Дәстүрлі түрік дүниетанымының қазақ мәдениетіне әсері
1. Түрік тілдес халықтарының дүниетанымы
Лекция жоспары:
1. Түркі тілдес халықтарының дүниетанымы және мәні.
2. Түркі тілдес халықтарының мәдени ерекшеліктері.
3. Туркі халықтарының дүниетанымы және өркениет.
Дәстүрлі туркілік дүниетаным - бүгінгі ұлттық-мәдени ұстындарымыздың негізі. Жалпы дүниетаным деп өмірдің, әлемдегі болмыстардың, адамның мақсаты мен мәнін, оның құндылықтар әлемін тұтас қамтып тануға бағытталған ғарыш туралы біртұтас әмбебап (универсалдық) көзқарасты айтамыз. Ал дүниетанымдық категорияларды тарихи және мәдениеттік қабаттарына қарай дәстүрлі, түркілік (ұлттық), діни және т.с.с. деп жіктеуге болады. Сондьщтан біз осы дүниетанымдық категориялардьщ ішіндегі дәстүрлі түркілік дүниетанымның мәні мен маңызы, оның қазақ философия-сындағы орны мен негізгі ұстындары туралы сөз қозғаймыз.
Дүниетанымдық категориялардың ішіндегі мәдениеттік, яғни түркілік дүниетаным қабаттарына халықтың табиғи әрі тарихи тәжірибесімен анықталатын дүниетанымдық әмбебаптар жүйесі де кіреді. Барлық халықтың (ұлттық) мәдени тұтастығы мен табиғи ерекшелігіне сай әлемнің жаратылуы (космогония), ғарыштың құрылысы - әлемді елестету құбылысы (космология), кеңістік (отан, жер, су) пен уақыт, адам және оның әлемдегі орны, жақсылық пен жамандық, жан мен тән, өмір мен өлім және т.с.с. дүние-танымдық құбылыстарды кескіндейтін ұғымдары мен түсініктері бар. Дүние-танымдық құбылыстар мен құндылықтарды, негізгі ұстындар мен категорияларды мифологиялық, философиялық және т.б. тұрғыдан толғау деңгейі сол халықтың мәдениеті, ойлау жүйесі мен дүниетанымдық ерекшеліктерінің көрсеткіші болып табылады.
Дәстүрлі дүниетаным барлық халыққа тән құбылыс ретінде әрбір ұлттық мәдениеттің дамуы мен түлеуі қабаттарында маңызды функцияға ие. Басқаша айтар болсақ, дәстүрлі дүниетанымдық ұстындар мәдениеттің трансформациялық және трансляциялық түлеу процестерінде негізгі тұғыр қызметін атқарады. Бұл жерде трансляция, яғни "тасымалдау" деп, әрбір мәдениеттің белгілі бір уақыт шеңберінде, ғасырлар белесі мен тарихи кезеңдерінде өз ұстындарының формалық қабаттарын ұрпақтан-ұрпаққа беру құбылысын айтады. Трансляцияның негізгі қызметі мәдениеттің дүниетанымдық, құндылықтық және тілдік қабаттарын тұтастандыру мен өзара тепе-теңдігін сақтау болып табылады. Ад мәдениеттің мазмұндық жағынан түлеуін - қайта қалыптасу (трансформация) деп атайды. Трансформацияның қызметі - мәдениеттің дәстүрлі қалыбынан, яғни шарасынан асуын қамтамасыз ету. Міне, мәдениеттік-дүниетанымдық тіршіліктің даму динамикасы диалектикалық тұрғыдан осы жолдар арқылы жүзеге асып отырады. Бұл жерде дәстүрлі түркілік дүниетанымның мәдениеттің әрбір түлеу сатыларындағы негізгі өзгермейтін ұстындарды (архетиптерді) сақтаушы әрі мәдениеттің трансформациялық және трансляциялық процесіндегі негізгі түғыр ретіндегі қызметін көреміз.
Дүниетанымның негізі ұстыны - мәдениет болса, мәдениеттің күретамыры оның тіршілігі мен қалыптасуына қажетті құндылықтар жүйесін реттеуші күш - дін болып табылады. Басқаша айтар болсақ, мәдениеттің дүниетанымдық құндылықтары тікелей трасцендентальды киелілікпен, яғни Ұлы Тәңірмен үндестікте болғандағана тұрақты құндылықтық сипатқа ие бола алады. Ал осы құндылықтарды тұтастандырып реттеу, яғни үйлестіру қызметін сенімдік-діни институттар атқарады. Осы негізге сүйене отырып қазақ философиясының тарихи, мәдениеттік-ділдік қабаттарын "исламнан бұрынғы және исламнан кейінгі" деп шартты тұрде екі кезеңге бөліп қарастырамыз. Яғни дәстүрлі түркілік дүниетанымның ділдік негізі болып табылатын Тәңірлік діні исламнан бұрынғы қазақ философиясының негізгі ойлау жүйесінің ұстындық желісі болып табылады. Осы концепцияны Д. Кішібеков "Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең" атты еңбегінде мәдениеттік-тілдік қырынан ашып көрсетеді. Ол аталмыш еңбегінде: "...Қазақ тілінің қалыптасуының бірінші кезеңіне рулық сана, Тәңірлік сенім, тайпалық қарым-қатынас, әдет-ғұрып негізіндегі тіл ауыз әдебиеті жатады, ал, екінші кезеңіне болса, ислам діні енгеннен кейінгі Ақ Орда, Алтын Орда мемлекеттері қалыптасқан Қорқыт Ата, Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари, Қожа Ахмет Иасауи, Дулати, Кодекс Куманикус дәуірі жатады" - деп, жоғарыдағы ойымызды бекіте түседі. Ал ойлау мен тіл мәдениет пен дүниетанымның қалыптасу тарихы арасындағы үндестік пен қалыптасу құбылыстарының ерекше тұтастықта болатындығын философ І.Ерғалиев: "...Адам дүниенің танымдық та, руханилық та жақтарына тіл арқылы енеді..." деп соны ой-таразысымен салмақтай түседі. Ақиық ақын С.Сейфуллин өз кезінде: "...Қазақ арасына жазба әдебиетін таратқан - Түркістаннан шыққан қожалар. Ол кезде қазақтың арасына көп таралғаны - Қ.А.Иасауидің кітабы. Біздің қазақ ақындары соны еліктеп кеткен" - деген тұжырымы арқылы әдебиеттегі жанрлардың қалыптасуындағы және дүниетанымдық қабаттар мен кезеңдерді анықтаудағы Иасауидің хикмет дәстұрінің маңыздылығын анық көрсеткен.
Дәстүрлі түркілік дүниетаным - ойлау мен тіл, мәдениет пен дүниетаным арасындағы өзара үндестік заңдылықтарын реттейтін ұлттық-мәдениеттік дүниетанымның алғашқы тарихи типі. Сондықтан, ұлттық дүниетанымның негізі болып табылатын мәдениеттің қалыптасуы және түлеу құбылысын тікелей ана тілмен тұтастықта қарастыру - осы саладағы зерттеулердің басты шарты болуы керек. Сонымен қатар дәстүрлі түркілік дүниетаным - исламнан бұрынғы тарихи, мәдениеттік қабаттардағы тілдік, ділдік және ойлау құндылықтарының жиынтық болмысы.
Негізінен дәстүрлі дүниетанымға түркілік сипат беріп, оны басқа мәдениеттерден оқшаулап тұратын категориялық, құндылықтық құбылыстар мен символдық ойлау ұстындары дәстүрлі түркілік дүниетанымның ерекшеліктері болып табылады. Дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы адамды қанаттандырып, "дін - адам -қоғам" немесе "Тәңір - адам - әлем" шеңберінде қалыптасқан құндылықтар мен құбылыстардың, ұғымдық ұстындардың формалық және мазмұндық тұрғыдан қалыптасу және түлеу процестері әлі де толық зерттелмей келе жатқан проблемалардың басында тұр. Бұл - дәстүрлі түркілік дүниетанымның қазақ мұсылмандық түсінігі негізінде қалай және қандай (трансформациялық) мазмұндық құбылыстар мен тәсілдер арқылы жаңғырғанын анықтаудың басты шарты болып табылады.
Жоғарыда атап өткеніміздей, діни-философиялық және тарихи-тәжірибелік танымдардың кешенді жиынтығынан тұратын дәстүрлі дүниетаным барлық халықтарға тән ортақ ерекшелік ретінде адамзат тарихында "құдайлық киелілік" ұғымы төңірегінде қалыптасқаны сияқты, дәстүрлі түркілік дүниетанымның негізгі ұстындары да Тәңірлік діни танымнан бастау алған. Бұл ойлау жүйесі бойынша адамның және оны қоршаған ортаның негізі, яғни ғарыштың "иесі" мен "киесі" - Тәңір. Мысалы дәстүрлі түркілік дүние-танымда кек аспан киелі, өйткені ол - Тәңірдің мекені әрі сипаты; "жер мен су" қасиетті, өйткені ол - Тәңірдің құты, несібесі; ел-халық қастерлі, өйткені олар - Тәңірдің жердегі аманаты; қаған (хан) киелі, өйткені ол - Тәңірдің еркін білдіруші және оньң аманаты болып табылатын елдің иесі, сақтаушысы, және т.б. болып киелілік қатары жалғасып кете береді. Яғни дәстүрлі қоғам адамын қоршаған орта - тек физикалық әлем ғана емес, Тәңір арқылы мәні ашылатын киелі әлемдер жүйесі болып табылады. Осындай "ие мен кие сенімінің" дәстүрлі қоғам адамын тікелей Тәңірлік жаратылыс бастамаға ұластыру құбылысы арнайы категориялық-танымдық, образдық-символдық ойлау стилімен берілген. Мұнда алғашқы "Тәңірлік бастаманы" белгілі ритуалдық әрекеттер арқылы қайталау немесе еске алу ақиқат ретінде қабылданады. Осы "ақиқатқа қайта оралу" уақытын "циклдік уақыт" дейміз. Циклдік уақыт - дәстүрлі түркілік дүниетанымның басты ерекшеліктерінің бірі болып табылады.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымда "Тәңірлік бастама немесе Тәңірлік ақиқатқа" ұласудың кеңістігі - адамның кіндік қаны тамған туған жері. Өйткені дәстүрлі қоғам адамының туған жері- алғаш Тәңірлік жаратудың жүзеге асырылған уақыты мен кеңістігінің қайталанған жері, әрі Тәңір тарапынан берілген құт. Тәңірдің құтының шоғырланған жері - "Жерұйық". Ежелгі түрік аңыз-әпсаналарында Жерұйық "орталық, кіндік" мағынасындағы символдарымен берілген. Дәстүрлі қоғам адамының Тәңірмен байланыс құруы тікелей рухымен емес, Жерұйық арқылы жүзеге асатын. А. Инан, Б. Өгел сияқты түркітанушы-ғалымдар Жерұйық сөзін "бақыт", "тыныштық" үғымдарымен тұтастықта қарастырады.
Демек, Желмаямен шартарапты кезген Қорқыт пен Асан Қайғының елі үшін Жерұйық іздеуі - утопия емес, дәстүрлі түркілік дүниетанымның ділдік-ойлау әлемінің ақиқаты. Жерұйық - әлі күнге дейін тарихи функциясын жоғалтпаған дәстүрлі түркілік дүниетаным космологиясының негізгі ұстыны әрі Тәңірге барар "орталық жолдың" рәмізі. Қазақтың қасиетті қара шаңырағы -киіз үйі де әлемнің кіндігіне тігіледі. Олай болса, киіз үйдің құрылысы "алғашқы Тәңірлік жаратылыс" ақиқатының сыры мен дәстүрлі түркілік дүниетанымның негізгі ұстындарының мәнін өзімен бірге сақтап келеді деген сөз.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы адам Тәңірлік бастаманы жалғастырушы қаған (қам-қаһарман) арқылы немесе аталар тарапынан салынған сара дәстүрді, әдет-ғұрыптарды саналы тұрде жаңғыртып отыруы арқылы ақиқатқа ұласады. "Түріктің Тәңірі" аталар жолын, дәстүрін, яғни дінін белгілеп берген. Осы жолды сомдап, нақтылау үшін де дәстүрлі қоғам адамы өз әлемін -құндылықтық және құбылыстық рәсімдер мен ритуалдық салт-жоралар, сенімдік жүйе мен табу, образдық-символдық ойлау стилін қалыптастырған болатын. Дәстүрлі дүниетанымдағы нақты тарихи уақытқа қарсы тұру, о бастағы периодикалық-циклдік "ұлы уақытқа" қайта оралу үшін жасалған ұмтылыс, ежелгі "уақыт ұғымына сыймайтын кезеңді сағынуды" білдіреді. Осы ұмтылыс пен сағыныштың негізгі мұраты - бақыт. М.Элиаде, уақыттың жоққа шығарылуын дәстүрлі қоғам адамының діни дүниетанымдық санасының метафизикалық нәтижесі деп бағалайды. Яғни дәстүрлі түркілік дүниетаным адамы әр түрлі апат, соғыс, қиын-қыстау күйзелістен құтылудың жолын, яғни бақытты алдағы уақыттан емес, керісінше, "алғашқы жаратылыс уақытына" оралудан күткен деуге болады.
Бүгінгі күн тұрғысынан осы ерекшелікті таразылап көретін болсақ, дәстүрлі қоғам адамы ғарыштың ырғағымен үндестікте, әрі уақытқа қарсы әрекет етсе, бүгінгі қоғам адамының өзін тек қана тарихпен байланыста бағамдайтындығын байқауға болады. Дегенмен, дәстүрлі қоғам адамы үшін ғарыштың өзіндік тарихыт бар. Бұл тарих Тәңір жаратқан метафизикалық болмыстар немесе мифологиялық қаһармандар тарапынан жүйеленіп қойылған. Бірақ ғарыштың (космостың) және дәстүрлі қоғам адамының тарихы- аңыздар арқылы сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа ауызша жеткен "қасиетті тарих". Бұл жердегі қасиетті тарих — алғашқы миф дәуірінің бүкіл құбылысын қайта жаңғыртып отыратын рәсімдер үшін үлгі (модель) ретінде алынып, үздіксіз қайталанулардан тұратын тарих. Дәстүрлі қоғам адамы өзінің осы тарихи құндылықтарын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуді "сөз" (логос-калам) деген құдіретті күш арқылы жүзеге асырған. Өйткені дәстүрлі қоғам адамының ойы мен тілі толығымен нақтылы (конкретті) табиғатқа ие. Яғни мифологиялық ойлаудың логикасы қазіргі заманғы ғылыми ойлаудың логикасындай нақтылық табиғатта болған. Бұл жердегі өзгешелік сападағы процестер арасындағы сапалық өзгешелік емес, қолданған құралдар арасындағы өзгешелік болып табылады.Түрік ойшылы Х.З.Үлкен ежелгі түркі философиясын (хикмет-даналықты) тікелей алғанда ешқандай да бір тұлғаның жеке үлесі бола алмайтындығын, оның бүкіл бір ұлттың немесе халықтың мінез - құлқынан және табиғатынан туындайтын практикалық – моральдық философия ретінде қарастырады. Бұл философия дүниетанымдық дәстүр жағынан космогонияға жақындаса, әрекет- дәстүрі жағынан ахлақ (этикалық-моральдық) теориясы болып табылады. Бұл жерде Х.З.Үлкен В.В.Бартольдтың "кез келген халықтың психологиясын танудың кілті оның дінінде жатыр" деген ойымен төркіндес, қай халықтың болмасын мінез-құлқын, моральдық-этикалық жүйесі мен құндылықтарын тану үшін оның рухани күретамыры болып табылатын философиясына үңілу керектігіне тоқталады.
Батыстық түркітанушы Ж.П. Ру мен М. Элиаденің түркілердің мәдени-дүниетанымдық ұстындарына берген тұжырымдары біршама ықшамды әрі нақтылығымен ерекшеленеді: "...Патриархалдық ерекшеліктер басым, отбасында еркектің орны мен рөлі үстем. Қандастық-генетикалық туысқандықтың негізі берік қаланған. Экономикалары аңшылық пен мал шаруашылығына негізделген көшпелі мәдениет. Діни тұрғыдан "ұлы көк Тәңірі" сенімі өте маңызды. Дәстүрлі қоғамда Тәңірдің елшілерінің (қаған, қам) рөлі үстем, оларға өте үлкен мән беріледі. От - қасиетті, аттың да діни маңызы мен қоғам өміріндегі орны ерекше. Жеке меншік басты рөл атқарады. Көне түркілерде "жанның мәңгілігі" сенімі қуатты болғандықтан да аталардың аруақтарына тағзым етіледі" - деп, бір-бірін толықтыратын, дәстүрлі түркілік дүние- танымның ерекшеліктерін анықтауға тырысқан.
Тұрік философы Х.З.Үлкен де ежелгі түркі философиясының ерекшеліктерін көне үнді, грек және иран философиясымен салыстыра зерттеп, түркілердің үнділер сияқты томаға тұйық, жабық, мистикалық табиғаттағы ұлт еместігін, көне гректер сияқты табиғат пен космостық жүйеге (низам-и алам) тұтқын, тағдырға оңай мойынсүнатын ұлт еместігін айтады. Түріктер әр түрлі мәдениет және өркениеттер арасындағы екі жақты сұхбаттың арқасында, өте терең реалистік дүниетанымға ие болған. Осы болмыстық жүйенің бұзылуы адамның тіршілігі мен рухындағы тепе-теңдік пен үйлесімділіктің әлсіреуінен болатындығы сияқты, адамның ішкі үйлесімділігінің бұзылуы да жалпы тұтастықты ыдыратуы ықтимал. Осылайша болмыс пен адам арасында екі жақты байланыс, бірлік, тұтастық бар. Міне, Бұл тұрғыдан қарастырғанда болмыс адамға және адам болмысқа тәуелді болмай, тәжірибелік тіршіліктің негізі осылардың бірлігінен туған үйлесімділіктің көрінісі болып табылады. Адам құтты әрі бақытты болуы үшін осы бірлікті сақтай білуі тиіс. Бірақ бұл бірлікті сақтау көне грек философиясындағыдай космостың құдіретті, өзгермейтін мәртебелеріне бағыну немесе оған қайшы келетін құмарлықтарды жою емес. Өйткеніт түркілік космогонияда космостың "көк пен жердей" алыс мәртебелері жоқ.
Түркілік дүниетанымда жоғарыдағы үндестік пен бірлікті қамтамасыз етіп, бақытқа жету үшін дана, батыл, әрі қанағатшыл болу керек. Бұл құндылықтардың ең бастысы - батырлық пен еркіндік. Дәстүрлі дүниетанымда тағдыр - пәлекет әкелетін қара күш емес, керісінше осы дүниедегі тіршілікте түзелтуші, арылтушы сипатқа ие, адамдарды жамандық әрекеттерден тыйып, жақсы әрі парасатты ойлар мен істердің үстемдік етуіне ықпал етіп отырады.
Түрік Тәңірінде негізінен "қасиетті үйлену" (гиорогамия) атымен жоқ, яғни түріктің Тәңірі Ассирия, Вавилония, Грек және Рим Тәңірлері секілді әйел Тәңірлермен үйленбейді. Бұл ерекшелік түркілік менталитетке, тіл логикасына да тікелей ықпал еткен. Мысалы, басқа көптеген тілдерде кездесетін "средний род, мужс-кой род, женский род" сияқты айырмашылық жалпы түркі (қазақ) тілдерінде кездеспейді. Өйткені, түркілік дүниетанымда космос біртұтас үйлесімділікте қабылданады. Сондықтан да жыныстық тұрғыдан әйел-еркек деп бөлектеу құбылысы олардың дініне, діліне, тіліне де жат нәрсе. Иасауидің ілімінің негізінде ғибадат жүйесі мен алақа зікірінде әйел мен еркек теңдігі сақталған. Бұл құбылыс дәстүрлі түркілік дүниетаным ерекшелігін туындайды.
Жалпы түрік мәдениетін өзіндік ерекшеліктеріне қарай мынадай топтарға бөлуге болады:
1) Енесей қырғыздарының мәдениеті
2) Қыпшақ –қимақ мәдениеті
3) Алтай түркілеренің мәдениеті
Жүргізілген ғылыми зерттеулер мен қол жеткізген нәтежелерге қарағанда түркілер 4000 жылдық тарихы бар. Түрік атауы кезінде тарих сахнасынан орын алған Түрік мемлекеттері арасында айтарлықтай кеңінен қолданылмаған. Түркілер тарапынан құрылған бірнеше мемлекет, сол мемлекетті басқарған династия немесе мемлекеттің негізін қалаушыларының атауымен атаған. Тарихи деректерге жүгінсек, түрік атауын алғаш рет Көктүрік VI ғасырда (552ж) қолданылған. Ал түрік атауының мағынасы туралы алғаш пікірді ғалы А.Вамбери айтқан болатын.
Тарихта Қытай, Үнді, Парсы, Араб және Батыс мәдениетмен ұштастырып, олармен аралас – құралас өмір сүрген түркілердің өзіндік ерекшеліктерін жоғалтпаған. Әрдайым төл – тума мәдениетін жалғастырып отыруын, олардың өзіндік және күті мәдениетке ие болғандығының нәтежесі деп білуге болады. Әсіресе Шығыс пен Батыс сауда қатынастарының жандануына байланысты және түркілердің ислам әлемінің құрамына тартыла бастағанынан кейінгі кезде белең алған түрік ислам өркениетінің Батыс әлеміне еткен ықпалы батыс ғалымдары, миссионерлері мен саясатшыларының зерттеулеріне арқау болды.
Атақты зерттеуші В.Шмидт ежелгі түркілердің діні мен мәдениеті жөнінде олардың Азия ғұндары дәуірінен бастап, "монотеизмге бағытталған дамыған дінге" ие екендігін айтса, екінші бір автор А.Нұрғали ғұндардың "Тәңір" деп аталатын киелі құдіретке табынғандығын, билеушілерін "Тәңірқұт" деп атап, оған бас игендігіне назар аударған. Түріктерде Тәңір түсінігі мен ғарыштық жүйе ұғымы бір. Сондықтан дәстүрлі түркілік дүниетанымды универсализм ретінде қарастыруға болады. Дәстүрлі түркілік дүниетаным өзінің болмысын синтез немесе симбиоз тұрінде сақтап келеді. Мұның типтік мысалдарын қазіргі қазақ наным-сенімдерінен көруімізге де болады. Тұрақты ұстындар мен әрдайым дамыған функционалдық элементтердің өзара үйлесімділігі және байлығымен танылған дәстүрлі түркілік дүниетаным көбінесе эпистемиологиялық және эмпириялық тұрғыдан болмысты танудың "үштік әлем", "үштік ойлау" түсініктері төңірегінде көрініс береді. Үштік әлем ұғымы Орхон-Енесай жазуларында "жоғарыда зеңгір көк пен төменде йауыз (қара) жер" осы екеуінің арасында "адам баласы жаратылғанда" тұрінде кездеседі. Үштік әлем құбылысын зерттеген Г.Дюмазиль 1938 жылы тұңғыш рет үнді-еуропалықтардың алғашқы қауымдарында "дін басы", "жауынгер", "өндіруші топтар" мәселесін қарастыратын "үш функция теориясын"қалыптастырған. Ол осы үштік функциясының үнді-еуропалық қауымдарды басқа қоғамдардан ерекшелейтін қасиет екендігін көрсеткен. Ол дін адамдары, жауынгерлер мен өндіруші топтар негізінде қалыптасқан үштік құрылымдық жүйенің үнді-европалық қоғамдардың мәдениеті мен психологиясының барлық қабаттарында көрініс беретіндігіне нақты дәлелдер келтіреді. Осы үштік функция теориясының мәнін ашуда Ә.Кекілбаев өзінің "Әйтеке би" атты мақаласында қазақтардағы "Ұлы жүзге қауға беріп малға қой, Орта жүзге қамшы беріп дауға қой, Кіші жүзге найза беріп жауға қой" деген ел аузында әлі күнге сақталып келе жатқан үштік өлшемге құрылған саяси-тәжірибелік қағиданы өндірістік тәсіл ретінде көрсетсе, Қ.Бейсенов өзінің "Қазақ топырағында қалыптасқан ғақлиятты ой кешу үрдістері" атты еңбегінде мұны "диалектикалық ой кешу тәсілінің үштік өлшемі" немесе "үштік қағидатриада" ретінде анықтаған. Негізінен Бұл үштік өлшем дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы "әскери және мемлекеттік құрылым" ерекшелігін көрсетеді.
Бұл мәселені зерттеуші Е. Ерғалиев та өзіндік соны арнамен түйіндейді. Оның ойынша, түркілік дүниетанымның темір қазығы, негізгі мәселесі - Адам мен Әлемнің біртұтастығы. Шындығында да түркілік дүниетанымда адам әлеммен тұтастықта болғанда ғана бақытқа жетеді. Сонымен қатар Бұл тұтастық түркілік дүниетанымның мистикалық-натуралистік табиғатын да көрсетеді.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымда Тәңір де, адамның рухы да, табиғат та мәңгілік өлмес сипатқа ие болмыстар. Уақыт (көне түрік тілінде уақыттың орнына "от" сөзін қолданған) - мәңгілік қайталанулардан тұратын тыныштық, бақыт сыйлайтын киелі ұғым. Тәңірдің еркін білдіретін қамдар мен қағандар универсалдық үндестікке сай әрекеті үшін дәстүрлі қоғам адамын алғыс-бата (алқыш) беру арқылы қолдап отырады. Мысалы, перзенті жоқтар тікелей үлкен ақсақалдардың алғысы арқылы Тәңірден тілегіне жете алады. Оның тағдыры дәстүрлі қоғам әлемімен үндестікте болуына байланысты. Дәстүрлі түркілік дүниетаным адамы өз тағдырын осы дүниеде-ақ өзгерту мүмкін-дігіне ие. Тәңір - қағида, заң, тәртін, қүдірет, кие және ие болып табылады. Бұл жағдайда адам "Тәңір - әлем - адам" біртұтас компоненттерінің маңызды бір бөлшегі. Басқаша айтқанда, адам моральдық тұрғыдан осы біртұтас әлемнің бөлшегі ретінде оның тұтастығын сақтауға міндетті.
Қорыта айтқанда, Мағжанның "Ер түрік", "Түріктің Тәңірісі","тұріктің жері - Тәңірдің несібесі" ұғымдарымен анықтаған "Тәңір-адам-әлем" тұтастығын білдіретін дәстүрлі түркілік дүниетанымның негізгі тұғыры болып табылатын Тәңірлік дін ұлттық діндер категориясына кіреді. Дәстүрлі түркілік дүниетаным адамы қандастық (генетикалық) бірлік арқылы Тәңірдін еркін жүзеге асыра алады. Тәңірдің еркі - оның несібе ретінде берген Жерұйық- отанын сақтау, ол үшін қандастық бірлікке берік болу, осы бірлікті қалып-тастырған негізгі құндылықтарды тану, сүю арқылы мәңгілікпен үндестікті орнату. Түркілік философия теория мен тәжірибе арасындағы әрдайым тығыз байланыс пен үндестікке негізделген. Міне, осындай түркілік дүниетаным-дық ерекшеліктер негізінде қалыптасқан қазақ мұсылмандық түсінігінде де рационалистік дүниетанымдық табиғат басым.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымның ерекшеліктерін саралай қарастырғанымызда Тәңірді әлемде емес, идеяда имманентті деп қабылдайтындығын көріп отырмыз. Бұл ерекшелікті діни-философиялық категория тұрғысынан натуралистік пантеизмге жатқызамыз. Ал, пантеизм - монизм мен имманентизмнің бір түрі. Дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы пантеистік табиғаттың қазақ мұсылмандық түсінігінде де "болмыстың бірлігі" (уахдати-вужуд) табиғатына ауысу құбылысы ретінде көрініс берген трансформациялық түлеу ерекшеліктері бар.
Осы ұстанымдарды басшылыққа ала отырып, дәстүрлі түркілік дүниетанымның болмыстық, құндылықтық, категориялық құбылыстарына жеке-жеке тоқталу - қазақ мұсылмандық түсінігінің ерекшеліктері мен өзіндік табиғатын, болмысы мен тарихи сабақ-тастығын пайымдауға негіз болады. Сондықтан дәстүрлі қоғам адамының рухани кеңістігін, яғни Тәңірмен байланысын нақтылап алу қажет.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы Тәңір түсінігі мен Оның сипаттарын анықтау-халықтың дүниетанымы, мінез-құлқы, психологиясын танудың басты кілті болып табылады. Өзінің Тәңірін ұлықтап, әлемдегі еш нәрсемен тең көргісі келмейтін халықтың әрқашан өр мінезді, төзімді, әділетті және жауынгер болып келе-тіндігі де сондықтан. Мұның дін феноменологиясы тұрғысынан мәдениет пен дін арасындағы психологиялық байланысты айқындайтын құбылыс екендігі мәлім. Бір Тәңірге сенетін халықтың мәдениеттік, қоғамдық құндылықтары да үқсас болып келеді. Ал егер мәдениеті, тіршілігі, қоғамы бір болғанымен политеистік сенімде болса, ондай қоғам адамдары үшін Тәңір түсінігінде белгілі дәрежелендірулер бар деген сөз. Мұндай ерекшелік көбінесе көшпелі рулық-қауымдастыққа, тайпалық одаққа негізделген қоғамдарда кездеседі. Ґлы Тәңір - берік қандастық жүйеге негізделген тұріктердің Жаратушысы, әрі Иесі. Ұлы Тәңірдің елі де, қағаны да, жері де киелі әрі қуатты деп танылған. Бұл, негізінен, ұлттық психологияны, басқаша айтқанда ұлттың ділдік сипатын анықтайтын танымдық өлшем.
Тәңір үғымының дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы ең басты тұғыр екендігі мәлім. Ибн Фадлан (Аббас халифатының елшісі) X ғасырдың бірінші жартысында оғыздарға жасаған саяхаты барысында "тұріктердің қиын қыстау кезінде "Бір Тәңірі" деп, басын Көкке қаратып, мінәжат ететіндеріне куә болған. Әр түрлі дін адамдарын пікірталасқа шақырған Мәңгі ханның: "... біз тек қана Бір Тәңірге қүлшылық етеміз" деген ұстанымын еуропалық миссионер-саяхатшылар Марко Поло, Плано Карпини, Рубрук мәлімдеген. Мүны "Бенгу Таш Бітігі" жазбаларынан да көруімізге болады. Онда Бір Тәңір (Тәңірлер емес) жайында сөз қозғалады. Бұл Тәңірі - Тұріктің Тәңірісі. Қаған сайлау, бүйрық беру, жарлық шығару, ел қылу, күш беру, үлық, қүт, біліг сыйлау, жарату сияқты әрекеттер - Тәңірдің қалауындағы іс.
Тәңір сөзі ғүндарда және Шумер сына жазуларында "дингир немесе зингир" (қазақтарда әлі күнге "зеңгір көк" - аспан ұғымы бар) тұрінде кездеседі. Ұлы Тәңірдің "көк" "ұлы", "биік", "нұр"сипаттарының өзі аспанды білдіреді. Сипаты жағынан Тәңір еш нәрсеге үқсамайды. Ол Тәңір болғандықтан Тәңірге ғана ұқсас. Бұл танымдық анықтама Кұлтегін, Білге қаған жазбаларында "Тәңрі тег Тәңрі" тұрінде кездеседі. "Тұріктер Тәңірді "Ақ Нұр"(ақ айас), "Ұлы Йеміз"(ар тойын); "Йе-еде", "Хан-Ие беруші", "Бай (Үлкен)", "Ата-рухтардың үлысы", "Жарылқаушы", "Жазалаушы","Күш беруші", "Қүт сыйлаушы" ретінде анықтайды.
Тәңірдің ісі мен қалауын оның сипаттары арқылы танимыз.Мысалы, Білге қаған жазуында "Тәңір күш бергені үшін (оны) жауымды "шаншыдым", яғни жеңдім деген мәлімет бар. "Тариат"және "Тарқим" жазуларында да түріктердің соғыстағы жеңістеріТәңірдің сыйы ретінде қабылданған. Мысалы, "Сүңгішдіміз"-соғыстық. "Йайындымыз"-жеңдік. Тәңірі жар-ылқады, Үзе (ұлы) Көк Тәңірі жарылқағаны үшін, асыраушы йағыз-жер азық бергендіктен елімді, төремді таптым (елді, төрелі болдым).
Тәңірі билікті қалағанына береді. Қаласа қайтарып алады. Яғни,Тәңір саяси билікке лайық болғандарға ғана бас болады. "Кұлтегін" жазуында "Тәңірі күш бергендіктен қағанымның сүсы бөрі сияқты еді, жауы қой сияқты еді" делінген. Міне, дәстүрлі түркілік дүниетанымда Тәңір ұлы, құдірет иесі. Ол ұлыстың қорғаушысы. Әрі жолдан шыққан үлысты жазалаушы, сонымен бірге жарылқаушы да. Жазаласа елді қағансыз, яғни иесіз қалдырады, ұлыстың ауыразап шегуіне жол ашады. Мұндай жағдайда Түрік Тәңірісі "түрік ұлысының аты мен заты жоғалмасыи деп, қайтадан қаған жібереді".
Дәстүрлі түркілік дүниетаным бойынша халықтың күйзеліске түсуі, рухани азғындауы Тәңірдің оларға жіберген жазасы ретінде анықталады. Яғни Тәңір оларды жазалау үшін парасатсыз басшы жіберген болып саналады. Әл-Фараби бабамыз - "қоғамның парасатсыз болуы - оның басшысының надандығынан" деп біледі. Өйткені ескі тұрік дініндегі Көк Тәңірі Аристотель философиясындағы әлемді жаратып, кейіннен ешқандай қимыл-іске араласпай шетте қалатын "демиург" емес. Сонымен қатар ислам философиясындағыдай әрбір істі тікелей басқарып отыратын Алла да емес. Көк Тәңірі құбылыстар мен оқиғаларға тікелей емес, елшілері (каған, елші-қам) арқылы ықпал етеді. Егер елшілер, қағандар білікті, парасатты болса, ондай қоғам ешқашан өз жолынан адаспайды. Демек, Тәңірдің үлылығы мен парасатының қоғамдағы көрінісі тікелей қаған, қамдарға байланысты болып шығады. Өйткені дәстүрлі қоғам адамы Тәңірдің қағанға берген аманаты болып табылады. Бірақ түркілерде қаған ерекше кісілік иесі болғанымен, мемлекет пен ұлттың болашағына қатысты мәселелерде жеке басына үкім беру, шешім қабылдау қүқына ие емес.
Кейіннен түркілік дүниетанымдағы Көк Тәңірі түсінігі басқа діндердегі құдайлардың тағдырына үқсас "өзінше бөлектенген енжар Тәңірге" айналған. Жоғарыда көрсетілген әр түрлі әсерлерден Көк Тәңірі антропоморфтық қасиеттерге ие болып, басқа есімдер мен құдайларға теңестіріліп, белсенділігі төмендеген.Тіршілік философиясында Тәңірдің белсенділігінің төмендеуі -қоғам өміріндегі хаостың кеңінен етек алуы деген сөз. Өйткені дәстүрлі қоғам теократиялық қоғам болатын. Тұріктерде Тәңір метафизика-лық, киелі үғым болғанымен, дәстүрлі түркілік дүниетаным бойынша метафизикалық және физикалық әлем өзара тығыз байланыстағы универсалдық тұтастық пен үйлесімділікте деп қаралған. Бұл теократиялық түсінік "жоғарыда Көк Тәңірі және төменде йағыз (жауыз) жер" тіркесінен де аңғарылады. Тұрік Тәңірісі Елтеріс қаған мен Ел Білге Қатунды төбесінен тартып, (Көкке) көтеріп, тұріктердің ес жиюын қамтамасыз еткеа Мысалы, Кұлтегін және Білге қаған жазуларында "Жоғарыда Көк Тәңірі төменде жауыз жер қылындығында екеуі арасында кісі үлы қылынды (жаратылды). Кісі үлы ұстінде Бумын қаған, Истеми қаған болды. (Тәңір атына, ол) ...тұрік бодунын, елін, төресін ұстап, реттеді (биледі)".
Бұдан ежелден түркілердің дүниетанымы мен құндылықтарының негізін қалыптастырушы күштің Тәңір екендігін аңғаруға болады. Мұсылман жыл-намашылары мен Еуропа саяхатшы-миссионерлерінің, әсіресе соңғы ғасырлардағы этнографиялық деректерінде тұріктердің Тәңір түсінігі туралы көптеген мәлімет беріледі. Мысалы, Алтайларда Кек Тәңірі "ұлы","заңғар" мағынасындағы"Үлкен" немесе "Ұлы бай" - "Бай Үлкенге" айналған. Иран мәдениетінің ықпалымен "Худа" сөзі, "Қүдай" ретінде енген. Оғыздардың Тәңірі орнына қолданған "Шалап" немесе "Чалаб" сөзі несториандықтан алынған. Солтұстік-батыс Моңғолиядағы сойоттарда Тәңірі "Қайырханға" айналса, Сахаларда буддизмнің ықпалымен келген "Оруң Айы Тойынға" орын берген. Сонымен қатар Бұл өзгерістер Тәңір туралы зооморфтық және антропоморфтық түсініктерді де озімен бірге ала келді. Осылайша Тәңірі коктің жетінші, кейбір деректерде тоғызыншы, он алтыншы қабатында тұра-ды. Алтайларда алтынмен апталған сарай мен тақ, жеті немесе тоғыз ұл-қызы, сонымен қатар көмекші аруақтар (Жайық, Қарлық, Сулақ, Ұтқышы) қосылған.
XIX ғ. Алтай, Енесай тұріктерінің космогониясы туралы жиналған мәлімет-терден белгілі болғандай, оларда онтологиялық түсінік сақталғанымен, әлемнің және адамның жаратылуына байланысты аңыздарда, көбінесе Тәңірдің жаратуы "бұрыннан бар материяға форма беру сияқты" керініс алған. Осыған сүйене отырып атақты түркітанушы-ғалым А.Инан "Шаманизм: кеше және бүгін" атты еңбегінде тұрік космогониясына "жоқтан бар ету, жарату" ұғымының семит діндерінен кіруі мүмкін деген түжырым жасайды. - Дегенмен, дәстүрлі түркілік дүниетаным бойынша ежелден Көк Тәңірі барлық болмыстардың жаратушысы. Сондықтан да дұға-мінәжат, ғибадаттар Көк Тәңірге арнап жасалады.
Танымдық тұрғыдан қарағанда жер, тау, тас, бұлақ, ағаш сияқты заттар, өз болмыстарынан тыс, "Тәңірдің жердегі көрінісі" (шағылысуы) ретінде киелілік мәнге ие. Яғни осы табиғат элементтерінің рухы, киесі мен иесі бар деп саналғая Ал діни ақиқат тұрғысынан осы табиғат элементтері адам санасында заттық болмыстық табиғаттан ажырайды да, тікелей Тәңірдің киелі сипаттарымен тұтастықта болады деп түсіндіріледі. Міне, сондықтан да дін тарихшысы Х.Таниу араб саяхатшысы Ибн Фадланның "Саяхатнама" атты еңбегінде түркілердің рух, кие, ие деп білетін түсініктерінің бәріне Тәңірі деп қарағандығының қате екендігін социотеологиялық ұстанымдар арқылы ашып көрсеткен. Х.Таниу араб елшісі Ибн Фадланның көшпелі түркілердің мәдениетіне менсінбей қарағандығын, ол халықтың дүние-танымын жетік білмегендігін, оларды төмен санағандығын айтады. Шындығында да арабтар мен түріктердің арасында көшпелі экономикалық жүйе тұрғысынан ұқсастық болғанымен, дүниетанымдық негіздерінде айырмашылық бар екендігі айқын. Осындай мәдени және социо-тарихи салыстырулар арқылы кешегі марксизм сүйенген "ортақ экономикалық тіршілік көзінің" бүкіл адамзаттық дамуды таразылаудың бірден-бір эталоны (өлшемі) бола алмайтындығы анықталып отыр.
Сонымен Тәңір - "Адам-Тәңір-Әлем" үштік ғарыштық компоненттерінің орталық ұстыны ретінде адам мен әлемнің өзара үндес-тігінің себебі әрі шарты. Енді осы иерархиялық және сұхбаттық үйлесімділіктің компонент-терінің бірі әрі бірегейі - әлем мәселесін дәстүрлі түркілік дүниетаным негізінде қарастырып көрелік.
Орхон-Енесай жазбаларында "идуқ йер-су(б)" анықтамасы кездеседі. Түркітанушы Б.Өгелдің пікірі бойынша, бұл жердегі "идуқ" сөзінің "-ид, -ад" жалғауы, "жіберілген, берілген" мағынасына келетін "-дан-ден, -тан-тен" сияқты шығыс септігінің жалғауларымен төркіндес келеді. Яғни жер мен су тұріктерге"Тәңірі тарапынан берілген" болып шығады. "Ид" сөзі "қасиетті", "киелі", "құтты" деген мағынаны білдіреді. Сонымен дәстүрлі түркілік дүниетанымда жер, су, отан - құтты, өйткені идуқ, яғни киелі. Идук-жер тіркесі Инал Сатығ атына тігілген "Бай-Бұлын" деп аталатын-жазуының бірінші жолында "...өз жерім, идуқ-жерім..." ретінде кездессе, отан сөзінің мағынасы "Тәцірі-ел", "Тәңірі-жер" тіркесімен берілген. "Ұйық-Тұран" жазуыпда:"Жоғарыда Ґлы Тұрік Тәңірісі идуқ "жер-суды" жаратты-реттеді" делінетін және т.б. деректер бар. Осы деректерге сүйене отырып, туған жердің Тәңір тарапынан берілген құт, аталардан қаліап қасиетті мирас екендігін көруге болады. Ата мирас - отанды Ғұп қағаны Мөде де Тәңірдің құты - өз жерін, аталарынан қалған топырақты ешкімге таптатпас үшін жауына қарсы "қасиетті соғыс"ашқаны тарихтан белгілі. Бабаларының сүйегі жатқан қорымпың тоналып, қиянатқа үшырауы, Батыс Еуропаны тітіреткен Атилланың (Еділдің Арысы) да Византияға қарсы соғыс ашуына ссбспболған. Өйткені дәстүрлі түркілік дүниетанымда ел (мемлекет),ұлыс (халық), йер-су (отан-топырақ) - теократиялық түсініктегі киелі болмыстар. Жер мен Көк (Тәңір) ажырамас тұтастықта. Сондай-ақ әлем мен адамның да өзара үндестікте екендігін әлемпің антропоморфтық сипаттармен түсін-дірілгендігінен-ақ байқауга болады. Яғни жердің "кіндігі", "басы", "аяғы", "құлағы", "қойпы" және т.с.с. болған. Кіндігі - "Жерұйық", басы - "Оту" (оте), аяғы- "Төмен", құлағы мен қойны-метафизикалық әлем, яғни "аруақтар әлемін" білдіреді. Бұл жерде Өту - Өтүкен, Томен – Тюмспь топонимиялық жер атаулары ретінде ежелгі тұрік топырақтары екендігінің айғағындай болып, Ресейдің оңтұстік шығысында қалғандығын айта кеткеніміз жөн.
Б.Өгелдің "Тұрік мифологиясы" атты еңбегінен дәстүрлі түркілік дүние-танымдағы пантеистік түсініктегі ұстындардың көптеп кездесетіндігін коруге болады. Тұріктер туған жерінің әрбір қарысына "Тәңірдің бесігі" немесе "Жер-Ана" ретінде мән берген. Енді осы "Жер-Тәңірдің бесігі" және "Жер-Ана" тіркестеріндегі ана мен бесікті біртұтас деп қарасақ, Тәңір мен жер де біртұтас ғарыштық үндестік ішінде екендігі анық байқалады. Дегенмен де Тәңір мен жер арасына теңдік белгісін қойғалы отырған жоқпыз. Тәңірлік сенімде Тәңір - жердің иесі. Қазақтардың Тәңірге жердің иесі ретінде қарап, оған құрбандық атауын Е.Тұрсынов ақ жылқының қылына ораған бір шелек қымызды "Жер-суымыздың иесіне желі арнап, сыйлау үшін келдік", - деп қайың ағашының алдына қоятыпдығын айтады.
Демек, қазақтар арасында Тәңірлік сенімнің (діннің) негізгі категориялық ұғымдары мен ұстындары ұмытылганымен, дәстүрлі дүниетанымның сынықтары (элементтері) халық ырымдарында әлі де өмір сүріп келеді деген сөз. Бұл жердегі "қайың ағашы" да киелі болып саналады. Өйткені Тәңірлік сенімде қайың "ғарыштық орталықтың" символын білдіреді. Наурыз мерекесінде жасалатын баталарда да "көк көп болсын, ақ мол болсын, төл егіз болсын, төрт түлік семіз болсын, қымыз мол болсын" және т.с.с. ақ тілектер жердің иесі - Тәңірге жасалған мінәжаттың көрінісі. Әдебиеттанушы-ғалым А.Шәріп те қазақтардың дәстүрлі дүниетанымындағы атамекенді ардақтау, аялау сезімін "қоныс-қүт-қүдірет" формуласына негіздеу арқылы жердің құт ретіндегі трансцендентальды болмыспен байланыстылығын ашып көрсеткен.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымның негізгі ерекшеліктерінің бірі қоршаған әлемді мәденилендіру (культивациялау) екендігі белгілі. Әлемді мәденилендіру деп кеңістіктер, бағыттар, қабаттар, символдық салт-жоралар (рәсімдер) мен діни қағидалар арқылы уақыт пен кеңістік ішінде құндылықтар жүйесінің қалыптасуын айтамыз. Осы тұрғыдан дәстүрлі қоғам адамы өз әлемін Шығыс, Батыс, Теріскей, Күнгей және Орталық деп, бағыттарға бөліп, мән-мағына дарытқан. Әрбір бағыт немесе кеңістіктің өзіндік мазмұны мен маңызы бар. Мысалы, Шығыс - көктемді; таң сәріні; тіршіліктің бастауын; алдыңғы жақ-бағытты; киіз үйдің есік жағын және т.б. кеңістіктік тұрғыдан нақтылайды. Ғүн ханы таң сәріде күншығысқа бет алатын. Отаудың есігі де күншығысқа қарай ашылады. Батыс - күзді; күнбатысты; өмірдің екінші жартысын; киіз үйдің құрметті бөлігі - төрді, яғни аруақтар әлемін білдіреді. Күнгей - жазды, тұсті, өмірдің кемелдік шағын, әлемнің жоғарғы жағын, киіз үйдің еркектер отыратын тарапын, ал Теріскей - қысты, түнді, өмірдің соңы - қартаюды, әлемнің төменгі жағын, өлілер әлемін, киіз үйдің әйелдер отыратын тарапын білдіреді. Бұл құбылыс дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы әлемді кеңістіктік тұрғыдан мәдени-лендірудің маңыздылығын көрсетеді.
Әлемді кеңістіктер мен бағыттарға бөлу арқылы мәденилендіру құбылысын киіз үйдің еркектік және әйелдік тарапқа бөлінуінен де көруге болады. Бірақ киіз үйдегі ең маңызды қазық - әйел болып табылады. Өйткені Бұл кеңістік (ғарыш) - әйелдікі. Оның ішіндегі жасау, дүние де әйелдің өзіне тән. Еркектің әлемі – үйдің босағасынан шыққаннан кейін басталады. Үй - әйелдікі, түз - еркектікі. Киіз үйде әр нәрсенің, әр заттың өз орны болғаны сияқты әрбір отбасы мүшелерінің де жанүяда өз орны бар. Бұл тәртіп, жүйе бұзылмауы тиіс. Яғни әйелге тән заттар өз тарапында болып, еркек жағына ауысып кетпеуі керек. Киіз үйдің босағасында үйдің "иелері мен киерухтарына" құрмет көрсетілуі тиіс. Босағаның оң жағында отбасының иесі бар. Киіз үйдің ортасында ошақ орналасқан. Ол - әлемнің, жанүяның, әулеттің орталығы мен ынтымағының символы. Уақыт өте келе киіз үйдегі шаңырақтың мифтік-діни функциясы тұтіннің шығуы үшін шаңырақтың үстіңгі жағында жасалған түңлікке (тұтіндік) ауысқан. Тіректің сынуы немесе шаңырақтың ортаға түсуі жаман ырым саналып, бәленің басы ретінде қабылданады. Спенсер мен С.Гиллен осы қасиетті тірек сынғанда, бүкіл тайпа-ру қаралы күн кешіп, соңында тізе бүгіп, өздерін өлімге қиғандығы туралы аңызды еске салады. Киіз үй - ғарыштың (космос) символы, кіші нұсқасы. Көшпелілердің киіз үйі әлемнің орталығында орналасқан іспетті, ал оның шаңырағы - әлемнің тірегі үғымын береді. Яғни, көшпелі адам әрдайым қасиетті, киелі мекенде, космостық әлемдер арасында құрылған байланыс-тың жүзеге асуы үшін жол - кеңістік - шаңырақ арқылы әлеммен үйлесімділікте өмір сүруге тырысады. Отаудың шаңырағы мен тірегі Көк аспанның тірегі секілді, отау кіші бір космос -кіші әлем секілді4. Адам осы Көк күмбездің (аспан) астындағы орны мен кіші күмбез (отау) ішіндегі орны арасындағы үндестіктің сақталуын қадағалауы тиіс. Киіз үйге космостық форма (пішін) берген ең негізгі тірек - шаңырақ. Негізінде, Азияның діни ғимараттарындағы көк күмбез символизмінің сан ғасырлық тарихы бар.
Макрокосмостық байланыс деңгейінде ғарыштық бағана (ось)- ағаш, тау, төбе, тірекпен, ал микрокосмостық деңгейде болса, үйдің орта тірегі немесе шаңырақпен үйлестіріледі. Бұл әр үйдің шаңырағы "ғарыштың орталығына" сай орналасқан деген сөз. Дәстүрлі дүниетанымда әлемдік дәлдік, яғни ғарыштық орталық әрбір нүктеде, барлық жерде бірдей бар екендігін көрсететін табиғат заңы кең тараған. Шаңырақ пен бағана арасында функционалдық байланыс бар. "Бағана" сөзі сахаларда (якуттарда) Тәңірге барар жол, тірек, мағынасында қолданылады. Әрбір шаңырақ көкке ұласу қабілетін білдірсе, құрбандық шалу - Тәңірмен үндесудің жолын білдіреді. Шаңырақ адамға тәңірмен арасындағы қатынасқа түсу мүмкіндігін береді. Бұл мүмкіндікті дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы әлемнің құрылысы, жаратылысы беріп отыр. Шындығында бұл құрылыс-жүйе, бір-бірін өзара байланыстырып тұрған орта бағананы бойлай үш қабаттан тұратындай етіп үйлескен. Әлемде бірінің ұстіне бірі орналасқан үш үлкен қабат бар. Бұлар орталық тұстан ететін бағана арқылы өзара байланысты болғандықтан, бір әлемнен екіншісіне өтуге мүмкіндік туғызады. Экстаз халіндегіқамның (бақсы) рухы да көкке немесе жер асты әлеміне "мистикалық сапар" жасарда осы "түңлік-бағана-шаңырақты" қолданады. Демек, дәстүрлі түркілік дүниетанымын әлемді өзара вертикал кеңістіктер арқылы Тәңірге апарар жол болып табылатын бағаналармен байланысқан үштік әлем тұрінде елестеткен.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымда космологияның көшірмесі болып табылатын адамның жаратылуы да әлемнің орталығында жүзеге асқан. Мысалы, Месопотамия мәдениетінде адам Жер жүзі мен Көк арасындағы "көпірдің" орналасқан жері — "жердің кіндігі- Жерұйықта" дүниеге келген. Осы символдық бейнелеулер түркілік космологияның да негізгі ұстыкдары болып Табылады. Негізінен, ескі түркі космологиясы "Жерұйық" түсінігі төңірегінде қалыптасқан. Түрік жүрты, "түркі ордасы," яғни билеу, басқару орталығы, дүниенің төрт бұрышының түйіскен жерінде, яғни дәл ортада, әлемнің кіндігінде орналасқан.
Жалпы алғанда әрбір мекен ету, отанға айналдыру процесі -алғашқы космогонияны (әлемнің жаратылуын) жаңғырту болып табылады. Шаңырақты, мекенді киелі, қасиетті отанға айналдыру үшін оны Тәңірмен байланыс құруға ыңғайлы жағдайға келтіру керек. Адам өз әлемінде өмір сүруі үшін алдымен қоршаған сыртқы әлемді ритуалдық рәсімдер арқылы оны қайта жаратуы қажет. Әрбір жаратылыс әр нәрсенің бастауындағы космогониялық әрекетті қайта жаңғыртады. Сондықтан әрбір құрылыстың іргетасы әлемнің орталығына орналасқан деп есептелген. Қазіргі кездегі жаңа құрылыс саларда "ірге тас қалау" дәстұрін де алғашқы космогониялық әрекетті қайта жаңғыртудың өзгерген формасы ретінде қарауға болады.
Әрбір кеңістік трансцендентальды ата мекенге айналуымен ғана емес, сонымен қатар нақты уақыттың мифтік уақытқа айналуы арқылы да дәстүрлі қоғам адамының киелі, қасиетті отанына айналады. Яғни әрбір ритуал киелі мекенмен ғана емес, сонымен қатар қасиетті уақытпен, яғни тәңірлік жаратудың алғаш рет жүзеге асырылған уақытында өтіп жатады деген сөз. Демек отанға айналған топырақ немесе шаңырақ қүдайлық жаратудың қайталануы болып отыр. Олай болса, әлем, киіз үй және адам болмысы ара-сында ұқсастық құруға мүмкіндік бар. Адам тәні де үйдің құрылысына ұқсас. Бұлар үш әлем арасындағы симметриялар мен ұқсастықтарды көрсететін категориялар, олардың араларындағы байланыс жолдарын, бірлікті, ғарыштық бірлік пен тұтастықты көрсетеді. Яғни үштік космостық функция концепциясы "Әлемнің Бірлігі"түсінігіне қайшы келмейді.
Қорыта айтқанда, дәстүрлі түркілік дүниетанымда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Лекция жоспары:
1. Түркі тілдес халықтарының дүниетанымы және мәні.
2. Түркі тілдес халықтарының мәдени ерекшеліктері.
3. Туркі халықтарының дүниетанымы және өркениет.
Дәстүрлі туркілік дүниетаным - бүгінгі ұлттық-мәдени ұстындарымыздың негізі. Жалпы дүниетаным деп өмірдің, әлемдегі болмыстардың, адамның мақсаты мен мәнін, оның құндылықтар әлемін тұтас қамтып тануға бағытталған ғарыш туралы біртұтас әмбебап (универсалдық) көзқарасты айтамыз. Ал дүниетанымдық категорияларды тарихи және мәдениеттік қабаттарына қарай дәстүрлі, түркілік (ұлттық), діни және т.с.с. деп жіктеуге болады. Сондьщтан біз осы дүниетанымдық категориялардьщ ішіндегі дәстүрлі түркілік дүниетанымның мәні мен маңызы, оның қазақ философия-сындағы орны мен негізгі ұстындары туралы сөз қозғаймыз.
Дүниетанымдық категориялардың ішіндегі мәдениеттік, яғни түркілік дүниетаным қабаттарына халықтың табиғи әрі тарихи тәжірибесімен анықталатын дүниетанымдық әмбебаптар жүйесі де кіреді. Барлық халықтың (ұлттық) мәдени тұтастығы мен табиғи ерекшелігіне сай әлемнің жаратылуы (космогония), ғарыштың құрылысы - әлемді елестету құбылысы (космология), кеңістік (отан, жер, су) пен уақыт, адам және оның әлемдегі орны, жақсылық пен жамандық, жан мен тән, өмір мен өлім және т.с.с. дүние-танымдық құбылыстарды кескіндейтін ұғымдары мен түсініктері бар. Дүние-танымдық құбылыстар мен құндылықтарды, негізгі ұстындар мен категорияларды мифологиялық, философиялық және т.б. тұрғыдан толғау деңгейі сол халықтың мәдениеті, ойлау жүйесі мен дүниетанымдық ерекшеліктерінің көрсеткіші болып табылады.
Дәстүрлі дүниетаным барлық халыққа тән құбылыс ретінде әрбір ұлттық мәдениеттің дамуы мен түлеуі қабаттарында маңызды функцияға ие. Басқаша айтар болсақ, дәстүрлі дүниетанымдық ұстындар мәдениеттің трансформациялық және трансляциялық түлеу процестерінде негізгі тұғыр қызметін атқарады. Бұл жерде трансляция, яғни "тасымалдау" деп, әрбір мәдениеттің белгілі бір уақыт шеңберінде, ғасырлар белесі мен тарихи кезеңдерінде өз ұстындарының формалық қабаттарын ұрпақтан-ұрпаққа беру құбылысын айтады. Трансляцияның негізгі қызметі мәдениеттің дүниетанымдық, құндылықтық және тілдік қабаттарын тұтастандыру мен өзара тепе-теңдігін сақтау болып табылады. Ад мәдениеттің мазмұндық жағынан түлеуін - қайта қалыптасу (трансформация) деп атайды. Трансформацияның қызметі - мәдениеттің дәстүрлі қалыбынан, яғни шарасынан асуын қамтамасыз ету. Міне, мәдениеттік-дүниетанымдық тіршіліктің даму динамикасы диалектикалық тұрғыдан осы жолдар арқылы жүзеге асып отырады. Бұл жерде дәстүрлі түркілік дүниетанымның мәдениеттің әрбір түлеу сатыларындағы негізгі өзгермейтін ұстындарды (архетиптерді) сақтаушы әрі мәдениеттің трансформациялық және трансляциялық процесіндегі негізгі түғыр ретіндегі қызметін көреміз.
Дүниетанымның негізі ұстыны - мәдениет болса, мәдениеттің күретамыры оның тіршілігі мен қалыптасуына қажетті құндылықтар жүйесін реттеуші күш - дін болып табылады. Басқаша айтар болсақ, мәдениеттің дүниетанымдық құндылықтары тікелей трасцендентальды киелілікпен, яғни Ұлы Тәңірмен үндестікте болғандағана тұрақты құндылықтық сипатқа ие бола алады. Ал осы құндылықтарды тұтастандырып реттеу, яғни үйлестіру қызметін сенімдік-діни институттар атқарады. Осы негізге сүйене отырып қазақ философиясының тарихи, мәдениеттік-ділдік қабаттарын "исламнан бұрынғы және исламнан кейінгі" деп шартты тұрде екі кезеңге бөліп қарастырамыз. Яғни дәстүрлі түркілік дүниетанымның ділдік негізі болып табылатын Тәңірлік діні исламнан бұрынғы қазақ философиясының негізгі ойлау жүйесінің ұстындық желісі болып табылады. Осы концепцияны Д. Кішібеков "Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең" атты еңбегінде мәдениеттік-тілдік қырынан ашып көрсетеді. Ол аталмыш еңбегінде: "...Қазақ тілінің қалыптасуының бірінші кезеңіне рулық сана, Тәңірлік сенім, тайпалық қарым-қатынас, әдет-ғұрып негізіндегі тіл ауыз әдебиеті жатады, ал, екінші кезеңіне болса, ислам діні енгеннен кейінгі Ақ Орда, Алтын Орда мемлекеттері қалыптасқан Қорқыт Ата, Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари, Қожа Ахмет Иасауи, Дулати, Кодекс Куманикус дәуірі жатады" - деп, жоғарыдағы ойымызды бекіте түседі. Ал ойлау мен тіл мәдениет пен дүниетанымның қалыптасу тарихы арасындағы үндестік пен қалыптасу құбылыстарының ерекше тұтастықта болатындығын философ І.Ерғалиев: "...Адам дүниенің танымдық та, руханилық та жақтарына тіл арқылы енеді..." деп соны ой-таразысымен салмақтай түседі. Ақиық ақын С.Сейфуллин өз кезінде: "...Қазақ арасына жазба әдебиетін таратқан - Түркістаннан шыққан қожалар. Ол кезде қазақтың арасына көп таралғаны - Қ.А.Иасауидің кітабы. Біздің қазақ ақындары соны еліктеп кеткен" - деген тұжырымы арқылы әдебиеттегі жанрлардың қалыптасуындағы және дүниетанымдық қабаттар мен кезеңдерді анықтаудағы Иасауидің хикмет дәстұрінің маңыздылығын анық көрсеткен.
Дәстүрлі түркілік дүниетаным - ойлау мен тіл, мәдениет пен дүниетаным арасындағы өзара үндестік заңдылықтарын реттейтін ұлттық-мәдениеттік дүниетанымның алғашқы тарихи типі. Сондықтан, ұлттық дүниетанымның негізі болып табылатын мәдениеттің қалыптасуы және түлеу құбылысын тікелей ана тілмен тұтастықта қарастыру - осы саладағы зерттеулердің басты шарты болуы керек. Сонымен қатар дәстүрлі түркілік дүниетаным - исламнан бұрынғы тарихи, мәдениеттік қабаттардағы тілдік, ділдік және ойлау құндылықтарының жиынтық болмысы.
Негізінен дәстүрлі дүниетанымға түркілік сипат беріп, оны басқа мәдениеттерден оқшаулап тұратын категориялық, құндылықтық құбылыстар мен символдық ойлау ұстындары дәстүрлі түркілік дүниетанымның ерекшеліктері болып табылады. Дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы адамды қанаттандырып, "дін - адам -қоғам" немесе "Тәңір - адам - әлем" шеңберінде қалыптасқан құндылықтар мен құбылыстардың, ұғымдық ұстындардың формалық және мазмұндық тұрғыдан қалыптасу және түлеу процестері әлі де толық зерттелмей келе жатқан проблемалардың басында тұр. Бұл - дәстүрлі түркілік дүниетанымның қазақ мұсылмандық түсінігі негізінде қалай және қандай (трансформациялық) мазмұндық құбылыстар мен тәсілдер арқылы жаңғырғанын анықтаудың басты шарты болып табылады.
Жоғарыда атап өткеніміздей, діни-философиялық және тарихи-тәжірибелік танымдардың кешенді жиынтығынан тұратын дәстүрлі дүниетаным барлық халықтарға тән ортақ ерекшелік ретінде адамзат тарихында "құдайлық киелілік" ұғымы төңірегінде қалыптасқаны сияқты, дәстүрлі түркілік дүниетанымның негізгі ұстындары да Тәңірлік діни танымнан бастау алған. Бұл ойлау жүйесі бойынша адамның және оны қоршаған ортаның негізі, яғни ғарыштың "иесі" мен "киесі" - Тәңір. Мысалы дәстүрлі түркілік дүние-танымда кек аспан киелі, өйткені ол - Тәңірдің мекені әрі сипаты; "жер мен су" қасиетті, өйткені ол - Тәңірдің құты, несібесі; ел-халық қастерлі, өйткені олар - Тәңірдің жердегі аманаты; қаған (хан) киелі, өйткені ол - Тәңірдің еркін білдіруші және оньң аманаты болып табылатын елдің иесі, сақтаушысы, және т.б. болып киелілік қатары жалғасып кете береді. Яғни дәстүрлі қоғам адамын қоршаған орта - тек физикалық әлем ғана емес, Тәңір арқылы мәні ашылатын киелі әлемдер жүйесі болып табылады. Осындай "ие мен кие сенімінің" дәстүрлі қоғам адамын тікелей Тәңірлік жаратылыс бастамаға ұластыру құбылысы арнайы категориялық-танымдық, образдық-символдық ойлау стилімен берілген. Мұнда алғашқы "Тәңірлік бастаманы" белгілі ритуалдық әрекеттер арқылы қайталау немесе еске алу ақиқат ретінде қабылданады. Осы "ақиқатқа қайта оралу" уақытын "циклдік уақыт" дейміз. Циклдік уақыт - дәстүрлі түркілік дүниетанымның басты ерекшеліктерінің бірі болып табылады.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымда "Тәңірлік бастама немесе Тәңірлік ақиқатқа" ұласудың кеңістігі - адамның кіндік қаны тамған туған жері. Өйткені дәстүрлі қоғам адамының туған жері- алғаш Тәңірлік жаратудың жүзеге асырылған уақыты мен кеңістігінің қайталанған жері, әрі Тәңір тарапынан берілген құт. Тәңірдің құтының шоғырланған жері - "Жерұйық". Ежелгі түрік аңыз-әпсаналарында Жерұйық "орталық, кіндік" мағынасындағы символдарымен берілген. Дәстүрлі қоғам адамының Тәңірмен байланыс құруы тікелей рухымен емес, Жерұйық арқылы жүзеге асатын. А. Инан, Б. Өгел сияқты түркітанушы-ғалымдар Жерұйық сөзін "бақыт", "тыныштық" үғымдарымен тұтастықта қарастырады.
Демек, Желмаямен шартарапты кезген Қорқыт пен Асан Қайғының елі үшін Жерұйық іздеуі - утопия емес, дәстүрлі түркілік дүниетанымның ділдік-ойлау әлемінің ақиқаты. Жерұйық - әлі күнге дейін тарихи функциясын жоғалтпаған дәстүрлі түркілік дүниетаным космологиясының негізгі ұстыны әрі Тәңірге барар "орталық жолдың" рәмізі. Қазақтың қасиетті қара шаңырағы -киіз үйі де әлемнің кіндігіне тігіледі. Олай болса, киіз үйдің құрылысы "алғашқы Тәңірлік жаратылыс" ақиқатының сыры мен дәстүрлі түркілік дүниетанымның негізгі ұстындарының мәнін өзімен бірге сақтап келеді деген сөз.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы адам Тәңірлік бастаманы жалғастырушы қаған (қам-қаһарман) арқылы немесе аталар тарапынан салынған сара дәстүрді, әдет-ғұрыптарды саналы тұрде жаңғыртып отыруы арқылы ақиқатқа ұласады. "Түріктің Тәңірі" аталар жолын, дәстүрін, яғни дінін белгілеп берген. Осы жолды сомдап, нақтылау үшін де дәстүрлі қоғам адамы өз әлемін -құндылықтық және құбылыстық рәсімдер мен ритуалдық салт-жоралар, сенімдік жүйе мен табу, образдық-символдық ойлау стилін қалыптастырған болатын. Дәстүрлі дүниетанымдағы нақты тарихи уақытқа қарсы тұру, о бастағы периодикалық-циклдік "ұлы уақытқа" қайта оралу үшін жасалған ұмтылыс, ежелгі "уақыт ұғымына сыймайтын кезеңді сағынуды" білдіреді. Осы ұмтылыс пен сағыныштың негізгі мұраты - бақыт. М.Элиаде, уақыттың жоққа шығарылуын дәстүрлі қоғам адамының діни дүниетанымдық санасының метафизикалық нәтижесі деп бағалайды. Яғни дәстүрлі түркілік дүниетаным адамы әр түрлі апат, соғыс, қиын-қыстау күйзелістен құтылудың жолын, яғни бақытты алдағы уақыттан емес, керісінше, "алғашқы жаратылыс уақытына" оралудан күткен деуге болады.
Бүгінгі күн тұрғысынан осы ерекшелікті таразылап көретін болсақ, дәстүрлі қоғам адамы ғарыштың ырғағымен үндестікте, әрі уақытқа қарсы әрекет етсе, бүгінгі қоғам адамының өзін тек қана тарихпен байланыста бағамдайтындығын байқауға болады. Дегенмен, дәстүрлі қоғам адамы үшін ғарыштың өзіндік тарихыт бар. Бұл тарих Тәңір жаратқан метафизикалық болмыстар немесе мифологиялық қаһармандар тарапынан жүйеленіп қойылған. Бірақ ғарыштың (космостың) және дәстүрлі қоғам адамының тарихы- аңыздар арқылы сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа ауызша жеткен "қасиетті тарих". Бұл жердегі қасиетті тарих — алғашқы миф дәуірінің бүкіл құбылысын қайта жаңғыртып отыратын рәсімдер үшін үлгі (модель) ретінде алынып, үздіксіз қайталанулардан тұратын тарих. Дәстүрлі қоғам адамы өзінің осы тарихи құндылықтарын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуді "сөз" (логос-калам) деген құдіретті күш арқылы жүзеге асырған. Өйткені дәстүрлі қоғам адамының ойы мен тілі толығымен нақтылы (конкретті) табиғатқа ие. Яғни мифологиялық ойлаудың логикасы қазіргі заманғы ғылыми ойлаудың логикасындай нақтылық табиғатта болған. Бұл жердегі өзгешелік сападағы процестер арасындағы сапалық өзгешелік емес, қолданған құралдар арасындағы өзгешелік болып табылады.Түрік ойшылы Х.З.Үлкен ежелгі түркі философиясын (хикмет-даналықты) тікелей алғанда ешқандай да бір тұлғаның жеке үлесі бола алмайтындығын, оның бүкіл бір ұлттың немесе халықтың мінез - құлқынан және табиғатынан туындайтын практикалық – моральдық философия ретінде қарастырады. Бұл философия дүниетанымдық дәстүр жағынан космогонияға жақындаса, әрекет- дәстүрі жағынан ахлақ (этикалық-моральдық) теориясы болып табылады. Бұл жерде Х.З.Үлкен В.В.Бартольдтың "кез келген халықтың психологиясын танудың кілті оның дінінде жатыр" деген ойымен төркіндес, қай халықтың болмасын мінез-құлқын, моральдық-этикалық жүйесі мен құндылықтарын тану үшін оның рухани күретамыры болып табылатын философиясына үңілу керектігіне тоқталады.
Батыстық түркітанушы Ж.П. Ру мен М. Элиаденің түркілердің мәдени-дүниетанымдық ұстындарына берген тұжырымдары біршама ықшамды әрі нақтылығымен ерекшеленеді: "...Патриархалдық ерекшеліктер басым, отбасында еркектің орны мен рөлі үстем. Қандастық-генетикалық туысқандықтың негізі берік қаланған. Экономикалары аңшылық пен мал шаруашылығына негізделген көшпелі мәдениет. Діни тұрғыдан "ұлы көк Тәңірі" сенімі өте маңызды. Дәстүрлі қоғамда Тәңірдің елшілерінің (қаған, қам) рөлі үстем, оларға өте үлкен мән беріледі. От - қасиетті, аттың да діни маңызы мен қоғам өміріндегі орны ерекше. Жеке меншік басты рөл атқарады. Көне түркілерде "жанның мәңгілігі" сенімі қуатты болғандықтан да аталардың аруақтарына тағзым етіледі" - деп, бір-бірін толықтыратын, дәстүрлі түркілік дүние- танымның ерекшеліктерін анықтауға тырысқан.
Тұрік философы Х.З.Үлкен де ежелгі түркі философиясының ерекшеліктерін көне үнді, грек және иран философиясымен салыстыра зерттеп, түркілердің үнділер сияқты томаға тұйық, жабық, мистикалық табиғаттағы ұлт еместігін, көне гректер сияқты табиғат пен космостық жүйеге (низам-и алам) тұтқын, тағдырға оңай мойынсүнатын ұлт еместігін айтады. Түріктер әр түрлі мәдениет және өркениеттер арасындағы екі жақты сұхбаттың арқасында, өте терең реалистік дүниетанымға ие болған. Осы болмыстық жүйенің бұзылуы адамның тіршілігі мен рухындағы тепе-теңдік пен үйлесімділіктің әлсіреуінен болатындығы сияқты, адамның ішкі үйлесімділігінің бұзылуы да жалпы тұтастықты ыдыратуы ықтимал. Осылайша болмыс пен адам арасында екі жақты байланыс, бірлік, тұтастық бар. Міне, Бұл тұрғыдан қарастырғанда болмыс адамға және адам болмысқа тәуелді болмай, тәжірибелік тіршіліктің негізі осылардың бірлігінен туған үйлесімділіктің көрінісі болып табылады. Адам құтты әрі бақытты болуы үшін осы бірлікті сақтай білуі тиіс. Бірақ бұл бірлікті сақтау көне грек философиясындағыдай космостың құдіретті, өзгермейтін мәртебелеріне бағыну немесе оған қайшы келетін құмарлықтарды жою емес. Өйткеніт түркілік космогонияда космостың "көк пен жердей" алыс мәртебелері жоқ.
Түркілік дүниетанымда жоғарыдағы үндестік пен бірлікті қамтамасыз етіп, бақытқа жету үшін дана, батыл, әрі қанағатшыл болу керек. Бұл құндылықтардың ең бастысы - батырлық пен еркіндік. Дәстүрлі дүниетанымда тағдыр - пәлекет әкелетін қара күш емес, керісінше осы дүниедегі тіршілікте түзелтуші, арылтушы сипатқа ие, адамдарды жамандық әрекеттерден тыйып, жақсы әрі парасатты ойлар мен істердің үстемдік етуіне ықпал етіп отырады.
Түрік Тәңірінде негізінен "қасиетті үйлену" (гиорогамия) атымен жоқ, яғни түріктің Тәңірі Ассирия, Вавилония, Грек және Рим Тәңірлері секілді әйел Тәңірлермен үйленбейді. Бұл ерекшелік түркілік менталитетке, тіл логикасына да тікелей ықпал еткен. Мысалы, басқа көптеген тілдерде кездесетін "средний род, мужс-кой род, женский род" сияқты айырмашылық жалпы түркі (қазақ) тілдерінде кездеспейді. Өйткені, түркілік дүниетанымда космос біртұтас үйлесімділікте қабылданады. Сондықтан да жыныстық тұрғыдан әйел-еркек деп бөлектеу құбылысы олардың дініне, діліне, тіліне де жат нәрсе. Иасауидің ілімінің негізінде ғибадат жүйесі мен алақа зікірінде әйел мен еркек теңдігі сақталған. Бұл құбылыс дәстүрлі түркілік дүниетаным ерекшелігін туындайды.
Жалпы түрік мәдениетін өзіндік ерекшеліктеріне қарай мынадай топтарға бөлуге болады:
1) Енесей қырғыздарының мәдениеті
2) Қыпшақ –қимақ мәдениеті
3) Алтай түркілеренің мәдениеті
Жүргізілген ғылыми зерттеулер мен қол жеткізген нәтежелерге қарағанда түркілер 4000 жылдық тарихы бар. Түрік атауы кезінде тарих сахнасынан орын алған Түрік мемлекеттері арасында айтарлықтай кеңінен қолданылмаған. Түркілер тарапынан құрылған бірнеше мемлекет, сол мемлекетті басқарған династия немесе мемлекеттің негізін қалаушыларының атауымен атаған. Тарихи деректерге жүгінсек, түрік атауын алғаш рет Көктүрік VI ғасырда (552ж) қолданылған. Ал түрік атауының мағынасы туралы алғаш пікірді ғалы А.Вамбери айтқан болатын.
Тарихта Қытай, Үнді, Парсы, Араб және Батыс мәдениетмен ұштастырып, олармен аралас – құралас өмір сүрген түркілердің өзіндік ерекшеліктерін жоғалтпаған. Әрдайым төл – тума мәдениетін жалғастырып отыруын, олардың өзіндік және күті мәдениетке ие болғандығының нәтежесі деп білуге болады. Әсіресе Шығыс пен Батыс сауда қатынастарының жандануына байланысты және түркілердің ислам әлемінің құрамына тартыла бастағанынан кейінгі кезде белең алған түрік ислам өркениетінің Батыс әлеміне еткен ықпалы батыс ғалымдары, миссионерлері мен саясатшыларының зерттеулеріне арқау болды.
Атақты зерттеуші В.Шмидт ежелгі түркілердің діні мен мәдениеті жөнінде олардың Азия ғұндары дәуірінен бастап, "монотеизмге бағытталған дамыған дінге" ие екендігін айтса, екінші бір автор А.Нұрғали ғұндардың "Тәңір" деп аталатын киелі құдіретке табынғандығын, билеушілерін "Тәңірқұт" деп атап, оған бас игендігіне назар аударған. Түріктерде Тәңір түсінігі мен ғарыштық жүйе ұғымы бір. Сондықтан дәстүрлі түркілік дүниетанымды универсализм ретінде қарастыруға болады. Дәстүрлі түркілік дүниетаным өзінің болмысын синтез немесе симбиоз тұрінде сақтап келеді. Мұның типтік мысалдарын қазіргі қазақ наным-сенімдерінен көруімізге де болады. Тұрақты ұстындар мен әрдайым дамыған функционалдық элементтердің өзара үйлесімділігі және байлығымен танылған дәстүрлі түркілік дүниетаным көбінесе эпистемиологиялық және эмпириялық тұрғыдан болмысты танудың "үштік әлем", "үштік ойлау" түсініктері төңірегінде көрініс береді. Үштік әлем ұғымы Орхон-Енесай жазуларында "жоғарыда зеңгір көк пен төменде йауыз (қара) жер" осы екеуінің арасында "адам баласы жаратылғанда" тұрінде кездеседі. Үштік әлем құбылысын зерттеген Г.Дюмазиль 1938 жылы тұңғыш рет үнді-еуропалықтардың алғашқы қауымдарында "дін басы", "жауынгер", "өндіруші топтар" мәселесін қарастыратын "үш функция теориясын"қалыптастырған. Ол осы үштік функциясының үнді-еуропалық қауымдарды басқа қоғамдардан ерекшелейтін қасиет екендігін көрсеткен. Ол дін адамдары, жауынгерлер мен өндіруші топтар негізінде қалыптасқан үштік құрылымдық жүйенің үнді-европалық қоғамдардың мәдениеті мен психологиясының барлық қабаттарында көрініс беретіндігіне нақты дәлелдер келтіреді. Осы үштік функция теориясының мәнін ашуда Ә.Кекілбаев өзінің "Әйтеке би" атты мақаласында қазақтардағы "Ұлы жүзге қауға беріп малға қой, Орта жүзге қамшы беріп дауға қой, Кіші жүзге найза беріп жауға қой" деген ел аузында әлі күнге сақталып келе жатқан үштік өлшемге құрылған саяси-тәжірибелік қағиданы өндірістік тәсіл ретінде көрсетсе, Қ.Бейсенов өзінің "Қазақ топырағында қалыптасқан ғақлиятты ой кешу үрдістері" атты еңбегінде мұны "диалектикалық ой кешу тәсілінің үштік өлшемі" немесе "үштік қағидатриада" ретінде анықтаған. Негізінен Бұл үштік өлшем дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы "әскери және мемлекеттік құрылым" ерекшелігін көрсетеді.
Бұл мәселені зерттеуші Е. Ерғалиев та өзіндік соны арнамен түйіндейді. Оның ойынша, түркілік дүниетанымның темір қазығы, негізгі мәселесі - Адам мен Әлемнің біртұтастығы. Шындығында да түркілік дүниетанымда адам әлеммен тұтастықта болғанда ғана бақытқа жетеді. Сонымен қатар Бұл тұтастық түркілік дүниетанымның мистикалық-натуралистік табиғатын да көрсетеді.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымда Тәңір де, адамның рухы да, табиғат та мәңгілік өлмес сипатқа ие болмыстар. Уақыт (көне түрік тілінде уақыттың орнына "от" сөзін қолданған) - мәңгілік қайталанулардан тұратын тыныштық, бақыт сыйлайтын киелі ұғым. Тәңірдің еркін білдіретін қамдар мен қағандар универсалдық үндестікке сай әрекеті үшін дәстүрлі қоғам адамын алғыс-бата (алқыш) беру арқылы қолдап отырады. Мысалы, перзенті жоқтар тікелей үлкен ақсақалдардың алғысы арқылы Тәңірден тілегіне жете алады. Оның тағдыры дәстүрлі қоғам әлемімен үндестікте болуына байланысты. Дәстүрлі түркілік дүниетаным адамы өз тағдырын осы дүниеде-ақ өзгерту мүмкін-дігіне ие. Тәңір - қағида, заң, тәртін, қүдірет, кие және ие болып табылады. Бұл жағдайда адам "Тәңір - әлем - адам" біртұтас компоненттерінің маңызды бір бөлшегі. Басқаша айтқанда, адам моральдық тұрғыдан осы біртұтас әлемнің бөлшегі ретінде оның тұтастығын сақтауға міндетті.
Қорыта айтқанда, Мағжанның "Ер түрік", "Түріктің Тәңірісі","тұріктің жері - Тәңірдің несібесі" ұғымдарымен анықтаған "Тәңір-адам-әлем" тұтастығын білдіретін дәстүрлі түркілік дүниетанымның негізгі тұғыры болып табылатын Тәңірлік дін ұлттық діндер категориясына кіреді. Дәстүрлі түркілік дүниетаным адамы қандастық (генетикалық) бірлік арқылы Тәңірдін еркін жүзеге асыра алады. Тәңірдің еркі - оның несібе ретінде берген Жерұйық- отанын сақтау, ол үшін қандастық бірлікке берік болу, осы бірлікті қалып-тастырған негізгі құндылықтарды тану, сүю арқылы мәңгілікпен үндестікті орнату. Түркілік философия теория мен тәжірибе арасындағы әрдайым тығыз байланыс пен үндестікке негізделген. Міне, осындай түркілік дүниетаным-дық ерекшеліктер негізінде қалыптасқан қазақ мұсылмандық түсінігінде де рационалистік дүниетанымдық табиғат басым.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымның ерекшеліктерін саралай қарастырғанымызда Тәңірді әлемде емес, идеяда имманентті деп қабылдайтындығын көріп отырмыз. Бұл ерекшелікті діни-философиялық категория тұрғысынан натуралистік пантеизмге жатқызамыз. Ал, пантеизм - монизм мен имманентизмнің бір түрі. Дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы пантеистік табиғаттың қазақ мұсылмандық түсінігінде де "болмыстың бірлігі" (уахдати-вужуд) табиғатына ауысу құбылысы ретінде көрініс берген трансформациялық түлеу ерекшеліктері бар.
Осы ұстанымдарды басшылыққа ала отырып, дәстүрлі түркілік дүниетанымның болмыстық, құндылықтық, категориялық құбылыстарына жеке-жеке тоқталу - қазақ мұсылмандық түсінігінің ерекшеліктері мен өзіндік табиғатын, болмысы мен тарихи сабақ-тастығын пайымдауға негіз болады. Сондықтан дәстүрлі қоғам адамының рухани кеңістігін, яғни Тәңірмен байланысын нақтылап алу қажет.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы Тәңір түсінігі мен Оның сипаттарын анықтау-халықтың дүниетанымы, мінез-құлқы, психологиясын танудың басты кілті болып табылады. Өзінің Тәңірін ұлықтап, әлемдегі еш нәрсемен тең көргісі келмейтін халықтың әрқашан өр мінезді, төзімді, әділетті және жауынгер болып келе-тіндігі де сондықтан. Мұның дін феноменологиясы тұрғысынан мәдениет пен дін арасындағы психологиялық байланысты айқындайтын құбылыс екендігі мәлім. Бір Тәңірге сенетін халықтың мәдениеттік, қоғамдық құндылықтары да үқсас болып келеді. Ал егер мәдениеті, тіршілігі, қоғамы бір болғанымен политеистік сенімде болса, ондай қоғам адамдары үшін Тәңір түсінігінде белгілі дәрежелендірулер бар деген сөз. Мұндай ерекшелік көбінесе көшпелі рулық-қауымдастыққа, тайпалық одаққа негізделген қоғамдарда кездеседі. Ґлы Тәңір - берік қандастық жүйеге негізделген тұріктердің Жаратушысы, әрі Иесі. Ұлы Тәңірдің елі де, қағаны да, жері де киелі әрі қуатты деп танылған. Бұл, негізінен, ұлттық психологияны, басқаша айтқанда ұлттың ділдік сипатын анықтайтын танымдық өлшем.
Тәңір үғымының дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы ең басты тұғыр екендігі мәлім. Ибн Фадлан (Аббас халифатының елшісі) X ғасырдың бірінші жартысында оғыздарға жасаған саяхаты барысында "тұріктердің қиын қыстау кезінде "Бір Тәңірі" деп, басын Көкке қаратып, мінәжат ететіндеріне куә болған. Әр түрлі дін адамдарын пікірталасқа шақырған Мәңгі ханның: "... біз тек қана Бір Тәңірге қүлшылық етеміз" деген ұстанымын еуропалық миссионер-саяхатшылар Марко Поло, Плано Карпини, Рубрук мәлімдеген. Мүны "Бенгу Таш Бітігі" жазбаларынан да көруімізге болады. Онда Бір Тәңір (Тәңірлер емес) жайында сөз қозғалады. Бұл Тәңірі - Тұріктің Тәңірісі. Қаған сайлау, бүйрық беру, жарлық шығару, ел қылу, күш беру, үлық, қүт, біліг сыйлау, жарату сияқты әрекеттер - Тәңірдің қалауындағы іс.
Тәңір сөзі ғүндарда және Шумер сына жазуларында "дингир немесе зингир" (қазақтарда әлі күнге "зеңгір көк" - аспан ұғымы бар) тұрінде кездеседі. Ұлы Тәңірдің "көк" "ұлы", "биік", "нұр"сипаттарының өзі аспанды білдіреді. Сипаты жағынан Тәңір еш нәрсеге үқсамайды. Ол Тәңір болғандықтан Тәңірге ғана ұқсас. Бұл танымдық анықтама Кұлтегін, Білге қаған жазбаларында "Тәңрі тег Тәңрі" тұрінде кездеседі. "Тұріктер Тәңірді "Ақ Нұр"(ақ айас), "Ұлы Йеміз"(ар тойын); "Йе-еде", "Хан-Ие беруші", "Бай (Үлкен)", "Ата-рухтардың үлысы", "Жарылқаушы", "Жазалаушы","Күш беруші", "Қүт сыйлаушы" ретінде анықтайды.
Тәңірдің ісі мен қалауын оның сипаттары арқылы танимыз.Мысалы, Білге қаған жазуында "Тәңір күш бергені үшін (оны) жауымды "шаншыдым", яғни жеңдім деген мәлімет бар. "Тариат"және "Тарқим" жазуларында да түріктердің соғыстағы жеңістеріТәңірдің сыйы ретінде қабылданған. Мысалы, "Сүңгішдіміз"-соғыстық. "Йайындымыз"-жеңдік. Тәңірі жар-ылқады, Үзе (ұлы) Көк Тәңірі жарылқағаны үшін, асыраушы йағыз-жер азық бергендіктен елімді, төремді таптым (елді, төрелі болдым).
Тәңірі билікті қалағанына береді. Қаласа қайтарып алады. Яғни,Тәңір саяси билікке лайық болғандарға ғана бас болады. "Кұлтегін" жазуында "Тәңірі күш бергендіктен қағанымның сүсы бөрі сияқты еді, жауы қой сияқты еді" делінген. Міне, дәстүрлі түркілік дүниетанымда Тәңір ұлы, құдірет иесі. Ол ұлыстың қорғаушысы. Әрі жолдан шыққан үлысты жазалаушы, сонымен бірге жарылқаушы да. Жазаласа елді қағансыз, яғни иесіз қалдырады, ұлыстың ауыразап шегуіне жол ашады. Мұндай жағдайда Түрік Тәңірісі "түрік ұлысының аты мен заты жоғалмасыи деп, қайтадан қаған жібереді".
Дәстүрлі түркілік дүниетаным бойынша халықтың күйзеліске түсуі, рухани азғындауы Тәңірдің оларға жіберген жазасы ретінде анықталады. Яғни Тәңір оларды жазалау үшін парасатсыз басшы жіберген болып саналады. Әл-Фараби бабамыз - "қоғамның парасатсыз болуы - оның басшысының надандығынан" деп біледі. Өйткені ескі тұрік дініндегі Көк Тәңірі Аристотель философиясындағы әлемді жаратып, кейіннен ешқандай қимыл-іске араласпай шетте қалатын "демиург" емес. Сонымен қатар ислам философиясындағыдай әрбір істі тікелей басқарып отыратын Алла да емес. Көк Тәңірі құбылыстар мен оқиғаларға тікелей емес, елшілері (каған, елші-қам) арқылы ықпал етеді. Егер елшілер, қағандар білікті, парасатты болса, ондай қоғам ешқашан өз жолынан адаспайды. Демек, Тәңірдің үлылығы мен парасатының қоғамдағы көрінісі тікелей қаған, қамдарға байланысты болып шығады. Өйткені дәстүрлі қоғам адамы Тәңірдің қағанға берген аманаты болып табылады. Бірақ түркілерде қаған ерекше кісілік иесі болғанымен, мемлекет пен ұлттың болашағына қатысты мәселелерде жеке басына үкім беру, шешім қабылдау қүқына ие емес.
Кейіннен түркілік дүниетанымдағы Көк Тәңірі түсінігі басқа діндердегі құдайлардың тағдырына үқсас "өзінше бөлектенген енжар Тәңірге" айналған. Жоғарыда көрсетілген әр түрлі әсерлерден Көк Тәңірі антропоморфтық қасиеттерге ие болып, басқа есімдер мен құдайларға теңестіріліп, белсенділігі төмендеген.Тіршілік философиясында Тәңірдің белсенділігінің төмендеуі -қоғам өміріндегі хаостың кеңінен етек алуы деген сөз. Өйткені дәстүрлі қоғам теократиялық қоғам болатын. Тұріктерде Тәңір метафизика-лық, киелі үғым болғанымен, дәстүрлі түркілік дүниетаным бойынша метафизикалық және физикалық әлем өзара тығыз байланыстағы универсалдық тұтастық пен үйлесімділікте деп қаралған. Бұл теократиялық түсінік "жоғарыда Көк Тәңірі және төменде йағыз (жауыз) жер" тіркесінен де аңғарылады. Тұрік Тәңірісі Елтеріс қаған мен Ел Білге Қатунды төбесінен тартып, (Көкке) көтеріп, тұріктердің ес жиюын қамтамасыз еткеа Мысалы, Кұлтегін және Білге қаған жазуларында "Жоғарыда Көк Тәңірі төменде жауыз жер қылындығында екеуі арасында кісі үлы қылынды (жаратылды). Кісі үлы ұстінде Бумын қаған, Истеми қаған болды. (Тәңір атына, ол) ...тұрік бодунын, елін, төресін ұстап, реттеді (биледі)".
Бұдан ежелден түркілердің дүниетанымы мен құндылықтарының негізін қалыптастырушы күштің Тәңір екендігін аңғаруға болады. Мұсылман жыл-намашылары мен Еуропа саяхатшы-миссионерлерінің, әсіресе соңғы ғасырлардағы этнографиялық деректерінде тұріктердің Тәңір түсінігі туралы көптеген мәлімет беріледі. Мысалы, Алтайларда Кек Тәңірі "ұлы","заңғар" мағынасындағы"Үлкен" немесе "Ұлы бай" - "Бай Үлкенге" айналған. Иран мәдениетінің ықпалымен "Худа" сөзі, "Қүдай" ретінде енген. Оғыздардың Тәңірі орнына қолданған "Шалап" немесе "Чалаб" сөзі несториандықтан алынған. Солтұстік-батыс Моңғолиядағы сойоттарда Тәңірі "Қайырханға" айналса, Сахаларда буддизмнің ықпалымен келген "Оруң Айы Тойынға" орын берген. Сонымен қатар Бұл өзгерістер Тәңір туралы зооморфтық және антропоморфтық түсініктерді де озімен бірге ала келді. Осылайша Тәңірі коктің жетінші, кейбір деректерде тоғызыншы, он алтыншы қабатында тұра-ды. Алтайларда алтынмен апталған сарай мен тақ, жеті немесе тоғыз ұл-қызы, сонымен қатар көмекші аруақтар (Жайық, Қарлық, Сулақ, Ұтқышы) қосылған.
XIX ғ. Алтай, Енесай тұріктерінің космогониясы туралы жиналған мәлімет-терден белгілі болғандай, оларда онтологиялық түсінік сақталғанымен, әлемнің және адамның жаратылуына байланысты аңыздарда, көбінесе Тәңірдің жаратуы "бұрыннан бар материяға форма беру сияқты" керініс алған. Осыған сүйене отырып атақты түркітанушы-ғалым А.Инан "Шаманизм: кеше және бүгін" атты еңбегінде тұрік космогониясына "жоқтан бар ету, жарату" ұғымының семит діндерінен кіруі мүмкін деген түжырым жасайды. - Дегенмен, дәстүрлі түркілік дүниетаным бойынша ежелден Көк Тәңірі барлық болмыстардың жаратушысы. Сондықтан да дұға-мінәжат, ғибадаттар Көк Тәңірге арнап жасалады.
Танымдық тұрғыдан қарағанда жер, тау, тас, бұлақ, ағаш сияқты заттар, өз болмыстарынан тыс, "Тәңірдің жердегі көрінісі" (шағылысуы) ретінде киелілік мәнге ие. Яғни осы табиғат элементтерінің рухы, киесі мен иесі бар деп саналғая Ал діни ақиқат тұрғысынан осы табиғат элементтері адам санасында заттық болмыстық табиғаттан ажырайды да, тікелей Тәңірдің киелі сипаттарымен тұтастықта болады деп түсіндіріледі. Міне, сондықтан да дін тарихшысы Х.Таниу араб саяхатшысы Ибн Фадланның "Саяхатнама" атты еңбегінде түркілердің рух, кие, ие деп білетін түсініктерінің бәріне Тәңірі деп қарағандығының қате екендігін социотеологиялық ұстанымдар арқылы ашып көрсеткен. Х.Таниу араб елшісі Ибн Фадланның көшпелі түркілердің мәдениетіне менсінбей қарағандығын, ол халықтың дүние-танымын жетік білмегендігін, оларды төмен санағандығын айтады. Шындығында да арабтар мен түріктердің арасында көшпелі экономикалық жүйе тұрғысынан ұқсастық болғанымен, дүниетанымдық негіздерінде айырмашылық бар екендігі айқын. Осындай мәдени және социо-тарихи салыстырулар арқылы кешегі марксизм сүйенген "ортақ экономикалық тіршілік көзінің" бүкіл адамзаттық дамуды таразылаудың бірден-бір эталоны (өлшемі) бола алмайтындығы анықталып отыр.
Сонымен Тәңір - "Адам-Тәңір-Әлем" үштік ғарыштық компоненттерінің орталық ұстыны ретінде адам мен әлемнің өзара үндес-тігінің себебі әрі шарты. Енді осы иерархиялық және сұхбаттық үйлесімділіктің компонент-терінің бірі әрі бірегейі - әлем мәселесін дәстүрлі түркілік дүниетаным негізінде қарастырып көрелік.
Орхон-Енесай жазбаларында "идуқ йер-су(б)" анықтамасы кездеседі. Түркітанушы Б.Өгелдің пікірі бойынша, бұл жердегі "идуқ" сөзінің "-ид, -ад" жалғауы, "жіберілген, берілген" мағынасына келетін "-дан-ден, -тан-тен" сияқты шығыс септігінің жалғауларымен төркіндес келеді. Яғни жер мен су тұріктерге"Тәңірі тарапынан берілген" болып шығады. "Ид" сөзі "қасиетті", "киелі", "құтты" деген мағынаны білдіреді. Сонымен дәстүрлі түркілік дүниетанымда жер, су, отан - құтты, өйткені идуқ, яғни киелі. Идук-жер тіркесі Инал Сатығ атына тігілген "Бай-Бұлын" деп аталатын-жазуының бірінші жолында "...өз жерім, идуқ-жерім..." ретінде кездессе, отан сөзінің мағынасы "Тәцірі-ел", "Тәңірі-жер" тіркесімен берілген. "Ұйық-Тұран" жазуыпда:"Жоғарыда Ґлы Тұрік Тәңірісі идуқ "жер-суды" жаратты-реттеді" делінетін және т.б. деректер бар. Осы деректерге сүйене отырып, туған жердің Тәңір тарапынан берілген құт, аталардан қаліап қасиетті мирас екендігін көруге болады. Ата мирас - отанды Ғұп қағаны Мөде де Тәңірдің құты - өз жерін, аталарынан қалған топырақты ешкімге таптатпас үшін жауына қарсы "қасиетті соғыс"ашқаны тарихтан белгілі. Бабаларының сүйегі жатқан қорымпың тоналып, қиянатқа үшырауы, Батыс Еуропаны тітіреткен Атилланың (Еділдің Арысы) да Византияға қарсы соғыс ашуына ссбспболған. Өйткені дәстүрлі түркілік дүниетанымда ел (мемлекет),ұлыс (халық), йер-су (отан-топырақ) - теократиялық түсініктегі киелі болмыстар. Жер мен Көк (Тәңір) ажырамас тұтастықта. Сондай-ақ әлем мен адамның да өзара үндестікте екендігін әлемпің антропоморфтық сипаттармен түсін-дірілгендігінен-ақ байқауга болады. Яғни жердің "кіндігі", "басы", "аяғы", "құлағы", "қойпы" және т.с.с. болған. Кіндігі - "Жерұйық", басы - "Оту" (оте), аяғы- "Төмен", құлағы мен қойны-метафизикалық әлем, яғни "аруақтар әлемін" білдіреді. Бұл жерде Өту - Өтүкен, Томен – Тюмспь топонимиялық жер атаулары ретінде ежелгі тұрік топырақтары екендігінің айғағындай болып, Ресейдің оңтұстік шығысында қалғандығын айта кеткеніміз жөн.
Б.Өгелдің "Тұрік мифологиясы" атты еңбегінен дәстүрлі түркілік дүние-танымдағы пантеистік түсініктегі ұстындардың көптеп кездесетіндігін коруге болады. Тұріктер туған жерінің әрбір қарысына "Тәңірдің бесігі" немесе "Жер-Ана" ретінде мән берген. Енді осы "Жер-Тәңірдің бесігі" және "Жер-Ана" тіркестеріндегі ана мен бесікті біртұтас деп қарасақ, Тәңір мен жер де біртұтас ғарыштық үндестік ішінде екендігі анық байқалады. Дегенмен де Тәңір мен жер арасына теңдік белгісін қойғалы отырған жоқпыз. Тәңірлік сенімде Тәңір - жердің иесі. Қазақтардың Тәңірге жердің иесі ретінде қарап, оған құрбандық атауын Е.Тұрсынов ақ жылқының қылына ораған бір шелек қымызды "Жер-суымыздың иесіне желі арнап, сыйлау үшін келдік", - деп қайың ағашының алдына қоятыпдығын айтады.
Демек, қазақтар арасында Тәңірлік сенімнің (діннің) негізгі категориялық ұғымдары мен ұстындары ұмытылганымен, дәстүрлі дүниетанымның сынықтары (элементтері) халық ырымдарында әлі де өмір сүріп келеді деген сөз. Бұл жердегі "қайың ағашы" да киелі болып саналады. Өйткені Тәңірлік сенімде қайың "ғарыштық орталықтың" символын білдіреді. Наурыз мерекесінде жасалатын баталарда да "көк көп болсын, ақ мол болсын, төл егіз болсын, төрт түлік семіз болсын, қымыз мол болсын" және т.с.с. ақ тілектер жердің иесі - Тәңірге жасалған мінәжаттың көрінісі. Әдебиеттанушы-ғалым А.Шәріп те қазақтардың дәстүрлі дүниетанымындағы атамекенді ардақтау, аялау сезімін "қоныс-қүт-қүдірет" формуласына негіздеу арқылы жердің құт ретіндегі трансцендентальды болмыспен байланыстылығын ашып көрсеткен.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымның негізгі ерекшеліктерінің бірі қоршаған әлемді мәденилендіру (культивациялау) екендігі белгілі. Әлемді мәденилендіру деп кеңістіктер, бағыттар, қабаттар, символдық салт-жоралар (рәсімдер) мен діни қағидалар арқылы уақыт пен кеңістік ішінде құндылықтар жүйесінің қалыптасуын айтамыз. Осы тұрғыдан дәстүрлі қоғам адамы өз әлемін Шығыс, Батыс, Теріскей, Күнгей және Орталық деп, бағыттарға бөліп, мән-мағына дарытқан. Әрбір бағыт немесе кеңістіктің өзіндік мазмұны мен маңызы бар. Мысалы, Шығыс - көктемді; таң сәріні; тіршіліктің бастауын; алдыңғы жақ-бағытты; киіз үйдің есік жағын және т.б. кеңістіктік тұрғыдан нақтылайды. Ғүн ханы таң сәріде күншығысқа бет алатын. Отаудың есігі де күншығысқа қарай ашылады. Батыс - күзді; күнбатысты; өмірдің екінші жартысын; киіз үйдің құрметті бөлігі - төрді, яғни аруақтар әлемін білдіреді. Күнгей - жазды, тұсті, өмірдің кемелдік шағын, әлемнің жоғарғы жағын, киіз үйдің еркектер отыратын тарапын, ал Теріскей - қысты, түнді, өмірдің соңы - қартаюды, әлемнің төменгі жағын, өлілер әлемін, киіз үйдің әйелдер отыратын тарапын білдіреді. Бұл құбылыс дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы әлемді кеңістіктік тұрғыдан мәдени-лендірудің маңыздылығын көрсетеді.
Әлемді кеңістіктер мен бағыттарға бөлу арқылы мәденилендіру құбылысын киіз үйдің еркектік және әйелдік тарапқа бөлінуінен де көруге болады. Бірақ киіз үйдегі ең маңызды қазық - әйел болып табылады. Өйткені Бұл кеңістік (ғарыш) - әйелдікі. Оның ішіндегі жасау, дүние де әйелдің өзіне тән. Еркектің әлемі – үйдің босағасынан шыққаннан кейін басталады. Үй - әйелдікі, түз - еркектікі. Киіз үйде әр нәрсенің, әр заттың өз орны болғаны сияқты әрбір отбасы мүшелерінің де жанүяда өз орны бар. Бұл тәртіп, жүйе бұзылмауы тиіс. Яғни әйелге тән заттар өз тарапында болып, еркек жағына ауысып кетпеуі керек. Киіз үйдің босағасында үйдің "иелері мен киерухтарына" құрмет көрсетілуі тиіс. Босағаның оң жағында отбасының иесі бар. Киіз үйдің ортасында ошақ орналасқан. Ол - әлемнің, жанүяның, әулеттің орталығы мен ынтымағының символы. Уақыт өте келе киіз үйдегі шаңырақтың мифтік-діни функциясы тұтіннің шығуы үшін шаңырақтың үстіңгі жағында жасалған түңлікке (тұтіндік) ауысқан. Тіректің сынуы немесе шаңырақтың ортаға түсуі жаман ырым саналып, бәленің басы ретінде қабылданады. Спенсер мен С.Гиллен осы қасиетті тірек сынғанда, бүкіл тайпа-ру қаралы күн кешіп, соңында тізе бүгіп, өздерін өлімге қиғандығы туралы аңызды еске салады. Киіз үй - ғарыштың (космос) символы, кіші нұсқасы. Көшпелілердің киіз үйі әлемнің орталығында орналасқан іспетті, ал оның шаңырағы - әлемнің тірегі үғымын береді. Яғни, көшпелі адам әрдайым қасиетті, киелі мекенде, космостық әлемдер арасында құрылған байланыс-тың жүзеге асуы үшін жол - кеңістік - шаңырақ арқылы әлеммен үйлесімділікте өмір сүруге тырысады. Отаудың шаңырағы мен тірегі Көк аспанның тірегі секілді, отау кіші бір космос -кіші әлем секілді4. Адам осы Көк күмбездің (аспан) астындағы орны мен кіші күмбез (отау) ішіндегі орны арасындағы үндестіктің сақталуын қадағалауы тиіс. Киіз үйге космостық форма (пішін) берген ең негізгі тірек - шаңырақ. Негізінде, Азияның діни ғимараттарындағы көк күмбез символизмінің сан ғасырлық тарихы бар.
Макрокосмостық байланыс деңгейінде ғарыштық бағана (ось)- ағаш, тау, төбе, тірекпен, ал микрокосмостық деңгейде болса, үйдің орта тірегі немесе шаңырақпен үйлестіріледі. Бұл әр үйдің шаңырағы "ғарыштың орталығына" сай орналасқан деген сөз. Дәстүрлі дүниетанымда әлемдік дәлдік, яғни ғарыштық орталық әрбір нүктеде, барлық жерде бірдей бар екендігін көрсететін табиғат заңы кең тараған. Шаңырақ пен бағана арасында функционалдық байланыс бар. "Бағана" сөзі сахаларда (якуттарда) Тәңірге барар жол, тірек, мағынасында қолданылады. Әрбір шаңырақ көкке ұласу қабілетін білдірсе, құрбандық шалу - Тәңірмен үндесудің жолын білдіреді. Шаңырақ адамға тәңірмен арасындағы қатынасқа түсу мүмкіндігін береді. Бұл мүмкіндікті дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы әлемнің құрылысы, жаратылысы беріп отыр. Шындығында бұл құрылыс-жүйе, бір-бірін өзара байланыстырып тұрған орта бағананы бойлай үш қабаттан тұратындай етіп үйлескен. Әлемде бірінің ұстіне бірі орналасқан үш үлкен қабат бар. Бұлар орталық тұстан ететін бағана арқылы өзара байланысты болғандықтан, бір әлемнен екіншісіне өтуге мүмкіндік туғызады. Экстаз халіндегіқамның (бақсы) рухы да көкке немесе жер асты әлеміне "мистикалық сапар" жасарда осы "түңлік-бағана-шаңырақты" қолданады. Демек, дәстүрлі түркілік дүниетанымын әлемді өзара вертикал кеңістіктер арқылы Тәңірге апарар жол болып табылатын бағаналармен байланысқан үштік әлем тұрінде елестеткен.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымда космологияның көшірмесі болып табылатын адамның жаратылуы да әлемнің орталығында жүзеге асқан. Мысалы, Месопотамия мәдениетінде адам Жер жүзі мен Көк арасындағы "көпірдің" орналасқан жері — "жердің кіндігі- Жерұйықта" дүниеге келген. Осы символдық бейнелеулер түркілік космологияның да негізгі ұстыкдары болып Табылады. Негізінен, ескі түркі космологиясы "Жерұйық" түсінігі төңірегінде қалыптасқан. Түрік жүрты, "түркі ордасы," яғни билеу, басқару орталығы, дүниенің төрт бұрышының түйіскен жерінде, яғни дәл ортада, әлемнің кіндігінде орналасқан.
Жалпы алғанда әрбір мекен ету, отанға айналдыру процесі -алғашқы космогонияны (әлемнің жаратылуын) жаңғырту болып табылады. Шаңырақты, мекенді киелі, қасиетті отанға айналдыру үшін оны Тәңірмен байланыс құруға ыңғайлы жағдайға келтіру керек. Адам өз әлемінде өмір сүруі үшін алдымен қоршаған сыртқы әлемді ритуалдық рәсімдер арқылы оны қайта жаратуы қажет. Әрбір жаратылыс әр нәрсенің бастауындағы космогониялық әрекетті қайта жаңғыртады. Сондықтан әрбір құрылыстың іргетасы әлемнің орталығына орналасқан деп есептелген. Қазіргі кездегі жаңа құрылыс саларда "ірге тас қалау" дәстұрін де алғашқы космогониялық әрекетті қайта жаңғыртудың өзгерген формасы ретінде қарауға болады.
Әрбір кеңістік трансцендентальды ата мекенге айналуымен ғана емес, сонымен қатар нақты уақыттың мифтік уақытқа айналуы арқылы да дәстүрлі қоғам адамының киелі, қасиетті отанына айналады. Яғни әрбір ритуал киелі мекенмен ғана емес, сонымен қатар қасиетті уақытпен, яғни тәңірлік жаратудың алғаш рет жүзеге асырылған уақытында өтіп жатады деген сөз. Демек отанға айналған топырақ немесе шаңырақ қүдайлық жаратудың қайталануы болып отыр. Олай болса, әлем, киіз үй және адам болмысы ара-сында ұқсастық құруға мүмкіндік бар. Адам тәні де үйдің құрылысына ұқсас. Бұлар үш әлем арасындағы симметриялар мен ұқсастықтарды көрсететін категориялар, олардың араларындағы байланыс жолдарын, бірлікті, ғарыштық бірлік пен тұтастықты көрсетеді. Яғни үштік космостық функция концепциясы "Әлемнің Бірлігі"түсінігіне қайшы келмейді.
Қорыта айтқанда, дәстүрлі түркілік дүниетанымда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz