Есепті шығару жолы
КІРІСПЕ
Жаңа үшінші мыңжылдықта алдыңғы қатарлы өркениетті елдермен қатар Қазақстан ғылым мен білімді әлемдік деңгейде, ұлттық ерекшелікке сай үйлесімді дамыту жолдарын қарастыруда. Қазақстанның болашақ дамуына арналған Қазақстан-2030 бағдарламасында тәуелсіз мемлекет құруда еліміздің әрбір азаматы өзінің қоғамдағы алатын орнын саналы түсінуі және ел экономикасының бүгінгі сұранысына жауап бере алатын тәрбие, білім алуы қажеттігіне баса назар аударылған.
Бұл міндеттердің шешілуі оқу үрдісінде оқушылардың танымдық ізденімпаздығының қалыптасуына тікелей байланысты.
Қоғам сұранысына сай, жоғары сынып оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастыру мәселесі үшін химия сабақтарында олардың танымдық ізденімпаздығын дамытуға бағытталған шығармашылық сипаттағы тапсырмалар жүйесін жасаудың мәні зор. Қазіргі таңда оқыту үрдісін жоспарлау, қолдану және бағалаудың тиімді әдістерін ұсынушы жаңа педагогикалық түрлері көп. Олардың негізгі мақсаты - білу өз бетінше дами алатын жеке адамды қалыптастыру қоғамдағы әлеуметтік терең өзгерістер өмірден өз орнын таба алатын, қиындықтардан қорықпай, оны шешудің тиімді жолдарын табатын білікті, іскер, шешімді тұлғаларды қажет етіп отыр. Ол үшін оқушы білімді өз бетімен алып, шығармашылықпен істей алатын оқу үрдісі қажет.
Сабаққа қойылатын қазіргі талаптар мұғалімнен зор шеберлікті қажет етеді. Мұғалім сабақ үрдісінде материалды дайын күйінде бермей, оқушы ізденісіне жол ашатындай әдіс-тәсілдерді таңдап алуы қажет. Сонда ғана оқушы шын мәнінде өзіндік ойлау қабілеті бар жеке адам болып қалыптасады.
Эксперимент есептерді шығару барысында ұлы ойшыл, қытай философы Конфуцийдің Естігенді ұмытамын, көргенді есте сақтаймын, ал өз ақыл-ойыммен істеген ісімді түсінемін деген даналық сөздерін мақсатқа ала отырып эксперименттік есептерді шығару сабақтарда оқушылардың танымдық біліктерін дамытуға бағытталған әдіс-тәсілдерді пайдаландым. Ұсынылып отырған дипломдық зерттеу қазіргі қоғамдағы маңызды педагогикалық және жоғары тәрбие беру проблемаларының бірі ретінде танылатын эксперименттік есептерді химия сабағында қолданудың мәселелерімен тікелей байланысты. Сондықтан бұл еңбекте бүгінгі күнге дейін әлі шешімін таппаған эксперименттік есептер шығару арқылы білім деңгейін жоғарылату мазмұнын зерттеп, оның тиімді жақтарын ұсыну мақсатында қарастырылып отыр [1].
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүкіл дүниежүзілік білім беру кеңістігіне кіру мақсатында қазіргі кезде Қазақстанда білімнің жаңа жүйесі құрылуда. Бұл үрдіс педагогика теориясы мен оқу-тәрбие үрдісіне нақты өзгерістер енгізумен қатар елімізде болып жатқан түрлі бағыттағы білім беру қызметіне жаңаша қарауды, қол жеткен табыстарды сын көзбен бағалай отырып саралауды, жастардың шығармышылық әлеуетін дамытуды, мұғалім іс-әрекетін жаңаша тұрғыда ұйымдастыруды талап етеді.
Елбасымыз Н. Назарбаевтың Қазақстан-2030 Қазақстан халқына арналған Жолдауында Біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп, кемелденеді, біздің балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар қазақ, орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгереді, олар бейбіт, абат, жылдам өркендету үстіндегі, күллі әлемге әйгілі әрі сыйлы өз елінің патриоты болады деп көрсетілгендей, ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш - білімге тән. Жас мемлекетіміздің болашағы - бүгінгі мектеп оқушылары. Оларға бірдей талап қойып, олардың табиғи қабілеттерін, нақты мүмкіндіктерін анықтап, соған негіздеп оқыту - бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Оқушыларды сөйлеуге, өз ойларын жеткізе білуге, пікір таластыруға тек тестік бақылау кезінде емес, оқыту барысында, күнделікті сабақта, тіпті сабақтан тыс жұмыстарда да (үйірме, факультативтік сабақ, т.б.) қалыптастырып үйрету қажет. Ұстаздың рөлі тек емтихан алып, баға қоюмен шектелмейді, сабақты бере білу мен оқушыларды еңбекке баулып, тәрбиелеу және пәнге қызығуын арттырумен айқындалады. Ал оқушы білімнің сапасы - мұғалім білімділігі мен біліктілігінің, іскерлігінің айнасы, нарық заңдылығына сүйенсек, кез келген өнімнің сапасын өндіруші емес, оны тұтынушы анықтауы, бағалауы қажет. Сондықтан мұғалімнің берген білімін оның өзі емес, басқалардың бағалағаны жөн.
Қазіргі оқытудың ең маңызды міндеттерінің бірі - жұмысты орташа оқитын оқушыға бағдарлаудан бас тарту да, әр тұлғаның ұтымды дамуына жағдай жасау болып табылады. Білім мен біліктің жиынтығы ғана маңызды емес, ең маңыздысы оқушыларды өздігінен білім алуға, шынайы өмірді қайта құруға, оны белсенді пайдалана білуге үйрету екені белгілі. Осыған байланысты алған білімін түсіну проблемасы ерекше көкейтесті болып отыр.
Дидактикалық әдебиетте оқушылардың шығармашылық ойлау қабілеттерін дамыту білімді түсінуін қалыптастыру шарттарының бірі ретінде көрсетілген. М.Н. Скаткин мен И.Я.Лернер: білімді түсіну оны дәстүрлі емес жағдайда қолдана білуден, эксперименттік есептерді шығарудан көрінеді, -- деген болатын. Осы орайда, эксперименттік есептерді оқушылар жүйелі түрде шығарып отыруы қажет екенін бұл авторлар атап көрсетеді, сонда ғана олардың білімдері берік болады. Химияны оқыту әдістемесінде ( С.Г. Шаповаленко, Ю.В. Ходаков, М.Я. Голобродько, В.Н. Давыдов, Н.А. Титов, П.А. Оржековский) оқушылардың шығармашылық қызмет тәжірибесін қалыптастыруға арналған бірқатар зерттеулер бар. Бұл үшін негізгі құрал ретінде эксперименттік есептер қолданылады. Әдістемеде төмендегідей көзқарас кеңінен тараған: эксперименттік есептерді шығару үшін ең қажетті шарт оқушылардың берік, өздері түсінген білімдерінің болуы (Р.Г. Иванова, А.Г. Иодко және т.б.). Алайда, оқушылардың білім сапасын арттыру үшін химиядан эксперименттік есептердің бүгінгі күнге дейін ролі зерттелген жоқ.
Сонымен, дидактика ғалымдардың атап көрсеткеніндей білімді түсінуі үшін эксперименттік есептердің мүмкіндіктері мен осы мүмкіндіктерді жүзеге асыруға арналған химияны оқыту әдістемесінің теориясында зерттеулердің болмауы арасында қайшылық қалыптасып отыр [2].
Бұл зерттеудің басты мәселесі химиядан эксперименттік есептерді шығару арқылы оқушылардың білім деңгейін жоғарылатуға ықпал ететін педагогикалық жағдайларды анықтау болып табылады.
Зерттеу мақсаты: Химиялық эксперименттер арқылы, эксперименттік есептер шығару арқылы оқушылардың білім деңгейін жоғарылату; оқу-танымдылық қызметін ынталандыру-дәлелдеу (мотив); оқу-танымдық процессінің тиімділік қызметін бақылау және өзіндік бақылау; оқу-танымдылық процессін ұйымдастыру жәңе іске асыру қызметі.
Орта білім беруде химиялық эксперименттерді жүргізуде әдістемесін ұсыну; зерттеуге байланысты ұсыныстар мен әдістемесін педагогикалық эксперименттен өткізу, қорытындысын жасау;жаратылыстану ғылымдарының өзара байланысуы арқылы туындайтын мәселелерін ғылыми - теориялық тұрғыдан негіздеу; химияны оқытуда оқушылардың интеллектуалдық мүмкіндіктерін арттыру мәдениетін қалыптастыратын әдістемесін жасау.
Зерттеу міндеттері:
1. Білім деңгейін жоғарылату проблемасы бойынша, сол сияқты, оқушыларды эксперименттік есептерді шығаруға үйрету проблемасы бойынша отандық әдебиеттерге талдау жасау;
2. Оқушылардың эксперименттік есептерді шығаруы барысында олардың білім деңгейін жоғарылату үшін әдістемелік тәсілдерді жасау;
3. Ұсынып отырған тәсілдердің тиімділіктерін салыстыру барысында оқушылардың білім деңгейін жоғарылатудағы эксперименттік есептердің ролін анықтау.
Қойылған міндеттерді шешу барысында төмендегі зерттеу әдістері қолданылады: тақырып бойынша педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді талдау; оқушыларды бақылау; тәуелсіз сараптау әдісі; мұғалімдермен әңгімелесу; педагогикалық эксперимент.
Зерттеу объектісі мен заты: Дипломдық зерттеудің объектісі - мектеп. Оның ішінде жоғары буын оқушылары: 9-сыныптағы химияны оқыту үрдісі.
Эксперименттік есептерді химия сабағында қолданудың әдіс-тәсілдерін жинау, зерттеу, бағалау және оларды тиімді қолдану мәселелері зерттеу жұмысының затын құрайды.
Зерттеудің методологиялық және әдіснамалық негіздері.
Дипломдық зерттеудің әдіснамалық базасы химия сабағында эксперименттік есептерді дәстүрлі сабақтармен салыстыра қолдана отырып, олардың оқушылардың білім деңгейін жоғарылатуда алатын орны анықталды. Зерттеудің теориялық негізі жалпы эксперименттік есептер, эксперименттік есептерді шығаруды оқушыларға үйрету тәсілдері және т.б. салалардағы ғылыми еңбектерге құрылған.
Зерттеу базасы. Алматы қаласы, Түрксіб ауданына қарасты №59 мектеп гимназиясы.
І. ӘДЕБИ ШОЛУ
0.1 Химияны оқыту үрдісіндегі химиялық эксперимент
Химияны оқытудағы маңызды рөлді-оқу процесінің құрамдас бөлігі химиялық эсперимент алады.
Химиялық эксперименттің негізгі қасиеті әрбір ғылыми түсінік логикалық түрде қойылған тапсырмадан көрініп, практикалық түрде меңгерілуі керектігінде.
Тану - нақты денелерді, құбылыстард, процесс, фактілерді сезіну мен қабылдаудан басталып, меңгерілу мен абстрактілуге өтеді.
Химиялық түсінік - бұл қабылдау негізінде қалыптасатын,химиялық құбылыстар мен процестердің белгілері жайындағы сәйкес біліктілік. Олардың анализі оның қасиетін тануда мүмкіндік беріп, осының негізінде химиялық заңдылықтар орнатылады.
Химиялық эксперимент - химияға қызығушылықты арттырып, өзін-өзгілікті қалыптастырады, яғни экспериментті орындау процесі кезінде оқушылар жұмыстың практикалық біліктілігіне қол жеткізіп қана қоймай, өз білімін шығармашылық түрде игеру мүмкіншілігіне ие болады.
Түрлі химиялық эксперименттерді пайдалана отырып, мұғалім теориялық білімді нақтылап, практикалық біліммен байланыстыруға үйретеді. Химиялық эксперимент оқушыларға фактілерге негізделіп, теориялық түрде алынған химиялық түсініктерді тәжірибе арқылы дәлелдеп көз жеткізеді.
Химиялық эксперимент оқушылардың ойлануын, біліктілігін арттырады, оны алынған нәтиженің дұрыстылық критерийі ретінде қарастыруға болады. Эксперимент жиі жағдайда қабылдаудың негізі болып келеді, онсыз продуктивті ойлану іскерлігі жүрмейді. Ойлауды дамытуда экспериментпен, практикамен біріге отырып, маңызды ролді теория алады.
Эксперименттің жүйелі түрде жүргізілуі оқушылардың химиядан үлгерімін арттыруға мүмкіндік береді. Алынған дағдылар мен біліктіліктерін оқушылар тек мектеп қабырғасында ғана пайдаланып қоймай,сондай-ақ кейін де өздік ізденістерінде қолдана алады.
Химиялық эксперимент бірнеше кезеңдерде жүргізіледі:
тәжірибені қоюды түсіндіру
жоспарлау мен жүргізу
алынған нәтижелерді бағалау.
Эксперимент алдын-ала білімге сүйеніп жүргізіледі. Тәжірибені теориялық меңгеру оның қолданылуына әсер етеді. Қабылдау-мақсаттылыққа, белсенділікке апарады.
Экспериментті жүргізу гипотезамен байланысты. Химиялық экспериментке оқушыларды араластыру олардың ойлау қабілетін арттырып, жаңа білім игеруге септігін тигізеді.
Химиялық эксперимент проблемалық жағдайдың тууына да, оның шешілуіне де жағдай жасайды. Сәйкесінше, эксперимент оқушылардың білімін арттыруға септігін тигізеді, ал оқытушы оқушылардың ойлау процесін қадағалап отыруға мүмкіншілік алады [2,3].
Химия бағдарламасы химиялық экспериментті кең көлемде пайдалануды ұсынады-демонстрация, зертханалық тәжірибелер, практикалық сабақтар және экспериментік есептер:
Химиялық эксперимент-түрлі дидактикалық функцияларды түрлі формада, түрлі оқыту әдістерімен сәйкестендіріп орындай алады.
Химиялық эксперимент оқушылардың өзін-өзділігін біртіндеп дамытатын принципке негізделген жүйеден тұрады: демонстрациялық құбылыстардан, фронтальді зертханалық тәжірибелерді оқытушы басқару мен жүргізу, практикалық тапсырмаларды орындаудағы өздік жұмыс және эксперименттік есептер шығару қарастырылған.
Демонстрациялық экспериментті жүргізу оқушылардың түрлі химиялық құбылыстармен, олардың арасындағы өзара байланыстылық- пен,заңдылықпен,құрылғы мен қондырғылармен жұмыс істеу принциптерімен, жүріп жатқан процестермен терең танысуларына мүмкіндік береді.
Демонстрациялық эксперимент әртүрлі мақсаттарда жүргізіледі, мысалы, қандай да бір теориялық жағдайды меңгерудегі бастапқы этап ретінде көрсетілуі мүмкін (электролиттік диссоциация сатысының жағдайға тәуелділігі), мұғалім диссоциация дәрежесі ерітіндінің концентрициясына тәуелді ма? деген сұраққа жауап сұрайды. Осылайша концентрлі және сұйылтылған сірке қышқылының электр өткізгіштігіне демонстрациялық тәжірибе жүргізіледі. Тәжірибе нәтижелерін салыстыра отырып, оқушылар электролиттік диссоциация дәрежесі ерітіндінің концентрациясына тәуелді екенініне және ерітінді сұйылтылған сайын диссоциация дәрежесі жоғарылайтынын байқайды. Демонстрациялық эксперимент мұғалім айтқан теориялық жағдайдың дұрыстығын дәлелдейді.
Мысалы, кейбір тұздарды жаққанда ұшкыш қышқыл бөлінетіндігіне дәлел ретінде, мұғалім нитраттардан азот қышқылын алып,оның спецификалық қасиеттерін көрсетеді немесе металдардың химиялық қасиеті жайлы айта отырып, металдардың бейметалмен және сумен әрекеттесуін көрсетеді.
Сонымен қосa мұғалім эксперименттің мақсатын дұрыс қоя білуі керек. Түсіндіру арқылы алынған нәтижелерді анализдеп, теория мен тәжірибелік нәтижелердің өзара байланыстылығын көрсету қажет.
Зертханалық тәжірибелер мен сарамандық жұмыстарды жүргізе отырып, оқушылар химиялық құбылыстар мен заңдылықтарды зерттеп, олардың нақтылығына көз жеткізеді, осылайша олардың біліктіліктері артады. Кейбір тәжірибелерді жүргізу кезінде шығармашылық бағыттары оянады-білімді жаңа бағытта шыңдау [4,5].
Бұл химияның әрбір бөлігінен алынған білімнің қайталанылуына, бекітілуіне, тереңдетілуіне, кеңейтіліп, жүйеленуіне себебін тигізеді. Сонымен қатар, оқушыларда реагенттер мен құрылғыларды қолдана білудегі біліктіліктіліктері мен дағдылары қалыптасады. Осының бәрі оқушылардың политехникалық дайындықтары мен теориялық білімдерін арттырады.
Эксперименталды тапсырмаларды орындай отырып, оқушылар өздерінің біліктілігі мен дағдыларын жаңғыртып, теориялық білімдерін нақты тапсырмаларды шешуде қолдана білуге дағдыланады. Сондай-ақ, оқушыларға үй тапсырмасы ретінде де тәжірибелік жұмыстар беруге болады. Үй тапсырмасына берілген тәжірибелер мен бақылаулар қарапайым эксперименттерден тұрады, мұғалім тарапынан қадағалауды талап етпейді. Мұндай тапсырмаларды орындау біліктілік пен алынған білімді өз бетінше жаңғыртуға уйренуге дағдыландырады.
Бақылау-біліктілікті арттыру әдісі ретінде химиялық экспериментті жүргізуде кең қолданылады. Оқушылардың шығармашылығы мақсатқа бағытталып, тапсырманы нақты қоя білуде, оны орындай білуде белсенділігін арттырады. Мысалы, егер оқушылар мыс (ІІ) сульфатының электролизін бақылайтын болса онда маңыздысы-тұз түсінің өзгеруі, электродта қызыл дақтың,ауа көпіршіктерінің пайда болуын бақылайды. Эксперимент нәтижелерін оқушылар теориялық ақпаратпен салыстырып, оның дұрыстығына көз жеткізеді.
Тәжірибелік бақылауда, сондай-ақ эксперименттік тапсырмаларды орындауда барлық анализаторлар функцирленеді. Осылайша, оқушылар түс, иіс, дәм, тығыздық, зерттеліп жатқан заттың тағы да басқа қасиеттерін анықтап, олардың табиғатын тани алады.
Нақты сұрақты бекітуде эксперимент - сабақтың маңызды бөлігі болуы керек. Оқушылар эксперимент не үшін қойылатынын, қандай теориялық жағдайды дәлелдейтінін, қандай сұраққа жауап беретінін білуі керек. Мысалы, металдардың химиялық қасиетін түсіндіре отырып, мұғалім Барлық дерлік металдар сумен әрекеттесе бере ме? деген сұрақты қояды. Мұғалім орындаған демонстрациялық тәжірибеден кейін, оқушылар өздігінен қорытынды шығарады: кернеу қатарында сутектің оң жағында орналасқан металдар сумен әрекеттеседі.
Эксперимент нәтижелерін анализдеу-тәжірибе барысында қойылған сұраққа жауап алу, себептер мен жағдайларды нақтылау үшін өте маңызды. Сонымен қоса, дұрыс ұйымдастырылған эксперимент дисциплинаның сақталуына тәрбиелейді,шығармашылық инициативтің дамып, жеке меншіктерге ұқыптылықпен қарауға тәрбиелейді. Зертханадағы жұмыс жағдайы, ондағы ұқыптылық та оқушылырға тәрбиелік жағынан әсер етіп, дисциплинаның сақталуына септігін тигізеді. Зертханада үнемі тазалық сақталуы керек; құрылғылар мен реактивтердің сақталу жүйесі қатаң түрде орындалуы керек; қатты заттар - топ бойынша, ерітінділер - қосылыстардың негізгі класы және катион, анион бойынша; органикалық заттар- қосылыстар класы немесе фунционалдық топ бойынша арнайы химиялық шкафтарда сақталуы қажет. Шкафтарда ыдыстар мен құрылғылар орын орнымен орналасуы керек.
Орындалатын эксперименттік жұмысқа алдын ала жүйелі түрде теориялық дайындық оқушыларда қызығушылықты оятады,яғна олар сабақ кезінде белсенділік танытады. Жұмыстың барысын дұрыс түсіну, сондай-ақ орындалған жұмыстың дәптерге дұрыс, талап бойынша толтырылуы да оқушылардың тәжірибелік біліктіліктерінің дұрыс қалыптасуына себеп болады.
Оқушылырда өздеріне деген сенімділікті арттырып, қиыншылықты жеңу үшін жұмыстың дұрыс орындалып,күтілген натижелерді алуларына жағдай жасау қажет. Сондай-ақ, дифференциалдық көмек көрсетудің де мыңызы зор: әрқайсысының жұмысын бақылау, қалай жоспарлап, қалай жұмыс жасап жатқандарын, экспериментті жүргізу техникасын мен біліктіліктерін қалай пайдаланып жатқандарын, құбылыстарды түсінулерін, қорытындылауларын бақылап, толықтырып отыру қажет. Әр оқушы материалды өздігінен, құбылыстарды теориялық білімдерімен ұштастыра отырып, соған сәйкес қорытынды жасай білуге дағдыландыру керек. Сонымен қоса, тәжірибе орындау кезінде рективтер мен құралдарды қолдану тәртібін жетік меңгерулері қажет. Әсіресе жұмыстың орындалу техникасына көп мән берілуі тиіс: қалай заттарды еріту керек, ерінділерді қандай ыдыстарда қыздыру керек, индикатор ерітінділерді қосу, тағы да басқа жағдайларға мән берілуі тиіс. Көрнекі жерге техникалық қауіпсіздік ережесі ілулі болу керек, және әр бәр оқушы онымен таныс болулары және сол талатарды сақтулары тиіс. Бұл бағыт ұйымдастырушылық пен тәртіпке үйретеді. Химия сабағында экспериментті жүйелі түрде өткізіп отыру фактілерді бақылауға, теориялық білім көмегімен оларды түсіндіре білуге , эксперименттік біліктілік пен дағдыларын арттыруға, жұмысты жоспарлай білуге, өз бетінше жұмыс істеуге, жеке тұлға ретінде қалыптасуға, шығармашылық іскерлігін арттыруға үлес қосады [6,7].
Оқыту әдісі дидактиканың негізгі бір құрамды бөлігі болып табылады. Себебі, оқыту процесі оның мақсаты, мазмұны, әдістері және ұйымдастыру формаларының біртұтастығы болып табылады.
Оқыту - оқушыны білімдендіру, тәрбиелеу және дамыту мақсатына бағытталған алдын-ала жоспарланған іс-әрекет.
Әдіс (метод - грек сөзі metodos -теория, ілім, зерттеу жолы) - көздеген мақсатқа жетудің ыңғайланған тәсілдері, тәртіпке келтірілген қызмет жүйесі. Ғылыми негізделген әдістерді саналы түрде қолдану - жаңа мағлұматтар алудың аса маңызды шарты.
Оқыту әдісін тек оқытушының ғана іс-әрекеті, немесе соның ғана қызметі деп түсінуге болмайды, ол оқушы мен мұғалімнің бірліктегі мақсатқа жету жолындағы ізденісі, іс-әрекеті. Метод-әдіс деп те аталып жүр.
Әдістің құрам бөлігі әдістемелік тәсіл немесе әдіс деп те айтылады. Әдіс-методты іс-әрекетті жүзеге асырудың бір жолы. Әдіс әр түрлі әдістердің ұштасып келуі. Химиядан өткізілетін сарамандық сабақтардың негізгі әдісі-сынақтәжірибе болса, ал әдіске - мұғалімнің қосымша түсіндіруі, оқулықтағы дайын ереже нұсқауларды пайдалануы жатады. Сөйтіп әдістің кейбіреулері сабақ үрдісінде әдіске айналып, ал кейде әдіс басқа бір жағдайда материалды өткенде методқа айналуы мүмкін.
Оқыту үрдісінде қолданылатын методтар мен әдістердің арасындағы өзара байланыстылық бар. Дидактика оқыту методы мен ғылыми таным методын тығыз бірлікте қарастырады. Өйткені оқыту ісі оқушының танымдық іс-әрекетіне, тікелей байланысты, сол арқылы жүзеге асырылады, олай болса, оқыту әдісі - жалпы таным әдісінің бір бөлігі, ал таным әдісі - философияның әдіснамалық ғылыми негізі. Әдіснама құрылысты білдіруге бағыт береді, ол - дүниетану үрдісі. Оқыту әдісі де танымдық мақсатты шешуге қызмет етеді, олай болса, ол да ғылыми таным әдісі сияқты логикалық ойлаудың талдау мен синтезі, қорытындылау мен дерексіздендіру бірлігі.
Оқыту әдісі - оқушылардың ғылыми-зерттеу әдісін түсінуге, керекті әдебиеттерді пайдалана білуге, байқампаздыққа, зертханалық сынақтәжірибе қою техникасын меңгеруге үйретеді.
Педагогикалық технология - оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру тәсілдерінің жиынтығы немесе мұғалімнің нақты іс-әрекетіне байланысты және алдына қойған мақсаттарға жетуіне бағытталған белгілі ретпен орындалатын іс-шаралар. Педагогикалық технологияның өзіндік ерекшелігі бар, яғни қойылған мақсатқа жету мүмкіндіктеріне кепілдік беретін оқыту процесін құрастыру және оны жүзеге асыру [8,9].
Оқушылардың білім қоры артқан сайын, іскерлігі мен жұмыс дағдысы жетілген сайын, оқыту әдістері де жетіле түседі және олардың түр-түрі қолданылады. Оқыту үрдісін жетілдіре түсудің негізгі бағыты - оқушылардың сабаққа белсенділігін арттыру, олардың өз бетінше жұмыс істеу қабілетін көтеру, өз беттерінше білім алуға талаптарын дамыту мен нығайтуды көздейді. Оқыту әдісін дамытуға әрбір қоғамдық формацияларда үлкен мән беріп, өзгеріске ұшырап, қоғамның дамуына қарай қызмет етіп келеді, ол өз алдына бір мәселе.
Химияны оқытуда оқушылардың меңгерген теориялық білімін зертханалық және сарамандық жұмыстармен байланыстыра бекітудің маңызы өте зор. Себебі оқушының теориялық білімі зертханалық тәжірибелер арқылы бір зат екінші затпен қосылғанда қандай заттар түзілетінін, нәтижесінде байқалатын құбылыстың химиялық мәнін түсінуге қызмет етсе ғана сақталады. Сондай-ақ, тәжірибелер теорияның негізін, мазмұнын ашуда тиімді. Оқушыларды да химия пәніне аса қызықтыратыны - қызықты, сиқырлы тәжірибелері.
Оқушылардың сабақта алған теориялық білімдерін, біліктілік пен дағдыларын тереңдету және жетілдіре түсу мақсатында олардың практикалық жұмыстарының маңызы ерекше.Сондықтанда, еліміздің болашақ ұрпақтарына заманымыздың талабына сай сапалы білім беру жүйесі дамып келеді.
Қазіргі оқытудың қалыптасқан дәстүрлі әдістері оқытушы мен оқушылардың қызметінің сыртқы белгілеріне қарап анықталып, білім көздері бойынша жіктеліп жүр.
1. Сөздік әдістер - оған мұғалімнің әңгімесі, түсіндіруі, әңгімелесіп-кеңесуі, баяндап беруі, дәріс, кітаппен жұмыс кіреді де сөздік әдістер тобына бірігеді.
2. Сезімдік қабылдау немесе көрнекілік әдістер - тәжірибелер, кестелер, сызбанұсқалар, модельдер, диапозитивтер, кино-фильмдерді көрсету, заттардың үлгісін, жинақтамаларын көрсету, өндірістік құбылыстар мен үрдістерді бақылау, танымжорық-саяхатқа шығу көрнекі әдістер тобына бірігеді.
3. Оқытудың сарамандық әдістер тобына - зертханалық тәжірибелер, сарамандық сабақтар, сан және сапалық-сынақтәжірибелік есептер шығару, аспаптар құрастыру, сызбанұсқа, диаграммалар әзірлеу, графиктер сызу, оқу-тәжірибе үлгісіндегі сарамандық жұмыстар, жаттығулар орындау, т.б. жатады.
Барлық әдістердің негізі - мұғалімнің сөзі - білімнің көзі. Сондықтан барлық әдістер бірімен-бірі ұштасып, тығыз байланыста қолданылады. Көрнекі құралдарды пайдалану, тәжірибелер көрсету, сарамандық сабақтарды жүргізу мұғалімнің түсіндіруі, әңгімелесуімен қатар жүреді [10,11,12].
Сөз-көрнекі-сарамандық әдіс. Бұл әдістің негізгі мақсаты - оқушылардың сарамандық іс-әрекетін дұрыс ұйымдастыру. Бұған негізінен оқушылар сынақтәжірибесі, зертханалық тәжірибелер, сарамандық сабақтар, сынақтәжірибелік есептер шығару, сан есептері мен жаттығулар орындау; кітаппен жұмыс. Мұның бәрі - оқушылардың өздігінен орындайтын жұмыстары. Химиялық сынақтәжірибе құбылыстардың сырын ашудың негізгі құралы. Құбылыста ешбір жұмбақ, жасырын сыр жоқ екеніне, олар да табиғи заңға бағынатындығына, ол заңдарды білу химиялық өзгерістерді адамның сарамандық іс-тәжірибелерінде кең пайдалануға мүмкіншілік туғызатындығына көз жетеді. Сынақтәжірибе - оқыту үрдісінде теорияның тәжірибемен өзара байланысын іс жүзіне асыратын, білімді сенімге айналдыратын өте маңызды құрал.
Сынақтәжірибе оқушылардың білімін, іскерлігін және алған дағдыларын тексерудің әдісі ретінде де қолданылады. Сонымен қатар ол оқушылардың бақылаушылық, ізденушілік қабілетін дамытады, білімді іс жүзінде қолдана білуге тәрбиелейді. Сынақтәжірибе химия сабағында, сарамандық сабақтарда дәлелдеу және тексеру құралы ретінде де пайдаланылады. Көпшілік жағдайда оқушылар заттың құрамы мен қасиеттері жөнінде салыстыру мәліметтеріне сүйене отырып, заттарды бірінен-бірін ажырату, қорытынды жасауға мүмкіндік алады. Орта мектепте химиялық сынақтәжірибенің төрт түрін қолданады бұлардың әрқайсысының өзінше методикалық тәсілдері, оған сай мақсаттары бар:
1. Көрсетілім тәжірибелері
2. Зертханалық тәжірибелер
3. Сарамандық сабақтар.
4. Аралас типті сынақтәжірибелер (сынақтәжірибелік есептер шығару, практикумдар өткізу)
Көрсетілімді тәжірибелер көрсетудің мақсаты белгілі құбылысты дәлелдеп түсіндірумен қатар мектепте бар техникалық құралдарды барынша мақсатты пайдалану. Бұл оқушыларға өтілген химиялық құбылыстардың мәні мен сыртқы көрінісін айқын және көрнекі түрде көрсету. Мұғалім көрсеткен тәжірибелерді байқай отырып, оқушылардың құбылыстың мәнін түсінумен қатар, аспап құрылысы, оның бөлшектерінің орналасуы, жеке жұмыстарды орындау реті, жұмысты дұрыс істеу мен құрал-жабдықтарды дұрыс қолдана білу жөнінде түсінік алады.
Мұғалімнің іс-әрекеті оқушыларды өзіне тартады, оқушылар бақылаған тәжірибені мұғалім істегендей етіп орындауға тырысады. Міне, сондықтан қандай сынақтәжірибе болса да барлық жағдайда алдымен көрсетілімді тәжірибе көрсеткен тиімдірек, өйткені оқушылар оны бақылай отырып, өз беттерінше жұмыс істеуге қажетті кейбір жұмыс әдістерін үйренеді. Бұдан курстың барлық тарауларында көрсетілімді тәжірибелер көрсетіп, зертхана және сарамандық жұмыстарды бастаған жөн деген ой тумаса керек. Жеңіл тәжірибелерді оқушылар алдын ала көрсетілімді тәжірибелерсіз-ақ қиналмай орындайды [13,14,15].
Тәжірибелерді қалай болса солай, олақ, үстірт көрсету оқушылардың ынтасын түсіреді, онда олар зертханалық тәжірибелерге, сарамандық сабақтарға немқұрайлы қарайды, пәнге қызығушылығын төмендетеді. Сақтық шараларын бұзуға мәжбүр етеді.
Көрсетілімді тәжірибелер қаншама түсінікті көрнекі болғанымен оқушылардың өздері жасаған тәжірибесіне жетпейді. Зертханалық жұмысты оқушылар сабақ үстінде мұғалімнің нұсқауы бойынша оқулықтағы тәжірибе сипаттамасына сәйкес немесе ауызша түсіндіру, жазбаша нұсқауды пайдалана отырып орындайды. Сондықтан да оқушылар өздері жасайтын тәжірбиенің мақсатын анық білулері керек. Зертханалық жұмысты оқушылар жеке немесе топ бойынша орындауына сәйкес нұсқаулар берілуі керек.
Мектеп бағдарламасында жеке тақырыптар бойынша міндетті сарамандық сабақ өткізу қарастырылған, олар оқулықтың соңында берілген. Сарамандық сабақтың мақсаты - химиялық сынақәжірибе жасау мен заттарды қолдана білу жөнінде оқушыларды дағдыға үйрету, оны жетілдіре түсу, пысықтай түсу және алған дағдыларды тексеру. Сарамандық сабақты орындаған кезде оқушылар жаңа білім алады және алған білімдерін нақты сарамандық міндеттерді шешуге қолданады.
Әрбір сарамандық сабақтың мазмұнын жоспарлағанда мұғалім бағдарламаға сәйкес оқушыларға берілетін сынақтәжірибелік дағдылардың түрлерін еске алуы керек және оқушылар қандай жаңа білім алатынын, сол сабақта қандай сарамандық дағдылар үйретіліп жетілдіріле түсетінін алдын-ала белгілеуі қажет.
Сарамандық сабақ бағдарламасын ойдағыдай орындау үшін оқушылар реактивтердің, ыдыстар мен көмекші құрал-жабдықтардың қажетті түрлерімен қамтамасыз етілуі керек.
Эксперимент (сынақ-тәжірибелік) есептер шығару. Мұның зертханалық тәжірибелер мен сарамандық сабақтардан негізгі айырмашылығы - оқушылар өз беттерінше орындайды.
Зертханалық немесе сарамандық сабақтарды орындағанда оқушылар мұғалімнің басшылығымен жазба ережелер мен нұсқауларды пайдаланса, ал сынақ тәжірибелік есептерді шығарғанда олар әрбір химиялық сынақтәжірибенің ерекшеліктерін өздері ойлап тауып, белгілі бір жоспарын жасап орындауы тиіс. Мұғалім оқушылардың жұмысын мұқият бақылап, тиісті жерінде көмек көрсетеді. Сарамандық сабақ жүйесінде сынақтәжірибелік есеп шығару ерекше орын алады. Сынақтәжірибе есептерін өздерінің шығару ерекшеліктеріне қарай бірнеше типтерге бөледі. Кейде мұғалімнің үлкен тақырыпты өткеннен кейін оқушылардың алған білімін соған сай іскерлігі мен дағдысын тексеруге арнауы мүмкін.
Жалпы айтқанда, химия сабақтарының мақсаты химиялық теорияларды, заңдарды бағдарламада көрсетілген іскерлік пен дағдыны қалыптастыру болып саналады. Мұндай іскерліктер мен дағдылар қатарына химиялық-сынақтәжірибелер, сарамандық мазмұндағы есептерді шығару, құбылыстарды бірінен-бірі ажырата білу, талдап жаза білу, т. б. жатады. Сондықтан сарамандық іскерлік пен дағдыны қалыптастыру сабағының негізгі бөлігін зертханалық - сарамандық жұмыста, сынақтәжірибелік есептерді шығару құрайды. Ал сарамандық іскерлік пен дағдыны қалыптастыру сабағының маңызды бөлігіне ұсынылған жұмысты орындау үлгісін мұғалімнің оқушыларға өзі көрсетуі немесе белгілі нұсқауға сәйкес өздерінің орындауы жатады.
Қорыта келгенде оқыту әдісі, сабақ беру әдісі және оқу әдісі деген біріне-бірі жақын ұйымдардың заңдылықтарын саралауды керек етеді. Оқыту әдісі - (оқытудың жалпы әдісі) белгілі бір көлемдегі дидактикалық міндеттерді ұштастыру арқылы жүзеге асыратын мұғалім мен оқу әдістерінің белгілі түрде ұштастырылуынан немесе мұғалім мен оқушылар тобының жалпы метод шеңберіндегі өзара қимылынан тұрады, ол оқушылардың дамуын және дүниеге көзқарасын қалыптастырады. Сабақ өту әдісі - жалпы әдіспен және дидактикалық міндетпен байланысты сабақ өту ережелерінің жиынтығы. Бұл жүйе оқушылар мен мұғалімнің өзара қимыл түрін қажет етеді, мұғалім жалпы педагогикалық және дидактикалық ұстанымдарға сәйкес оқудың нақты кезеңіндегі оқушының танымдық қызметін басқару тәсілі ретінде қолданылады [16,17,18].
Химия пәні бойынша оқу бағдарламасында көрсетілген меңгерулеге тиісті білім. Химияны мектепте оқыту әдістемесі педагогикалық ғылымдар жүйесінің бір тармағы:
а) мектептегі химия пәнінің оқу бағдарламасы мен оқулықтың мазмұнын
б) оқушыларға химиялық білімдер мен дағдылардың жүйесін ұғындырудың тиімді.
Химияны оқыту процесі нәтижелі болуы үшін, оқушылардың логикалық санасы. Химиялық оқу экспериментінің психологиялық-педагогикалық қырларын анықтап алудың маңызы зор. Прогресшіл педагогтар дидактика мәселелерін жетілдіре келе, оқыту процесін материалды
оқушыларға жан-жақты терең, тиянақты білім беруде көрнекті құралдарды пайдаланудың маңызы ерекше. Химиялық эксперимент танымның сезімдік формаларының күшті құралына жатады. Құбылыстарды бақылау - алғашқы эксперименттік танымдық процесс. Қазір дидактикада мұғалім өзінің жұмысында үнемі ескеріп отыруы қажет бақылаулардың мынадай түрлері бар:
1. берілген экспериментті демонстрациялау және болжамдарды тексеру барысында байланыс жүргізу;
2. жоспарлы және ұйымдасқан сипатта болу қажет.
Әрбір мұғалімнің өзінің күнделікті жұмысы барысында осы екі ерекшелікті жүйелік амалдарын, олардың ішінде жүйені субоптималдандыру қағидаларын және жүйе қызықты тәжірибелер; демонстрациялық эксперимент; химиялық практикум; зертханалық жұмыстар; эксперименттік есептер; ғылыми эксперименттің негізі. Эксперименттік есептерді теориялық материалдың көп бөлігін өткеннен кейін шығару керек.
Оқу әдісі - оқушының оқу-танымдық қызметінің тәсілі ол сабақ өту әдісі мен шартты ережелер жинағы, ол мұғалім хабарлап, оқушылар қабылданған мақсатқа бейімделген оқу-әдістерінің жүйесі арқылы жүзеге асады [2,20].
Эксперимент есептер шығару барысында:
оқушылардың химия пәніне қызығушылығы артады;
әр түрлі ертінділер дайындай біледі;
практикалық жұмыс жасауға дағдыланады;
химиялық формулаларды есеп шығаруда қолдана біледі;
эксперименттік есептер шығарып, қорытынды жасауға дағдыланады;
ерітінділерді тұрмыста дұрыс қолдана біледі.
Көптеген химиялық заттармен жүргізілген химиялық эксперименттік есептердің көмегімен оқушылар құбылысты терең түсіне алу мүмкіндігіне ие бола алады. Бұндай эксперименттер оқушылардың қызығушылықтарын арттырып, ,ұзақ уақытқа дейін таңданыс тудырады. Өтілген материал жөнінде көрнекі демонстрациялар оқушыларда жағымды эмоционалды әсер қалдырады.
Демонстрациялық тәжірибелердің жиі, әрі көп мөлшерде өткізілуі, мұғалімнің пән бойынша жұмыс темпін жоғарылатуы мақсатында болады, әсіресе егер сынып өтілуі тиіс материалдан қалып келе жатса. Мұғалім экспериментінің оқушы экспериметінен екі есе жоғары болатыны белгілі. Сонымен қатар, психологтардың және тәжірибелі мамандардың бақылауы бойынша сабақтың жылдам өтілу темпі оқушылардың қабылдауына кері әсер ететіндігін көрсеткен, оқушылардың зейіндері жан- жақты болып, ойларын жинақтауы төмендейді. Сондықтан, барлық курсты тек бір ғана эксперименттік есептер шығару кезінде көрсетіп кетуге болмайды: оқу жоспары бойынша осы курсқа бөлінген уақыт оқушыларға пәнді меңгеруге қажетті экспериментті түсіндірулеріне мүмкіндік бермейді. Тәжірибені орындау реактивтердің аз мөлшерінде жүргізілетін болса, немесе күтілген нәтижелерді бермесе, немесе реакция жүрмеген жағдайда демонстрациялық эксперимент қойылады.
Өнім алынатын тәжірибелер, мысалы, егер нәтижесінде кішкене металл бөлінгенін алу мақсаты қойылған болса, алюмотермиялық реакцияларды сынауықта жүргізуге болмайды. Жанып жатқан бензинді өшіру үшін жеткілікті мөлшерде газ болу керек, күкіртті газды жағу үшін де белгілі мөлшерде ғана газ алу керек. Міне осындай жағдайлардың бәріне демонстрциялық эксперимент қою дұрыс болады. Сыныптық фронтальді жұмыс қатарына күкірт қышқылын контактілі әдіспен алу, тұз қышқылын марганецтің қос тотығымен тотықтырып хлор алу, аммиактың оттегінде жануы, азот қышқылын селитрадан алу, тағы да басқа эксперимент түрлерін кіргізуге болмайды.
Эксперименттік есепті шығаруда тәжірибені жүргізуге реактив мөлшері аз, құрылғылар жетіспеген жағдайда, өтілетін материалды оқушылар терең түсінулері үшін мұғалімдер демонстрациялық тәжірибелерді қоюға мәжбүр болады. Сонымен қатар химиялық демонстрациялық эксперименттер келесі талаптарға сәкес болулары қажет:
көрнекі болу ( демонстрациялық столда болып жатқан барлық құбылыстар оқушыларға жақсы көрінуі керек);
жұмысты орындау техникасы қарапайым әрі түсінеуге жеңіл болуы;
нәтижелер теориялық фактілерге сай болуы;
оқушылар эксперименттің құрамын түсінуі үшін эксперимент алдын ала мұғаліммен тексеріліп, дайындалған болуы;
қауіпсіз болуы керек.
Эксперименттік есептерді шығаруда практикалық жұмыстардың педогогикалық эффективтілігі, оның білімге, эксперименттік біліктілік пен дағдыға оң әсер етуі - эксперименттің жүргізілу техникасына байланысты. Бұның астарында арнайы демонстрациялық экспериментте қолдануға арналған приборлар мен құрылғылардың экспериментте қолданудағы сәйкетігі жатыр, мұғалім кабинеттің жабдықтарын, әр приборды бөлек - бөлек қарастырып, демострациялау техникасын қайталап отыру қажет. Соңғысы демонстрацияны өткізу процесіндегі аппараттар мен құрылғыларды дұрыс қолдануға негізделеді, экперимент нәтижелілі, әрі көрнекі болуын қамтамасыз етеді.
Эксперименттік есептер шығару әдістемесі - демонстарияның эффективтілігі, оның оқушылармен жақсы, терең түрде қабылдануындағы іс- әрекеттің үйлесімділігі. Демонстрацияның әдістемесі мен орындалу техникасы өзара тығыз байланысты, әрі демонстрациялық эксперименттің технологиясы болып табылады. Эксперименттің есептерді шығару барысында жүргізудегі ескеру қажетті маңызды нәрсе: әрбір тәжірибені орындау техникасы тұрғысынан тексеру, реактивтердің сапасын, құралдар мен құбылыстардың оқушыларға көрнекі екенін және қауіпсіздігін тексеру [21,22].
Кей жағдайда демонстрациялық столға екі құрылғыны - бірі тәжірибе жасауға дайын құрылғы, екіншісі осы құрылғының жинақталмаған түрін қою дұрыс болады. Бұл оқушыларға құрылғының қасиетін, мүмкіншілігін жақсы түсінуге көмектеседі. Әрбір нәтижесіз қалған демонстрациялық эксперимент мұғалімнің оқушылар алдындағы беделіне кері әсер ететенін есте сақтау керек
4.1 Химиялық эксперименттерді жүргізуде топтап (ұжымдық) оқыту
технологиясының тиімділігі
Қазіргі уақытта педагогика ғылымында технологиялық тәсілге қызығушылық арта түсті. Өсіп келе жатқан ұрпақты әлеуметтік тәрбиені меңгеруге дайындау сапасын жоғарылату мақсатында педагогикалық технологияларды пайдалану талпыныстары көптеген педагогтар мен тәжірибелі мұғалімдердің оқыту және тәрбиелеуді жүйелі, тиімді, процессуалды ұйымдастыруға деген ұмтылыстарынан туындады.
Қазіргі таңда әрбір білім алушыға жеке тұлға ретінде қарап, оның өзіне тән санасы, еркі, өзіндік іс-әрекет жасай алатын ортасы барын ескере отырып, оның білімге, ғылымға деген ынтасын арттыру, ақыл-ой қабілетін, диалектикалық дүниетанымын, өмірлік мақсат-мүддесін айқындауға, жеке басының қасиеттерін дамытып, қоғам талабына сай іске асыруға ықпал ету оқу-тәрбие процесінің негізгі арқауы болып табылады.
Қазіргі таңда 500-ге жуық педагогикалық технологиялар бар. Алайда, осы технологиялардың барлығын химия пәнін оқытуда қолдануға бола ма? Әрине, жоқ.
Химия курсында қолданыс тапқан, әдістемелік жағынан зерттелген 10 технология бар. Уақыт алдыға жылжыған сайын сабақ үрдісін жетілдірудің жолдары мен әдістері үнемі өзгеріп, жаңарып отырады. Мұны өмірдің өзі дәлелдеуде. Уақыт талабына сай жан-жақты білімді азаматтар тәрбиелеп шығару ұстаздардың алдында тұрған үлкен міндет екені кімге де болсын аян. Сондықтан біздер бұл мәселеге ерекше көңіл бөлуіміз керек. Сонда ғана бүгінгі егеменді елімізде азамат тәрбиесі өз нәтижесін көрсете алады. Мұғалімдер еңбегінде оқыту шеберлігі, әдіс-тәсілдерді ұтымды қолдана білу талабы күшеюге тиіс. Мұғалім әрбір сабақта теориялық және қолданбалы білімдер мен әдістерді тиімді пайдаланып, озат тәжірибелерді тез игеріп, шығармашылықпен жұмыс жүргізсе, сабақтың саналығы да үнемі артып отырған болар еді. Қысқарта айтқанда, оқыту барысында озат тәжірибелер, тиімді әдіс-тәсілдерді пайдаланып сабақ өткізудің ең жаңа түрлерінің бірі - топтық, ұжымдық оқыту әдісі жайлы баяндап, оны іс-тәжірибемде қолдандым. Соңғы жылдары еліміздің түкпір-түкпірінде әлі де болса мұғалімдердің тәжірибесіне кеңінен тиімді оқытудың негізгі бір саласы - оқушылардың ұжымдық білім тану еңбегін ұйымдастыру.
Топтап оқыту технологиясының негізін 1918 жылы А. Г. Ривин салған, теориялық негізін жасаған В. К. Дьяченко. В. К. Дьяченконың айтуынша осы технологияның құрылымы әр түрлі формада болуы мүмкін: топ, жұп және дербес. Мұнда топтап оқыту басым болады. Топтап оқыту тәсілін сынып-сабақ, дәріс-семинар, деңгейлеп оқыту, жобалау әдісі және т.б., яғни оқу процесінің барлық түрінде қолдануға болады. Топтап оқытудың тағы бір ұтымды жері, мұнда дербес оқытумен де, ұжымдық оқытумен де ұштасып жатыр. Екі озық технологиялық элементтерін әр уақытта іске асыруға болады.
Топтап оқыту технологиясының мақсаты:
Оқу процесінің белсенділігігін қамтамасыз ету;
Пән мазмұнын жоғары деңгейде меңгеруге жету.
Топтап оқыту технологиясында іс-әрекет ұжымда өтетін болғандықтан оқушының дамуына елеулі ықпал етеді. Топтағы іс-әрекет оқушылардың бір-біріне қол ұшын беруге, жалпы мақсатты сезінуге, атқаратын міндеттерді ұтымды бөлуге және бақылауға мүмкіндік береді. Топтағы қарастырылған шешім бүкіл сыныпта талқыланады, шешімдер басқа топтарда алынған нәтиежелермен салыстырылады. Оқытудың бұл формасы оқушылардың дербестік ерекшеліктерін ескереді және ұжымдық танымдық әрекеттің пайда болғанын көрсетеді. Демек, бұл технологияның концептуалдық негіздерін былай деп тұжырымдауға болады:
топтағы оқушылар өзара білімдерін байытады;
оқу-танымдық процесті белсендіру үшін бірге атқаратын іс-әрекетті ұйымдастырады;
іс-әрекет тәсілін таңдайды;
өзара тәуелділік қатынаста болады.
Топтап оқыту технологиясын қолданып сабақ өткізу үш кезеңнен тұрады: топтық тапсырманы орындауға дайындық, топтық жұмыс, қорытынды бөлігі. Әр кезеңнің өзінің құрылымдық элементтері бар. Осы технологияның жалпы құрылымын былай көрсетуге болады:
1. Топтық тапсырманы орындауға дайындық:
танымдық мақсат қою;
жұмыс орындау тәртібі туралы нұсқау;
дидактикалық материалды әр топқа бөліп беру.
2. Топтағы жұмыс:
тапсырмамен танысу, топ жұмысын жоспарлау;
топ мүшелеріне жеке-жеке тапсырма беру;
тапсырманың дербес орындалуы;
дербес орындалған тапсырмаларды топтап талқылау;
топқа тапсырылған тапсырманы жалпы талқылау және қажет болса толықтыру, анықтау, талдап қорыту;
топтық тапсырманың орындалуын қорыту.
3. Қорытынды бөлігі:
топта орындалған жұмыстың нәтижесін айту;
танымдық мақсаттарды талдау, рефлексия;
топтың жұмысы туралы жалпы қорытындылау;
бір-бірімен іс-әрекет тәсілдерімен алмасу, нәтижесінде әртүрлі проблеманы шешу:
оқушылар бірігіп іс-әрекет атқарғанда өзара түсіністіктің болуы;
рефлексия, әр оқушы өзінің әрекетіне баға беріп, қате болса жалпы әрекетке түзеулер енгізу;
Мұғалім мынадай ұйымдастыру мәселелерін шешеді:
топтың құрамын анықтау, 2 оқушы кейде 4-5оқушы болуы мүмкін;
топты нақты тапсырмамен қамтамасыз ету. Оның мақсаты - топ жұмысын басқару, себебі мұғалім әр топпен тұрақты жұмыс істеуі мүмкін емес;
топтың жұмыс істеу уақыты белгіленеді (қалып қою немесе алға кетуі де мүмкін, сондықтан қосымша вариант ойластырылады);
жұмыс істеу реті жасалынады оқушыларға ол таратылады;
зертханалық жұмыстар үшін арнайы стол және жабдықтар дайындалады;
теңдеу және есепке алу жүйелері жасалынады
тапсырмалар дайындалады.
Топтап оқыту технологиясы химия курсында жиі қолданылады. Алдыңғы қатарлы педагог-методистер бұл технологияны жан-жақты пайдаланып, оқу процесінің барлық құрылымында жүзеге асыруда [23,24].
6.1 Химиялық эксперименттің оқушылардың білімін жетілдірудегі ролі және маңызы
Химиялық эксперимент-химияға қызығушылықты арттырып,өзін-өзгілікті қалыптастырады,яғни экспериментті орындау процесі кезінде оқушылар жұмыстың практикалық біліктілігіне қол жеткізіп қана қоймай, өз білімін шығармашылық түрде игеру мүмкіншілігіне ие болады.
Химиялық эксперимент оқушылардың ойлануын, біліктілігін, практикалық іскерлігін арттырады, оны алынған нәтиженің дұрыстылық критерийі ретінде қарастыруға болады.
Эксперимент жиі жағдайда қабылдаудың негізі болып келеді,онсыз продуктивті ойлану іскерлігі жүрмейді. Ойлауды дамытуда экспериментпен,практикамен біріге отырып, маңызды ролді теория алады.
Химиялық эксперименттің негізгі қасиеті әрбір ғылыми түсінік логикалық түрде қойылған тапсырмадан көрініп,практикалық түрде меңгерілуі керектігінде. Химиялық эксперимент-химияға қызығушылықты арттырып,өзін-өзгілікті қалыптастырады,яғни экспериментті орындау процесі кезінде оқушылар жұмыстың практикалық біліктілігіне қол жеткізіп қана қоймай,өз білімін шығармашылық түрде игеру мүмкіншілігіне ие болады. Химиялық эксперимент оқушылардың ойлануын,біліктілігін арттырады,оны алынған нәтиженің дұрыстылық критерийі ретінде қарастыруға болады.Эксперимент жиі жағдайда қабылдаудың негізі болып келеді,онсыз продуктивті ойлану іскерлігі жүрмейді.Ойлауды дамытуда экспериментпен,практикамен біріге отырып, маңызды ролді теория алады.
Химияны оқытудағы химиялық эксперменттің маңызы өте зор. Негізінде химимялық эксперимент: демонстрациялық столда мұғалім жүргізетін- демонстрациялық экспериментке және оқушы оқушы өздігінен жүргізетін практикалық, зерханалық эксперименттік жұмыстар - оқу эксперименті болып бөлінеді. Сондай- ақ , эксперименттің тағы бір түрі ол- ойша эксперимент(мысленный эксперимент).
Xимиялық оқу экспериментінің түрлері :
* демонстрациялық эксперимент;
* зертханалық тәжірибелер;
* зертханалықжұмыстар;
* сарамандық жұмыстар;
* эксперименттік практикум;
* үй эксперименті.
Химиялық эксперименттерді мүмкіндігінше жиі жүргізіп отыру оқушыны өз бетінше жұмыс жасауға тәрбиелейді, оның бойында эксперименттік білік пен дағдының қалыптасуына үлкен септігін тиізеді. Эксперименттік білік пен дағдының қалыптасуының өзі оқушының өздік жұмысының қайнар көзі. Экспериментті оқушы өзі жүргізуі үшін ол химиялық ыдыстармен, приборлармен, реактивтермен дұрыс жұмыс жасай білуі керек, ол үшін ең алдымен төмендегідей қарапайым іс-әрекеттерді және операцияларды жасап үйреніп, машықтанулары керек: сүзу жұмыстары: сүзгі қағазын дайындау, оны құйғыға орналастыру ережелері, құйғыны штативке орналастыру, сүзгіге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жаңа үшінші мыңжылдықта алдыңғы қатарлы өркениетті елдермен қатар Қазақстан ғылым мен білімді әлемдік деңгейде, ұлттық ерекшелікке сай үйлесімді дамыту жолдарын қарастыруда. Қазақстанның болашақ дамуына арналған Қазақстан-2030 бағдарламасында тәуелсіз мемлекет құруда еліміздің әрбір азаматы өзінің қоғамдағы алатын орнын саналы түсінуі және ел экономикасының бүгінгі сұранысына жауап бере алатын тәрбие, білім алуы қажеттігіне баса назар аударылған.
Бұл міндеттердің шешілуі оқу үрдісінде оқушылардың танымдық ізденімпаздығының қалыптасуына тікелей байланысты.
Қоғам сұранысына сай, жоғары сынып оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастыру мәселесі үшін химия сабақтарында олардың танымдық ізденімпаздығын дамытуға бағытталған шығармашылық сипаттағы тапсырмалар жүйесін жасаудың мәні зор. Қазіргі таңда оқыту үрдісін жоспарлау, қолдану және бағалаудың тиімді әдістерін ұсынушы жаңа педагогикалық түрлері көп. Олардың негізгі мақсаты - білу өз бетінше дами алатын жеке адамды қалыптастыру қоғамдағы әлеуметтік терең өзгерістер өмірден өз орнын таба алатын, қиындықтардан қорықпай, оны шешудің тиімді жолдарын табатын білікті, іскер, шешімді тұлғаларды қажет етіп отыр. Ол үшін оқушы білімді өз бетімен алып, шығармашылықпен істей алатын оқу үрдісі қажет.
Сабаққа қойылатын қазіргі талаптар мұғалімнен зор шеберлікті қажет етеді. Мұғалім сабақ үрдісінде материалды дайын күйінде бермей, оқушы ізденісіне жол ашатындай әдіс-тәсілдерді таңдап алуы қажет. Сонда ғана оқушы шын мәнінде өзіндік ойлау қабілеті бар жеке адам болып қалыптасады.
Эксперимент есептерді шығару барысында ұлы ойшыл, қытай философы Конфуцийдің Естігенді ұмытамын, көргенді есте сақтаймын, ал өз ақыл-ойыммен істеген ісімді түсінемін деген даналық сөздерін мақсатқа ала отырып эксперименттік есептерді шығару сабақтарда оқушылардың танымдық біліктерін дамытуға бағытталған әдіс-тәсілдерді пайдаландым. Ұсынылып отырған дипломдық зерттеу қазіргі қоғамдағы маңызды педагогикалық және жоғары тәрбие беру проблемаларының бірі ретінде танылатын эксперименттік есептерді химия сабағында қолданудың мәселелерімен тікелей байланысты. Сондықтан бұл еңбекте бүгінгі күнге дейін әлі шешімін таппаған эксперименттік есептер шығару арқылы білім деңгейін жоғарылату мазмұнын зерттеп, оның тиімді жақтарын ұсыну мақсатында қарастырылып отыр [1].
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүкіл дүниежүзілік білім беру кеңістігіне кіру мақсатында қазіргі кезде Қазақстанда білімнің жаңа жүйесі құрылуда. Бұл үрдіс педагогика теориясы мен оқу-тәрбие үрдісіне нақты өзгерістер енгізумен қатар елімізде болып жатқан түрлі бағыттағы білім беру қызметіне жаңаша қарауды, қол жеткен табыстарды сын көзбен бағалай отырып саралауды, жастардың шығармышылық әлеуетін дамытуды, мұғалім іс-әрекетін жаңаша тұрғыда ұйымдастыруды талап етеді.
Елбасымыз Н. Назарбаевтың Қазақстан-2030 Қазақстан халқына арналған Жолдауында Біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп, кемелденеді, біздің балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар қазақ, орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгереді, олар бейбіт, абат, жылдам өркендету үстіндегі, күллі әлемге әйгілі әрі сыйлы өз елінің патриоты болады деп көрсетілгендей, ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш - білімге тән. Жас мемлекетіміздің болашағы - бүгінгі мектеп оқушылары. Оларға бірдей талап қойып, олардың табиғи қабілеттерін, нақты мүмкіндіктерін анықтап, соған негіздеп оқыту - бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Оқушыларды сөйлеуге, өз ойларын жеткізе білуге, пікір таластыруға тек тестік бақылау кезінде емес, оқыту барысында, күнделікті сабақта, тіпті сабақтан тыс жұмыстарда да (үйірме, факультативтік сабақ, т.б.) қалыптастырып үйрету қажет. Ұстаздың рөлі тек емтихан алып, баға қоюмен шектелмейді, сабақты бере білу мен оқушыларды еңбекке баулып, тәрбиелеу және пәнге қызығуын арттырумен айқындалады. Ал оқушы білімнің сапасы - мұғалім білімділігі мен біліктілігінің, іскерлігінің айнасы, нарық заңдылығына сүйенсек, кез келген өнімнің сапасын өндіруші емес, оны тұтынушы анықтауы, бағалауы қажет. Сондықтан мұғалімнің берген білімін оның өзі емес, басқалардың бағалағаны жөн.
Қазіргі оқытудың ең маңызды міндеттерінің бірі - жұмысты орташа оқитын оқушыға бағдарлаудан бас тарту да, әр тұлғаның ұтымды дамуына жағдай жасау болып табылады. Білім мен біліктің жиынтығы ғана маңызды емес, ең маңыздысы оқушыларды өздігінен білім алуға, шынайы өмірді қайта құруға, оны белсенді пайдалана білуге үйрету екені белгілі. Осыған байланысты алған білімін түсіну проблемасы ерекше көкейтесті болып отыр.
Дидактикалық әдебиетте оқушылардың шығармашылық ойлау қабілеттерін дамыту білімді түсінуін қалыптастыру шарттарының бірі ретінде көрсетілген. М.Н. Скаткин мен И.Я.Лернер: білімді түсіну оны дәстүрлі емес жағдайда қолдана білуден, эксперименттік есептерді шығарудан көрінеді, -- деген болатын. Осы орайда, эксперименттік есептерді оқушылар жүйелі түрде шығарып отыруы қажет екенін бұл авторлар атап көрсетеді, сонда ғана олардың білімдері берік болады. Химияны оқыту әдістемесінде ( С.Г. Шаповаленко, Ю.В. Ходаков, М.Я. Голобродько, В.Н. Давыдов, Н.А. Титов, П.А. Оржековский) оқушылардың шығармашылық қызмет тәжірибесін қалыптастыруға арналған бірқатар зерттеулер бар. Бұл үшін негізгі құрал ретінде эксперименттік есептер қолданылады. Әдістемеде төмендегідей көзқарас кеңінен тараған: эксперименттік есептерді шығару үшін ең қажетті шарт оқушылардың берік, өздері түсінген білімдерінің болуы (Р.Г. Иванова, А.Г. Иодко және т.б.). Алайда, оқушылардың білім сапасын арттыру үшін химиядан эксперименттік есептердің бүгінгі күнге дейін ролі зерттелген жоқ.
Сонымен, дидактика ғалымдардың атап көрсеткеніндей білімді түсінуі үшін эксперименттік есептердің мүмкіндіктері мен осы мүмкіндіктерді жүзеге асыруға арналған химияны оқыту әдістемесінің теориясында зерттеулердің болмауы арасында қайшылық қалыптасып отыр [2].
Бұл зерттеудің басты мәселесі химиядан эксперименттік есептерді шығару арқылы оқушылардың білім деңгейін жоғарылатуға ықпал ететін педагогикалық жағдайларды анықтау болып табылады.
Зерттеу мақсаты: Химиялық эксперименттер арқылы, эксперименттік есептер шығару арқылы оқушылардың білім деңгейін жоғарылату; оқу-танымдылық қызметін ынталандыру-дәлелдеу (мотив); оқу-танымдық процессінің тиімділік қызметін бақылау және өзіндік бақылау; оқу-танымдылық процессін ұйымдастыру жәңе іске асыру қызметі.
Орта білім беруде химиялық эксперименттерді жүргізуде әдістемесін ұсыну; зерттеуге байланысты ұсыныстар мен әдістемесін педагогикалық эксперименттен өткізу, қорытындысын жасау;жаратылыстану ғылымдарының өзара байланысуы арқылы туындайтын мәселелерін ғылыми - теориялық тұрғыдан негіздеу; химияны оқытуда оқушылардың интеллектуалдық мүмкіндіктерін арттыру мәдениетін қалыптастыратын әдістемесін жасау.
Зерттеу міндеттері:
1. Білім деңгейін жоғарылату проблемасы бойынша, сол сияқты, оқушыларды эксперименттік есептерді шығаруға үйрету проблемасы бойынша отандық әдебиеттерге талдау жасау;
2. Оқушылардың эксперименттік есептерді шығаруы барысында олардың білім деңгейін жоғарылату үшін әдістемелік тәсілдерді жасау;
3. Ұсынып отырған тәсілдердің тиімділіктерін салыстыру барысында оқушылардың білім деңгейін жоғарылатудағы эксперименттік есептердің ролін анықтау.
Қойылған міндеттерді шешу барысында төмендегі зерттеу әдістері қолданылады: тақырып бойынша педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді талдау; оқушыларды бақылау; тәуелсіз сараптау әдісі; мұғалімдермен әңгімелесу; педагогикалық эксперимент.
Зерттеу объектісі мен заты: Дипломдық зерттеудің объектісі - мектеп. Оның ішінде жоғары буын оқушылары: 9-сыныптағы химияны оқыту үрдісі.
Эксперименттік есептерді химия сабағында қолданудың әдіс-тәсілдерін жинау, зерттеу, бағалау және оларды тиімді қолдану мәселелері зерттеу жұмысының затын құрайды.
Зерттеудің методологиялық және әдіснамалық негіздері.
Дипломдық зерттеудің әдіснамалық базасы химия сабағында эксперименттік есептерді дәстүрлі сабақтармен салыстыра қолдана отырып, олардың оқушылардың білім деңгейін жоғарылатуда алатын орны анықталды. Зерттеудің теориялық негізі жалпы эксперименттік есептер, эксперименттік есептерді шығаруды оқушыларға үйрету тәсілдері және т.б. салалардағы ғылыми еңбектерге құрылған.
Зерттеу базасы. Алматы қаласы, Түрксіб ауданына қарасты №59 мектеп гимназиясы.
І. ӘДЕБИ ШОЛУ
0.1 Химияны оқыту үрдісіндегі химиялық эксперимент
Химияны оқытудағы маңызды рөлді-оқу процесінің құрамдас бөлігі химиялық эсперимент алады.
Химиялық эксперименттің негізгі қасиеті әрбір ғылыми түсінік логикалық түрде қойылған тапсырмадан көрініп, практикалық түрде меңгерілуі керектігінде.
Тану - нақты денелерді, құбылыстард, процесс, фактілерді сезіну мен қабылдаудан басталып, меңгерілу мен абстрактілуге өтеді.
Химиялық түсінік - бұл қабылдау негізінде қалыптасатын,химиялық құбылыстар мен процестердің белгілері жайындағы сәйкес біліктілік. Олардың анализі оның қасиетін тануда мүмкіндік беріп, осының негізінде химиялық заңдылықтар орнатылады.
Химиялық эксперимент - химияға қызығушылықты арттырып, өзін-өзгілікті қалыптастырады, яғни экспериментті орындау процесі кезінде оқушылар жұмыстың практикалық біліктілігіне қол жеткізіп қана қоймай, өз білімін шығармашылық түрде игеру мүмкіншілігіне ие болады.
Түрлі химиялық эксперименттерді пайдалана отырып, мұғалім теориялық білімді нақтылап, практикалық біліммен байланыстыруға үйретеді. Химиялық эксперимент оқушыларға фактілерге негізделіп, теориялық түрде алынған химиялық түсініктерді тәжірибе арқылы дәлелдеп көз жеткізеді.
Химиялық эксперимент оқушылардың ойлануын, біліктілігін арттырады, оны алынған нәтиженің дұрыстылық критерийі ретінде қарастыруға болады. Эксперимент жиі жағдайда қабылдаудың негізі болып келеді, онсыз продуктивті ойлану іскерлігі жүрмейді. Ойлауды дамытуда экспериментпен, практикамен біріге отырып, маңызды ролді теория алады.
Эксперименттің жүйелі түрде жүргізілуі оқушылардың химиядан үлгерімін арттыруға мүмкіндік береді. Алынған дағдылар мен біліктіліктерін оқушылар тек мектеп қабырғасында ғана пайдаланып қоймай,сондай-ақ кейін де өздік ізденістерінде қолдана алады.
Химиялық эксперимент бірнеше кезеңдерде жүргізіледі:
тәжірибені қоюды түсіндіру
жоспарлау мен жүргізу
алынған нәтижелерді бағалау.
Эксперимент алдын-ала білімге сүйеніп жүргізіледі. Тәжірибені теориялық меңгеру оның қолданылуына әсер етеді. Қабылдау-мақсаттылыққа, белсенділікке апарады.
Экспериментті жүргізу гипотезамен байланысты. Химиялық экспериментке оқушыларды араластыру олардың ойлау қабілетін арттырып, жаңа білім игеруге септігін тигізеді.
Химиялық эксперимент проблемалық жағдайдың тууына да, оның шешілуіне де жағдай жасайды. Сәйкесінше, эксперимент оқушылардың білімін арттыруға септігін тигізеді, ал оқытушы оқушылардың ойлау процесін қадағалап отыруға мүмкіншілік алады [2,3].
Химия бағдарламасы химиялық экспериментті кең көлемде пайдалануды ұсынады-демонстрация, зертханалық тәжірибелер, практикалық сабақтар және экспериментік есептер:
Химиялық эксперимент-түрлі дидактикалық функцияларды түрлі формада, түрлі оқыту әдістерімен сәйкестендіріп орындай алады.
Химиялық эксперимент оқушылардың өзін-өзділігін біртіндеп дамытатын принципке негізделген жүйеден тұрады: демонстрациялық құбылыстардан, фронтальді зертханалық тәжірибелерді оқытушы басқару мен жүргізу, практикалық тапсырмаларды орындаудағы өздік жұмыс және эксперименттік есептер шығару қарастырылған.
Демонстрациялық экспериментті жүргізу оқушылардың түрлі химиялық құбылыстармен, олардың арасындағы өзара байланыстылық- пен,заңдылықпен,құрылғы мен қондырғылармен жұмыс істеу принциптерімен, жүріп жатқан процестермен терең танысуларына мүмкіндік береді.
Демонстрациялық эксперимент әртүрлі мақсаттарда жүргізіледі, мысалы, қандай да бір теориялық жағдайды меңгерудегі бастапқы этап ретінде көрсетілуі мүмкін (электролиттік диссоциация сатысының жағдайға тәуелділігі), мұғалім диссоциация дәрежесі ерітіндінің концентрициясына тәуелді ма? деген сұраққа жауап сұрайды. Осылайша концентрлі және сұйылтылған сірке қышқылының электр өткізгіштігіне демонстрациялық тәжірибе жүргізіледі. Тәжірибе нәтижелерін салыстыра отырып, оқушылар электролиттік диссоциация дәрежесі ерітіндінің концентрациясына тәуелді екенініне және ерітінді сұйылтылған сайын диссоциация дәрежесі жоғарылайтынын байқайды. Демонстрациялық эксперимент мұғалім айтқан теориялық жағдайдың дұрыстығын дәлелдейді.
Мысалы, кейбір тұздарды жаққанда ұшкыш қышқыл бөлінетіндігіне дәлел ретінде, мұғалім нитраттардан азот қышқылын алып,оның спецификалық қасиеттерін көрсетеді немесе металдардың химиялық қасиеті жайлы айта отырып, металдардың бейметалмен және сумен әрекеттесуін көрсетеді.
Сонымен қосa мұғалім эксперименттің мақсатын дұрыс қоя білуі керек. Түсіндіру арқылы алынған нәтижелерді анализдеп, теория мен тәжірибелік нәтижелердің өзара байланыстылығын көрсету қажет.
Зертханалық тәжірибелер мен сарамандық жұмыстарды жүргізе отырып, оқушылар химиялық құбылыстар мен заңдылықтарды зерттеп, олардың нақтылығына көз жеткізеді, осылайша олардың біліктіліктері артады. Кейбір тәжірибелерді жүргізу кезінде шығармашылық бағыттары оянады-білімді жаңа бағытта шыңдау [4,5].
Бұл химияның әрбір бөлігінен алынған білімнің қайталанылуына, бекітілуіне, тереңдетілуіне, кеңейтіліп, жүйеленуіне себебін тигізеді. Сонымен қатар, оқушыларда реагенттер мен құрылғыларды қолдана білудегі біліктіліктіліктері мен дағдылары қалыптасады. Осының бәрі оқушылардың политехникалық дайындықтары мен теориялық білімдерін арттырады.
Эксперименталды тапсырмаларды орындай отырып, оқушылар өздерінің біліктілігі мен дағдыларын жаңғыртып, теориялық білімдерін нақты тапсырмаларды шешуде қолдана білуге дағдыланады. Сондай-ақ, оқушыларға үй тапсырмасы ретінде де тәжірибелік жұмыстар беруге болады. Үй тапсырмасына берілген тәжірибелер мен бақылаулар қарапайым эксперименттерден тұрады, мұғалім тарапынан қадағалауды талап етпейді. Мұндай тапсырмаларды орындау біліктілік пен алынған білімді өз бетінше жаңғыртуға уйренуге дағдыландырады.
Бақылау-біліктілікті арттыру әдісі ретінде химиялық экспериментті жүргізуде кең қолданылады. Оқушылардың шығармашылығы мақсатқа бағытталып, тапсырманы нақты қоя білуде, оны орындай білуде белсенділігін арттырады. Мысалы, егер оқушылар мыс (ІІ) сульфатының электролизін бақылайтын болса онда маңыздысы-тұз түсінің өзгеруі, электродта қызыл дақтың,ауа көпіршіктерінің пайда болуын бақылайды. Эксперимент нәтижелерін оқушылар теориялық ақпаратпен салыстырып, оның дұрыстығына көз жеткізеді.
Тәжірибелік бақылауда, сондай-ақ эксперименттік тапсырмаларды орындауда барлық анализаторлар функцирленеді. Осылайша, оқушылар түс, иіс, дәм, тығыздық, зерттеліп жатқан заттың тағы да басқа қасиеттерін анықтап, олардың табиғатын тани алады.
Нақты сұрақты бекітуде эксперимент - сабақтың маңызды бөлігі болуы керек. Оқушылар эксперимент не үшін қойылатынын, қандай теориялық жағдайды дәлелдейтінін, қандай сұраққа жауап беретінін білуі керек. Мысалы, металдардың химиялық қасиетін түсіндіре отырып, мұғалім Барлық дерлік металдар сумен әрекеттесе бере ме? деген сұрақты қояды. Мұғалім орындаған демонстрациялық тәжірибеден кейін, оқушылар өздігінен қорытынды шығарады: кернеу қатарында сутектің оң жағында орналасқан металдар сумен әрекеттеседі.
Эксперимент нәтижелерін анализдеу-тәжірибе барысында қойылған сұраққа жауап алу, себептер мен жағдайларды нақтылау үшін өте маңызды. Сонымен қоса, дұрыс ұйымдастырылған эксперимент дисциплинаның сақталуына тәрбиелейді,шығармашылық инициативтің дамып, жеке меншіктерге ұқыптылықпен қарауға тәрбиелейді. Зертханадағы жұмыс жағдайы, ондағы ұқыптылық та оқушылырға тәрбиелік жағынан әсер етіп, дисциплинаның сақталуына септігін тигізеді. Зертханада үнемі тазалық сақталуы керек; құрылғылар мен реактивтердің сақталу жүйесі қатаң түрде орындалуы керек; қатты заттар - топ бойынша, ерітінділер - қосылыстардың негізгі класы және катион, анион бойынша; органикалық заттар- қосылыстар класы немесе фунционалдық топ бойынша арнайы химиялық шкафтарда сақталуы қажет. Шкафтарда ыдыстар мен құрылғылар орын орнымен орналасуы керек.
Орындалатын эксперименттік жұмысқа алдын ала жүйелі түрде теориялық дайындық оқушыларда қызығушылықты оятады,яғна олар сабақ кезінде белсенділік танытады. Жұмыстың барысын дұрыс түсіну, сондай-ақ орындалған жұмыстың дәптерге дұрыс, талап бойынша толтырылуы да оқушылардың тәжірибелік біліктіліктерінің дұрыс қалыптасуына себеп болады.
Оқушылырда өздеріне деген сенімділікті арттырып, қиыншылықты жеңу үшін жұмыстың дұрыс орындалып,күтілген натижелерді алуларына жағдай жасау қажет. Сондай-ақ, дифференциалдық көмек көрсетудің де мыңызы зор: әрқайсысының жұмысын бақылау, қалай жоспарлап, қалай жұмыс жасап жатқандарын, экспериментті жүргізу техникасын мен біліктіліктерін қалай пайдаланып жатқандарын, құбылыстарды түсінулерін, қорытындылауларын бақылап, толықтырып отыру қажет. Әр оқушы материалды өздігінен, құбылыстарды теориялық білімдерімен ұштастыра отырып, соған сәйкес қорытынды жасай білуге дағдыландыру керек. Сонымен қоса, тәжірибе орындау кезінде рективтер мен құралдарды қолдану тәртібін жетік меңгерулері қажет. Әсіресе жұмыстың орындалу техникасына көп мән берілуі тиіс: қалай заттарды еріту керек, ерінділерді қандай ыдыстарда қыздыру керек, индикатор ерітінділерді қосу, тағы да басқа жағдайларға мән берілуі тиіс. Көрнекі жерге техникалық қауіпсіздік ережесі ілулі болу керек, және әр бәр оқушы онымен таныс болулары және сол талатарды сақтулары тиіс. Бұл бағыт ұйымдастырушылық пен тәртіпке үйретеді. Химия сабағында экспериментті жүйелі түрде өткізіп отыру фактілерді бақылауға, теориялық білім көмегімен оларды түсіндіре білуге , эксперименттік біліктілік пен дағдыларын арттыруға, жұмысты жоспарлай білуге, өз бетінше жұмыс істеуге, жеке тұлға ретінде қалыптасуға, шығармашылық іскерлігін арттыруға үлес қосады [6,7].
Оқыту әдісі дидактиканың негізгі бір құрамды бөлігі болып табылады. Себебі, оқыту процесі оның мақсаты, мазмұны, әдістері және ұйымдастыру формаларының біртұтастығы болып табылады.
Оқыту - оқушыны білімдендіру, тәрбиелеу және дамыту мақсатына бағытталған алдын-ала жоспарланған іс-әрекет.
Әдіс (метод - грек сөзі metodos -теория, ілім, зерттеу жолы) - көздеген мақсатқа жетудің ыңғайланған тәсілдері, тәртіпке келтірілген қызмет жүйесі. Ғылыми негізделген әдістерді саналы түрде қолдану - жаңа мағлұматтар алудың аса маңызды шарты.
Оқыту әдісін тек оқытушының ғана іс-әрекеті, немесе соның ғана қызметі деп түсінуге болмайды, ол оқушы мен мұғалімнің бірліктегі мақсатқа жету жолындағы ізденісі, іс-әрекеті. Метод-әдіс деп те аталып жүр.
Әдістің құрам бөлігі әдістемелік тәсіл немесе әдіс деп те айтылады. Әдіс-методты іс-әрекетті жүзеге асырудың бір жолы. Әдіс әр түрлі әдістердің ұштасып келуі. Химиядан өткізілетін сарамандық сабақтардың негізгі әдісі-сынақтәжірибе болса, ал әдіске - мұғалімнің қосымша түсіндіруі, оқулықтағы дайын ереже нұсқауларды пайдалануы жатады. Сөйтіп әдістің кейбіреулері сабақ үрдісінде әдіске айналып, ал кейде әдіс басқа бір жағдайда материалды өткенде методқа айналуы мүмкін.
Оқыту үрдісінде қолданылатын методтар мен әдістердің арасындағы өзара байланыстылық бар. Дидактика оқыту методы мен ғылыми таным методын тығыз бірлікте қарастырады. Өйткені оқыту ісі оқушының танымдық іс-әрекетіне, тікелей байланысты, сол арқылы жүзеге асырылады, олай болса, оқыту әдісі - жалпы таным әдісінің бір бөлігі, ал таным әдісі - философияның әдіснамалық ғылыми негізі. Әдіснама құрылысты білдіруге бағыт береді, ол - дүниетану үрдісі. Оқыту әдісі де танымдық мақсатты шешуге қызмет етеді, олай болса, ол да ғылыми таным әдісі сияқты логикалық ойлаудың талдау мен синтезі, қорытындылау мен дерексіздендіру бірлігі.
Оқыту әдісі - оқушылардың ғылыми-зерттеу әдісін түсінуге, керекті әдебиеттерді пайдалана білуге, байқампаздыққа, зертханалық сынақтәжірибе қою техникасын меңгеруге үйретеді.
Педагогикалық технология - оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру тәсілдерінің жиынтығы немесе мұғалімнің нақты іс-әрекетіне байланысты және алдына қойған мақсаттарға жетуіне бағытталған белгілі ретпен орындалатын іс-шаралар. Педагогикалық технологияның өзіндік ерекшелігі бар, яғни қойылған мақсатқа жету мүмкіндіктеріне кепілдік беретін оқыту процесін құрастыру және оны жүзеге асыру [8,9].
Оқушылардың білім қоры артқан сайын, іскерлігі мен жұмыс дағдысы жетілген сайын, оқыту әдістері де жетіле түседі және олардың түр-түрі қолданылады. Оқыту үрдісін жетілдіре түсудің негізгі бағыты - оқушылардың сабаққа белсенділігін арттыру, олардың өз бетінше жұмыс істеу қабілетін көтеру, өз беттерінше білім алуға талаптарын дамыту мен нығайтуды көздейді. Оқыту әдісін дамытуға әрбір қоғамдық формацияларда үлкен мән беріп, өзгеріске ұшырап, қоғамның дамуына қарай қызмет етіп келеді, ол өз алдына бір мәселе.
Химияны оқытуда оқушылардың меңгерген теориялық білімін зертханалық және сарамандық жұмыстармен байланыстыра бекітудің маңызы өте зор. Себебі оқушының теориялық білімі зертханалық тәжірибелер арқылы бір зат екінші затпен қосылғанда қандай заттар түзілетінін, нәтижесінде байқалатын құбылыстың химиялық мәнін түсінуге қызмет етсе ғана сақталады. Сондай-ақ, тәжірибелер теорияның негізін, мазмұнын ашуда тиімді. Оқушыларды да химия пәніне аса қызықтыратыны - қызықты, сиқырлы тәжірибелері.
Оқушылардың сабақта алған теориялық білімдерін, біліктілік пен дағдыларын тереңдету және жетілдіре түсу мақсатында олардың практикалық жұмыстарының маңызы ерекше.Сондықтанда, еліміздің болашақ ұрпақтарына заманымыздың талабына сай сапалы білім беру жүйесі дамып келеді.
Қазіргі оқытудың қалыптасқан дәстүрлі әдістері оқытушы мен оқушылардың қызметінің сыртқы белгілеріне қарап анықталып, білім көздері бойынша жіктеліп жүр.
1. Сөздік әдістер - оған мұғалімнің әңгімесі, түсіндіруі, әңгімелесіп-кеңесуі, баяндап беруі, дәріс, кітаппен жұмыс кіреді де сөздік әдістер тобына бірігеді.
2. Сезімдік қабылдау немесе көрнекілік әдістер - тәжірибелер, кестелер, сызбанұсқалар, модельдер, диапозитивтер, кино-фильмдерді көрсету, заттардың үлгісін, жинақтамаларын көрсету, өндірістік құбылыстар мен үрдістерді бақылау, танымжорық-саяхатқа шығу көрнекі әдістер тобына бірігеді.
3. Оқытудың сарамандық әдістер тобына - зертханалық тәжірибелер, сарамандық сабақтар, сан және сапалық-сынақтәжірибелік есептер шығару, аспаптар құрастыру, сызбанұсқа, диаграммалар әзірлеу, графиктер сызу, оқу-тәжірибе үлгісіндегі сарамандық жұмыстар, жаттығулар орындау, т.б. жатады.
Барлық әдістердің негізі - мұғалімнің сөзі - білімнің көзі. Сондықтан барлық әдістер бірімен-бірі ұштасып, тығыз байланыста қолданылады. Көрнекі құралдарды пайдалану, тәжірибелер көрсету, сарамандық сабақтарды жүргізу мұғалімнің түсіндіруі, әңгімелесуімен қатар жүреді [10,11,12].
Сөз-көрнекі-сарамандық әдіс. Бұл әдістің негізгі мақсаты - оқушылардың сарамандық іс-әрекетін дұрыс ұйымдастыру. Бұған негізінен оқушылар сынақтәжірибесі, зертханалық тәжірибелер, сарамандық сабақтар, сынақтәжірибелік есептер шығару, сан есептері мен жаттығулар орындау; кітаппен жұмыс. Мұның бәрі - оқушылардың өздігінен орындайтын жұмыстары. Химиялық сынақтәжірибе құбылыстардың сырын ашудың негізгі құралы. Құбылыста ешбір жұмбақ, жасырын сыр жоқ екеніне, олар да табиғи заңға бағынатындығына, ол заңдарды білу химиялық өзгерістерді адамның сарамандық іс-тәжірибелерінде кең пайдалануға мүмкіншілік туғызатындығына көз жетеді. Сынақтәжірибе - оқыту үрдісінде теорияның тәжірибемен өзара байланысын іс жүзіне асыратын, білімді сенімге айналдыратын өте маңызды құрал.
Сынақтәжірибе оқушылардың білімін, іскерлігін және алған дағдыларын тексерудің әдісі ретінде де қолданылады. Сонымен қатар ол оқушылардың бақылаушылық, ізденушілік қабілетін дамытады, білімді іс жүзінде қолдана білуге тәрбиелейді. Сынақтәжірибе химия сабағында, сарамандық сабақтарда дәлелдеу және тексеру құралы ретінде де пайдаланылады. Көпшілік жағдайда оқушылар заттың құрамы мен қасиеттері жөнінде салыстыру мәліметтеріне сүйене отырып, заттарды бірінен-бірін ажырату, қорытынды жасауға мүмкіндік алады. Орта мектепте химиялық сынақтәжірибенің төрт түрін қолданады бұлардың әрқайсысының өзінше методикалық тәсілдері, оған сай мақсаттары бар:
1. Көрсетілім тәжірибелері
2. Зертханалық тәжірибелер
3. Сарамандық сабақтар.
4. Аралас типті сынақтәжірибелер (сынақтәжірибелік есептер шығару, практикумдар өткізу)
Көрсетілімді тәжірибелер көрсетудің мақсаты белгілі құбылысты дәлелдеп түсіндірумен қатар мектепте бар техникалық құралдарды барынша мақсатты пайдалану. Бұл оқушыларға өтілген химиялық құбылыстардың мәні мен сыртқы көрінісін айқын және көрнекі түрде көрсету. Мұғалім көрсеткен тәжірибелерді байқай отырып, оқушылардың құбылыстың мәнін түсінумен қатар, аспап құрылысы, оның бөлшектерінің орналасуы, жеке жұмыстарды орындау реті, жұмысты дұрыс істеу мен құрал-жабдықтарды дұрыс қолдана білу жөнінде түсінік алады.
Мұғалімнің іс-әрекеті оқушыларды өзіне тартады, оқушылар бақылаған тәжірибені мұғалім істегендей етіп орындауға тырысады. Міне, сондықтан қандай сынақтәжірибе болса да барлық жағдайда алдымен көрсетілімді тәжірибе көрсеткен тиімдірек, өйткені оқушылар оны бақылай отырып, өз беттерінше жұмыс істеуге қажетті кейбір жұмыс әдістерін үйренеді. Бұдан курстың барлық тарауларында көрсетілімді тәжірибелер көрсетіп, зертхана және сарамандық жұмыстарды бастаған жөн деген ой тумаса керек. Жеңіл тәжірибелерді оқушылар алдын ала көрсетілімді тәжірибелерсіз-ақ қиналмай орындайды [13,14,15].
Тәжірибелерді қалай болса солай, олақ, үстірт көрсету оқушылардың ынтасын түсіреді, онда олар зертханалық тәжірибелерге, сарамандық сабақтарға немқұрайлы қарайды, пәнге қызығушылығын төмендетеді. Сақтық шараларын бұзуға мәжбүр етеді.
Көрсетілімді тәжірибелер қаншама түсінікті көрнекі болғанымен оқушылардың өздері жасаған тәжірибесіне жетпейді. Зертханалық жұмысты оқушылар сабақ үстінде мұғалімнің нұсқауы бойынша оқулықтағы тәжірибе сипаттамасына сәйкес немесе ауызша түсіндіру, жазбаша нұсқауды пайдалана отырып орындайды. Сондықтан да оқушылар өздері жасайтын тәжірбиенің мақсатын анық білулері керек. Зертханалық жұмысты оқушылар жеке немесе топ бойынша орындауына сәйкес нұсқаулар берілуі керек.
Мектеп бағдарламасында жеке тақырыптар бойынша міндетті сарамандық сабақ өткізу қарастырылған, олар оқулықтың соңында берілген. Сарамандық сабақтың мақсаты - химиялық сынақәжірибе жасау мен заттарды қолдана білу жөнінде оқушыларды дағдыға үйрету, оны жетілдіре түсу, пысықтай түсу және алған дағдыларды тексеру. Сарамандық сабақты орындаған кезде оқушылар жаңа білім алады және алған білімдерін нақты сарамандық міндеттерді шешуге қолданады.
Әрбір сарамандық сабақтың мазмұнын жоспарлағанда мұғалім бағдарламаға сәйкес оқушыларға берілетін сынақтәжірибелік дағдылардың түрлерін еске алуы керек және оқушылар қандай жаңа білім алатынын, сол сабақта қандай сарамандық дағдылар үйретіліп жетілдіріле түсетінін алдын-ала белгілеуі қажет.
Сарамандық сабақ бағдарламасын ойдағыдай орындау үшін оқушылар реактивтердің, ыдыстар мен көмекші құрал-жабдықтардың қажетті түрлерімен қамтамасыз етілуі керек.
Эксперимент (сынақ-тәжірибелік) есептер шығару. Мұның зертханалық тәжірибелер мен сарамандық сабақтардан негізгі айырмашылығы - оқушылар өз беттерінше орындайды.
Зертханалық немесе сарамандық сабақтарды орындағанда оқушылар мұғалімнің басшылығымен жазба ережелер мен нұсқауларды пайдаланса, ал сынақ тәжірибелік есептерді шығарғанда олар әрбір химиялық сынақтәжірибенің ерекшеліктерін өздері ойлап тауып, белгілі бір жоспарын жасап орындауы тиіс. Мұғалім оқушылардың жұмысын мұқият бақылап, тиісті жерінде көмек көрсетеді. Сарамандық сабақ жүйесінде сынақтәжірибелік есеп шығару ерекше орын алады. Сынақтәжірибе есептерін өздерінің шығару ерекшеліктеріне қарай бірнеше типтерге бөледі. Кейде мұғалімнің үлкен тақырыпты өткеннен кейін оқушылардың алған білімін соған сай іскерлігі мен дағдысын тексеруге арнауы мүмкін.
Жалпы айтқанда, химия сабақтарының мақсаты химиялық теорияларды, заңдарды бағдарламада көрсетілген іскерлік пен дағдыны қалыптастыру болып саналады. Мұндай іскерліктер мен дағдылар қатарына химиялық-сынақтәжірибелер, сарамандық мазмұндағы есептерді шығару, құбылыстарды бірінен-бірі ажырата білу, талдап жаза білу, т. б. жатады. Сондықтан сарамандық іскерлік пен дағдыны қалыптастыру сабағының негізгі бөлігін зертханалық - сарамандық жұмыста, сынақтәжірибелік есептерді шығару құрайды. Ал сарамандық іскерлік пен дағдыны қалыптастыру сабағының маңызды бөлігіне ұсынылған жұмысты орындау үлгісін мұғалімнің оқушыларға өзі көрсетуі немесе белгілі нұсқауға сәйкес өздерінің орындауы жатады.
Қорыта келгенде оқыту әдісі, сабақ беру әдісі және оқу әдісі деген біріне-бірі жақын ұйымдардың заңдылықтарын саралауды керек етеді. Оқыту әдісі - (оқытудың жалпы әдісі) белгілі бір көлемдегі дидактикалық міндеттерді ұштастыру арқылы жүзеге асыратын мұғалім мен оқу әдістерінің белгілі түрде ұштастырылуынан немесе мұғалім мен оқушылар тобының жалпы метод шеңберіндегі өзара қимылынан тұрады, ол оқушылардың дамуын және дүниеге көзқарасын қалыптастырады. Сабақ өту әдісі - жалпы әдіспен және дидактикалық міндетпен байланысты сабақ өту ережелерінің жиынтығы. Бұл жүйе оқушылар мен мұғалімнің өзара қимыл түрін қажет етеді, мұғалім жалпы педагогикалық және дидактикалық ұстанымдарға сәйкес оқудың нақты кезеңіндегі оқушының танымдық қызметін басқару тәсілі ретінде қолданылады [16,17,18].
Химия пәні бойынша оқу бағдарламасында көрсетілген меңгерулеге тиісті білім. Химияны мектепте оқыту әдістемесі педагогикалық ғылымдар жүйесінің бір тармағы:
а) мектептегі химия пәнінің оқу бағдарламасы мен оқулықтың мазмұнын
б) оқушыларға химиялық білімдер мен дағдылардың жүйесін ұғындырудың тиімді.
Химияны оқыту процесі нәтижелі болуы үшін, оқушылардың логикалық санасы. Химиялық оқу экспериментінің психологиялық-педагогикалық қырларын анықтап алудың маңызы зор. Прогресшіл педагогтар дидактика мәселелерін жетілдіре келе, оқыту процесін материалды
оқушыларға жан-жақты терең, тиянақты білім беруде көрнекті құралдарды пайдаланудың маңызы ерекше. Химиялық эксперимент танымның сезімдік формаларының күшті құралына жатады. Құбылыстарды бақылау - алғашқы эксперименттік танымдық процесс. Қазір дидактикада мұғалім өзінің жұмысында үнемі ескеріп отыруы қажет бақылаулардың мынадай түрлері бар:
1. берілген экспериментті демонстрациялау және болжамдарды тексеру барысында байланыс жүргізу;
2. жоспарлы және ұйымдасқан сипатта болу қажет.
Әрбір мұғалімнің өзінің күнделікті жұмысы барысында осы екі ерекшелікті жүйелік амалдарын, олардың ішінде жүйені субоптималдандыру қағидаларын және жүйе қызықты тәжірибелер; демонстрациялық эксперимент; химиялық практикум; зертханалық жұмыстар; эксперименттік есептер; ғылыми эксперименттің негізі. Эксперименттік есептерді теориялық материалдың көп бөлігін өткеннен кейін шығару керек.
Оқу әдісі - оқушының оқу-танымдық қызметінің тәсілі ол сабақ өту әдісі мен шартты ережелер жинағы, ол мұғалім хабарлап, оқушылар қабылданған мақсатқа бейімделген оқу-әдістерінің жүйесі арқылы жүзеге асады [2,20].
Эксперимент есептер шығару барысында:
оқушылардың химия пәніне қызығушылығы артады;
әр түрлі ертінділер дайындай біледі;
практикалық жұмыс жасауға дағдыланады;
химиялық формулаларды есеп шығаруда қолдана біледі;
эксперименттік есептер шығарып, қорытынды жасауға дағдыланады;
ерітінділерді тұрмыста дұрыс қолдана біледі.
Көптеген химиялық заттармен жүргізілген химиялық эксперименттік есептердің көмегімен оқушылар құбылысты терең түсіне алу мүмкіндігіне ие бола алады. Бұндай эксперименттер оқушылардың қызығушылықтарын арттырып, ,ұзақ уақытқа дейін таңданыс тудырады. Өтілген материал жөнінде көрнекі демонстрациялар оқушыларда жағымды эмоционалды әсер қалдырады.
Демонстрациялық тәжірибелердің жиі, әрі көп мөлшерде өткізілуі, мұғалімнің пән бойынша жұмыс темпін жоғарылатуы мақсатында болады, әсіресе егер сынып өтілуі тиіс материалдан қалып келе жатса. Мұғалім экспериментінің оқушы экспериметінен екі есе жоғары болатыны белгілі. Сонымен қатар, психологтардың және тәжірибелі мамандардың бақылауы бойынша сабақтың жылдам өтілу темпі оқушылардың қабылдауына кері әсер ететіндігін көрсеткен, оқушылардың зейіндері жан- жақты болып, ойларын жинақтауы төмендейді. Сондықтан, барлық курсты тек бір ғана эксперименттік есептер шығару кезінде көрсетіп кетуге болмайды: оқу жоспары бойынша осы курсқа бөлінген уақыт оқушыларға пәнді меңгеруге қажетті экспериментті түсіндірулеріне мүмкіндік бермейді. Тәжірибені орындау реактивтердің аз мөлшерінде жүргізілетін болса, немесе күтілген нәтижелерді бермесе, немесе реакция жүрмеген жағдайда демонстрациялық эксперимент қойылады.
Өнім алынатын тәжірибелер, мысалы, егер нәтижесінде кішкене металл бөлінгенін алу мақсаты қойылған болса, алюмотермиялық реакцияларды сынауықта жүргізуге болмайды. Жанып жатқан бензинді өшіру үшін жеткілікті мөлшерде газ болу керек, күкіртті газды жағу үшін де белгілі мөлшерде ғана газ алу керек. Міне осындай жағдайлардың бәріне демонстрциялық эксперимент қою дұрыс болады. Сыныптық фронтальді жұмыс қатарына күкірт қышқылын контактілі әдіспен алу, тұз қышқылын марганецтің қос тотығымен тотықтырып хлор алу, аммиактың оттегінде жануы, азот қышқылын селитрадан алу, тағы да басқа эксперимент түрлерін кіргізуге болмайды.
Эксперименттік есепті шығаруда тәжірибені жүргізуге реактив мөлшері аз, құрылғылар жетіспеген жағдайда, өтілетін материалды оқушылар терең түсінулері үшін мұғалімдер демонстрациялық тәжірибелерді қоюға мәжбүр болады. Сонымен қатар химиялық демонстрациялық эксперименттер келесі талаптарға сәкес болулары қажет:
көрнекі болу ( демонстрациялық столда болып жатқан барлық құбылыстар оқушыларға жақсы көрінуі керек);
жұмысты орындау техникасы қарапайым әрі түсінеуге жеңіл болуы;
нәтижелер теориялық фактілерге сай болуы;
оқушылар эксперименттің құрамын түсінуі үшін эксперимент алдын ала мұғаліммен тексеріліп, дайындалған болуы;
қауіпсіз болуы керек.
Эксперименттік есептерді шығаруда практикалық жұмыстардың педогогикалық эффективтілігі, оның білімге, эксперименттік біліктілік пен дағдыға оң әсер етуі - эксперименттің жүргізілу техникасына байланысты. Бұның астарында арнайы демонстрациялық экспериментте қолдануға арналған приборлар мен құрылғылардың экспериментте қолданудағы сәйкетігі жатыр, мұғалім кабинеттің жабдықтарын, әр приборды бөлек - бөлек қарастырып, демострациялау техникасын қайталап отыру қажет. Соңғысы демонстрацияны өткізу процесіндегі аппараттар мен құрылғыларды дұрыс қолдануға негізделеді, экперимент нәтижелілі, әрі көрнекі болуын қамтамасыз етеді.
Эксперименттік есептер шығару әдістемесі - демонстарияның эффективтілігі, оның оқушылармен жақсы, терең түрде қабылдануындағы іс- әрекеттің үйлесімділігі. Демонстрацияның әдістемесі мен орындалу техникасы өзара тығыз байланысты, әрі демонстрациялық эксперименттің технологиясы болып табылады. Эксперименттің есептерді шығару барысында жүргізудегі ескеру қажетті маңызды нәрсе: әрбір тәжірибені орындау техникасы тұрғысынан тексеру, реактивтердің сапасын, құралдар мен құбылыстардың оқушыларға көрнекі екенін және қауіпсіздігін тексеру [21,22].
Кей жағдайда демонстрациялық столға екі құрылғыны - бірі тәжірибе жасауға дайын құрылғы, екіншісі осы құрылғының жинақталмаған түрін қою дұрыс болады. Бұл оқушыларға құрылғының қасиетін, мүмкіншілігін жақсы түсінуге көмектеседі. Әрбір нәтижесіз қалған демонстрациялық эксперимент мұғалімнің оқушылар алдындағы беделіне кері әсер ететенін есте сақтау керек
4.1 Химиялық эксперименттерді жүргізуде топтап (ұжымдық) оқыту
технологиясының тиімділігі
Қазіргі уақытта педагогика ғылымында технологиялық тәсілге қызығушылық арта түсті. Өсіп келе жатқан ұрпақты әлеуметтік тәрбиені меңгеруге дайындау сапасын жоғарылату мақсатында педагогикалық технологияларды пайдалану талпыныстары көптеген педагогтар мен тәжірибелі мұғалімдердің оқыту және тәрбиелеуді жүйелі, тиімді, процессуалды ұйымдастыруға деген ұмтылыстарынан туындады.
Қазіргі таңда әрбір білім алушыға жеке тұлға ретінде қарап, оның өзіне тән санасы, еркі, өзіндік іс-әрекет жасай алатын ортасы барын ескере отырып, оның білімге, ғылымға деген ынтасын арттыру, ақыл-ой қабілетін, диалектикалық дүниетанымын, өмірлік мақсат-мүддесін айқындауға, жеке басының қасиеттерін дамытып, қоғам талабына сай іске асыруға ықпал ету оқу-тәрбие процесінің негізгі арқауы болып табылады.
Қазіргі таңда 500-ге жуық педагогикалық технологиялар бар. Алайда, осы технологиялардың барлығын химия пәнін оқытуда қолдануға бола ма? Әрине, жоқ.
Химия курсында қолданыс тапқан, әдістемелік жағынан зерттелген 10 технология бар. Уақыт алдыға жылжыған сайын сабақ үрдісін жетілдірудің жолдары мен әдістері үнемі өзгеріп, жаңарып отырады. Мұны өмірдің өзі дәлелдеуде. Уақыт талабына сай жан-жақты білімді азаматтар тәрбиелеп шығару ұстаздардың алдында тұрған үлкен міндет екені кімге де болсын аян. Сондықтан біздер бұл мәселеге ерекше көңіл бөлуіміз керек. Сонда ғана бүгінгі егеменді елімізде азамат тәрбиесі өз нәтижесін көрсете алады. Мұғалімдер еңбегінде оқыту шеберлігі, әдіс-тәсілдерді ұтымды қолдана білу талабы күшеюге тиіс. Мұғалім әрбір сабақта теориялық және қолданбалы білімдер мен әдістерді тиімді пайдаланып, озат тәжірибелерді тез игеріп, шығармашылықпен жұмыс жүргізсе, сабақтың саналығы да үнемі артып отырған болар еді. Қысқарта айтқанда, оқыту барысында озат тәжірибелер, тиімді әдіс-тәсілдерді пайдаланып сабақ өткізудің ең жаңа түрлерінің бірі - топтық, ұжымдық оқыту әдісі жайлы баяндап, оны іс-тәжірибемде қолдандым. Соңғы жылдары еліміздің түкпір-түкпірінде әлі де болса мұғалімдердің тәжірибесіне кеңінен тиімді оқытудың негізгі бір саласы - оқушылардың ұжымдық білім тану еңбегін ұйымдастыру.
Топтап оқыту технологиясының негізін 1918 жылы А. Г. Ривин салған, теориялық негізін жасаған В. К. Дьяченко. В. К. Дьяченконың айтуынша осы технологияның құрылымы әр түрлі формада болуы мүмкін: топ, жұп және дербес. Мұнда топтап оқыту басым болады. Топтап оқыту тәсілін сынып-сабақ, дәріс-семинар, деңгейлеп оқыту, жобалау әдісі және т.б., яғни оқу процесінің барлық түрінде қолдануға болады. Топтап оқытудың тағы бір ұтымды жері, мұнда дербес оқытумен де, ұжымдық оқытумен де ұштасып жатыр. Екі озық технологиялық элементтерін әр уақытта іске асыруға болады.
Топтап оқыту технологиясының мақсаты:
Оқу процесінің белсенділігігін қамтамасыз ету;
Пән мазмұнын жоғары деңгейде меңгеруге жету.
Топтап оқыту технологиясында іс-әрекет ұжымда өтетін болғандықтан оқушының дамуына елеулі ықпал етеді. Топтағы іс-әрекет оқушылардың бір-біріне қол ұшын беруге, жалпы мақсатты сезінуге, атқаратын міндеттерді ұтымды бөлуге және бақылауға мүмкіндік береді. Топтағы қарастырылған шешім бүкіл сыныпта талқыланады, шешімдер басқа топтарда алынған нәтиежелермен салыстырылады. Оқытудың бұл формасы оқушылардың дербестік ерекшеліктерін ескереді және ұжымдық танымдық әрекеттің пайда болғанын көрсетеді. Демек, бұл технологияның концептуалдық негіздерін былай деп тұжырымдауға болады:
топтағы оқушылар өзара білімдерін байытады;
оқу-танымдық процесті белсендіру үшін бірге атқаратын іс-әрекетті ұйымдастырады;
іс-әрекет тәсілін таңдайды;
өзара тәуелділік қатынаста болады.
Топтап оқыту технологиясын қолданып сабақ өткізу үш кезеңнен тұрады: топтық тапсырманы орындауға дайындық, топтық жұмыс, қорытынды бөлігі. Әр кезеңнің өзінің құрылымдық элементтері бар. Осы технологияның жалпы құрылымын былай көрсетуге болады:
1. Топтық тапсырманы орындауға дайындық:
танымдық мақсат қою;
жұмыс орындау тәртібі туралы нұсқау;
дидактикалық материалды әр топқа бөліп беру.
2. Топтағы жұмыс:
тапсырмамен танысу, топ жұмысын жоспарлау;
топ мүшелеріне жеке-жеке тапсырма беру;
тапсырманың дербес орындалуы;
дербес орындалған тапсырмаларды топтап талқылау;
топқа тапсырылған тапсырманы жалпы талқылау және қажет болса толықтыру, анықтау, талдап қорыту;
топтық тапсырманың орындалуын қорыту.
3. Қорытынды бөлігі:
топта орындалған жұмыстың нәтижесін айту;
танымдық мақсаттарды талдау, рефлексия;
топтың жұмысы туралы жалпы қорытындылау;
бір-бірімен іс-әрекет тәсілдерімен алмасу, нәтижесінде әртүрлі проблеманы шешу:
оқушылар бірігіп іс-әрекет атқарғанда өзара түсіністіктің болуы;
рефлексия, әр оқушы өзінің әрекетіне баға беріп, қате болса жалпы әрекетке түзеулер енгізу;
Мұғалім мынадай ұйымдастыру мәселелерін шешеді:
топтың құрамын анықтау, 2 оқушы кейде 4-5оқушы болуы мүмкін;
топты нақты тапсырмамен қамтамасыз ету. Оның мақсаты - топ жұмысын басқару, себебі мұғалім әр топпен тұрақты жұмыс істеуі мүмкін емес;
топтың жұмыс істеу уақыты белгіленеді (қалып қою немесе алға кетуі де мүмкін, сондықтан қосымша вариант ойластырылады);
жұмыс істеу реті жасалынады оқушыларға ол таратылады;
зертханалық жұмыстар үшін арнайы стол және жабдықтар дайындалады;
теңдеу және есепке алу жүйелері жасалынады
тапсырмалар дайындалады.
Топтап оқыту технологиясы химия курсында жиі қолданылады. Алдыңғы қатарлы педагог-методистер бұл технологияны жан-жақты пайдаланып, оқу процесінің барлық құрылымында жүзеге асыруда [23,24].
6.1 Химиялық эксперименттің оқушылардың білімін жетілдірудегі ролі және маңызы
Химиялық эксперимент-химияға қызығушылықты арттырып,өзін-өзгілікті қалыптастырады,яғни экспериментті орындау процесі кезінде оқушылар жұмыстың практикалық біліктілігіне қол жеткізіп қана қоймай, өз білімін шығармашылық түрде игеру мүмкіншілігіне ие болады.
Химиялық эксперимент оқушылардың ойлануын, біліктілігін, практикалық іскерлігін арттырады, оны алынған нәтиженің дұрыстылық критерийі ретінде қарастыруға болады.
Эксперимент жиі жағдайда қабылдаудың негізі болып келеді,онсыз продуктивті ойлану іскерлігі жүрмейді. Ойлауды дамытуда экспериментпен,практикамен біріге отырып, маңызды ролді теория алады.
Химиялық эксперименттің негізгі қасиеті әрбір ғылыми түсінік логикалық түрде қойылған тапсырмадан көрініп,практикалық түрде меңгерілуі керектігінде. Химиялық эксперимент-химияға қызығушылықты арттырып,өзін-өзгілікті қалыптастырады,яғни экспериментті орындау процесі кезінде оқушылар жұмыстың практикалық біліктілігіне қол жеткізіп қана қоймай,өз білімін шығармашылық түрде игеру мүмкіншілігіне ие болады. Химиялық эксперимент оқушылардың ойлануын,біліктілігін арттырады,оны алынған нәтиженің дұрыстылық критерийі ретінде қарастыруға болады.Эксперимент жиі жағдайда қабылдаудың негізі болып келеді,онсыз продуктивті ойлану іскерлігі жүрмейді.Ойлауды дамытуда экспериментпен,практикамен біріге отырып, маңызды ролді теория алады.
Химияны оқытудағы химиялық эксперменттің маңызы өте зор. Негізінде химимялық эксперимент: демонстрациялық столда мұғалім жүргізетін- демонстрациялық экспериментке және оқушы оқушы өздігінен жүргізетін практикалық, зерханалық эксперименттік жұмыстар - оқу эксперименті болып бөлінеді. Сондай- ақ , эксперименттің тағы бір түрі ол- ойша эксперимент(мысленный эксперимент).
Xимиялық оқу экспериментінің түрлері :
* демонстрациялық эксперимент;
* зертханалық тәжірибелер;
* зертханалықжұмыстар;
* сарамандық жұмыстар;
* эксперименттік практикум;
* үй эксперименті.
Химиялық эксперименттерді мүмкіндігінше жиі жүргізіп отыру оқушыны өз бетінше жұмыс жасауға тәрбиелейді, оның бойында эксперименттік білік пен дағдының қалыптасуына үлкен септігін тиізеді. Эксперименттік білік пен дағдының қалыптасуының өзі оқушының өздік жұмысының қайнар көзі. Экспериментті оқушы өзі жүргізуі үшін ол химиялық ыдыстармен, приборлармен, реактивтермен дұрыс жұмыс жасай білуі керек, ол үшін ең алдымен төмендегідей қарапайым іс-әрекеттерді және операцияларды жасап үйреніп, машықтанулары керек: сүзу жұмыстары: сүзгі қағазын дайындау, оны құйғыға орналастыру ережелері, құйғыны штативке орналастыру, сүзгіге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz