
2.Субъективтік міндет дегеніміз не?
3.Азаматтық заңдармен реттелетiн қатынастардың қатысушылары.
Тақырып 3: Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру және қорғау
Мақсаты: азаматтық құқықты жүзеге асырудың түсiнiгi және шегiмен
таныстыру, құқықты терiс пайдаланудың мәнiн, сонымен қатар субъективтi
құқықтарды қорғаудың тәсiлi мен нысанын қарастыру.
Сұрақтар:
1 Азаматтық қүқықтарды жүзеге асыру. Міндеттерді атқару.
2 Азаматтық қүқықтарды қорғау.
1. Азаматтық қүқықтарды жүзеге асыру. Міндеттерді атқару. Құқықтық
қатынастарға катысушылардың белгілі бір қажеттерін қанағаттандыру үшін
азаматтық құқықтар мен міндеттер белгiленеді. Субьективтік қүқықтын
мазмұнын құрайтын әрекеттер жасауды қүқықтарды жүзеге асыру деп түсінеді.
Мәселен, билік ету өкiлеттігі субъективтік меншік құқығының мазмұның
құрайды, ал аталған өкілеттікті әр түрлі мәмілелер (сату, сыйға тарту,
айырбастау, жалға беру және т.б.) жасау жолымен жүзеге асыруға болады. АК-
ның 2-бабы азаматтық заңдардың негізгі бастаулары (принциптері) ретінде
азаматтар мен занды тұлғалар өздерінің азаматтық құқықтарына өз еркімен
және өз мүдделерін көздей отыра ие болып, оларды жүзеге асыратынын (2-
тармақ), азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру қажеттігін (1-тармақ)
баянды етеді.
Азаматтық құқық субъектілері өздерінің құқықтарына өз еркімен және өз
мүдделерін көздей отыра ие болу принципін жүзеге асыруы үшін АК-ның 8-
бабының 1-тармағы азаматтар мен заңды тұлғаларға өздеріне берілген
азаматтық құқықтарды, оның ішінде өздерін қорғау құқығын өз қалауынша
пайдалану мүмкіндігін береді. Ең алдымен, құқықты жүзеге асыру немесе
жүзеге асырмау құқығы құқық берілген тұлғаға байланысты. Азаматтар мен
заңды тұлғалардың өздеріне берілген құқықтарды жүзеге асырудан бас тартуы,
заң құжаттарында көзделген жағдайларды қоспағанда, бұл құқықтардың
тоқтатылуына әкеп соқтырмайды. Құқықты жүзеге асырудан бас тартуды құқықтан
бас тартудан айыра білу керек. Адам заң актілерінде тыйым салынған
жағдайлардан басқа реттерде өзіне тиесілі құқықтардан бас тарта алады.
Құқықты жүзеге асыру осымен бір мезгілде құқық берілген адамның міндеті
бола алмайды, өйтпеген жағдайда құқық мәжбүрлі түрде жүзеге асырылған болар
еді. Алайда құқықты жүзеге асырмау, заң актілерінде көзделген жағдайларда,
құқықтың тоқтатылуына әкеп соқтыруы мүмкін. Мәселен, жалға алушы дәлелді
себептерсіз тұрғын үйде алты айдан астам тұрмайтын жағдайда сот оны тұрғын
үйді пайдалану құқығынан айрылған деп тануы мүмкін (Тұрғын үй қатынастары
туралы заңның 87-бабы).
Қүқықты нақты жүзеге асыру әдістері оның түріне байланысты.
Субъективтік құқық мүмкін болатын мінез-құлық өлшемі ретінде құқық берілген
адамның белгілі бір тәртіппен өз бетінше әрекет ету (өз әрекеттеріне
құқығы) мүмкіндігі не міңдетті адамнан белгілі бір әрекеттер жасауды талап
ету (талап ету құқығы) мүмкіндігі болуы мүмкін. Құқық берілген адамның
белгілі бір әрекеттер жасауы нәтижесінде субъективтік заттық құқық жүзеге
асырылады. Заттық құқықты (өз әрекеттеріне өзге құқықты) жүзеге асыруда
құқық субъектісінің мінез-құлық нұсқаларын тандау еркіндігі мол болады.
Мұндай жағдайда, әдетте, ол заң актілерінде тыйым салынбаған кез келген
әрекеттерді жасауға құқылы болады. Міндетті адамның белгілі бір әрекеттерді
жасауы арқылы міндетті субъективтік құқық жүзеге асырылуы мүмкін.
Азаматтық қүқықтарды жүзеге асыру шегі. Заң азаматтық құқық
субъектілеріне өздерінің құқықтарын жүзеге асыру бостандығын бере отырып,
осымен бірге оларды жүзеге асыруға белгілі бір талаптар қояды. Азаматтық
құқықтарды жүзеге асыруға қойылатын талаптар АК-ның 8-бабында баяндалған.
Ең алдымен, субъективтік азаматтық құқықтар құқықты жүзеге асыру
құралдарына, әдістеріне, оның субъектілеріне, оны қорғаудың мүмкін болатын
әдістері мен нысандарына қатысты заңдардың талаптарына сәйкес жүзеге
асырылуы тиіс. Азаматтар мен заңды тұлғаларға тиесілі құқықтарды жүзеге
асыру қоғамның ізгілік принциптерін бұзбауы тиіс, ал кәсіпкерлік қызметті
жүзеге асыруда, сонымен қатар, іскерлік әдеп ережелері сақталуға тиіс.
Азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне тиесілі құқықтарын адал, парасатты
әрі әділ жүзеге асыруы тиіс. Заң теріс пиғылды, қисынсыз не әділетсіз
әрекеттердің бәріне бірдей сипаттама бере алмайды.
Құқықты жүзеге асыру барысында басқа субъектілердің құқықтары және
заңмен қорғалатын мүдделері бұзылмауға тиіс. Заң құқықты өзінің тікелей
мақсатына қайшы бағытта жүзеге асыруға тыйым салады. Құқықтың мақсатын заң,
құқықтық қатынастарға қатысушылардың келісімі белгілеуі мүмкін немесе ол
субъективтік құқықтың мәнінен туындайды және көзделген нысана болып
табылады. Құқықты жүзеге асыру қоршаған табиғи ортаға залал келтірмеуі
тиіс.
Басқа адамдарға зиян келтіруге тыйым салу құқықты жүзеге асыру
жағдайларына да таралады. Құқықты жүзеге асыру барысында зиян келтіру
құқықты теріс пайдалану деп танылады. Құқықты тек басқа адамға зиян келтіру
мақсатында пайдалану құқықты теріс пайдаланудың жеке жағдайы (шикана) болып
табылады Құқықты теріс пайдаланудың өзге де түрлеріне, атап айтқанда,
тауарлар және қызмет көрсету рыногында өзінің монополиялық жағдайын асыра
пайдалануға да тыйым салынады..
Азаматтық міндеттерді атқару. Субъективтік міндеттерді атқару азаматтық
құқықтарды жүзеге асырумен тығыз байланысты. Тиісті мінез-құлық шарасы
ретінде субъективтік міндет белгілі бір әрекеттер жасау немесе оларды
жасамау міндеттерінен тұруы мүмкін. Заттық азаматтық-құқықтық қатынастарда
міндетті субъект әлде бір әрекеттер жасамауға тиіс, оған құқық берілген
адамның өз құқығын жүзеге асыруына кедергі жасамау міндеті жүктеледі.
Мұндай міндетті атқару міндетті адамның енжар әрекет етуін көздейді.
Міндеттемелік құқықтық қатынастарда, керісінше, міндетті адам құқық
берілген адамның пайдасына белгілі бір әрекеттер жасауға тиіс. Белгілі бір
әрекеттер жасаудан тартыну да міндеттемелік құқықтық қатынастардың
мазмұнына кіруі, тек белгілі бір әрекеттерді (жұмысты орындау, қызмет
көрсету, мүлікті беру) жасау міндеттерімен қоса кіруі мүмкін.
2.Азаматтық қүқықтарды қорғау. Өз әрекеттеріне құқықпен немесе талап
ету құқығымен қатар, субъективтік құқықты қорғау құқығы кез келген
субъективтік құқық мазмұнының құрылымдық элементі болып табылады. Заңда
көзделген, қүқықтың қол сүғылмаушылығын қамтамасыз етуге, бүзылған қүқықты
қалпына келтіруге және қүқықты бүзатын әрекеттердің жолын кесуге
бағытталған шаралар жүйесін азаматтық қүқықтарды қорғау деп түсінеміз.
Азаматтық қүқықтарды қорғау әдістері. Азаматтық құқықтарды қорғау АК-
ның 9-бабында көрсетілген мынадай әдістермен жүзеге асырылуы мүмкін:
құқықтарды мойындату; құқық бұзылғанға дейінгі болған жағдайды қалпына
келтіру; құқықты бұзатын немесе оның бұзылу қаупін туғызатын әрекеттерге
тыйым салу; міндетті заттай орындатуға ұйғарым шығару; залалдарды,
төленетін айыпты өндіртіп алу; мәмілені жарамсыз деп тану; моральдық
зиянның өтемін төлету; құқық қатынастарын тоқтату немесе өзгерту;
мемлекеттік басқару органының немесе жергілікті өкілді не атқарушы органның
заңдарға сәйкес келмейтін құжатын жарамсыз немесе орындауға жатпайды деп
тану; азаматтың немесе заңды тұлғаның құқыққа ие болуына немесе оны жүзеге
асыруына кедергі жасағаны үшін мемлекеттік органнан немесе лауазымды
адамнан айыппұл өндіртіп алу арқылы, сондай-ақ заң құжаттарында көзделген
өзге де әдістер. Олардың тізбесі мұнымен аяқталмайды, Азаматтық кодекс,
басқа заң актілері АК-ның 9-бабында көзделгендерден басқа да әдістер ұсынуы
мүмкін.
Бақылау сұрақтары:
1.Азаматтық қүқықтарды жүзеге асыру.
2. Міндеттерді атқару.
3. Азаматтық қүқықтарды қорғау.
Тақырып 4: Азаматтық құқықтар объектілері
Мақсаты: Субъективтiк азаматтық құқықтың объектiлерiнiң ұғымы мен
түрлерiн ашу.
Сұрақтар:
1 Азаматтық құқықтар объектілеріне жалпы сипаттама.
2 Мүлік - азаматтық құқықтар объектісі.
3 Азаматтық құқықтар объектісі - мүлікті жіктеу.
4 Ақша - азаматтық құқықтар объектісі ретінде.
5 Бағалы қағаздар - азаматтық құқықтар объектісі ретінде.
6 Мүліктік емес өзіндік қүқықтар.
1. Азаматтық қүқықтар объектілеріне жалпы сипаттама. Мүліктік және
мүлiктік емес өзіндік игіліктер мен құқықтар азаматтық құқықтар объектілері
бола алады (АК-ның 115-бабының 1-тармағы). АК азаматтық құқықтар
объектілері мынадай негізгі екі топқа бөлiнеді: мүліктік игіліктер мен
құқықтар және мүліктік емес өзіндік игіліктер мен құқықтар.
Азаматтық құқық субъектілерінің материалдық және өзге де қажеттерін
қанағаттандыра алатын, әдетте, ақшалай бағалауға жататын және азаматтық
құқық реттейтін қатынастар саласына енгізілген материалдық заттарды және
өзге құндылықтарды (атап айтқанда, энергияны, жұмысты және көрсетілетін
қызметті) мүліктік игіліктер деп түсінеміз.
Мүліктік игіліктерге (атап айтқанда, мүліктік игіліктерді пайдалану,
иелену және оларға билік ету) субъективтік азаматтық құқықтарды мүліктік
құқықтар деп түсінеміз.
Азаматтық құқық субъектілерінің жеке тұлғасымен ажырамастай тығыз
байланысты құндылықтар мүліктік емес өзіндік игіліктерге жатады, ал
мүліктік емес өзіндік құқықтар дегеніміз - бұл аталған құңдылықтарға
құқықтар болып табылады. Мысалы, адамның өмірі мүліктік емес өзіндік
игіліктерге, ал өмірі сүру құқығы - мүліктік емес өзіндік құқықтарға
жатады.
2. Мүлік - азаматтық құқықтар объектісі. АК-ның 115-бабының 2-тармағы
құқық объектісі - мүліктің заңдық ұғымына мүліктік игіліктер мен мүліктік
құқықтарды біріктіреді. АК жекелеген мүліктік игіліктер мен құқықтарды да,
сондай-ақ олардың жиынтығын немесе кешенін де мүлік деп түсінеді. Соңғы
жағдайда, мысалы, азаматтың немесе заңды тұлғаның мүлкі туралы айтылады да,
олардың ішінен жекелеген игіліктер мен құқықтар бөліп көрсетілмейді.
Мүліктің мынадай негізгі түрлерін бөліп көрсетуге болады: 1) заттар; 2)
ақша және бағалы қағаздар; 3) жұмыстар және көрсетілетін қызметтер; 4)
шығармашылық интеллектуалдық қызметтің нәтижелері; 5) ақпарат; 6) мүліктік
құқықтар (құқық объектілері - ақша мен бағалы қағаздарға осы тараудың жеке
параграфтары арналған).
Заттар мүліктің кең таралған түрлерінің бірі болып табылады. Заң
әдебиеттерінде әдетте, адамға қатысты алғанда, сыртқы материалдық дүние
заттарын - адам қолымен жасалған, сондай-ақ табиғаттың өзі жаратқан және
табиғи қасиеттері бар нәрселерді заттар деп түсінеді. Алайда мүлік
ретіндегі заттың мәні оның табиғи қасиеттерінде ғана емес (бұлар оның
құқықтық режимінен көрініс табатын болса да), адамның қажеттерін
қанағаттандыра алатын, тұтыну және айырбас құны бар, әдетте ақшалай бағасы
болатын және, әдетте, айналымға қабілетті мүліктік игілік ретіндегі оның
қоғамдық қасиеттерінде болып табылады. Зат мұндай қоғамдық қасиеттерді
қоғамдық қатынастар арқылы, оның заттық нысаны ретінде, басқаша айтқанда,
затқа айналдырылған қоғамдық қатынастар ретінде иеленеді.
Заттар мүлік ретінде барынша алуан түрлі және құқық субъектiлеріне
ұдайы белгілі бір қатынастарда болады (мысалы, оларға меншік құқығы,
пайдалану құқығы және т.с.с. ретінде тиесілі болады). Заң әр түрлі табиғат
ресурстарын да, зат нысанында көрінетін адам еңбегінің өнімдерін де заттар
деп түсінеді. Энергияның түрлері де (мысалы, жылу, электр энергиялары)
заттардың қатарына кіреді. Өсімдіктер мен жануралар да заттар ретінде
танылады.
Жеміс, өнім және табыс болып табылатын заттардың құқықтық режимінің
кейбір ерекшеліктері бар. Мүліктерді пайдалану нәтижесінде алынған түсім
(жемістер, өнімдер, табыстар), егер заңдарда немесе бұл мүлікті пайдалану
туралы шартта өзгеше көзделмесе, осы мүлікті заңды негізде пайдаланушы
адамға тиесілі болады (АК-ның 123-бабы). Әдетте, өсімдіктер мен
жануарлардың тіршілiк әрекетінің құндылығы бар табиғи өнімдерін, мысалы,
жеміс ағаштарының жемістерiн, шайдың жапырағын, жануарлардың төлiн, жүн,
сүт, жұмыртқа секілді өсімдіктер мен жануарлардан алынатын өнiмдерді, яғни
түсімдерді зандық ұғым ретіңде жемістер деп түсінеді. Бірақ, мұнда тағы да
заттардың зандық қасиеттері жөнінде, яғни мүліктің қасиеті жөнінде әңгіме
болып отыр.
Еңбек барысында басқа заттарды өнімді пайдалану арқылы жасалған
заттарды өнімдер деп түсіну керек (мысалы, наубайханада пісірілетін нан,
тігін өндірісінде шығарылатын тігін бұйымдары және т.с.с.). Затты
(заттарды) пайдаланудан немесе өнім шығару әрекетінен алынатын ақшалай және
өзге түсімдерді табыстар деп түсіну керек. Бірақ, табыстар, заттар түрінде
ғана емес, сонымен қатар, міндеттемелер бойынша ақшалай және өзге де
талаптар түрінде болуы мүмкiн.
Жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер - бұлар адамның мақсатты іс-
әрекетінің элементтері, олар өзінше материалдық игіліктер болып табылады.
Олардың арасындағы айырмашылықтар мынада: жұмыстар, жұмыс процесінің
өзінен бөлінетін материалдық нәтиже береді (мысалы, мердігерлік шарт
негізінде жұмыс жүргізу нәтижесінде құрылыс жүргізіледі). Бұл жағдайда
құрылыс жұмыстарының өзі құқық объектісі болады, бірақ бұдан әрі зат
ретінде құрылыстың өзі құқық объектісі болады. Құқықтың дербес объектісі -
қызмет көрсетудің қызмет көрсету жөніндегі іс-қимылдан басқа пайдалы
нәтижесі болмайды (бұған нотариустың қызмет көрсетуі мысал бола алады).
Шығармашылық интеллектуалдық қызметтің нәтижелері азаматтық құқықтар
объектілерінің дербес түрі, мүліктің ерекше түрі болып табылады, ол
объективті өмір сүретін болса да, заттардан өзгеше, материалдық емес, асқақ
сипатта болады. Азаматтың немесе заңды тұлғаның шығармашылық
интеллектуалдық қызметтің нәтижелеріне және оларға теңестірілген заңды
тұлғаны дараландыру құралдарына жеке немесе заңды тұлғаның өзі орындайтын
жұмысының немесе қызметінің өнімдеріне (фирмалық атау, тауар белгісі,
қызмет көрсету белгісі және т.б.) ерекше құқығы танылады (АК-ның 125-
бабының 1-тармағы).
Қазіргі уақытта азаматтық айналымға кеңінен енгізіліп отырған ақпарат
азаматтық құқық объектілерінің ерекше түрі болып табылады. Азаматтық заңдар
қызметтік немесе коммерциялық құпия болып табылатын ақпаратты қорғайды (АК-
ның 126-бабының 1-тармағы). Бір мезгілде мынадай үш белгісі бар ақпарат
қана қоралуға жатады: үшінші жаққа белгісіз болуына байланысты ақпараттың
нақты немесе потенциалды коммерциялық құны бар; үшінші жақтың ақпаратпен
заңды негіздерде танысу мүмкіндігі жоқ; ақпарат иесі оның құпиялылығын
сақтау шараларын қолданады.
Мүліктік құқықтар құқық объектісі - мүліктің маңызды түрлерінің бірі
болып табылады. Заттық құқықтар да (мысалы, жерді тұрақты пайдалану
құқығы), сондай-ақ міндеттемелік құқықтар да (мысалы, құқықты беру кезінде
несие берушінің борышқордан берешегiн алу құқығы) осыңдай объектілер болуы
мүмкін. Интеллектуалдық меншік құқығы да мүліктік құқықтардың қатарына
жатады.
Мүліктік кешендер. Көптеген жағдайларда мүлік жекелеген зат немесе
құқық түрінде емес, мүліктік кешен ретінде көрінеді. Капитал осындай
мүліктік кешендердің бір түрі болып табылады. Заңдық мағынада алғанда,
кәсіпкерлік қызметке арналған мүліктік кешенді капитал деп түсінеді. Жеке
кәсіпкердің кәсіпкерлік ісі заңда көзделген мүліктік кешеннің бір түрі
болып табылады. Кәсіпкерлік іс, мүліктік құқықты қоса алған-да, жеке
кәсіпкер соның негізінде және сол арқылы өз қызметін жүзеге асыратын
мүлiктiң жиынтығы ретiнде анықталады. Қүқық объектісі - кәсіпорын - бұл
кәсіпкерлік қызмет үшін пайдаланылатын мүліктік кешен.
3. Мүлікті жіктеу өзінің міндеттерiне қарай алуан түрлі болып келеді:
1. Мүліктің айналым қабілеттілігі. Айналым қабілеттілігіне қарай
мүлікті айналымнан алынып тасталған айналым қабілетті және айналым
қабілеттілігі шектеулі мүлікке бөледі (АК-ның 116-бабы).
Иеліктен еркін шығарылатын немесе әмбебап құқық мирасқорлық тәртібімен
бір адамнан екінші адамға ауыса алатын мүлік айналымға қабілетті мүлік деп
танылады.
Айналымның белгілі бір мүшелеріне ғана тиесілі бола алатын және,
екіншіден, сатып алуға және иеліктен шығаруға құзіретті мемлекеттік
органдардың рұқсатымен (лицензиясымен) ғана жол берілетін заттар мен басқа
да мүлік айналымы шектеулі мүлікке жатады.
2. Жылжымайтын және жылжымалы мүлік. Заттар жылжымайтын және жылжымалы
мүлікке бөлінеді. Жер учаскелері, үйлер, ғимараттар, көп жылдық желектер
секілді және оларды мақсатына сай келмейтiн шығын келтірместен, тұрған
орнынан ауыстыру мүмкін болмайтын өзге де мүліктер жылжымайтын мүлікке
жатады. Құқық объектісі – кәсіпорындар да жылжымайтын мүлікке жатады.
Мемлекеттік тіркеуге жата-тын әуе және теңіз кемелері, ішкі суларда жүзетін
кемелер, өзен-теңіз жүзу кемелері, ғарыштық объектілер жылжымайтын
мүлікке теңестіріледі. Жылжымайтын заттарға жатпайтын мүлік, оның ішінде
ақша мен бағалы қағаздар жылжымалы мүлік деп танылады (АК-ның 117-бабы).
3. Бөлінетін және бөлiнбейтін мүлік. Мүлік бөлінетін және бөлінбейтін
мүлік болуы мүмкін (АК-ның 120-бабы). Бөлінетін мүлік дегеніміз - бұл бөлу
нәтижесінде өзінің шаруашылық мақсатын (міндетін) жоғалтпайтын мүлік.
Бөлінбейтін мүлік дегеніміз - бұл құқықтық көзқарас тұрғысынан алғанда,
бөлу кезінде өзінің бұрынғы шаруашылық маңызынан айрылатын мүлік.
4. Күрделі зат ұғымы бөлінбейтін зат үғымына жуықтайды, күрделі зат заң
жүзінде бөлінбейтін болғанымен, мақсаты жөнінен бірігетін бірнеше заттан
тұрады.
5. Басты зат және керек-жарақ. Заттар жалпы шаруашылық мақсаты бойынша
олардың біреуі (керек-жарақ) екіншісіне (басты затқа) қызмет ететіндей
болып байланысуы мүмкін. Егер заңдарда немесе шарттарда өзгеше
белгіленбесе, керек-жарақ басты затқа ілесіп жүреді (АК-ның 122-бабы).
4. Ақша азаматтық құқықтардың ерекше объектісі болып табылады. Құқық
объектісі болып табылатын ақшаға қатысты жалпы ережелердің барлығын
қамтитын АК-ның 127-бабы осы объектіге арналған. Бұл бап Қазақстан
Республикасының ақша бірлігі теңге болып табылады, ол Қазақстанның бүкіл
аумағында өз құны бойынша қабылдануға міндетті деп белгілейдi. Ақша негізгі
екі нысанда шығарылады: ақша белгiлері (қолма-қол ақша) нысанында және
клиенттерінің банктегі есеп-шоттарындағы жазбалар түріңде банктердің
ақшалай мiндеттемелері нысанында. Қолма-қол және қолма-қол емес ақшалардың
төлемдерді және аударымдарды жүзеге асыру кезінде байқалатын мәнді
ерекшеліктері болады. Төлемдер азаматтық-құқықтық мәмілелердің, ҚР заңдары
нормаларының негізінде және олардың шарттарына сәйкес жене соттың шешімімен
жүргізіледі. Қолма-қол акша заттардың ерекше түрі болып табылады. Бұдан
ақшаға заттық құқықтың пайда болу ерекшелігі туындайды. Қолма-қол емес ақша
иесінің мүліктік құқығы - банкінің клиенттің есеп-шотындағы (өзге шоттағы)
ақшасын төлеу жөніндегi оның алдындағы міңдеттемелерінен туындайтын талап
ету құқығы бар.
Сонымен, азаматтық құқық объектісі - ақшаға мынадай анықтама беруге
болады: ақша дегеніміз - кез келген басқа мүлікке айырбасталатын ерекше
қасиеті бар заттық құқық ретіндегі (қолма-қол ақша), сондай-ақ
міндеттемелік қүқық ретіндегі (қолма-қол ақша) азаматтық құқықтар
объектісі.
Ақшалардың түрі секілді шетелдік валютаны да бөліп көрсету керек.
Шетелдік валюта ерекше объект ретінде валюталық құңдылықтарға жатқызылады.
Өз иесінің шетелдік мемлекет объектісіне құқығын куәландыратын жағдайда
және халықаралық ақша рыногында қайтымды болатын жағдайда бағалы қағаз
валюталық құндылық деп танылады.
Валюта - бұл мемлекеттердің заңды төлем құралы ретінде қабылданған ақша
бірлігі немесе банкроттар, қазынашылық билеттер мен тиындар, оның ішінде
бағалы металдардан жасалған (айналымнан алынған немесе алынатын, бірақ
айналымда - жүрген ақшалармен айырбастауға жататынын қоса есептегенде)
түріндегі, қолма-қол және аудару нысаңдарындағы құндардың ресми
стандарттары, соңдай-ақ есеп-шоттардағы, оның ішінде халықаралық ақша
немесе есеп айырысу бiрлiктерiндегi қаражаттар. Сонымен, шетел валютасы
дегенiмiз – бұл шетелдiк мемлекеттердiң эмитенттерiнiң, яғни осы
мемлекеттердiң ресми органдарының немесе ұйымдарының активтерiмен
қамтамасыз етiлген шетелдiк мемлекеттердiң ақшасы.
5. Бағалы қағаз үғымы. Азаматтық кодекстің 129-бабына (2003 ж. 16
мамырдағы редакциясында) сәйкес мүліктік құқықтарды куәландыратын белгілі
бір жазбалардың және басқа белгілердің жиынтығы бағалы қағаз болып
табылады. Бағалы қағаздар, ең алдымен, мүліктік құқықтарды куәландырады,
бұл, атап айтқанда, олардың құндылығын айқындайды. Бағалы қағаздар рыногы,
шын мәнінде, мүліктік құқықтар рыногы болып табылады.
Оның мазмұны заң актілерінде белгіленген талаптарға сай келуге тиіс
болатындықтан, бағалы қағаз - қатаң белгіленген жазба болып табылады.
Бағалы қағаздардың түрлері:1) ұсынбалы; 2) атаулы және 3) ордерлік.
Ұсынбалы бағалы қағазда мұндай қағаз бойынша міндеттемені талап ету
құқығы бар адам көрсетілмейді. Оның иесі ұсынбалы бағалы қағаз бойынша
міндеттемені талап етуге уәкілетті, тиісінше ұсынбалы бағалы қағаз бойынша
құқықтарды беру үшін қағаздың өзін ұсыну жеткілікті болады.
Атаулы бағалы қағазда бағалы қағаз куәлаңдырған міндеттемелердің
орындалуын талап ету құқығы бар адам көрсетіледі. Атаулы бағалы қағаз
куәландырған құқықтар талаптан қайту (цессия) үшін белгіленген тәртіп
бойынша беріледi.
Куәландырылған ордерлік бағалы қағазда көрсетілген адам, ал оны заңда
көрсетілген тәртіппен басқаға беруде - осы қағаз берілген адам бұл қағаз
куәландыратын құқықтардың субъектісі болып табылады. Ордерлік бағалы қағаз
бойынша құқықтарды беру осы қағазға берілген жазу - индоссамент арқылы
көрсетіледі. Берілетін жазулар, әдетте, құжаттық бағалы қағаздың сыртқы
бетіне түсіріліп, белгіленген нысанда не электронды жазба түрінде арнайы
парақпен бағалы қағазға қоса ұсынылады.
Бұған қоса, эмиссиялық және эмиссиялық емес бағалы қағаздар болады. Бір
эмиссия (шығарылым) шегіңде осы эмиссия үшін бірдей жағдайларда
орналастырылатын және пайдаланылатын біртекті белгілері мен реквизиттері
бар бағалы қағаздар эмиссиялық бағалы қағаздарға жатады.
Бағалы қағаздар мемлекеттік және жеке бағалы қағаздарға бөлінеді.
Мемлекет эмитент, яғни мемлекеттік бағалы қағазды шығарушы және ол бойынша
міндетті тұлға болып табылады. Жеке бағалы қағаздың эмитенті, тиісінше,
жеке тұлға болады.
Егер бағалы қағазды шығару шарттары бойынша оны осы эмитенттің басқа
түріндегі бағалы қағазға ауыстыру құқығы көзделген болса, ол айырбасталатын
бағалы қағаз деп аталады.
Өз ұстаушысының (акционердің) акционерлік қоғамның таза табысының бір
бөлігін дивидендтер түрінде алуына, акционерлік қоғамның істерін басқаруға
қатысуға және ол таратылғаннан кейін қалған мүліктің бір бөлігіне құқығын
куәландыратын бағалы қағаз акция деп танылады (АК-ның 139-бабының 1-
тармағы). Заңдарға сәйкес, акционерлік қоғам құжатталмаған нысанда атаулы
акцияларды ғана шығара алады. Акциялар жай және артықшылықты акцияларға
бөлінеді. Жай акция өзінің иесіне барлық жағдайларда қоғамдық басқаруға
құқық береді. Артықшылықты акциялар дегеніміз Акционерлік қоғамдар туралы
заңда тікелей белгiленген жағдайлардан басқа реттерде дауысы жоқ,
дивидендтерінің мөлшері ең аз акциялар болып табылады.
6. Мүліктік емес өзіндік қүқықтар – азаматтық құқықтар объектісі
болып табылады. Азаматтық заңдар мүліктік емес өзіндік қатынастардың екі
тобын реттейді және қорғайды: мүліктік қатынастармен байланысты мүліктік
емес өзіндік қатынастар және мүліктік қатынастармен байланысы жоқ мүліктік
емес өзіндік қатынастар.
Мүліктік қатынастармен байланысты мүліктік емес өзіндік қатынастарды
азаматтық құқық нормалары реттеп отырады, өйткені мүліктік емес өзіндік
-қатынастардың өмір сүруінің өзі субъект үшін мүліктік қатынастар пайда
болуының мүмкіндігі мен керектілігін көздейді.
Мүліктік қатынастармен байланысы жоқ мүліктік емес өзіндік қатынастарды
азаматтық заңдар реттеп отырады, өйткені бұл заң актілерінде өзгеше
көзделмеген не материалдық емес өзіндік қатынастардың мәнінен туындамайды.
Мүліктік қатынастармен байланысы жоқ мүліктік емес өзіндік қатынастар
дегеніміз - бұл рухани немесе материалдық емес игіліктерге қатысты
қалыптасатын қоғамдық қатынастар.
АК-ның 115-бабына сәйкес, азаматтық құқықтар объектілеріне мүліктік
игiліктермен және құқықтармен қатар, мүліктік емес өзіндік игіліктер мен
құқықтар жатқызылған: жеке адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, игі
атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы
құпиясы, есім алу құқығы, автор болу құқығы, шығармаға қол сұқпау құқығы
және басқа материалдық емес игіліктер мен құқықтар жатады.
Бұл арада мүліктік емес өзіндік құқықтардың есім алу құқығы, еркін
жүріп-тұру және тұрғылықты жерді тандау құқығы секілді түрлері АК-ның 15
және 16-баптарымен реттеледі.
Мүліктік емес өзіндік құқықтардың негізгі сипатты белгілері мыналар:
- біріншіден, олар абсолютті, яғни белгілі бір уәкілетті тұлғаға оның
мүліктік емес өзіндік құқықтарын қандай да болсын құқық бұзушылықтан қалыс
қалуға міндетті тұлғалардың белгісіз тобы қарсы тұрады;
- екіншіден, олар бөлінбейді, яғни заң бойынша қарастырылатын
құқықтардың азаматтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz