Тілдік бірліктер және сөйлеу мәселесі
Мазмұны
Кіріспе
3-5
1
Тілдік бірліктер және сөйлеу мәселесі
6-20
1.1
Функционалды тіл білімінің лингвистикадағы орны
6-9
1.2
Сөйлеу түрлері және олардың прагматикалық аспектісі - Диалог (Гүлжайна); Диалогтың практикалық жағын (Жанар Қ. Қарастырады). Прагматический аспект речи (кестені аудару); 25-34 беттен аудару, бәрін алмау, тек керекті жерлерін аудару
6-10
1.3
Сөйлемнің коммуникативтік және айтылыстың прагматикалық түрлері Жанар Қ. Аудару
11-20
2
Тіл біліміндегі сөйлеудің реттелуінің тілдік механизмдері және дискурс мәселесі
21-56
2.1
Сөйлеудегі субъектілі-объектілі қатынастардың жақтық маңызы 69-109 (субъект, объект, адресант, адресат, диктема, айтылыс, 79-84 бб. аудару, толық түрде; 3.2.3-ті қарастырып өту, керекті жерлерін қысқаша аудару - Жанар Қ. )
21-30
2.2
Сөйлеудің реттелуінің стратегиясы мен тактикасы (әдіс-тәсілдері) Гүлжайнаға аударуға
31-40
2.3
Дискурстың талдау негіздері (Қалиұлының мақаласын алу; жалпы дискурс туралы қазақстандық ғалымдардың мақалаларын іздеп, қосу)
41-56
Қорытынды
57-59
Пайдаланылған әдебиеттер
60-61
Кіріспе
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тілдік білім-тілдік мәдениет - тілдік тұлға үш тағаны бүгінгі таңда түбірлі түзетуді талап етеді. Бәрінен бұрын коммуникативтік тұлғаны қалыптастыру негізі болып табылатын тілдік тәрбие туралы айту керек. Нақ тәрбиенің (оқыту емес, білім беру емес) қажеттілігі туралы жазылған пікірлерге сүйенер болсақ, оқытудың мазмұндық, коммуникативтік басымдығы ретінде, бірінші кезекте сөйлеуші мен жазбаша жұмыста қатысым практикасында қажеттіні үйрету тұрады. Лингвистикалық білім берудің басты мақсаты - коммуникативтік тұлғаны тәрбиелеу, қалыптастыру. Қазіргі мектептің маңызды мәселелерінің бірі - сөйлеу мәдениетіне тәрбиелеу, қатысым біліктілігін қалыптастыру (тек қана сөйлеу, өзгені тыңдау ғана емес), өз көзқарасын мәнерлі жеткізуге, пікірталасқа қатысуға, тілді еркін меңгеруге алғы шарт жасау. Тілдік тәрбие жүйесін жетілдірудің болашақты жолдарының бірі - лингвистика ғылымының жетістіктерін ұтымды пайдалана білу. Оқытудың фцнкционалдық, коммуникативтік бағытының күшеюі қазіргі лингвистиканың осы бағыттағы дамуының нәтижесіне де байланысты.
Жұмыстың өзектілігі тіл біліміндегі коммуникацияны жүзеге асырушы сөйлеу түрлерін (диалог, монолог), сөйлем, дискурс және мәтінді функционалды грамматика аясындағы коммуникативті-прагматикалық аспектісін қарастыру болып табылады.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қызметтік грамматика: коммуникативті- прагматикалық таным.
Зерттеу жұмысының пәні. Қызметтік грамматиканың
Зерттеу жұмысының мақсат-міндеттері
Зерттеу жұмысының дереккөздері ретінде 2014-2018 жылдар аралығында жарыяланған ҚазҰУ Хабаршысы,
Зерттеу жұмысының әдістері
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңашылдығы
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық негіздерін функционалды тіл білімі(Д.А.Әлкебаева , С.М.Иманқұлова, А.Т.Аширова), сөйлеу түрлері (А.Қ.Айтбенбетова, Г.С.Имангалиева, Д.Б.Абдыкаримова) прагматикалық аспект(Ғ.Шәрібжанова, Қ.К.Кенжеқанова, Т.В.Булыгин, Ғ.Ж.Тұңғышбаева, И.П.Сусов, З.Ш.Ерназарова, С.С.Искакова), дискурс мәселесі(Б.Қалиұлы, Қ.К.Кенжеқанова, М.Я.Блох, Н.Д.Арутюнова), т.б. қазақ және орыс ғалымдарының еңбектері, сөздіктер(Саяси түсіндірме сөздік, Орысша-қазақша түсіндірме сөздік, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, т.б.) құрады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Жұмыс ғылыми талдаудың сипаттау, жинақтау, салыстырмалы әдістерінің кешенді түрде қолданылуы негізінде орындалды
Зерттеу жұмысының жариялануы. Диплом жұмысының тұжырымдары мен материалдары бойынша екі мақала жарияланды. Қызметтік грамматиканың тіл білімінде зерттелуі тақырыбындағы мақала ПМПУ-дің Педагогикалық Хабаршысының №4 - 2018 ж. санында жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Тілдік бірліктер және сөйлеу мәселесі
1.1 Функционалды тіл білімінің лингвистикадағы орны
Қазақ тіл білімінің негізін қалаушы ғұлама ғалым А.Байтұрсыновтың тілге қатысты айтқан: Тілдің міндеті - ақылдың аңдауын аңдығанша, қиялдың меңзеуін меңзегенінше, көңілдің түюін түйгенінше айтуға жарау. Мұның бәрін жұмсай білетін адамы табылса, тіл шама қадырынша жарайды [1, 141] деген тұжырымы тіл мен оның қолданыстық жағын, терминмен айтқанда, тіл мен сөйлеудің арақатынасын айқын сипаттап тұр. Адам тілдік құралдарды қолданған кезде қажетіне, коммуникативтік мақсатына сай таңдап, икемдеп пайдаға жаратады. Бастысы - жұмсай білетін адамы табылса, тіл өз міндетін толыққанды атқаруға жарайды. Бұл бүгінгі лингвистикалық зерттеулерде басымдыққа ие болып отырған тілдің қызметін, сөйлеуді, ғылыми парадигма бойынша антропоцентристік бағыттың тіл мен адамды бөліп жармай, өзара тығыз бірлікте алып қарауға негізделген басты ұстанымына толыққанды сай келеді. Осы тұрғыдан алғанда, тіл мен сөйлеу мәселесі, тілдің қызметтік сипаты қазақ тілтанымында өткен ғасырдың басында-ақ ғалымдар назарынан тыс қалмаған деп нық сеніммен айтуға әбден болады.
Грамматика саласы - тіл ғылымының ішіндегі ең негізгісі. Тілді үйренуде болсын, сауат ашуда болсын, тілдердің типологиялық ерекшеліктерін табуда болсын, тілдің немесе ондағы жеке бірліктердің жұмсалымын анықтауда болсын, грамматиканы аттап өту мүмкін емес. Осыған байланысты жалпы тіл білімінде грамматикалық зерттеулерге кеңінен көңіл бөлінеді. Оның тарихы сонау ежелгі үнді философтарының еңбектерінде жалғасын тауып, бүгінгі күнмен ұласып жатады [2, 5].
Грамматиканы зерттеудің осындай ұзақ жолында біріне-бірі ұқсамайтын немесе бірін-бірі толықтырып тұратын бірнеше бағыттағы мектептер пайда болды. Бұл мектептер мен теориялық бағыттар ең алдымен, зерттелу әдісіне қарай дәстүрлі (тұлғалық) және (қызметтік) болып екі топқа жіктеледі. Дәстүрлі грамматика тіл жүйесін құралдық көрсеткіштен мағынаға қарай зерттесе, қызметтік грамматика мағынадан құралдық көрсеткішке қарайғы бағытта қарастырады.
Грамматика теориясы өзінің тарихи даму барысында үш кезеңнен өткендігі белгілі: дәстүрлі, құрылымдық және генеративтік. Бірақ грамматикалық теорияларды бұлай етіп топтау шартты. Өйткені, үш теориялық топтың әрқайсысының ішінен бірнеше ғылыми мектептер мен әдістемелік бағыттар тарамдалып шығады. Тілді қызметтік жағынан қарастыру сөйлеу теориясының (теория речи) қалыптасуына негіз болды. Одан қызметтік (функционалды) стилистика, қызметтік грамматика, тілді үйрету кезінде қызметтік әдіс сияқты бағыттар өрбіп шықты [2, 8].
Иә, қызмет туралы дәстүрлі грамматикада да айтылады. Бірақ, ондағы зерттеу әдісі деңгейлеп бөлу болғандықтан, тілдік бірліктің өзі құрамына енетін деңгейдің шеңберіндегі қызметі ғана сөз болады.
Функция дәстүрлі грамматикада көбінесе жеке тіл бірліктерінің сөйлемдегі атқаратын қызметі тұрғысынан түсіндіріліп, сөйлем мүшесі болумен байланысты айтылады. Әдетте дәстүрлі грамматикада нақты бір тілдік бірлік бір ғана қызмет атқарады деп қаралады. Мысалы, қазақ тілі оқулықтарында -дай, -дей қосымшасы сын есім тудырушы қосымшасы болып анықталған. Бұдан біз қосымшаның сөз тудырушы қызмет атқаратынын көреміз. Бұл сияқты тілдік формаларды бір ғана қызметке байлайтын тұжырымдар дәстүрлі грамматикаға тән. Десек те, қазақ тіл білімінде әрбір тіл бірлігінің қолданыста түрлі мағынаға ие болып, соған сәйкес түрліше қызмет орындауы жайында айтылған пікірлер аз емес. Бұл мәселелерге байланысты ғылыми зерттеулер мен ғылыми мақалалардың тақырыптары функция ұғымымен байланысты беріліп жүр. Атап айтқанда, Ы.Маманов Функциялық қосымшалар, Қ.Шаяхметов Екі функциялы аффикстер, А.Жаңабекова Сөз формаларын жасаудағы қосымшалардың функциялық ерекшеліктері т.б. Исаев қосымшаларға классификация жасаған сызбада сөзжасам қосымшаларының бір тармағы етіп, функциялық қосымшалар (-дай, -ша, -сыз, -да, -шы) дегенді қосады. Сонымен қатар қазақ тілі оқулықтарында функция ұғымының мәні жете түсіндіріле бермейді. Тіл бірліктерінің сөйлемдегі қызметі ме, сөзжасамдық, формажасамдық қызмет пе, мағына ма бұл жағы айқын емес [2, 9].
Функционалды грамматика аты айтып тұрғандай, сөйлеу деңгейінде болатын құбылыс. Ол тіл бірліктерінің сөйлемдегі амал әрекеттерін анықтайды. Функционалды грамматикада функция ұғымы арнайы зерттелуге тиісті мәселе. Функционалды грамматика функцияны жеке тіл бірліктерінің қызметі тұрғысынан емес, тұтас сөйлем функциясы тұрғысынан сипаттайды.
Қызметтік грамматиканы бұрын мүлдем болмаған, тіптен жаңа бағыт деуге де болмайды, өйткені, ол дәстүрлі зерттеулердің нәтижесін негізге алады. Десек те, оның өзінің арнайы зерттеу нысаны бар бүгінгі ғылымдағы ерекше бағыт екендігі анық [2, 9].
Тілдің қолданыстық сипатына қатысты тұжырымдар тілдегі функционалды бағыттың негізін құрайды десек, оның нышандары өткен ғасырдың бірінші жартысында жарық көрген қазақ лингвистері А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов және С. Аманжолов зерттеулерінде де айтылып, айқын көрініс береді. Бұл аталған ғалымдар қазақ тіл білімінің негізін ғана салып қойған жоқ, ондағы ғылыми бағыттарды да айқындап берді. Солардың бірі - тілдегі қызметтік (функционалдық) бағыт.
Сөз сөйлеудегі функция табиғаты өте күрделі. Дәстүрлі грамматика белгілі қалыптасқан грамматикалық жүйенің негізі бола отырып, оның болашақтағы дамуының жаңа сатыларын, негіздерін үйретеді, бұрынғы дәстүрлі грамматика бірқалыпты сол күйінде қалып қоймайды, яғни тілдің дәстүрлі грамматикадан, функционалды грамматикаға бет алуының алғы шарттарын негіздейді. Функционалды грамматика тілдің дәстүрлі жүйесінің негізін нысанаға ала отырып, сөйлеу үдерісінде сөйлеу актілері бойынша қандай функция атқарады немесе атқарып тұр деген мәселені тануға, соны оқып-үйретуге, меңгеруге талап қояды. Сондықтан функция терминінің маңызын ашу мен оның түрлерін анықтау, маңызды құбылыс ретінде тану оның маңызды сипатын айқындауда басты міндет ретінде алынады [3, 46].
Функционалды грамматика мәселесі, ғылыми-теориялық базасы нені зерттейтіні, функционалды грамматика дегенді қалай түсінуге болады, тағы да басқа толып жатқан мәселелерге қатысты ғылыми концепциялар ұсыну қазіргі қазақ тіл ғылымының басты міндеттері болып саналады [3, 74].
Функционалды грамматика тілдік жүйеден алынған білім дағдыларының әмбебаптық күрделі болмысын, жалпы оның табиғатын қайта негіздеуге үйретеді. Қазақ тілші ғалымдары А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев сонымен қатар шетелдік және орыс ғалымдарының дәстүрлі грамматика мен функционалды грамматиканың негізгі категорияларын ғылыми тұрғыдан жүйелеген А.В.Бондарко, Г.А.Золотовой, Р.Якобсон, И.Я.Харитонова, В.Ю.Апресян, Е.С.Кубряковa, Н.В.Берницкая, Е.И.Панин, Н.Н.Болдырев, F.Wood, H.Sweet, H.Poutsma, S.Harman, M.Ganshina, B.A.Ilyish, C.N.Leech, M.Y.Blokh және тағы басқа ғалымдардың еңбектерін атауға болады [3, 74].
Функция терминінің мағынасы туралы лингвистикада сан алуан анықтамалар кездеседі. Атап айтқанда, тіл қызметі, функционалды стиль, функционалды грамматика т.б. Шындығында, бұл терминнің референциясы өте терең, аса маңызды, сондықтан, оның мәнін нақтылап түсіндіруді қажет етеді. Функция терминінің басты референциясы сөйлеу актісімен байланысты. Функция терминінің қызметі лингвистиканың қай саласына, қандай тілдің сипатын тану үшін қолдануға байланысты анықталып отырады. Мысалы, тіл ғылымында тілдің қоғамдық қызметі; тілдің коммуникативтік қызметі; тілдің байланыс орнатушы қызметі; тілдің эмотивті қызметі; тілдің прагматикалық қызметі; тілдің эстетикалық қызметі деген қолданыстар жиі ұшырасады [3, 42].
Функция (қызмет, жұмсалым) ұғымы дәстүрлі грамматикада көбінесе жеке тіл бірліктерінің сөйлемдегі атқаратын қызметі тұрғысынан түсіндіріліп, сөйлем мүшесі болумен байланысты айтылады. Мәселен, дәстүрлі тұрғыдан Бала үйден шықты деген сөйлемде бала - бастауыш, үйден - пысықтауыш , шықты - баяндауыш қызметін атқарады деп талдаймыз.
Сонымен қатар, қазақ тілі оқулықтарында функция ұғымының мәні жете түсіндіріле бермейді. Тіл бірліктерінің сөйлемдегі қызметі ме, сөзжасамдық қызмет пе, формажасамдық қызмет пе, мағына ма - бұл жағы айқын емес [2, 61].
Функционалды грамматика, аты айтып тұрғандай, сөйлеу деңгейінде болатын құбылыс. Ол тіл бірліктерінің сөйлеудегі амал-әрекеттерін анықтайды. Функционалды грамматикада да функция ұғымы - арнайы зерттелуге тиісті маңызды мәселе.
Функционалды грамматика функцияны жеке тіл бірліктерінің қызметі тұрғысынан емес, тұтас сөйленім қызметі тұрғысынан сипаттайды. Семантикалық мағына тұтас айтылым (высказывание) арқылы көрінеді. Бұл жағынан алғанда, функция тұлғалық грамматикада - қызмет түрінде анықталса (тіл бірліктерінің қызметі), функционалды грамматикада - жұмсалымқызмет ұғымына жақын. Бұл екі ұғымның аражігін функцияны құрылымдық және семантикалық қызмет түрлеріне бөліп қарастыру арқылы ашуға болады [2, 62].
Қызметтік (функционалдылық) лингвистика құрылымдық лингвистикадан туындап, құрылымдық әдістердің шектеу шеңберінен шығып, тілдің табиғатына деген көзқарасты жеңілдетті. Функционализмнің негізгі идеясы - тіл белгілі бір міндеттерді шешу үшін адам пайдаланатын құрал ретінде танылды. Тіл автономды құбылыс еместігі, оны адам ойлауының жалпы қасиеттерімен (мысалы, адамның когнитивті жүйесі) және адам қарым-қатынасының ерекшелігімен байланысты қарастырды. Тілдік формаларды түсіндіру үшін тілдік емес құбылыстар алынды. Бұл бағыт тілдің семантикасын зерттеуде (мысалы, сөздің мағынасы, құрылымдары, грамматикалық категориялары), тілдік жүйенің тарихи өзгеруі мен тілдік вариативтілік (географиялық, әлеуметтік, дербестік және т.б.), сондай-ақ сипаттамалы лингвистиканың дамуы мен лингвистикалық типологияны зерттеуде (барлық адамзат тілдерінің ұқсастықтары мен ерекшеліктерін зерттеу) үлкен үлес қосты. Лингвистиканың бұл бағытында үлес қосушыларға: Эдвард Сепир, Роман Якобсон, Эмиль Бенвенист, Джозеф Гринберг, Джон Лайонз, Чарльз Филлмор, Игорь Мельчук, Талми Гивон, Джоан Байби, Анна Вежбицкая, Роберт Диксонды және т.б. жатқызуға болады. Орыс тіл білімінде қызметтік (жұмсалымдық) бағыттың қалыптасуына академиялық және университеттік қолданбалы зерттеулер негіз болды. Академиялық бағыттың бір тармағы - Г.А.Золотова, М.В.Всеволодова бастаған коммуникативтік синтаксис мәселелері. Ал университеттік бағыт орыс тілін үйрету курстары ізденістерінің нәтижесінде қалыптасқан [4, 65].
Ал қазақ тіл білімінде тілдің құрылымдық жүйесі негізінде функционалды грамматиканы әртүрлі аспектіде қарастыру А.Байтұрсынұлы, Т.Шонанов, Қ.Кемеңгерұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов еңбектерінде көрініс тапты. Кейін функционалды грамматиканың негізгі түсініктері Е.Н.Жанпейісов, З.К.Ахметжанова, С.Құнанбаеваның еңбектерінде берілді. Сонымен қатар ғалымдар Қ.Рысалды, Б.Қапалбеков, Б.Шалабай, Д.Әлкебаева, Т.Әбдіғалиева, О.Жұбаева, С.Сәдуақасұлы, А.Жаңабекова, М.Жолшаева т.б еңбектерінде осы саланың негізгі ұғымдары мен категориялары туралы, функционалды-коммуникативтік табиғаты, жалпы функция атқаратын тілдік бірліктердің сөйлеу кезіндегі мағынасы мен қызметі толығырақ зерттелді. Қазақ тілінің функционалды грамматика мәселелерін жүйелеу үшін қазақ тілші ғалымдары бірнеше бағытта зерттеулер жүргізіп, ұлттық тілдің өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес функционалды-семантикалық өрістегі ұғымдар мен категориялардың мазмұн межесі мен тұрпат межесін, функционалды-семантикалық өрістерді құрайтын тілдік құралдардың ұлттық табиғатын, ерекшеліктерін анықтады [4, 76].
Қазақ тілінің функционалды грамматика мәселелерін жүйелеу үшін қазақ тілші ғалымдары бірнеше бағытта зерттеулер жүргізіп, ұлттық тілдің өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес функционалды-семантикалық өрістегі ұғымдар мен категориялардың мазмұн межесі мен тұрпат межесін, функционалды-семантикалық өрістерді құрайтын тілдік құралдардың ұлттық табиғатын, ерекшеліктерін анықтады [4, 89].
Қазіргі функционалды грамматиканың мақсаты тілді тар шеңберде шектемей, түрлі тілдік құралдар мен амал-тәсілдер арқылы анықтап, ұғымның мәні мен мазмұнын, сөйлеу кезінде жағдаяттармен байланысты қарастырып, олардың басқа да ұғымдық категориялардың аясында көрінетін мағыналық-мазмұндық сипатын ашу болып табылады. Сөйтіп тілді тілдік құбылыстың табиғатын барынша терең, толық түсінуге жол ашады.
Кейбір ғылыми әдебиеттерде қызметтік сөзі функционалды, жұмсалымды сөздерімен берілген. Қызметтік грамматика тіл жүйесін мағынадан құралдық көрсеткішке қарайғы принцип бойынша қарастырады. Тіл білімінде мұны ономасиологиялық (атаулық) бағыт деп атайды. Бұл бағыт Ю.С.Масловтың аспектологиялық зерттеулерінен бастау алып, оның шәкірті А.В.Бондарконың көп жылғы ізденістерінің нәтижесінде қазіргі тіл білімінде қызметтік (жұмсалымды) грамматиканың жетекші мектептерінің біріне айналып отыр [4, 96].
Бұл бағыт тілді оқытуда да, тиімді нәтиже бере бастады. Мысалы, жаңа бағыттағы қазақ тілі оқулықтарының авторы, профессор З.С.Күзекованың еңбектерінде [5, 37] мағынадан - тұлғаға - функцияға жүйесі арқылы тіл жүйесінің концентрлік моделі құрылып, тілді түрлі аспектілері бойынша жан-жақты ашу өз жемісін бере бастады.Сонымен қатар осы бағытпен бірнеше оқулықтар мен оқу құралдары жарық көрді.
1.2 Сөйлеу түрлері және олардың прагматикалық аспектісі
Тілдік қатынасқа түсу үшін белгілі бір сөздерді, сөз тіркестерін, сөйлемді қолданамыз. Осылайша, адам тіл амалдарын пайдалану арқылы пікір, ой білдіреді. Демек, тілдік бірліктердің сыртқа шығып, қолданыста жүзеге асып, адамдар арасында қарым-қатынас жасауда көрініс табу формасын сөйлеу деп айтамыз. Сөйлеу - ойдың тілдік құралдар арқылы сыртқа шығуы.
Қазақ ғалымдарының ішінде сөйлеуге қатысты алғаш пікір айтқандар - А.Байтұрсынов пен Қ.Жұбанов.
А.Байтұрсынов өзінің Тіл - құрал атты еңбегінде: Сөйлеу - адамның белгілі бір мәселеге қатысты толық, түсінікті ойын білдіреді, - деп атап өткен [].
Ал Қ.Жұбанов: Сөйлеген адам өзіне сөйлемейді, басқа біреуге сөйлейді. Мен не деп сөйлесем де, басқа біреуге өзімнің ойымнан хабар беру үшін сөйлеген болам. Сөйлеудегі мақсат - біреудің екінші біреуге өзінің ойын білдіруі, - деп өз пікірін білдіреді [].
Сөйлеу речь, говорение -- адамның тілдік амалдар арқылы пікір, ой білдіру әрекеті. Сөйлеу анатомиялық мүшелердің қатысуымен іске асқанымен, негізінен, адамның психикалық қабілетіне, қоғамдағы пікір алмасу тәжірибесіне сүйенеді. Сөйлеу үдерісі айтылатын пікірдің мазмұнына, пікір айтудың жағдайына (пікірді ауызша не жазбаша айту, диалог түрінде айту, көпшілік алдында айту, тындаушының білім дәрежесін, жас мөлшерін ескеру т.б.) сай түрліше құрылады. Сондықтан сөйлеудің коммуникативтік жағдайға сай стилі қалыптасады. Сөйлеу мен тіл бір емес. Егер тіл қарым-қатынас құралы болып табылса, cөйлеу сол құралдың нақты қолданыста көрінетін түрі болып табылады. Сөйлеуге тән қасиеттер: дауысталу, тембрлік сипат, артикуляциялық анықтық, темп, акцент т.б [6, 47].
Пікірлесудің қандай да бір түрлері болмасын, барлығы сөйлеу формалары арқылы жүзеге асып отырады. Пікір алысудың нақтылы мақсаты мен жеке жағдайларына қарай сөйлеу түрлі ерекшеліктермен көрінеді. Сөйлеу бірнеше түрлерге бөлінеді. Алдымен сыртқы және ішкі сөйлеу болып үлкен екі топқа жіктеледі.
Сыртқы сөйлеу ауызша (бұл тілдің ең көп және кең тараған түрі) және жазбаша сөйлеу болып бөлінеді. Ал ауызша сөйлеудің өзіне диалог пен монолог жатады. Диалогқа лингвистикалық әдебиеттерде келесідегідей анықтамалар ұсынылған.
Диалог - екі адам арасындағы сөйлеу әрекеті (егер сөйлеушілер екеуден көп болса онда полилог деп аталады). Монологтан айырмашылығы диалогта сөйлеумен қатар тыңдау механизмдері қатар жүреді [6, 36].
Диалог - (гр. διάλογος) екі не бірнеше адамның кезектесіп сөйлесуі арқылы берілетін ауызекі тілдегі ерекше форма [7, 36].
Диалог - ғылымда танымдық үдерістің іздеген нәтижеге әртүрлі, бірақ бір-бірімен жарыспайтын көзқарастар, қатынастар, бағыттардың өзара байланысы жолымен жүзеге асырылатын прогрессивтік дамуының түрі ретінде көрінеді. Диалогиялық байланыс үдеріс диалогтің бір жағы ғана басқаның көзқарасын игеріп қоймайды, сонымен бірге өзінің идеяларымен дамытады және байытады, оны анықтайды, түзейді, жақсартады [8, 19].
Диалогтар қысқа (2-3 сөйлем) және мазмұнды яғни ұзын, көп сөйлемді болуы мүмкін.
Диалог пен оның ерекшеліктері туралы алғашқы пікірлер А.Байтұрсынұлы мен Қ.Жұбановтардың еңбектерінде айтылса, кейінірек М. Балақаев, М. Серғалиев, Б. Шалабаевтың көркем мәтін мен оның стиліне қатысты еңбектерде диалогтың бірқатар ерекшеліктері ашыла түседі.
Ал соңғы жылдары диалог арнайы зерттеле бастады. А.Қ.Айтбенбетованың Ауызекі және көркем шығарма мәтініндегі диалог: лексикалық, синтаксистік және стилистикалық сипаттама (2007) атты зерттеуінде ауызекі сөйлеу және көркем шығарма мәтініндегі диалогтық лексикалық, синтаксистік, стилистикалық ұқсастықтары мен айырмашылықтары айқындалған, олар қазақ және орыс тілі материалдарымен салғастырыла, пайда болу табиғатының, қызметінің негізгі көрсеткіштері бірдей екендігі көрсетіледі [9, 49]. Ал Г.С. Иманғалиева Типология диалога (на материале казахского и русского языков) (1999) еңбегінде диалогтарды екі тілдің материалдары негізінде психолингвистикалық, этнолингвистикалық, әлеуметтік-лингвистикалық факторлар арқылы салғастыра зерттейді [10, 31].
Автор диалогты хабарламалық, прагматикалық, модальдік деп үш түрге бөліп қарастырып, оларды іштей әңгімелесу, хабарласу, пікіралмасу, сұхбаттасу, түсінісу, мақұлдау, талқылау, өтіну, қорытындылау т.б. түрлерге жіктейді [].
Диалогтық тілге мазмұндық (сұрақ, жауап, толықтыру, түсіндіру, пайымдау, тарату, келісу, өарсыласу), тілдік этикеттің т.б. түрлері және репликалардың құрылымды байланысына тән.
Репликаларға қатысты Д.Б.Абдыкаримованың Типология реплик казахского и русского диологов [11, 65] және Ж.С.Қаңлыбаеваның Коммуникативтік акт шеңберіндегі жауап репликаның қызметі [12, 74] атты еңбектерін атауға болады.
Диалогпен қатар тағы бір сөйлеу түрі бар. Ол монолог деп аталады. Әртүрлі сөздіктердің көмегімен анықтама беріп өтсек:
Монолог - кейіпкердің көпшілікке қарата немесе өзіне арнап айтқан сөзі, толғанысы, өсиет-уағызы. Сөз өнерінде жиі қолданылатын монологтар кейіпкердің ішкі әлемін, сырт ортаның өзіне әсер еткен жағдайына байланысты туған толғаныс-тебіренісін, ой-күйін бейнелеу мақсатында қолданылады. Монологтың өзге сөйленістерден ерекшелігі - бір адамның ойы бір ғана көрініс табады. Мысалы, өзіміз күнделікті театрдан тамашалайтын сахналық көріністе кейіпкер өзімен-өзі сырласқандай болып, тыңдаушы немесе көрерменнен ешқандай жауап күтпейді. Ұлы ақын Абай Құнанбайевтің Болыс болдым мінеки өлеңі лирикалық монологқа, Алтай (Сұлушаш), Қоңқай (Ақан сері - Ақтоқты) репликалары эпикалық, драмалық монологтарға мысал бола алады. Монологта кейіпкердің ой-тұжырымы айтылып, оның жай-күйі айқын аңғарылады. Монологтың ғылыми тұрғыдағы атауы - интраперсоналды сөйлеу [].
Монологтік сөйлеу орыс. монологическая речь - сөйлеу формасының бір түрі, тыңдаушының пассив қабылдауына байланысты белсенді сөйлеу әрекеті. Монологтік сөйлеу мәтіннің елеулі үзінділері болып табылады. Монологтік сөйлеудің қолданылуы жанрдың сипатына (көркем әдебиет, шешендік сөз, тұрмыстық қарапайым әңгімелер т.б.) және қарым-қатынастық (қатысымдық) деңгейге байланысты. Мысалы: әңгімелесу, суреттеу, пайымдау т.б. [].
Сөйлеу жағдайының құрылымындағы айырмашылықтар сөйлеу актісіне қатысушылар арасында рольдерді бөлу арқылы анықталады. Монолог - бір тұлғаның ауызша ұзақ сөйлеуі немесе бір тұлғаның жазбаша сөйлеуі болса, екінші қатысушы(лар) - бұл пассивті адресат немесе алушы. Мұның негізі сөйлеу актісі екі жақты қарым-қатынас: ақпарат беру - ақпарат алу. Осылайша монолог мәтіні - сөйлемдердің сызықтық тізбегін құрайды және ол келесі кестеде берілген.
Кесте 1 - Сөйлеу мен жазудың функционалдық және коммуникативтік сипаттамалары
Жазбаша сөйлеу
Ауызша сөйлеу
1.Материалдық негіз
шартты фондағы нышандар
белгілі бір жиіліктегі дыбыс толқыны
2.Ойнату құралы
қол немесе жазу құралын пайдалану
(оның ішінде компьютер)
өкпе және вокал аппаратының жұмысы нәтижесінде туындайды
3.Қабылдау
көру органдары
көру және есту органдары
4.Орындалмайды
сызықтық кеңістікте
Уақытында
5.Үдеріс ретінде сипатталады
сөйлеу тізбегінде байқалуы мүмкін: жеткілікті баяу,
жазушыдан ақыл мен физикалық кернеуді талап етеді
көзбен көрінбейді, эфемералды емес; еркін әрі тез жүреді, сөйлеушіден аз күш жұмсауды талап етеді
6.Нәтиже ретінде сипатталады
контрастты фонда бекітілген; мәтін тұрақты, нәтижені шектелмеген пайдаланушылар саны шектеусіз пайдалануға болады
тыңдаушының есінде ойлау, ауызша және вокалдық сурет ретінде бекітілген; бекіту кезінде техникалық құралдармен пайдалануға болады
7.Сөйлеу мәтінін жаңғырту
техникалық құралдар көмегімен жылдам орындалуы мүмкін
табиғи дыбыстау сөзінің қарқынынан ғана, яғн бекітуден пайда болған жылдамдық арқылы
8.Cөйлеу бағыты
бір адамнан, соның ішінде ұжымнан, оқырмандарға қолданушыларға шексіз санын береді
коммуникативтік актіде нақты тыңдаушыға
9.Басқа да сипаттамалар
а) алдын-ала ойластырылады, жоспарланады, эскиздер, тезистер, цитаталар және т.б. жазылады
а) өздігінен, ойластырылмаған, жоспарланбаған күйде
Кесте 1. Жалғасы
б) туындау үдерісінде мұқият бақыланатын, редакцияланған, нәтижесі - ықтимал дұрыс, нормативтік, өңделген сөйлеу
б) туындау үдерісінде коммуникативтік жағдайға байланысты, бірақ кез-келген жағдайда сөйлеуші өз сөзін мұқият өңдей алмайды, нәтижесі өңделмеген, ақпараттық бос сөз туындайды
Сөйлем тіл жүйесіндегі ең күрделі бірлік болып табылады. Оның күрделілігі, біріншіден, құрамы шектелмеген, екіншіден, сөйлем элементтерінің көп жоспарлы қатынасымен байланысты, үшіншіден, мазмұн мен форма арасында көптеген қиындықтар пайда болуы мүмкін. Cөйлемнің үш аспектісі бар - құрылымдық, семантикалық және прагматикалық. Сөйлем мазмұны мен формасы бойынша сипатталады. Әр сөйлемнің өз ерекшелігі бар. Бәрінен бұрын сөздің сөйлем ішінде біріккен кезде жай ғана сөз жиынтығы емес, қалай сөйлемге айналғанын анықтау керек. Сондықтан сөйлемнің осы аспектісін сөйлемді құрылымдық ұйымдастырудың аспектісі немесе жай ғана құрылымдық аспектісі деп атауға болады. Бұдан басқа, грамматикалық мағыналардың формалды көрсеткіштерін де зерттеу керек. Бекітушілік, жоққа шығарушылық, қозғаушылық, сұрау, өзіндік, өзгелік, осы және басқа да көптеген мазмұндық белгілер сөйлемнің синтаксистік сипаттамасында өз орнын табу керек [13, 48].
Қарым-қатынасқа түсу үшін тілдің тек тікелей мағынасын қолданбаймыз. Кейбір мағына қосымша-шынайы-шартты болып келеді, бұл мағына сөйлеушінің тікелей мағына мен дискурсты қолдануына байланысты пайда болады. Қосымша-шартты мағынаны зерттеу дискурс деп аталады. Суретшілер 100% айқын емес сұлбаларды салатыны сияқты, тілді қолданушылар да 100% айқын емес сөйлемдермен жағдайды сипаттап жазады. Сондай-ақ суретшілер сахнаны суреттеу үшін эскиз бен абстрактілі суретті таңдауы мүмкін болса, сөйлеуші де жағдайды сипаттау үшін нақты сөйлем мен дискурсты таңдауы мүмкін [].
Сөйлеу актілерінде қолданылатын сөйлемнің прагматикалық аспектін бөліп көрсетуге болады. Оған сөйлемдердің бекіту, растау мағынасында, сұрау мағынасында, сендіру мағынасында т.б. күрделі жүйелі байланысын жатқызуға болады. Құрылымдық, семантикалық және прагматикалық аспектілер белгінің үш негізгі жағын - форма, мазмұн және пайдалану қамтитындықтан, негізгі болып табылады. Сонымен сөйлемнің прагматикалық аспекті сөйлеу актілерінде қолданылады. Сөйлемнің (сөйлеудің) коммуникативті интенциясы сөйлем қандай мақсатпен айтылғандығын білдіру [13, 64].
Прагматика (грек. тілінен аударғанда pragmatos - іс-әрекет) ағыл. Pragmatics - тілді қолданысжұмсалыс кезінде (Л.Витгенштейн. Ч.Пирс, Ч.Моррис), яғни нақты тілдік жағдаяттағы тілдің қызметін, түсіндірілуін және ықпал етуін зерттейтін тіл білімі саласы. Прагматика терминін ХХ ғ. 30 жылдарында семиотиканың бір бөлімі түрінде Ч. У. Моррис енгізген. Ол семиотиканы таңбалардың объектіге қатынасын зерттейтін семантика, таңбалардың өзара қарым-қатынасын зерттейтін синтактика және сөйлеушілердің таңбаларға қатынасын зерттейтін прагматика деп көрсетеді. Прагматика семантика сияқты сөз мағынасын зерделейді, алайда прагматика үшін ең бастысы - сөйлеушініңтыңдаушының сөйленістің айқын және жасырын мүдделері, сөйлеу тактикасы, тілдік мінез-құлықтың типтері, пресуппозиция тұрғысынан және т.б. мағынаны түсінуі. Пресуппозиция - жекелеген тілдік қарым-қатынастар барысында, әсіресе әлеуметтік мәні бар тілдік қарым-қатынастар кезінде айтылатын ойды жасырын беру оқырманның сөйлеу мазмұнын мақсатқа сай түсінуі үшін әдейі қолданылатын құбылыс [14, 37].
Прагматикалық ғылымның терминологиялық аппаратын ұйымдастырушы негізгі түсінік коммуникативтік жағдаят, адресант, адресат, интенция, сөйлеу акті болады. Сөйлеуші, жазушы, тыңдаушы немесе оқушы адамның мүмкіндігін зерттеу сөйлеу актілері туралы ілімнің шығуына түрткі болды. Сөйлеу актілерінің дәстүрлі үлгісі ажырамас бүтіндікті көрсетеді: адресант - мәтін - адресат. Аталған компоненттердің біреуін алып тастаса, тілдік коммуникацияның болуы мүмкін емес. Политпредикативті күрделі сөйлемдердің негізгі түсінігі - адресант және адресат [].
Тіл субъектісі екі ипостаста жұмыс істейді: тіл жіберуші (адресант) және тіл алушы (адресат). Әртүрлі лингвистикалық әдебиеттерде сөйлеуге қатысты ұғымдарға анықтама берілген. Әрқайсысына тоқталып өтейік.
Адресант - пошта арқылы хат, сәлемдеме т.б. жіберген адам [15, 18].
Адресат - пошта арқылы жіберілген затты алатын адам [15, 18].
Адресант (ағылш. speaker) - коммуникативтік жағдаятта немесе код алмасу кезіндегі сөйлеуші, ақпарат жіберуші субъект []. .
Адресат (ағылш. adresse) - коммуникативтік жағдаятта немесе код алмасу кезіндегі тыңдаушы, ақпарат қабылдаушы объект [].
Адресант - сөз субъектісі, сөйлеуші, прагматиканың орталық категориясы, коммуникативтік үдерісті ұйымдастырушы [].
Адресат - хабарды қабылдаушы, оқырман немесе тыңдарман, прагматиканың, сөз мәдениетінің, психолингвистиканың, әлеуметтік лингвистиканың, психологияның, когнитивтік лингвистиканың, мәдениеттанудың категориясы, іргелі ұғымы [].
Адресант интенциясы, оның қағидалары, көзқарастары, түрткі болатын және бағалаушылық ниеті, ұстанымы мазмұны жағынан коммуникативті-прагматикалық мақсаттармен қамтылған сөйлем арқылы тікелей іске асырылады. Сөйлемді зерттеу кезінде коммуникативтік аспект қарым-қатынас үстінде пайда болатын тілдік бірліктердің ерекшелігін көрсетеді []. Коммуникативтік-прагматикалық тәсілде сөйлемді зерттеуге сөйлем семантикасына әркелкі прагматикалық факторлардың әсерін зерттеу керек. Қазіргі кездегі синтаксиске қатысты еңбектердің көрсетуінше, сөйлем оқшау түрінде емес, нақты коммуникативті прагматикалық жағдайында зерттелу керек. Тілдік бірліктердің қалыптасуында адам тілдік жеке тұлға ретінде байқалады. Сондықтан антропоцентристік тәсіл түп негізінде адами фактордың белсенді роль атқаратындығын мойындау жатқан осы немесе басқа ақиқат құбылыстардың дамуында маңызды болып табылады. Бұндай тәсіл сөйлеу әрекетін зерттеуге тілдік құбылыстардың қалыптасу жүйесінде адамның атқаратын рольін зерделеуге мүмкіндік береді [13, 34].
Зерттеу бағыты ретінде прагматика шамамен 1960-1970 жылдарда тілдің толық моделі семантикалық жағынан ғана емес, сонымен қатар оның қызметі прагматикалық жағынан да қарастырылуы қажет екендігі белгілі болып, тілдің толық моделін жасауды енгізуден пайда болғаны белгілі. Осыдан тілдің семантикалық жəне прагматикалық жақтарын бір теория аумағында бірге қарастыру шарты анықталды. Осыған орай тілге анализ жасауда жаңа қырынан қарастыру ерекшелігін В.В.Петров: Резкий поворот к изучению реальных условий функционирования языка, его прогматических аспектов,-деп анықтайды []. Прагматика сөзінің лингвистикаға келуін Т.В.Булыгина 1970 жылдарға шамалап, лингвистикалық прагматиканың қарқынды дамуын тілдердің прагматикасы бойынша халықаралық симпозиум өткізу кезеңімен байланыстырады [16, 333]. Прагматика термині лингвистикалық қолданысқа нақты енгенімен, оның мағынасы мен қолданысы əрқилы болып отыр. Яғни, прагматика сөзінің аясы кең, оған лингвистика саласының зерттелімдерінде шек жоқ [17, 123].
Қазіргі жағдайда прагматика пəнаралық мəселе аймағын да қарастырады, соның ішіне барлық лингвистикалық, лингвофилософиялық, социологиялық, психологиялық, этнографиялық бағыттар да кіреді. Прагматиканың қызықтыратын жағы, көбіне оның аясында түрлі білім саласының өкілдері арасында мағыналы диалогтың жүру мүмкіндігі туады.
Прагматикада əртүрлі бағыттың: контекстік семантиканың, сөйлеу акттің теориясы, мəтін лингвистикасы, референция теориясы жəне тағы басқалардың қарастыратын мүддесі бірігеді. Тіпті оның шекарасының кеңеюі сондай, ол стилистика, социолингвистика сияқты т.б. өзіндік тарихы бар салаларға да кіреді.
Стилистикалық зерттеудің прагматикалық аспектісі эмпатияны танып-білумен де байланысты. Эмпатия термині лингвистикаға психология ғылымынан алынған. Эмпатия дегеніміз - өзге адамдардың танымдық ортасына ене білу жəне түсіну, көңіл-күйін сезе білу, қабілеті [18, 89]. Эмпатия (лат. empatheia - əсерлену) - өзге адамдардың жан-дүниесінің сыры мен күй-жайын білу қабілеттілігі жəне оған жанашырлық білдіру. Эмпатия адам бойында жиі кездесетін, өзіндік мəн-мағынасы бар ерекше сезім. Эмпатияның айқын көрінісі - сəйкестендіру, адамдар біреулер қайғы-қасіретті жағдайлар мен қиыншылықтарға ұшырағанда, оларға жанашырлық білдіріп, солардың ауыр психологиялық жай-күйін өз басынан кешіргендей халде болуы.
Эмпатияны алғаш америкалық психолог Э.Титченер (1867-1927) ашып көрсетті. Ол философиядағы ұнату сезімінің теориялық негіздеріне сүйене отырып, жанашырлық сезімнің эмоциялық, салыстыру мен ұқсату тəсілдерімен түсіндірілетін танымдық (когнитивтік) жəне адамның жанкүйзелісіне душар болу, себептерін алдын ала сезе білу сияқты түрлері болатынын көрсетті [19, 248].
Сонда біздің ойымызша, прагматика коммуникативтік қызметке əсер ететін тілдің қолданылуын зерттейтін бағыттарда қарастырылады.
Орыс ғалымы И.П.Сусов прагматиканы семиотика пəні немесе семиотика саласының бірі ретінде адам қызметінде белгілерді зерттеуде делдалдық ролін сипаттайтынын айтады [20, 38]. Осы сияқты пікірлерді семиотикаға қатысты еңбектерден жəне лингвистикалық анықтағыштардан да кездестіруге болады.
Прагматика сөзі тілдік таңбаларға адамның қатысын зерттеуші пəн ретіндегі көзқарас жан-жақты тараған. Прагматика туралы кеңірек түсінік Р.Столнейкердің, ДЖ.Лич, Дж.Юла тағы да басқа зерттеушілердің еңбектерінен көруімізге болады: Прагматика - это наука, изучающая язык в его отношении к тем, кто его использует. (Stalnaker 1972); Прагматика - это изучение отношений между лингвистическими формами (сущностями) и пользователями этих форм (Yule 1996:4); Прагматика есть изучение значения в отношении к речевым ситуациям (Leech 1983:6). Прагматика определяется также как наука о языке в контексте, или иначе, наука о контекстуальности языка как явления (Parret 1974, 1980) [21, 20].
Осы берілген анықтамалардан прагматиканың тілді қолданушыға қатысын зерттейтін, лингвистикалық формалар арасындағы қатынасты жəне осы формаларды қоданушыларға қатынасын, мағынаның сөйлеу ситуациясына қатынасын зерттейтін, сондай-ақ, контекстегі тілді зерттейтін ғылымның бір саласы екенін білеміз.
Прагматиканың негізгі мəні - тілдік факторларды адам қызметіндегі аспектіде зерттеу. Э.С.Азнаурова прагматика ұғымының кеңдігі осы лингвистикалық бағытта қарастырылатын тақырып пен мəселенің шашыраңқы болуына əкелді дейді [22, 10].
Қазіргі қазақ тіл білімінде де прагмалингвистика саласы да үлкен қарқынмен даму үстінде. Мəселен, З.Ш.Ерназарованың Сөйлеу тілі синтаксисінің прагмалингвистикалық аспектісі атты жан-жақты жазылған монографиясын қазақ тіл білімінің прагматика саласына қосылған үлкен үлес деуге болады [23, 69]. Сондай-ақ, М.К.Мурзагалиева, Ф.З.Жақсыбаева, Н.Е.Савчиц, Д.Б.Бекзат, С.С.Искакова, Е.Б.Тяжина жəне т.б. отандық лингвистикадағы бірқатар зерттеуші мамандар өз ғылыми еңбектерін прагматика мəселесінің əртүрлі қырларынан қарастыруға арнаған [].
С.С.Искакова Қазақ терминдерінің прагматикалық қызметі атты диссертациялық еңбегінде прагматика - сөйлеушінің тілдік таңбаға қатынасын зерттейтін семиотиканың бір бөлімі дей келіп, прагматиканың əдіснамалық аппараты аталған зерттеудің негізгі ұстанымдарын түзету үшін пайдаланады дейді. Былайша айтқанда, терминологиялық лексика көркем əдебиеттің функционалдық стилінің мəтініне енгенде терминологиялық сипатын жоғалтып, мəнмəтінде мағыналық реңкке ие болып қана қоймай, бүтіндей алғанда ойды білдірудің коммуникативтік мақсатына жету үшін де өз үлесін қосады, деп түсіндіреді [24, 192].
Жерлес ғалым, ПМПУ профессоры З.К.Темиргазина лингвистикалық прагматика - коммуниканттардың қатысым актісінде тілді қолдану шарттарын зерттейтін ғылым екенін айтады [25, 54].
З.Ерназарова прагмалингвистиканы тілдің негізгі құралы қызметін сөйлеуші жəне тілдік таңба арасындағы байланысты басшылыққа ала отырып зерттейтін тіл білімінің саласы деп тұжырымдайды [26, 34].
Прагматика тілдік коммуникацияда адресантқа бағытталған заңдылықтарды қалыптастырады және оны реттеп отырады. Прагматикалық аспект - мақсатты әрекеттің бір түрі, сөйлеудің ажырамас белгісі. Прагматиканың міндеті - тікелей адресатқа ықпал етуге бағытталған тілдік қатынас коммуникациясын қолданудың заңдылықтарын реттеу екені мәлім [].
Адам қызметінің түрлерінің бірі ретінде сөйлеуді зерттеу лингвистикалық прагматика немесе прагмалингвистика ретінде белгілі тәуелсіз ғылымға айналған лингвистика саласындағы ерекше саланы қалыптастыруға әкелді. Прагматика терминін (грек тілінен тікелей - іс, әрекет) семиотиканың негізін қалаушылардың бірі (белгілердің жалпы теориясы) C. Моррис ғылыми қолданысқа енгізілді. Ол семиотиканы мынадай белгілерге бөлді:
1) Семантика - белгілердің шындық объектілеріне қатынасын зерттеу; сонымен қатар сөз мағынасын, сөз құрамындағы элементтердің өзара мағыналық қарым-қатынасын, сөз мағынасы түрлерінің даму зандылықтарын зерттейді.
2) Синтактика - таңбалар арасындағы,сөз тізбегіндегі қарым-қатынасты оқыту;
3) Прагматика - тіл біліміндегі тілдік таңбалардың кызметін зерттейтін саласы [27, 44].
Семиотиканың негізін қалаушы Ч.Моррис прагматиканы тілдік таңба мен оны қолданушысының арасындағы қарым-қатынасты зерттейді деп анықтайды. Ч.Мористің көзқарасын лингвистикалық тұрғыдан əрі қарай тілші ғалымдар жан-жақты дамытады.
Сонымен, синтактика тілдің қосымшасы ретінде айтылым қалай құрылған, адам қалай сөйлейді (тілдің сыртқы формасы) дегендерді түсіндірсе, семантика адам нені айтады, берілген айтылым нені білдіреді дегендерге жауап береді, прагматика адам қандай жағдайда, қандай мақсатпен сөйлеп тұр, соның сырын ашуға тырысады.
Прагматикалық зерттеулер лингвистикалық жүйеден тыс сөйлеудің практикалық саласына ауысты, онда халықтың сөйлеу мінез-құлқы өте маңызды.
Осылайша, прагмалингвистика нақты қарым-қатынас үдерістерінде лингвистикалық белгілердің мінез-құлқын зерттейді және сөйлеу қызметі тек тілдік емес, сонымен қатар психологиялық, әлеуметтік-мәдени және коммуникативтік аспектілерге қатысты қарастырылады [].
Екінші жағынан, сөйлеудің прагматикалық сипаттамасы әрқашан семантиканың сипаттамасымен және синтаксистің сипаттамасымен байланысты. Олардың арасындағы қарым-қатынасты неміс лингвисты Ф. Кифер былай көрсетеді:
Синтаксис - бұл пішін (форма). Семантика - бұл форма + мәнмәтінсіз мән.
Прагматика - бұл форма + мәнмәтінсіз мән + мәнмәтінге тәуелді мән. Бұл жағдайда сөйлеу деңгейінің иерархиялық тәуелділігі әртүрлі бағыттарға ие болуы мүмкін: синтаксистен семантикаға және прагматикаға дейін; прагматикадан семантикаға және синтаксиске дейін және т.б [28, 23].
Прагматиканың негізгі ұғымдары сөйлеу актісі және сөйлеу контексті болып табылады. Барлық прагматикалық зерттеулердің негізі сөйлеу актісінің және контексттің өзара әрекеттесуін зерттеу болып табылады және осы өзара әрекеттесу ережелерін қалыптастыру ғылым ретінде прагматиканың басты міндеті болып табылады. Сөйлеу актісі тыңдаушымен тікелей сөйлесу жағдайында белгілі бір сөйлемді жариялаудан тұратын сөз сөйлеу актісі болып табылады [29, 26].
Ғалым Қ.Есенова Прагматика міндеті дегеніміз - тікелей адресатқа ықпал етуге бағытталған тілдік қатынас коммуникациясын қолдану заңдылықтарын реттеу, осы арқылы адамды иландыру болып табылады. Мәтіннің прагматикалық әлеуеті онда қамтылатын сөздердің санына емес, семантикалық аясының кеңдігіне, фразеологизмдер мен метафоралық қолданыстардың түрленуге, трансформациялануға бейімділігіне және экспрессивтік мәнінің жоғарылығына тікелей тәуелді, - деп көрсетеді [30, 6].
Прагматика сөйлесімнің мазмұнын, сөйлесім авторының коммуникативтік мақсатқа сай тілдік құралдарды таңдау мәнін, сондай-ақ тыңдаушының айтылған ой мен тіл арқылы берілген бағаны дұрыс түсінуін анықтайтын нақты қатысым жағдаятын зерттейді. Прагматиканың нақты белгіленген шегарасы жоқ, оған сөйлеуші субъект пен адресаттың ара қатынасынан туындайтын мәселелер кіреді.
Қатысымның қалыптасуы сөйлеу әрекеті арқылы жүзеге асады. Қарым-қатынас пен сөйлеу әрекеті - прагматикаының ажырамас бөлігі.
Сөйлеушінің өз мақсатына қарай сөздерді дұрыс пайдалануы оның субъективті факторлармен: біліммен, тәжірибемен, эстетикалық талғаммен, таным белсенділігімен, тыңдаушының сөзді қабылдауын ескерумен байланысты. Өйткені тыңдаушымен үндестік таба білу қатысымда шешуші роль атқарады. Тыңдаушының қабылдауына қарай сөйлеуші өзін сарапқа салып, сөзін өзгертеді [].
Сөйлеу актісінің мазмұны мен құрылымының қалыптасуына тыңдаушы бірден бір ықпал етеді. Сөйлеуші саналы түрде есепке алатын шарттарының ең негізгісі ( тыңдаушы болып табылады. Оны Н.Д.Арутюнова адресат факторы деп атайды. Себебі, кез келген сөйлеу актісі нақты адресатты есепке алады. Қатысым сәттілігінің маңызды шарттарының бірі (адресат пресуппозициясын қанағаттандыру [31, 358].
Қазіргі прагматиканың ортасында сөйлеу субъектісінің санаты бар, бұл барлық прагматикалық сипаттамаларды есептеудің өзіндік нүктесі. Сөйлеу актісінде тыңдаушы - адреcат бар, өйткені онсыз сөйлеу актісінің қабылдануы мүмкін емес. Сондықтан тыңдаушы факторы сөйлеушінің сөзінде әртүрлі тіл бірліктері арқылы көрінеді. Ең негізгі жиі кездесетін атау мәнді зат есімнің қаратпа сөз қызметінде жұмсалуы. Сондай-ақ тыңдаушының назарын бұру үшін одағай сөздер де көптеп кездеседі.
Қазіргі прагматиканың ортасында сөйлеу субъектісінің санаты бар,бұл барлық прагматикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3-5
1
Тілдік бірліктер және сөйлеу мәселесі
6-20
1.1
Функционалды тіл білімінің лингвистикадағы орны
6-9
1.2
Сөйлеу түрлері және олардың прагматикалық аспектісі - Диалог (Гүлжайна); Диалогтың практикалық жағын (Жанар Қ. Қарастырады). Прагматический аспект речи (кестені аудару); 25-34 беттен аудару, бәрін алмау, тек керекті жерлерін аудару
6-10
1.3
Сөйлемнің коммуникативтік және айтылыстың прагматикалық түрлері Жанар Қ. Аудару
11-20
2
Тіл біліміндегі сөйлеудің реттелуінің тілдік механизмдері және дискурс мәселесі
21-56
2.1
Сөйлеудегі субъектілі-объектілі қатынастардың жақтық маңызы 69-109 (субъект, объект, адресант, адресат, диктема, айтылыс, 79-84 бб. аудару, толық түрде; 3.2.3-ті қарастырып өту, керекті жерлерін қысқаша аудару - Жанар Қ. )
21-30
2.2
Сөйлеудің реттелуінің стратегиясы мен тактикасы (әдіс-тәсілдері) Гүлжайнаға аударуға
31-40
2.3
Дискурстың талдау негіздері (Қалиұлының мақаласын алу; жалпы дискурс туралы қазақстандық ғалымдардың мақалаларын іздеп, қосу)
41-56
Қорытынды
57-59
Пайдаланылған әдебиеттер
60-61
Кіріспе
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тілдік білім-тілдік мәдениет - тілдік тұлға үш тағаны бүгінгі таңда түбірлі түзетуді талап етеді. Бәрінен бұрын коммуникативтік тұлғаны қалыптастыру негізі болып табылатын тілдік тәрбие туралы айту керек. Нақ тәрбиенің (оқыту емес, білім беру емес) қажеттілігі туралы жазылған пікірлерге сүйенер болсақ, оқытудың мазмұндық, коммуникативтік басымдығы ретінде, бірінші кезекте сөйлеуші мен жазбаша жұмыста қатысым практикасында қажеттіні үйрету тұрады. Лингвистикалық білім берудің басты мақсаты - коммуникативтік тұлғаны тәрбиелеу, қалыптастыру. Қазіргі мектептің маңызды мәселелерінің бірі - сөйлеу мәдениетіне тәрбиелеу, қатысым біліктілігін қалыптастыру (тек қана сөйлеу, өзгені тыңдау ғана емес), өз көзқарасын мәнерлі жеткізуге, пікірталасқа қатысуға, тілді еркін меңгеруге алғы шарт жасау. Тілдік тәрбие жүйесін жетілдірудің болашақты жолдарының бірі - лингвистика ғылымының жетістіктерін ұтымды пайдалана білу. Оқытудың фцнкционалдық, коммуникативтік бағытының күшеюі қазіргі лингвистиканың осы бағыттағы дамуының нәтижесіне де байланысты.
Жұмыстың өзектілігі тіл біліміндегі коммуникацияны жүзеге асырушы сөйлеу түрлерін (диалог, монолог), сөйлем, дискурс және мәтінді функционалды грамматика аясындағы коммуникативті-прагматикалық аспектісін қарастыру болып табылады.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қызметтік грамматика: коммуникативті- прагматикалық таным.
Зерттеу жұмысының пәні. Қызметтік грамматиканың
Зерттеу жұмысының мақсат-міндеттері
Зерттеу жұмысының дереккөздері ретінде 2014-2018 жылдар аралығында жарыяланған ҚазҰУ Хабаршысы,
Зерттеу жұмысының әдістері
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңашылдығы
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық негіздерін функционалды тіл білімі(Д.А.Әлкебаева , С.М.Иманқұлова, А.Т.Аширова), сөйлеу түрлері (А.Қ.Айтбенбетова, Г.С.Имангалиева, Д.Б.Абдыкаримова) прагматикалық аспект(Ғ.Шәрібжанова, Қ.К.Кенжеқанова, Т.В.Булыгин, Ғ.Ж.Тұңғышбаева, И.П.Сусов, З.Ш.Ерназарова, С.С.Искакова), дискурс мәселесі(Б.Қалиұлы, Қ.К.Кенжеқанова, М.Я.Блох, Н.Д.Арутюнова), т.б. қазақ және орыс ғалымдарының еңбектері, сөздіктер(Саяси түсіндірме сөздік, Орысша-қазақша түсіндірме сөздік, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, т.б.) құрады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Жұмыс ғылыми талдаудың сипаттау, жинақтау, салыстырмалы әдістерінің кешенді түрде қолданылуы негізінде орындалды
Зерттеу жұмысының жариялануы. Диплом жұмысының тұжырымдары мен материалдары бойынша екі мақала жарияланды. Қызметтік грамматиканың тіл білімінде зерттелуі тақырыбындағы мақала ПМПУ-дің Педагогикалық Хабаршысының №4 - 2018 ж. санында жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Тілдік бірліктер және сөйлеу мәселесі
1.1 Функционалды тіл білімінің лингвистикадағы орны
Қазақ тіл білімінің негізін қалаушы ғұлама ғалым А.Байтұрсыновтың тілге қатысты айтқан: Тілдің міндеті - ақылдың аңдауын аңдығанша, қиялдың меңзеуін меңзегенінше, көңілдің түюін түйгенінше айтуға жарау. Мұның бәрін жұмсай білетін адамы табылса, тіл шама қадырынша жарайды [1, 141] деген тұжырымы тіл мен оның қолданыстық жағын, терминмен айтқанда, тіл мен сөйлеудің арақатынасын айқын сипаттап тұр. Адам тілдік құралдарды қолданған кезде қажетіне, коммуникативтік мақсатына сай таңдап, икемдеп пайдаға жаратады. Бастысы - жұмсай білетін адамы табылса, тіл өз міндетін толыққанды атқаруға жарайды. Бұл бүгінгі лингвистикалық зерттеулерде басымдыққа ие болып отырған тілдің қызметін, сөйлеуді, ғылыми парадигма бойынша антропоцентристік бағыттың тіл мен адамды бөліп жармай, өзара тығыз бірлікте алып қарауға негізделген басты ұстанымына толыққанды сай келеді. Осы тұрғыдан алғанда, тіл мен сөйлеу мәселесі, тілдің қызметтік сипаты қазақ тілтанымында өткен ғасырдың басында-ақ ғалымдар назарынан тыс қалмаған деп нық сеніммен айтуға әбден болады.
Грамматика саласы - тіл ғылымының ішіндегі ең негізгісі. Тілді үйренуде болсын, сауат ашуда болсын, тілдердің типологиялық ерекшеліктерін табуда болсын, тілдің немесе ондағы жеке бірліктердің жұмсалымын анықтауда болсын, грамматиканы аттап өту мүмкін емес. Осыған байланысты жалпы тіл білімінде грамматикалық зерттеулерге кеңінен көңіл бөлінеді. Оның тарихы сонау ежелгі үнді философтарының еңбектерінде жалғасын тауып, бүгінгі күнмен ұласып жатады [2, 5].
Грамматиканы зерттеудің осындай ұзақ жолында біріне-бірі ұқсамайтын немесе бірін-бірі толықтырып тұратын бірнеше бағыттағы мектептер пайда болды. Бұл мектептер мен теориялық бағыттар ең алдымен, зерттелу әдісіне қарай дәстүрлі (тұлғалық) және (қызметтік) болып екі топқа жіктеледі. Дәстүрлі грамматика тіл жүйесін құралдық көрсеткіштен мағынаға қарай зерттесе, қызметтік грамматика мағынадан құралдық көрсеткішке қарайғы бағытта қарастырады.
Грамматика теориясы өзінің тарихи даму барысында үш кезеңнен өткендігі белгілі: дәстүрлі, құрылымдық және генеративтік. Бірақ грамматикалық теорияларды бұлай етіп топтау шартты. Өйткені, үш теориялық топтың әрқайсысының ішінен бірнеше ғылыми мектептер мен әдістемелік бағыттар тарамдалып шығады. Тілді қызметтік жағынан қарастыру сөйлеу теориясының (теория речи) қалыптасуына негіз болды. Одан қызметтік (функционалды) стилистика, қызметтік грамматика, тілді үйрету кезінде қызметтік әдіс сияқты бағыттар өрбіп шықты [2, 8].
Иә, қызмет туралы дәстүрлі грамматикада да айтылады. Бірақ, ондағы зерттеу әдісі деңгейлеп бөлу болғандықтан, тілдік бірліктің өзі құрамына енетін деңгейдің шеңберіндегі қызметі ғана сөз болады.
Функция дәстүрлі грамматикада көбінесе жеке тіл бірліктерінің сөйлемдегі атқаратын қызметі тұрғысынан түсіндіріліп, сөйлем мүшесі болумен байланысты айтылады. Әдетте дәстүрлі грамматикада нақты бір тілдік бірлік бір ғана қызмет атқарады деп қаралады. Мысалы, қазақ тілі оқулықтарында -дай, -дей қосымшасы сын есім тудырушы қосымшасы болып анықталған. Бұдан біз қосымшаның сөз тудырушы қызмет атқаратынын көреміз. Бұл сияқты тілдік формаларды бір ғана қызметке байлайтын тұжырымдар дәстүрлі грамматикаға тән. Десек те, қазақ тіл білімінде әрбір тіл бірлігінің қолданыста түрлі мағынаға ие болып, соған сәйкес түрліше қызмет орындауы жайында айтылған пікірлер аз емес. Бұл мәселелерге байланысты ғылыми зерттеулер мен ғылыми мақалалардың тақырыптары функция ұғымымен байланысты беріліп жүр. Атап айтқанда, Ы.Маманов Функциялық қосымшалар, Қ.Шаяхметов Екі функциялы аффикстер, А.Жаңабекова Сөз формаларын жасаудағы қосымшалардың функциялық ерекшеліктері т.б. Исаев қосымшаларға классификация жасаған сызбада сөзжасам қосымшаларының бір тармағы етіп, функциялық қосымшалар (-дай, -ша, -сыз, -да, -шы) дегенді қосады. Сонымен қатар қазақ тілі оқулықтарында функция ұғымының мәні жете түсіндіріле бермейді. Тіл бірліктерінің сөйлемдегі қызметі ме, сөзжасамдық, формажасамдық қызмет пе, мағына ма бұл жағы айқын емес [2, 9].
Функционалды грамматика аты айтып тұрғандай, сөйлеу деңгейінде болатын құбылыс. Ол тіл бірліктерінің сөйлемдегі амал әрекеттерін анықтайды. Функционалды грамматикада функция ұғымы арнайы зерттелуге тиісті мәселе. Функционалды грамматика функцияны жеке тіл бірліктерінің қызметі тұрғысынан емес, тұтас сөйлем функциясы тұрғысынан сипаттайды.
Қызметтік грамматиканы бұрын мүлдем болмаған, тіптен жаңа бағыт деуге де болмайды, өйткені, ол дәстүрлі зерттеулердің нәтижесін негізге алады. Десек те, оның өзінің арнайы зерттеу нысаны бар бүгінгі ғылымдағы ерекше бағыт екендігі анық [2, 9].
Тілдің қолданыстық сипатына қатысты тұжырымдар тілдегі функционалды бағыттың негізін құрайды десек, оның нышандары өткен ғасырдың бірінші жартысында жарық көрген қазақ лингвистері А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов және С. Аманжолов зерттеулерінде де айтылып, айқын көрініс береді. Бұл аталған ғалымдар қазақ тіл білімінің негізін ғана салып қойған жоқ, ондағы ғылыми бағыттарды да айқындап берді. Солардың бірі - тілдегі қызметтік (функционалдық) бағыт.
Сөз сөйлеудегі функция табиғаты өте күрделі. Дәстүрлі грамматика белгілі қалыптасқан грамматикалық жүйенің негізі бола отырып, оның болашақтағы дамуының жаңа сатыларын, негіздерін үйретеді, бұрынғы дәстүрлі грамматика бірқалыпты сол күйінде қалып қоймайды, яғни тілдің дәстүрлі грамматикадан, функционалды грамматикаға бет алуының алғы шарттарын негіздейді. Функционалды грамматика тілдің дәстүрлі жүйесінің негізін нысанаға ала отырып, сөйлеу үдерісінде сөйлеу актілері бойынша қандай функция атқарады немесе атқарып тұр деген мәселені тануға, соны оқып-үйретуге, меңгеруге талап қояды. Сондықтан функция терминінің маңызын ашу мен оның түрлерін анықтау, маңызды құбылыс ретінде тану оның маңызды сипатын айқындауда басты міндет ретінде алынады [3, 46].
Функционалды грамматика мәселесі, ғылыми-теориялық базасы нені зерттейтіні, функционалды грамматика дегенді қалай түсінуге болады, тағы да басқа толып жатқан мәселелерге қатысты ғылыми концепциялар ұсыну қазіргі қазақ тіл ғылымының басты міндеттері болып саналады [3, 74].
Функционалды грамматика тілдік жүйеден алынған білім дағдыларының әмбебаптық күрделі болмысын, жалпы оның табиғатын қайта негіздеуге үйретеді. Қазақ тілші ғалымдары А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев сонымен қатар шетелдік және орыс ғалымдарының дәстүрлі грамматика мен функционалды грамматиканың негізгі категорияларын ғылыми тұрғыдан жүйелеген А.В.Бондарко, Г.А.Золотовой, Р.Якобсон, И.Я.Харитонова, В.Ю.Апресян, Е.С.Кубряковa, Н.В.Берницкая, Е.И.Панин, Н.Н.Болдырев, F.Wood, H.Sweet, H.Poutsma, S.Harman, M.Ganshina, B.A.Ilyish, C.N.Leech, M.Y.Blokh және тағы басқа ғалымдардың еңбектерін атауға болады [3, 74].
Функция терминінің мағынасы туралы лингвистикада сан алуан анықтамалар кездеседі. Атап айтқанда, тіл қызметі, функционалды стиль, функционалды грамматика т.б. Шындығында, бұл терминнің референциясы өте терең, аса маңызды, сондықтан, оның мәнін нақтылап түсіндіруді қажет етеді. Функция терминінің басты референциясы сөйлеу актісімен байланысты. Функция терминінің қызметі лингвистиканың қай саласына, қандай тілдің сипатын тану үшін қолдануға байланысты анықталып отырады. Мысалы, тіл ғылымында тілдің қоғамдық қызметі; тілдің коммуникативтік қызметі; тілдің байланыс орнатушы қызметі; тілдің эмотивті қызметі; тілдің прагматикалық қызметі; тілдің эстетикалық қызметі деген қолданыстар жиі ұшырасады [3, 42].
Функция (қызмет, жұмсалым) ұғымы дәстүрлі грамматикада көбінесе жеке тіл бірліктерінің сөйлемдегі атқаратын қызметі тұрғысынан түсіндіріліп, сөйлем мүшесі болумен байланысты айтылады. Мәселен, дәстүрлі тұрғыдан Бала үйден шықты деген сөйлемде бала - бастауыш, үйден - пысықтауыш , шықты - баяндауыш қызметін атқарады деп талдаймыз.
Сонымен қатар, қазақ тілі оқулықтарында функция ұғымының мәні жете түсіндіріле бермейді. Тіл бірліктерінің сөйлемдегі қызметі ме, сөзжасамдық қызмет пе, формажасамдық қызмет пе, мағына ма - бұл жағы айқын емес [2, 61].
Функционалды грамматика, аты айтып тұрғандай, сөйлеу деңгейінде болатын құбылыс. Ол тіл бірліктерінің сөйлеудегі амал-әрекеттерін анықтайды. Функционалды грамматикада да функция ұғымы - арнайы зерттелуге тиісті маңызды мәселе.
Функционалды грамматика функцияны жеке тіл бірліктерінің қызметі тұрғысынан емес, тұтас сөйленім қызметі тұрғысынан сипаттайды. Семантикалық мағына тұтас айтылым (высказывание) арқылы көрінеді. Бұл жағынан алғанда, функция тұлғалық грамматикада - қызмет түрінде анықталса (тіл бірліктерінің қызметі), функционалды грамматикада - жұмсалымқызмет ұғымына жақын. Бұл екі ұғымның аражігін функцияны құрылымдық және семантикалық қызмет түрлеріне бөліп қарастыру арқылы ашуға болады [2, 62].
Қызметтік (функционалдылық) лингвистика құрылымдық лингвистикадан туындап, құрылымдық әдістердің шектеу шеңберінен шығып, тілдің табиғатына деген көзқарасты жеңілдетті. Функционализмнің негізгі идеясы - тіл белгілі бір міндеттерді шешу үшін адам пайдаланатын құрал ретінде танылды. Тіл автономды құбылыс еместігі, оны адам ойлауының жалпы қасиеттерімен (мысалы, адамның когнитивті жүйесі) және адам қарым-қатынасының ерекшелігімен байланысты қарастырды. Тілдік формаларды түсіндіру үшін тілдік емес құбылыстар алынды. Бұл бағыт тілдің семантикасын зерттеуде (мысалы, сөздің мағынасы, құрылымдары, грамматикалық категориялары), тілдік жүйенің тарихи өзгеруі мен тілдік вариативтілік (географиялық, әлеуметтік, дербестік және т.б.), сондай-ақ сипаттамалы лингвистиканың дамуы мен лингвистикалық типологияны зерттеуде (барлық адамзат тілдерінің ұқсастықтары мен ерекшеліктерін зерттеу) үлкен үлес қосты. Лингвистиканың бұл бағытында үлес қосушыларға: Эдвард Сепир, Роман Якобсон, Эмиль Бенвенист, Джозеф Гринберг, Джон Лайонз, Чарльз Филлмор, Игорь Мельчук, Талми Гивон, Джоан Байби, Анна Вежбицкая, Роберт Диксонды және т.б. жатқызуға болады. Орыс тіл білімінде қызметтік (жұмсалымдық) бағыттың қалыптасуына академиялық және университеттік қолданбалы зерттеулер негіз болды. Академиялық бағыттың бір тармағы - Г.А.Золотова, М.В.Всеволодова бастаған коммуникативтік синтаксис мәселелері. Ал университеттік бағыт орыс тілін үйрету курстары ізденістерінің нәтижесінде қалыптасқан [4, 65].
Ал қазақ тіл білімінде тілдің құрылымдық жүйесі негізінде функционалды грамматиканы әртүрлі аспектіде қарастыру А.Байтұрсынұлы, Т.Шонанов, Қ.Кемеңгерұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов еңбектерінде көрініс тапты. Кейін функционалды грамматиканың негізгі түсініктері Е.Н.Жанпейісов, З.К.Ахметжанова, С.Құнанбаеваның еңбектерінде берілді. Сонымен қатар ғалымдар Қ.Рысалды, Б.Қапалбеков, Б.Шалабай, Д.Әлкебаева, Т.Әбдіғалиева, О.Жұбаева, С.Сәдуақасұлы, А.Жаңабекова, М.Жолшаева т.б еңбектерінде осы саланың негізгі ұғымдары мен категориялары туралы, функционалды-коммуникативтік табиғаты, жалпы функция атқаратын тілдік бірліктердің сөйлеу кезіндегі мағынасы мен қызметі толығырақ зерттелді. Қазақ тілінің функционалды грамматика мәселелерін жүйелеу үшін қазақ тілші ғалымдары бірнеше бағытта зерттеулер жүргізіп, ұлттық тілдің өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес функционалды-семантикалық өрістегі ұғымдар мен категориялардың мазмұн межесі мен тұрпат межесін, функционалды-семантикалық өрістерді құрайтын тілдік құралдардың ұлттық табиғатын, ерекшеліктерін анықтады [4, 76].
Қазақ тілінің функционалды грамматика мәселелерін жүйелеу үшін қазақ тілші ғалымдары бірнеше бағытта зерттеулер жүргізіп, ұлттық тілдің өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес функционалды-семантикалық өрістегі ұғымдар мен категориялардың мазмұн межесі мен тұрпат межесін, функционалды-семантикалық өрістерді құрайтын тілдік құралдардың ұлттық табиғатын, ерекшеліктерін анықтады [4, 89].
Қазіргі функционалды грамматиканың мақсаты тілді тар шеңберде шектемей, түрлі тілдік құралдар мен амал-тәсілдер арқылы анықтап, ұғымның мәні мен мазмұнын, сөйлеу кезінде жағдаяттармен байланысты қарастырып, олардың басқа да ұғымдық категориялардың аясында көрінетін мағыналық-мазмұндық сипатын ашу болып табылады. Сөйтіп тілді тілдік құбылыстың табиғатын барынша терең, толық түсінуге жол ашады.
Кейбір ғылыми әдебиеттерде қызметтік сөзі функционалды, жұмсалымды сөздерімен берілген. Қызметтік грамматика тіл жүйесін мағынадан құралдық көрсеткішке қарайғы принцип бойынша қарастырады. Тіл білімінде мұны ономасиологиялық (атаулық) бағыт деп атайды. Бұл бағыт Ю.С.Масловтың аспектологиялық зерттеулерінен бастау алып, оның шәкірті А.В.Бондарконың көп жылғы ізденістерінің нәтижесінде қазіргі тіл білімінде қызметтік (жұмсалымды) грамматиканың жетекші мектептерінің біріне айналып отыр [4, 96].
Бұл бағыт тілді оқытуда да, тиімді нәтиже бере бастады. Мысалы, жаңа бағыттағы қазақ тілі оқулықтарының авторы, профессор З.С.Күзекованың еңбектерінде [5, 37] мағынадан - тұлғаға - функцияға жүйесі арқылы тіл жүйесінің концентрлік моделі құрылып, тілді түрлі аспектілері бойынша жан-жақты ашу өз жемісін бере бастады.Сонымен қатар осы бағытпен бірнеше оқулықтар мен оқу құралдары жарық көрді.
1.2 Сөйлеу түрлері және олардың прагматикалық аспектісі
Тілдік қатынасқа түсу үшін белгілі бір сөздерді, сөз тіркестерін, сөйлемді қолданамыз. Осылайша, адам тіл амалдарын пайдалану арқылы пікір, ой білдіреді. Демек, тілдік бірліктердің сыртқа шығып, қолданыста жүзеге асып, адамдар арасында қарым-қатынас жасауда көрініс табу формасын сөйлеу деп айтамыз. Сөйлеу - ойдың тілдік құралдар арқылы сыртқа шығуы.
Қазақ ғалымдарының ішінде сөйлеуге қатысты алғаш пікір айтқандар - А.Байтұрсынов пен Қ.Жұбанов.
А.Байтұрсынов өзінің Тіл - құрал атты еңбегінде: Сөйлеу - адамның белгілі бір мәселеге қатысты толық, түсінікті ойын білдіреді, - деп атап өткен [].
Ал Қ.Жұбанов: Сөйлеген адам өзіне сөйлемейді, басқа біреуге сөйлейді. Мен не деп сөйлесем де, басқа біреуге өзімнің ойымнан хабар беру үшін сөйлеген болам. Сөйлеудегі мақсат - біреудің екінші біреуге өзінің ойын білдіруі, - деп өз пікірін білдіреді [].
Сөйлеу речь, говорение -- адамның тілдік амалдар арқылы пікір, ой білдіру әрекеті. Сөйлеу анатомиялық мүшелердің қатысуымен іске асқанымен, негізінен, адамның психикалық қабілетіне, қоғамдағы пікір алмасу тәжірибесіне сүйенеді. Сөйлеу үдерісі айтылатын пікірдің мазмұнына, пікір айтудың жағдайына (пікірді ауызша не жазбаша айту, диалог түрінде айту, көпшілік алдында айту, тындаушының білім дәрежесін, жас мөлшерін ескеру т.б.) сай түрліше құрылады. Сондықтан сөйлеудің коммуникативтік жағдайға сай стилі қалыптасады. Сөйлеу мен тіл бір емес. Егер тіл қарым-қатынас құралы болып табылса, cөйлеу сол құралдың нақты қолданыста көрінетін түрі болып табылады. Сөйлеуге тән қасиеттер: дауысталу, тембрлік сипат, артикуляциялық анықтық, темп, акцент т.б [6, 47].
Пікірлесудің қандай да бір түрлері болмасын, барлығы сөйлеу формалары арқылы жүзеге асып отырады. Пікір алысудың нақтылы мақсаты мен жеке жағдайларына қарай сөйлеу түрлі ерекшеліктермен көрінеді. Сөйлеу бірнеше түрлерге бөлінеді. Алдымен сыртқы және ішкі сөйлеу болып үлкен екі топқа жіктеледі.
Сыртқы сөйлеу ауызша (бұл тілдің ең көп және кең тараған түрі) және жазбаша сөйлеу болып бөлінеді. Ал ауызша сөйлеудің өзіне диалог пен монолог жатады. Диалогқа лингвистикалық әдебиеттерде келесідегідей анықтамалар ұсынылған.
Диалог - екі адам арасындағы сөйлеу әрекеті (егер сөйлеушілер екеуден көп болса онда полилог деп аталады). Монологтан айырмашылығы диалогта сөйлеумен қатар тыңдау механизмдері қатар жүреді [6, 36].
Диалог - (гр. διάλογος) екі не бірнеше адамның кезектесіп сөйлесуі арқылы берілетін ауызекі тілдегі ерекше форма [7, 36].
Диалог - ғылымда танымдық үдерістің іздеген нәтижеге әртүрлі, бірақ бір-бірімен жарыспайтын көзқарастар, қатынастар, бағыттардың өзара байланысы жолымен жүзеге асырылатын прогрессивтік дамуының түрі ретінде көрінеді. Диалогиялық байланыс үдеріс диалогтің бір жағы ғана басқаның көзқарасын игеріп қоймайды, сонымен бірге өзінің идеяларымен дамытады және байытады, оны анықтайды, түзейді, жақсартады [8, 19].
Диалогтар қысқа (2-3 сөйлем) және мазмұнды яғни ұзын, көп сөйлемді болуы мүмкін.
Диалог пен оның ерекшеліктері туралы алғашқы пікірлер А.Байтұрсынұлы мен Қ.Жұбановтардың еңбектерінде айтылса, кейінірек М. Балақаев, М. Серғалиев, Б. Шалабаевтың көркем мәтін мен оның стиліне қатысты еңбектерде диалогтың бірқатар ерекшеліктері ашыла түседі.
Ал соңғы жылдары диалог арнайы зерттеле бастады. А.Қ.Айтбенбетованың Ауызекі және көркем шығарма мәтініндегі диалог: лексикалық, синтаксистік және стилистикалық сипаттама (2007) атты зерттеуінде ауызекі сөйлеу және көркем шығарма мәтініндегі диалогтық лексикалық, синтаксистік, стилистикалық ұқсастықтары мен айырмашылықтары айқындалған, олар қазақ және орыс тілі материалдарымен салғастырыла, пайда болу табиғатының, қызметінің негізгі көрсеткіштері бірдей екендігі көрсетіледі [9, 49]. Ал Г.С. Иманғалиева Типология диалога (на материале казахского и русского языков) (1999) еңбегінде диалогтарды екі тілдің материалдары негізінде психолингвистикалық, этнолингвистикалық, әлеуметтік-лингвистикалық факторлар арқылы салғастыра зерттейді [10, 31].
Автор диалогты хабарламалық, прагматикалық, модальдік деп үш түрге бөліп қарастырып, оларды іштей әңгімелесу, хабарласу, пікіралмасу, сұхбаттасу, түсінісу, мақұлдау, талқылау, өтіну, қорытындылау т.б. түрлерге жіктейді [].
Диалогтық тілге мазмұндық (сұрақ, жауап, толықтыру, түсіндіру, пайымдау, тарату, келісу, өарсыласу), тілдік этикеттің т.б. түрлері және репликалардың құрылымды байланысына тән.
Репликаларға қатысты Д.Б.Абдыкаримованың Типология реплик казахского и русского диологов [11, 65] және Ж.С.Қаңлыбаеваның Коммуникативтік акт шеңберіндегі жауап репликаның қызметі [12, 74] атты еңбектерін атауға болады.
Диалогпен қатар тағы бір сөйлеу түрі бар. Ол монолог деп аталады. Әртүрлі сөздіктердің көмегімен анықтама беріп өтсек:
Монолог - кейіпкердің көпшілікке қарата немесе өзіне арнап айтқан сөзі, толғанысы, өсиет-уағызы. Сөз өнерінде жиі қолданылатын монологтар кейіпкердің ішкі әлемін, сырт ортаның өзіне әсер еткен жағдайына байланысты туған толғаныс-тебіренісін, ой-күйін бейнелеу мақсатында қолданылады. Монологтың өзге сөйленістерден ерекшелігі - бір адамның ойы бір ғана көрініс табады. Мысалы, өзіміз күнделікті театрдан тамашалайтын сахналық көріністе кейіпкер өзімен-өзі сырласқандай болып, тыңдаушы немесе көрерменнен ешқандай жауап күтпейді. Ұлы ақын Абай Құнанбайевтің Болыс болдым мінеки өлеңі лирикалық монологқа, Алтай (Сұлушаш), Қоңқай (Ақан сері - Ақтоқты) репликалары эпикалық, драмалық монологтарға мысал бола алады. Монологта кейіпкердің ой-тұжырымы айтылып, оның жай-күйі айқын аңғарылады. Монологтың ғылыми тұрғыдағы атауы - интраперсоналды сөйлеу [].
Монологтік сөйлеу орыс. монологическая речь - сөйлеу формасының бір түрі, тыңдаушының пассив қабылдауына байланысты белсенді сөйлеу әрекеті. Монологтік сөйлеу мәтіннің елеулі үзінділері болып табылады. Монологтік сөйлеудің қолданылуы жанрдың сипатына (көркем әдебиет, шешендік сөз, тұрмыстық қарапайым әңгімелер т.б.) және қарым-қатынастық (қатысымдық) деңгейге байланысты. Мысалы: әңгімелесу, суреттеу, пайымдау т.б. [].
Сөйлеу жағдайының құрылымындағы айырмашылықтар сөйлеу актісіне қатысушылар арасында рольдерді бөлу арқылы анықталады. Монолог - бір тұлғаның ауызша ұзақ сөйлеуі немесе бір тұлғаның жазбаша сөйлеуі болса, екінші қатысушы(лар) - бұл пассивті адресат немесе алушы. Мұның негізі сөйлеу актісі екі жақты қарым-қатынас: ақпарат беру - ақпарат алу. Осылайша монолог мәтіні - сөйлемдердің сызықтық тізбегін құрайды және ол келесі кестеде берілген.
Кесте 1 - Сөйлеу мен жазудың функционалдық және коммуникативтік сипаттамалары
Жазбаша сөйлеу
Ауызша сөйлеу
1.Материалдық негіз
шартты фондағы нышандар
белгілі бір жиіліктегі дыбыс толқыны
2.Ойнату құралы
қол немесе жазу құралын пайдалану
(оның ішінде компьютер)
өкпе және вокал аппаратының жұмысы нәтижесінде туындайды
3.Қабылдау
көру органдары
көру және есту органдары
4.Орындалмайды
сызықтық кеңістікте
Уақытында
5.Үдеріс ретінде сипатталады
сөйлеу тізбегінде байқалуы мүмкін: жеткілікті баяу,
жазушыдан ақыл мен физикалық кернеуді талап етеді
көзбен көрінбейді, эфемералды емес; еркін әрі тез жүреді, сөйлеушіден аз күш жұмсауды талап етеді
6.Нәтиже ретінде сипатталады
контрастты фонда бекітілген; мәтін тұрақты, нәтижені шектелмеген пайдаланушылар саны шектеусіз пайдалануға болады
тыңдаушының есінде ойлау, ауызша және вокалдық сурет ретінде бекітілген; бекіту кезінде техникалық құралдармен пайдалануға болады
7.Сөйлеу мәтінін жаңғырту
техникалық құралдар көмегімен жылдам орындалуы мүмкін
табиғи дыбыстау сөзінің қарқынынан ғана, яғн бекітуден пайда болған жылдамдық арқылы
8.Cөйлеу бағыты
бір адамнан, соның ішінде ұжымнан, оқырмандарға қолданушыларға шексіз санын береді
коммуникативтік актіде нақты тыңдаушыға
9.Басқа да сипаттамалар
а) алдын-ала ойластырылады, жоспарланады, эскиздер, тезистер, цитаталар және т.б. жазылады
а) өздігінен, ойластырылмаған, жоспарланбаған күйде
Кесте 1. Жалғасы
б) туындау үдерісінде мұқият бақыланатын, редакцияланған, нәтижесі - ықтимал дұрыс, нормативтік, өңделген сөйлеу
б) туындау үдерісінде коммуникативтік жағдайға байланысты, бірақ кез-келген жағдайда сөйлеуші өз сөзін мұқият өңдей алмайды, нәтижесі өңделмеген, ақпараттық бос сөз туындайды
Сөйлем тіл жүйесіндегі ең күрделі бірлік болып табылады. Оның күрделілігі, біріншіден, құрамы шектелмеген, екіншіден, сөйлем элементтерінің көп жоспарлы қатынасымен байланысты, үшіншіден, мазмұн мен форма арасында көптеген қиындықтар пайда болуы мүмкін. Cөйлемнің үш аспектісі бар - құрылымдық, семантикалық және прагматикалық. Сөйлем мазмұны мен формасы бойынша сипатталады. Әр сөйлемнің өз ерекшелігі бар. Бәрінен бұрын сөздің сөйлем ішінде біріккен кезде жай ғана сөз жиынтығы емес, қалай сөйлемге айналғанын анықтау керек. Сондықтан сөйлемнің осы аспектісін сөйлемді құрылымдық ұйымдастырудың аспектісі немесе жай ғана құрылымдық аспектісі деп атауға болады. Бұдан басқа, грамматикалық мағыналардың формалды көрсеткіштерін де зерттеу керек. Бекітушілік, жоққа шығарушылық, қозғаушылық, сұрау, өзіндік, өзгелік, осы және басқа да көптеген мазмұндық белгілер сөйлемнің синтаксистік сипаттамасында өз орнын табу керек [13, 48].
Қарым-қатынасқа түсу үшін тілдің тек тікелей мағынасын қолданбаймыз. Кейбір мағына қосымша-шынайы-шартты болып келеді, бұл мағына сөйлеушінің тікелей мағына мен дискурсты қолдануына байланысты пайда болады. Қосымша-шартты мағынаны зерттеу дискурс деп аталады. Суретшілер 100% айқын емес сұлбаларды салатыны сияқты, тілді қолданушылар да 100% айқын емес сөйлемдермен жағдайды сипаттап жазады. Сондай-ақ суретшілер сахнаны суреттеу үшін эскиз бен абстрактілі суретті таңдауы мүмкін болса, сөйлеуші де жағдайды сипаттау үшін нақты сөйлем мен дискурсты таңдауы мүмкін [].
Сөйлеу актілерінде қолданылатын сөйлемнің прагматикалық аспектін бөліп көрсетуге болады. Оған сөйлемдердің бекіту, растау мағынасында, сұрау мағынасында, сендіру мағынасында т.б. күрделі жүйелі байланысын жатқызуға болады. Құрылымдық, семантикалық және прагматикалық аспектілер белгінің үш негізгі жағын - форма, мазмұн және пайдалану қамтитындықтан, негізгі болып табылады. Сонымен сөйлемнің прагматикалық аспекті сөйлеу актілерінде қолданылады. Сөйлемнің (сөйлеудің) коммуникативті интенциясы сөйлем қандай мақсатпен айтылғандығын білдіру [13, 64].
Прагматика (грек. тілінен аударғанда pragmatos - іс-әрекет) ағыл. Pragmatics - тілді қолданысжұмсалыс кезінде (Л.Витгенштейн. Ч.Пирс, Ч.Моррис), яғни нақты тілдік жағдаяттағы тілдің қызметін, түсіндірілуін және ықпал етуін зерттейтін тіл білімі саласы. Прагматика терминін ХХ ғ. 30 жылдарында семиотиканың бір бөлімі түрінде Ч. У. Моррис енгізген. Ол семиотиканы таңбалардың объектіге қатынасын зерттейтін семантика, таңбалардың өзара қарым-қатынасын зерттейтін синтактика және сөйлеушілердің таңбаларға қатынасын зерттейтін прагматика деп көрсетеді. Прагматика семантика сияқты сөз мағынасын зерделейді, алайда прагматика үшін ең бастысы - сөйлеушініңтыңдаушының сөйленістің айқын және жасырын мүдделері, сөйлеу тактикасы, тілдік мінез-құлықтың типтері, пресуппозиция тұрғысынан және т.б. мағынаны түсінуі. Пресуппозиция - жекелеген тілдік қарым-қатынастар барысында, әсіресе әлеуметтік мәні бар тілдік қарым-қатынастар кезінде айтылатын ойды жасырын беру оқырманның сөйлеу мазмұнын мақсатқа сай түсінуі үшін әдейі қолданылатын құбылыс [14, 37].
Прагматикалық ғылымның терминологиялық аппаратын ұйымдастырушы негізгі түсінік коммуникативтік жағдаят, адресант, адресат, интенция, сөйлеу акті болады. Сөйлеуші, жазушы, тыңдаушы немесе оқушы адамның мүмкіндігін зерттеу сөйлеу актілері туралы ілімнің шығуына түрткі болды. Сөйлеу актілерінің дәстүрлі үлгісі ажырамас бүтіндікті көрсетеді: адресант - мәтін - адресат. Аталған компоненттердің біреуін алып тастаса, тілдік коммуникацияның болуы мүмкін емес. Политпредикативті күрделі сөйлемдердің негізгі түсінігі - адресант және адресат [].
Тіл субъектісі екі ипостаста жұмыс істейді: тіл жіберуші (адресант) және тіл алушы (адресат). Әртүрлі лингвистикалық әдебиеттерде сөйлеуге қатысты ұғымдарға анықтама берілген. Әрқайсысына тоқталып өтейік.
Адресант - пошта арқылы хат, сәлемдеме т.б. жіберген адам [15, 18].
Адресат - пошта арқылы жіберілген затты алатын адам [15, 18].
Адресант (ағылш. speaker) - коммуникативтік жағдаятта немесе код алмасу кезіндегі сөйлеуші, ақпарат жіберуші субъект []. .
Адресат (ағылш. adresse) - коммуникативтік жағдаятта немесе код алмасу кезіндегі тыңдаушы, ақпарат қабылдаушы объект [].
Адресант - сөз субъектісі, сөйлеуші, прагматиканың орталық категориясы, коммуникативтік үдерісті ұйымдастырушы [].
Адресат - хабарды қабылдаушы, оқырман немесе тыңдарман, прагматиканың, сөз мәдениетінің, психолингвистиканың, әлеуметтік лингвистиканың, психологияның, когнитивтік лингвистиканың, мәдениеттанудың категориясы, іргелі ұғымы [].
Адресант интенциясы, оның қағидалары, көзқарастары, түрткі болатын және бағалаушылық ниеті, ұстанымы мазмұны жағынан коммуникативті-прагматикалық мақсаттармен қамтылған сөйлем арқылы тікелей іске асырылады. Сөйлемді зерттеу кезінде коммуникативтік аспект қарым-қатынас үстінде пайда болатын тілдік бірліктердің ерекшелігін көрсетеді []. Коммуникативтік-прагматикалық тәсілде сөйлемді зерттеуге сөйлем семантикасына әркелкі прагматикалық факторлардың әсерін зерттеу керек. Қазіргі кездегі синтаксиске қатысты еңбектердің көрсетуінше, сөйлем оқшау түрінде емес, нақты коммуникативті прагматикалық жағдайында зерттелу керек. Тілдік бірліктердің қалыптасуында адам тілдік жеке тұлға ретінде байқалады. Сондықтан антропоцентристік тәсіл түп негізінде адами фактордың белсенді роль атқаратындығын мойындау жатқан осы немесе басқа ақиқат құбылыстардың дамуында маңызды болып табылады. Бұндай тәсіл сөйлеу әрекетін зерттеуге тілдік құбылыстардың қалыптасу жүйесінде адамның атқаратын рольін зерделеуге мүмкіндік береді [13, 34].
Зерттеу бағыты ретінде прагматика шамамен 1960-1970 жылдарда тілдің толық моделі семантикалық жағынан ғана емес, сонымен қатар оның қызметі прагматикалық жағынан да қарастырылуы қажет екендігі белгілі болып, тілдің толық моделін жасауды енгізуден пайда болғаны белгілі. Осыдан тілдің семантикалық жəне прагматикалық жақтарын бір теория аумағында бірге қарастыру шарты анықталды. Осыған орай тілге анализ жасауда жаңа қырынан қарастыру ерекшелігін В.В.Петров: Резкий поворот к изучению реальных условий функционирования языка, его прогматических аспектов,-деп анықтайды []. Прагматика сөзінің лингвистикаға келуін Т.В.Булыгина 1970 жылдарға шамалап, лингвистикалық прагматиканың қарқынды дамуын тілдердің прагматикасы бойынша халықаралық симпозиум өткізу кезеңімен байланыстырады [16, 333]. Прагматика термині лингвистикалық қолданысқа нақты енгенімен, оның мағынасы мен қолданысы əрқилы болып отыр. Яғни, прагматика сөзінің аясы кең, оған лингвистика саласының зерттелімдерінде шек жоқ [17, 123].
Қазіргі жағдайда прагматика пəнаралық мəселе аймағын да қарастырады, соның ішіне барлық лингвистикалық, лингвофилософиялық, социологиялық, психологиялық, этнографиялық бағыттар да кіреді. Прагматиканың қызықтыратын жағы, көбіне оның аясында түрлі білім саласының өкілдері арасында мағыналы диалогтың жүру мүмкіндігі туады.
Прагматикада əртүрлі бағыттың: контекстік семантиканың, сөйлеу акттің теориясы, мəтін лингвистикасы, референция теориясы жəне тағы басқалардың қарастыратын мүддесі бірігеді. Тіпті оның шекарасының кеңеюі сондай, ол стилистика, социолингвистика сияқты т.б. өзіндік тарихы бар салаларға да кіреді.
Стилистикалық зерттеудің прагматикалық аспектісі эмпатияны танып-білумен де байланысты. Эмпатия термині лингвистикаға психология ғылымынан алынған. Эмпатия дегеніміз - өзге адамдардың танымдық ортасына ене білу жəне түсіну, көңіл-күйін сезе білу, қабілеті [18, 89]. Эмпатия (лат. empatheia - əсерлену) - өзге адамдардың жан-дүниесінің сыры мен күй-жайын білу қабілеттілігі жəне оған жанашырлық білдіру. Эмпатия адам бойында жиі кездесетін, өзіндік мəн-мағынасы бар ерекше сезім. Эмпатияның айқын көрінісі - сəйкестендіру, адамдар біреулер қайғы-қасіретті жағдайлар мен қиыншылықтарға ұшырағанда, оларға жанашырлық білдіріп, солардың ауыр психологиялық жай-күйін өз басынан кешіргендей халде болуы.
Эмпатияны алғаш америкалық психолог Э.Титченер (1867-1927) ашып көрсетті. Ол философиядағы ұнату сезімінің теориялық негіздеріне сүйене отырып, жанашырлық сезімнің эмоциялық, салыстыру мен ұқсату тəсілдерімен түсіндірілетін танымдық (когнитивтік) жəне адамның жанкүйзелісіне душар болу, себептерін алдын ала сезе білу сияқты түрлері болатынын көрсетті [19, 248].
Сонда біздің ойымызша, прагматика коммуникативтік қызметке əсер ететін тілдің қолданылуын зерттейтін бағыттарда қарастырылады.
Орыс ғалымы И.П.Сусов прагматиканы семиотика пəні немесе семиотика саласының бірі ретінде адам қызметінде белгілерді зерттеуде делдалдық ролін сипаттайтынын айтады [20, 38]. Осы сияқты пікірлерді семиотикаға қатысты еңбектерден жəне лингвистикалық анықтағыштардан да кездестіруге болады.
Прагматика сөзі тілдік таңбаларға адамның қатысын зерттеуші пəн ретіндегі көзқарас жан-жақты тараған. Прагматика туралы кеңірек түсінік Р.Столнейкердің, ДЖ.Лич, Дж.Юла тағы да басқа зерттеушілердің еңбектерінен көруімізге болады: Прагматика - это наука, изучающая язык в его отношении к тем, кто его использует. (Stalnaker 1972); Прагматика - это изучение отношений между лингвистическими формами (сущностями) и пользователями этих форм (Yule 1996:4); Прагматика есть изучение значения в отношении к речевым ситуациям (Leech 1983:6). Прагматика определяется также как наука о языке в контексте, или иначе, наука о контекстуальности языка как явления (Parret 1974, 1980) [21, 20].
Осы берілген анықтамалардан прагматиканың тілді қолданушыға қатысын зерттейтін, лингвистикалық формалар арасындағы қатынасты жəне осы формаларды қоданушыларға қатынасын, мағынаның сөйлеу ситуациясына қатынасын зерттейтін, сондай-ақ, контекстегі тілді зерттейтін ғылымның бір саласы екенін білеміз.
Прагматиканың негізгі мəні - тілдік факторларды адам қызметіндегі аспектіде зерттеу. Э.С.Азнаурова прагматика ұғымының кеңдігі осы лингвистикалық бағытта қарастырылатын тақырып пен мəселенің шашыраңқы болуына əкелді дейді [22, 10].
Қазіргі қазақ тіл білімінде де прагмалингвистика саласы да үлкен қарқынмен даму үстінде. Мəселен, З.Ш.Ерназарованың Сөйлеу тілі синтаксисінің прагмалингвистикалық аспектісі атты жан-жақты жазылған монографиясын қазақ тіл білімінің прагматика саласына қосылған үлкен үлес деуге болады [23, 69]. Сондай-ақ, М.К.Мурзагалиева, Ф.З.Жақсыбаева, Н.Е.Савчиц, Д.Б.Бекзат, С.С.Искакова, Е.Б.Тяжина жəне т.б. отандық лингвистикадағы бірқатар зерттеуші мамандар өз ғылыми еңбектерін прагматика мəселесінің əртүрлі қырларынан қарастыруға арнаған [].
С.С.Искакова Қазақ терминдерінің прагматикалық қызметі атты диссертациялық еңбегінде прагматика - сөйлеушінің тілдік таңбаға қатынасын зерттейтін семиотиканың бір бөлімі дей келіп, прагматиканың əдіснамалық аппараты аталған зерттеудің негізгі ұстанымдарын түзету үшін пайдаланады дейді. Былайша айтқанда, терминологиялық лексика көркем əдебиеттің функционалдық стилінің мəтініне енгенде терминологиялық сипатын жоғалтып, мəнмəтінде мағыналық реңкке ие болып қана қоймай, бүтіндей алғанда ойды білдірудің коммуникативтік мақсатына жету үшін де өз үлесін қосады, деп түсіндіреді [24, 192].
Жерлес ғалым, ПМПУ профессоры З.К.Темиргазина лингвистикалық прагматика - коммуниканттардың қатысым актісінде тілді қолдану шарттарын зерттейтін ғылым екенін айтады [25, 54].
З.Ерназарова прагмалингвистиканы тілдің негізгі құралы қызметін сөйлеуші жəне тілдік таңба арасындағы байланысты басшылыққа ала отырып зерттейтін тіл білімінің саласы деп тұжырымдайды [26, 34].
Прагматика тілдік коммуникацияда адресантқа бағытталған заңдылықтарды қалыптастырады және оны реттеп отырады. Прагматикалық аспект - мақсатты әрекеттің бір түрі, сөйлеудің ажырамас белгісі. Прагматиканың міндеті - тікелей адресатқа ықпал етуге бағытталған тілдік қатынас коммуникациясын қолданудың заңдылықтарын реттеу екені мәлім [].
Адам қызметінің түрлерінің бірі ретінде сөйлеуді зерттеу лингвистикалық прагматика немесе прагмалингвистика ретінде белгілі тәуелсіз ғылымға айналған лингвистика саласындағы ерекше саланы қалыптастыруға әкелді. Прагматика терминін (грек тілінен тікелей - іс, әрекет) семиотиканың негізін қалаушылардың бірі (белгілердің жалпы теориясы) C. Моррис ғылыми қолданысқа енгізілді. Ол семиотиканы мынадай белгілерге бөлді:
1) Семантика - белгілердің шындық объектілеріне қатынасын зерттеу; сонымен қатар сөз мағынасын, сөз құрамындағы элементтердің өзара мағыналық қарым-қатынасын, сөз мағынасы түрлерінің даму зандылықтарын зерттейді.
2) Синтактика - таңбалар арасындағы,сөз тізбегіндегі қарым-қатынасты оқыту;
3) Прагматика - тіл біліміндегі тілдік таңбалардың кызметін зерттейтін саласы [27, 44].
Семиотиканың негізін қалаушы Ч.Моррис прагматиканы тілдік таңба мен оны қолданушысының арасындағы қарым-қатынасты зерттейді деп анықтайды. Ч.Мористің көзқарасын лингвистикалық тұрғыдан əрі қарай тілші ғалымдар жан-жақты дамытады.
Сонымен, синтактика тілдің қосымшасы ретінде айтылым қалай құрылған, адам қалай сөйлейді (тілдің сыртқы формасы) дегендерді түсіндірсе, семантика адам нені айтады, берілген айтылым нені білдіреді дегендерге жауап береді, прагматика адам қандай жағдайда, қандай мақсатпен сөйлеп тұр, соның сырын ашуға тырысады.
Прагматикалық зерттеулер лингвистикалық жүйеден тыс сөйлеудің практикалық саласына ауысты, онда халықтың сөйлеу мінез-құлқы өте маңызды.
Осылайша, прагмалингвистика нақты қарым-қатынас үдерістерінде лингвистикалық белгілердің мінез-құлқын зерттейді және сөйлеу қызметі тек тілдік емес, сонымен қатар психологиялық, әлеуметтік-мәдени және коммуникативтік аспектілерге қатысты қарастырылады [].
Екінші жағынан, сөйлеудің прагматикалық сипаттамасы әрқашан семантиканың сипаттамасымен және синтаксистің сипаттамасымен байланысты. Олардың арасындағы қарым-қатынасты неміс лингвисты Ф. Кифер былай көрсетеді:
Синтаксис - бұл пішін (форма). Семантика - бұл форма + мәнмәтінсіз мән.
Прагматика - бұл форма + мәнмәтінсіз мән + мәнмәтінге тәуелді мән. Бұл жағдайда сөйлеу деңгейінің иерархиялық тәуелділігі әртүрлі бағыттарға ие болуы мүмкін: синтаксистен семантикаға және прагматикаға дейін; прагматикадан семантикаға және синтаксиске дейін және т.б [28, 23].
Прагматиканың негізгі ұғымдары сөйлеу актісі және сөйлеу контексті болып табылады. Барлық прагматикалық зерттеулердің негізі сөйлеу актісінің және контексттің өзара әрекеттесуін зерттеу болып табылады және осы өзара әрекеттесу ережелерін қалыптастыру ғылым ретінде прагматиканың басты міндеті болып табылады. Сөйлеу актісі тыңдаушымен тікелей сөйлесу жағдайында белгілі бір сөйлемді жариялаудан тұратын сөз сөйлеу актісі болып табылады [29, 26].
Ғалым Қ.Есенова Прагматика міндеті дегеніміз - тікелей адресатқа ықпал етуге бағытталған тілдік қатынас коммуникациясын қолдану заңдылықтарын реттеу, осы арқылы адамды иландыру болып табылады. Мәтіннің прагматикалық әлеуеті онда қамтылатын сөздердің санына емес, семантикалық аясының кеңдігіне, фразеологизмдер мен метафоралық қолданыстардың түрленуге, трансформациялануға бейімділігіне және экспрессивтік мәнінің жоғарылығына тікелей тәуелді, - деп көрсетеді [30, 6].
Прагматика сөйлесімнің мазмұнын, сөйлесім авторының коммуникативтік мақсатқа сай тілдік құралдарды таңдау мәнін, сондай-ақ тыңдаушының айтылған ой мен тіл арқылы берілген бағаны дұрыс түсінуін анықтайтын нақты қатысым жағдаятын зерттейді. Прагматиканың нақты белгіленген шегарасы жоқ, оған сөйлеуші субъект пен адресаттың ара қатынасынан туындайтын мәселелер кіреді.
Қатысымның қалыптасуы сөйлеу әрекеті арқылы жүзеге асады. Қарым-қатынас пен сөйлеу әрекеті - прагматикаының ажырамас бөлігі.
Сөйлеушінің өз мақсатына қарай сөздерді дұрыс пайдалануы оның субъективті факторлармен: біліммен, тәжірибемен, эстетикалық талғаммен, таным белсенділігімен, тыңдаушының сөзді қабылдауын ескерумен байланысты. Өйткені тыңдаушымен үндестік таба білу қатысымда шешуші роль атқарады. Тыңдаушының қабылдауына қарай сөйлеуші өзін сарапқа салып, сөзін өзгертеді [].
Сөйлеу актісінің мазмұны мен құрылымының қалыптасуына тыңдаушы бірден бір ықпал етеді. Сөйлеуші саналы түрде есепке алатын шарттарының ең негізгісі ( тыңдаушы болып табылады. Оны Н.Д.Арутюнова адресат факторы деп атайды. Себебі, кез келген сөйлеу актісі нақты адресатты есепке алады. Қатысым сәттілігінің маңызды шарттарының бірі (адресат пресуппозициясын қанағаттандыру [31, 358].
Қазіргі прагматиканың ортасында сөйлеу субъектісінің санаты бар, бұл барлық прагматикалық сипаттамаларды есептеудің өзіндік нүктесі. Сөйлеу актісінде тыңдаушы - адреcат бар, өйткені онсыз сөйлеу актісінің қабылдануы мүмкін емес. Сондықтан тыңдаушы факторы сөйлеушінің сөзінде әртүрлі тіл бірліктері арқылы көрінеді. Ең негізгі жиі кездесетін атау мәнді зат есімнің қаратпа сөз қызметінде жұмсалуы. Сондай-ақ тыңдаушының назарын бұру үшін одағай сөздер де көптеп кездеседі.
Қазіргі прагматиканың ортасында сөйлеу субъектісінің санаты бар,бұл барлық прагматикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz