Қазақ әдебиетінің тарихы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫБІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ҰЫЗДАР ПЕДАГОГОИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
Ясымбек Айдана Ясымбекқызы
БАЛАЛАРҒА АРНАЛҒАН ХАЛЫҚ ПРОЗАСЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ-КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
6M011700-қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша педагогика ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін жазылған магистрлік диссертация
Ғылыми жетекші________________ C. И. Сәкенов ф.ғ.д. профессор м.а
Кафедра меңгерушісі________________ Н. С. Балтабаева PhD доктор
Қорғауға жіберілді______ 2019 жыл
Қазақ әдебиеті кафедрасының меңгерушісі ____________
PhD доктор Н.С.Балтабаева
Алматы 2019 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ ПРОЗАСЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ - КӨРКЕМДІК ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ
1.1 Аңыздық прозаның танымдық-көркемдік мәні
1.2. Балаларға арналған ертегілік прозасы үлгілерінің көркемдік - танымдық ерекшелігі
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Балаларн әдебиеті - тәрбиенің үлкен құралы. Әуелі жеке дарындардың дуалы ауыздарынан шығып, кейін оны халық қалап, қастерлеп, жаттап, жадында қалдырып, ғасырлар бойы өңдеп, өркендетіп, қадірлеп қалыптастырып, асылым деп ақыл-санасына сіңірген әдебиеттің үкілі үлгілері- мәдени мәдени мұрамыздың ең құнды қазынасы. Ол-ұрпақ тәрбиесінің күн сәулесіндей әсерлі нұрымен от алатын ой тамызғы болып, жанды жалындататын, қиялды қияындататын, ақыл сананың айшықты көрністерін бейнелейтін, киелі мұра. Әдебиет мұрасы арқылы жан - дүниеміз тазарып, ұрпағымыздың өркениеті өсе түспек.
Қазақ әдебиетінің өскелең бір саласы - ол балалар әдебиеті. Оның өзіндік өсу, өркендеу жолдары бар. Балалар әдебиеті алғашында жалпы әдебиетпен бірге дамып, толысып отырды. Кейін XIX ғасырда өзінің ерекшеліктерінің арқасында дербес пән ретінде қарастырыла бастады. Совет заманында балалар әдебиеті тәлім-тәрбие мен білім ошағына айналды.
Ең бірінші жұмысымыздың барысын Елбасымыздың Бала тәрбиесі - бұл ата-аналардың ерекше азаматтық борышы деп Н.Ә.Назарбаев айтқандай бала тәрбиесі қашанда маңызды міндеттердің бірі болып табылады.[1]
Баланың болашағы ол елдің, ұлттың келешегі. Келешегіміз жарқын болу үшін ең алдымен біз ұрпақ тәрбиесін бірінші орынға қойғанымыз абзал. Оны баланың дүние есігін ашқан сәттен бастап, рухани азық бере отырып, оқып, тыңдап, көріп жүрген дүниелеріне мән беру керек. Мектепке дейінгі, мектептен кейінгі өмірі арқылы білім алып отқан ошақтарға аранайы оқулықтармен жұмыстар жасап, баланың танымдық қасиетін өсіру жолында жұмыстар жүргізіп отырған дұрыс. Балаларға араналған халық прозасы осы жұмыс барысында ерекше орынға ие. Себебі, халық жасаған дүние арқылы бала, өзіне алар салт-дәстүр, тарих, мәдениет, адамгершілік, даналық, эстетикалық болмыс, жігерлік т.б. айта берсек бар рухани азық осы халық прозасында. Халықтың даналығын тыңдап, көріп өскен бала, еліне, жеріне жанашыр болатыны хақ. Олай болса, Балаларға арналған халық прозасының танымдық-көркемдік ерекшеліктері атты жұмыс барысында өнегелі ұрпақ тәриелеуге оразан зор үлес қосатындай етіп дайындау.
Балаларға арналған халық прозасын зерттеп оның сырын ашу шын мәнінде де оңайға соқпасы белгілі. Осыншама жауһардың қойнауына жасырынып жатқан құпияның бағасы қашан да биік болмақ.
Қазақ балалар әдебиеті қазақ қоғамымен бірге туып, біте қайнасып келе жатқан рухани іргелі сала. Біздегі балалар әдебиеті кейбір еуропалық елдердегідей арнайы салаларға жүйеленіп жазылуы мүмкін. Бірақ, сол халықтың, сол ұлттың мол рухани қазынасы аралас жүреді. Аралас жүре отырғын алғын бөбек, бүлдіршін жаситы сұлулыққа құштарландыратын, отансүйгіштік, ерлік рухына ұмтылдыратын, тәрбиешілік қызмет жасай юіледі. Қазақ балалар әдебиетінің де тағдыры осыған ұқсас. Қазақта Балаларн әдебиеті деген ұғым ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басына дейін бола қойған жоқ. Оған қарап, қазақта балаларға арналған рухани қазына мүлдем жасалмаған екен деп ойлауға болмайды. Қазақтың бай ауыз әдебиеті, халық әдебиеті, ақын, жыраулар поэзиясының бәрі тұнып тұрған балалар әдебиеті. Ал, балалар әдебиетінің жіктелуі, салаланып дамуы, сараланып сөз болша бастауы ХХ ғасырдың отызыншы жылдарында басталды. ХХ ғасырдың жетпісінші, сексенінші жылдары қазақ балалар әдебиеті қарыштап дамыды. Оған Жалын-жастар, Балауса - балалар баспаларының ашылуы дәлел бола алады. Ал, Балдырған, Ұлан газеті, журналдары-ежелден балалар әдебиетінің көрігі болып келеді.
Сөз өнеріне, көркем дүниеге айналған фольклор жанрларының басты функциясы - эстетикалық, тәрбиелік болып келеді. Ол жанрлар шығармаларында өмірді бейнелеу тікелей танымдық мақсат көздемейді, керісінше, адамды иландыру, сол арқылы тыңдаушығы үлкен әсер ету мақсатын көздейді, оны ләззатқа бөлеуге тырысады. Қазақ халық прозасының ерегі жанры түгелдей осындай қызмет атқарады. Көркем фольклор ретінде ертегі өмірді, болмысты танып-білу ниетімен айтылмайды. Фольклорды зерттегенде оның танымдық түрін де, көркем түрін де жан-жақты сатылай талдап қарастыру қажет. Өлай жасамағна күнде жанрлардың нақты теориясын жасау мүмкін емес,көркем түрледің даму заңдылықтарын ашу да қиын. Мысалы, көркемдігінен гөрі танымдық қызметі басым прозалық жанрларды осы уақытқа дейін қазақ фольклортануында зерттелмей келуі - жоғарыда айтқан принципті сақтамаудың салдары. Соның нәтижиесінде бізде әлі күнге дейін қазақ халық прозасы жанрлық тұрғыдан зерттелмей келеді, жанрлар ғылыми саралауға түскен жоқ, олардың ішкі даму заңдылықтары мен тұрақты белгілері айқындалған жоқ. Ал белгілі бір жанрдың табиғатын, көркемдік ерекшелігі мен заңдарын білмей тұрып, ол жанрға жататын әңгімені объективті түрде және дұрыс бағалану қиынға соғады. Себебі қай уақыт болса да бір заттың ерекшелігі, жалқылық қасиетті тек жалпымен, ортақтықпен байланыста ғана анықталады. Фольклорда, тегінде, жеке адамның характері көрсетілмейді. Онда жеке адамның өмірлік жолы баяндалады. Осы тұрғыдан келгенде, әсіресі, прозалық фольклор өте мәнді материал береді. Мәселен, ертегіде бас кейіпкер өз ортасынан дара алынып көрсетіледі: ол қалыңдығын іздеп, тау-тасты кезеді, демек, ертегі кейіпкері өзін қоршаған дүниемен ерекше қатынаста бейнеленеді, тіпті ол бүкіл маңайдағы тылысым күштерге, бейтаныс қауымға қарсы қойылады. Бірақ, соның өзінде де, оның мінез-құлқы ашылмайды, тек басынан кешкен оқиғалары әңгімеленеді. Шығарманың барлық назары кейіпкердің іс-әркетіне аударылғандықтан бір мезетте оның ауылындағы, ел-жұртындағы оқиғалар баяндалмайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі мен өзектілігі. Балаларға арналған халық прозасы бұған дейін тұтас тұрғыда алынып, жүйелі түрде қаарастырыла қойған жоқ. Сол себепке байланысты балалар шығармаларына байланысты көткерілген мәселелерде жан-жақты талқыланып, жүйелеу, сарланады. Бүгінгі таңда балалар әдебиеті де терең зерттелуді қажет ететіндігін көрсете келіп, оның қалыптасуына, дамуына, тарихи деректерге қатысты жоба-ұсынысымызды ортаға салдық. Балалар шығармаларының ел ішіне ауыздан ауызға көшіп таралғандығын да ескере отырып, көпшілігінің өңдеу мен өзгертулерді басынан өткізгендігін аңғарттық.
Қай халықтың фольклорын алып қарасақ, прозалық жанры жеке бір үлкен топ құрайтыны, бірақ оның әлі күнге дейін айтарлықтай зерттелмей келе жатқаны жайында ғалым фольклористер ертеденақ жаза бастаған болатын. Мысалға, Еуропа оқымыстылары А. Иолесс, К. Сидов, А. Весельский, А. Никифоровтардың халық прозасын жүйелеп, саралауға арналған еңбектерін атауға болады.[2] Осы еңбектерді және орыс халық прозасына, оның ішінде ертегіге жатпайтын тобына арналған зерттеулерді шолып шығып, К.В. Чистов 1964 жылы былай деп жазды: Фольклортану ғылымында халық прозасының жанр лары әлі күнге дейін сараланбаған, оларды атайтын терминдер халықаралық дәрежеде жүйеленбеген... Ертегіден басқа жанрлардың сюжеттік құрамы ойдағыдай анықталмаған, әрі есепке алынбаған, әпсанахикаяттардың, әңгімелердің көптеген циклдері зерттелмеген[3, 8-б]. 1934 жылы неміс ғалымы К. Сидов халық прозасының ер тегіден бөлек жанрларын айтылуына қарай хабар (Сһrо nіk notіzеп), естелік (Меmогаt) және әңгіме (ҒаbuІаt) деп үшке бөлген. Бұл терминдер халықаралық фольклортану ғылымында кеңінен қолданылып кетіп оларға жанрлық ұғым берілді. Швейцар оқымыстысы М. Люти мен чех ғалымы О. Сироватка халық прозасын ертегілік және аңыздық деп бөлгенде, айтушы мен тыңдаушылардың шығармаға сенетіні, сенбейтіні негізге алынбау керек деген пікір айтады. Олардың ұсынған шарты бойынша, мәселен, ертегіге жатпайтын прозаны адам мен о дүниенің арасындағы қатынас негізінде жіктеу керек, ал ертегіні саралауға кейіпкердің даралануы, аластануы, (индивидуализм, изоляция персонажа) ескерілуі қажет.[4,114-117б] Мұндай шарттары ғылыми жағынан дәлелсіз. Орыс совет фольклортануында халық прозасының ертегіге жатпайтын жанрларын зерттеу ісі 5060 жылдардан бастап қолға алынды. Бұл ретте В.Я. Пропптың, Л.Е. Элиасовтың, Л.И. Емельяновтың, С.Н. Азбелевтың, В.П. Аникиннің, Н.И. Кравцовтың, К.В. Чистовтың, т.б. еңбектерін атауға болады.[5, 378-386б] Бұл зерттеулер жалпы фольклортану ғылымы қабылдайтындай саралау жүйесін жасамаса да, белгілі бір заңдылықтарды ашып, әр прозалық жанрды комплексті жүйеде зерттеу қажеттігін көрсетті.
Осы тұрғыдан алғанда, қазақ ғалымдары да өз халқының халық прозасы үлгілерін зерттеуде елеулі жұмыстар атқарды. Мысалы, қазақ ертегілерін М.Әуезов, Ә.Марғұлан, М.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаев, Е.Тұрсынов, С.Қасқабасев т.б. ғалымдар арнайы зерттеді. М.Әуезов қазақ ертегілерінің идеялық-көркемдік ерекшеліктерін, тарихи даму жолдарын зерттеді, ертегілердің әдебиет тарихынан алатын орнын анықтады. Ертегілер атты ғылыми еңбегінде қазақ ертегілерін жан-жақты алып тексереді, мазмұнына қарай тақырыпқа бөледі, көркемдік ерекшеліктерін анықтайды. Қазақ ертегілері (төрт мыңға жуық) сан алуан. Оларды кезінде бірқатар ғалымдар хайуанаттар туралы ертегілер, қиял-ғажайып ертегілер, тұрмыс-салтқа байланысты еретігілер, шыншыл ертегілер деп бірнеше топқа бөлген болатын.
Қазақ филологиясында халық прозасы деген терминдік ұғым жоқ. Бұл заңды да. Өйткені халық прозасы деген ұғым әлемдік фольклортану ғылымының өзінде бертін (19501960 жылдардан бастап), яғни Халық прозасын зерттеушілерді халықаралық қоғамы құрылғаннан кейін қолданыла бастады. Дүние жүзі фольклортануында қалыптасқан түсінік бойынша, халық прозасына фольклордың қара сөзбен айтылатын барлық түрі кіреді.
Сонымен қатар, қазақ халқының фольклортануында халық прозасын жанрға салмай, түгелімен ертегі деп ұғу қалыптасып кеткен. Мысалы, қазақ фольклорына арналған М. Ғабдуллиннің оқулығында былай деп жазылған: Қазақ ертегілерін мазмұнына, әр алуан ерекшеліктеріне қарай бірнеше түрге бөлеміз. Солардың ішінде бастылары: а) қиялғажайып ертегілер, ә) хайуанаттар жайындағы ертегілер, б) тұрмыссалт ертегілері және аңыздар[6, 103-б]. Көріп отырғанымыз: ертегі жанрына аңыздар да кіріп кеткен. Бірақ не себепті бұлай істелгені кітапта айтылмайды. Сондықтан жанрлық саралауда автордың шарты белгісіз. Оны мынадан да көруге болады. Осы еңбегінде ғалым жаңағы аталған ертегілер тобынан аңызәңгімелерді жеке бөліп атайды да, оған Алдар көсе, Асан Қайғы, Жиренше шешен туралы шығармаларды жатқызады. М. Ғабдуллин қазақ халық прозасында ертегіден өзгеше жанр бар екендігін аңғарып, М. Әуезовтің пікірімен қосыла отырып, оны аңызәңгіме деп атайды. Бұл жанрды жіктеудегі ғалымның критерийі - шығарма оқиғасының шындығы, өмірде болғандығы. Бұл да М. Әуезовтің пікірінен шыққан. М.Әуезов 1927 жылы жарыққа шыққан кітабында, кейін 1939 жылы Л. Соболевпен бірігіп жазған еңбегінде, одан соңғы зерттеулерінде де ертегі жанрын арнайы қарастырып, оның ішкі жанрларын сипаттап берген еді. Сондайақ ол кісі халық прозасында ертегінден басқа бар екенін анықтап, оларды бірде аңыз ертегілер, бірде аңыз әңгімелер деп атаған. 1948 жылы жазған еңбегінде М. Әуезов қазақ ертегісін классификациялау мәселесінде Еуропа мен Ресей ғалымдарының тәжірибесіне сүйену керектігін айта келіп былай деп жазады: Ендігі тереңдеп тексерулерде қазақ ертегісін де сол Аарне каталогына салыстырып, сол әдіспен зерттеп ұғынуымыз керек.
Халық прозасын көп уақыт бойы арнай зерттеген ғалым К.В. Чистов порозалық жанрларды жіктеп, саралаудың негізгі принципі - әлеуметтік тұрмыстық функциясы деп есептейді. Осы негізінде ол кісі бүкіл халық прозасын екіге бөледі: а) эстетикалық функциясы айқын жанрлар (еретгінің барлық түрі, мысал, өтірік өлең, анекдот), ә) эстетикадан басқа қызмет атқаратын жанрлар, (аңыз, әпсана, хикаят, әңгіме, хикаят) [7,5-б].
Осы тұрғыдан алғанда, қазақ ғалымдары да өз халқының халық прозасы үлгілерін зерттеуде елеулі жұмыстар атқарды. Мысалы, қазақ ертегілерін М.Әуезов, Ә.Марғұлан, М.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаев, Е.Тұрсынов, С.Қасқабасев т.б. ғалымдар арнайы зерттеді. М.Әуезов қазақ ертегілерінің идеялық-көркемдік ерекшеліктерін, тарихи даму жолдарын зерттеді, ертегілердің әдебиет тарихынан алатын орнын анықтады. Ертегілер атты ғылыми еңбегінде қазақ ертегілерін жан-жақты алып тексереді, мазмұнына қарай тақырыпқа бөледі, көркемдік ерекшеліктерін анықтайды. Қазақ ертегілері (төрт мыңға жуық) сан алуан. Оларды кезінде бірқатар ғалымдар хайуанаттар туралы ертегілер, қиял-ғажайып ертегілер, тұрмыс-салтқа байланысты еретігілер, шыншыл ертегілер деп бірнеше топқа бөлген болатын.
Keйiнгi жылдapы М. Әyeзoв өзi aнықтaп, жiктeгeн жaнpынa тepминдep жacaп, oлapғa ұғымдық мaғынa бepyгe тaлпынды. 1957, 1959, 1961 жылдapы жapық көpгeн eңбeктepiндe oл хaлық пpoзacы жaнpлapын aтay үшiн бip тoп тepминдepдi қoлдaнды. Әcipece, epтeгiдeн бaсқa пpoзaлық фoльклopды aтaғaн тepминдepдi көңiл ayдypapлық: aңыз, aңыз epтeгiлep, жұмыcшы нaқылдapы, өмiрбaяндық әңгiмeлep - бoлғaндap, aнeкдoт әңгiмeлep. Aталғандардың ішінен бір тобы мағынасы жағынан нақтыланған. Жұмыcшы нaқылдapын ғaлым opыcшa сказы дeгeн, өмiрбaяндық әңгiмeлep бoлғaндapды opыcшa быль дeп aнықтaғaн. Жәнe бұл жaнpлap қaзaқ фoльклopындa кeш пaйдa бoлғaн дeп eсeптeйдi зepттeyшi. Aл тepминдepдiң eндi бip тoбы - aңыз әңгiмeлep, aңыз epтегілер, әңгiмe ертeгiлер. Мaғынacы жaғынaн aйқындaлмағaн, бәpi aңыз (легенда) ұғымындa қoлданылaды. Бiздiңше, aлдыңғы тoптың дa, кeйінгi тoптың дa қaбылдayға бoлатындapын aлып, олapға бeлгiлі бip нaқты мaғына беpy кepек. Егep бiз бұл icке ынтaмен, жанaшырлықпeн қaраcақ, хaлық пpoзасының бapлық жaнpларына aт қoйып, айдap тaға алaмыз. Мұны біздің бүгінгі ғылымымыз, халық прозасын зерттеудің зәрулігі қажет етіп отыр. 1957 жылы М. Әуезов пен
Е. Ысмайловтың: Ғылым дүниесіндегі ертегіні түр, жанр жағынан жіктеу әлі белгілі бір жүйеге түсіп қалыптасқан жоқ... Әрине, бұл жіктеуді түпкілікті белгілі бір әдебиет заңы деп санамаймыз, қолда бар материалға сүйеніп айтқан алғашқы тексерудің, бақылаудың қорытындысы ғана, - деп айтқан сөзі әлі күнге маңызын жоғалтқан жоқ. Фольклордың прозалық жанрлары бүгінге дейін ғылыми жіктеуге толық түскен жоқ. Біршама зерттелді деген ертегілік прозаның өзі де жанрлық тұрғыдан зерттеліп біткен жоқ. Аға буын фольклористердің еңбектерінде ертегі жалпы сипатталып зерттелді де, тек 70 жылдары ғана ертегінің іщкі жанрлары жеке зерттеле бастады. Алайда, бұл зерттеулерде тек қиял-ғажайып ертегі мен тұрмыс-салт ертегі жеке жанрлар ретінде қарастырылды, оларға шығу тегі мен жанрлық сипаты, өзіндік ерекшеліктері, образдар жүйесі мен поэтикалық зерттелді. Сондықтан жалпы жанрлар теориясы мен фольклорлық проза жанрларын жүйелеу, саралау мәселелері назардан тыс қалды. Тек 1968 жылы орыс тілінде жарық көрген Қазақ әдебиетінің тарихында ғана халық прозасын бір жанрлық жүйе тұрғысында қарастыру нышаны болды [8,203-210б]. Онда да бүкіл халық прозасына арналған тарау Ертегілер деп аталып, ертегіге жатпайтын прозалық жанрлар арнайы тараумен бөлінбеді. Дегенмен, олар бұл кітапта былички, предания, легенды деген атпен арнаулы түрде қарастырылды. Рас,
Е. Костюхин жалпы фольклорлық жанрлар теориясына бармайды және бөлектеніп алынған жанрларды классификациялау принциптерін де ашып, анықтамайды. Автор аталған үш жанрды оқшалауда орыс фольклортану ғылымының тәжірибесіне жүгінеді де, оларды саралау критерийі етіп шығармаға елдің илану, иланбау дәрежесін алады. Бұл бір жағынан дұрыс. Өйткені аңыздық проза шығармаларын ел ақиқат деп қабылдаған, себебі олардағы қиял көкемдік шарт емес, халық түсінігінің сәулесі ретінде көрінеді. Ертегіге жатпайтын халық прозасы жөнінде фольклорист
Е. Тұрсыновта арнайы мақала жазды [8]. Бірақ оның еңбегі халық прозасының барлық жанрын қамтымайды және фольклор жанрларына байланысты жалпы теориялық мәселелерді қарастырмайды. Аталған мақалада тек жануарлар туралы аңыздар мен әңгімелер сөз болады. Автор оларды жіктеуде шығармалардың логикалық-мағыналық құрылымын (логикосемантическая структура) негізгі принцип етіп ұсынады. Сөйтіп, ол хайуанаттар жайындағы қазақ халық прозасын себепті әпсана-хикаяттар (этиологические легенды), аспани әпсана-хикаяттар (космогонические легенды), түсіндірме әпсана-хикаяттар (объяснительные легенды), шежірелер (генеалогические легенды), аңыздар (предания), жай әңгімелер (бытовые рассказы) деп бөледі. Алайда, әр аталған жанрға анықтама бергенде, автор жалпы дұрыс бағыт ұстағанмен, аңыз бен әпсана-хикаяттар ара жігін еске алмаған, оның үстіне этиологиялық әпсана-хикаятқа мифті қосып жіберген. Шынтуайттап келгенде, әр түрлі аң мен құстардың пайда болуы, олардың мінез-құлқы мен ерекшеліктері туралы шығармалар миф болып саналады. Сондай-ақ аспан әлеміндегі құбылыстар, ай мен күн, жұлдыз жайындағы шығармалар да миф қатарына жатады. Мифке кейбір рулардың шығу тегі туралы шежірелер де кіреді. Демек, ертегіге жатпайтын проза тобын саралап, жіктегенде тек қана логикалық-мағыналық мазмұнға сүйенуге болмайды. Бұдан шығатын қорытынды - халық прозасын жанрларға жіктегенде бір ғана шартқа жүгінуге болмайды, яғни критерий етіп бірнеше факторды алу қажет. С. Қасқабасов қазақ халық прозасының жанрлық құрамын анықтауға арналған мақаласында басты принцип ретінде айтылып отырған шығармаға жұрттың сену-сенбеуін алады[9,24-29б] (62). Бұл - бір ғана шарт. Сонымен қатар басты критерийлер болып жанрдың функциясы мен көркемдік қасиеті де саналады ғой. Бірақ зерттеуші мақаласында мұны ескермеген. Дегенмен, ескерте кететін нәрсе: бұл мақалада автор қазақша миф бар деген пікір айтады және прозалық жанрларға терминдік атау беруге тырысады. Алайда, ол ұсынған терминдер әлі ойластыруды қажет етеді. Сондай-ақ ертегілердің ішінде батырлық ертегі мен новеллалық ертегі бар, соларды зерттеу керек деген пікірді алға тартады.
Қазақ балалар прозасының ішінде кейбір жанрлық түрлер үлкендерге де, балаларға да ортақ болып келеді. Олар: фольклорлық балалар поэзиясының үлкен жанрына жататын батырлар жыры және ертегілер, аңыз әңгімелер. Ауыз әдебиетінің кез келген жанрларынан балаларға үлгі боларлықтай, тәрбиелік маңызы зор шығармаларды көптеп кездестіреміз. Бірақ олар балалардың өзіне ғана арналған, болмаса балалардың өз творчествосының нәтижесінде пайда болған ауызша сөз өнерінің белгілерін сипаттай алмайды[48].
Демек, ертегілердің ішінен балалардың өзіне ғана арналған түрлерін анықтау оңай шаруа емес. Халық ертегілерін уақытында М.Әуезов қиял-ғажайып ертегілері, хайуанаттар жайындағы ертегілер және шыншыл ертегілер деп қарастырған болатын. Шыншыл ертегілерді салт ертегілер, күлдіргі ертегілер, аңыз ертегілер және күй аңызы деп жіктеді.Кейіннен Ертегілер еңбегінде хайуанаттар жайындағы ертегілер мен қиял-ғажайып ертегілерінің қатарында салт ертегілерін атайды да, салт ертегілерін тұрмыс-салт ертегілері, күлдіргі ертегілер, аңыз ертегілер деп бөледі[49].
Қазақ еретегілерінің ел арасына жиналып, хатқа түсуі, баспа жүзіне шығуы ХІХ ғасырдың екінші жатысынан бастау алады десек болады. Бұл ретте Ш. Уәлиханов, Г.Н. Потанин, В.В.Радлов, Ә.Диваевтың сонымен қатар қазақ зияляларыныңда еңбегі сіңгенін байқаймыз. Олар, М.Әуезов, С. Қасқабасов, М. Ғабдуллин, Б. Дауылбаев, Т. Сейфуллин, О. Әлжанов, Ж. Айманов, Б. Досымбеков, М. Ибрагимов, т.б. М. Ғабдуллин. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Алматы Санат 1996ж. 102б
Осы аталған адамдар сол кезде Орынборда, Омбыда, Казанда, Астрахань мен Ташкентте шығатын газет журналдар бетіне қазақ еретгілерін үнемі жариялап отырды. Өздері жинаған ертегілерді қазақша не орысша, кейде бір тілде ғана шығарды. Еретегілерді қазақ тіліне шығаратын болса (сөзі қазақша, әрпі орысша) онда қысқаша мазмұны орысшы аударылады. Бұлардың жинаған материалдары өткен ғасырдың алпысыншы жылдардан бастап, Дала уалияты газетінде, Торғай обылыстық ведомосынды, Ақмола обылыстық ведомосында, ОРынбор газетінде, Орынбор губерниялық ведомосында, Астрахань газетінде, т.б. үзілмей басылып тұрды. Қазақ ауыз әдебиетінің, соның ішінде ертегілердің көптеген үлгілері, әсіресе, Омбы мен орынборда шығатын газеттерінде молырақ жарияланады.
Қазақ еретілерін жинап құрастыруда қазақ ауылдарын жиі аралаған, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, баспа жүзіне шығаруда бірсыпыра еңбек сіңірген адам - А. Всильев. Оның жинаған материалдары Дала уалаяты газеті мен Торғай обылыстық водомосында екі тілде үзбей басыдып тұрады және Қазақ ауыз әбеиетінің үлгілері деген атпен 1897 жылы Торғай обылыстық ведомосының елу шақты нөмерінде көптеген ертегілер басылды. Всильев жинаған Үлгілер 1898 жылы Орынборда (сөзі қазақша, әрпі оысша) жеке кітапша болып шығады
Қазақ ерегілерін жинау мен баспа бетіне шағару жөнінде кеңестік дәуірде бірсыпыра жұмыстар жүргізілді. Егер қазан ревалюциясын дейін бұл ісіті жеке дамдар ғана жүргізсе, кеңестік дәуірде оған ғылыми зерттеу мекемелері қатысады, мемлекет тарапынан қаржы бөлінеді. Мұнымен қатар кеңестік дәуірде қазақ ертегілері жөнінде қазақстандық жазушы Л.В. Макеев пен профессор В.М. Сидельниковтың еңбектерін айрықша атауға болады. Л. Макеев. Казахские народные сказки, Алма -ата, 1940, 1952 , В. Сильдеников. Казахские народные сказки. Москва, 1952, Алма-ата 1958
Қазақ еретегілерін ғылыми түрде зерттеу ел арасынан жинап алушылар болса да, оны ғылыми тұрғыдан бачяндайтын үлкенді кішілі еңбектер болмады. Бұл ретте Потанин, Диваев, Васильев, Мелиоранский, т.б. бірен -саран ғана мақалалар жазып пікірлер айтқан. Олар көбінесе қазақ ерегілерін жиану керектігін сөз етті.
Қазақ халық ертегісінен халықтың әр кездегі тұрмыс тіршілігі, қоғамдық өмірі, ой -арманы, дүние танымы мен көзқарасы көрініп тұратын. Сондықтанда Белинский мұны Халық жанының айнасы деген болатын. Добролюбов пен Горький халық ертегілерін аса жоғары бағалай келіп, ертегілер халыө өмірін, тұрмыс күйін, мінез- әрекеттерін білу үшін акса керекті материал екенін айтады, ертегілерді тудырушы да, сақтаушы да халық екеніне көз жеткізеді.
Жалпы қазақ ертегілерін ғылыми тұрғыдан зерттеу ісі кеңестік дәуірінде ғана қолға алынды. Алғышқы кезде бұл мәселе газет-журналдық мақалалар көлемінде орта мектепте арналған оқулықтарда идеялық-көркемдік жағынан алып қарауға көңіл бөлінеді. Е. Ысмайылов. Қазақ еретектері туралы. (Әдебиет және искуство журанлы № 1, 1940,) Қазақ ертегілерін зерттеу жайы осыдан басталды да, кейіннен күрделі еңбектер жазылады. Дегенмен, қазақ ертегілерін зерттеу барысында қателікттер де болмай қойған жоқ. Мұның басты кемшілігі, ертегілердің барлық үлгісін халықтық деп бағалау, таптық жігі мен қоғамдық сырын ашпай, қай ертегі қай таптың идеясы екендігін анықтамай өту болатын. Осының нәтижиесінде екі мәдениет туралы лениндік ілім бұрмалана бастады. Мұндай қатаеліктерді түзете отырып, халық ертелгілерін бағалау, зерттеу жайында қазақ фольклористері зерттеу мен жаңа еңбекттер жазды. Бұл жөнінде академик М.Әуезовтің еңбегін атауға болады. Қазақ әдебиетінің тарихы. І том, 1948.1960ж М. Әуезов қазақ халқының ертегілерінін идеялық-көркемдік ерекшеліктерін, тарихи даму жолдарын зерттеді, ертегілердің әдебиет тарихынан алатын орнын анықтайды. Кейіннен ол қазақ ертегілерін зерттеу ісіне қайта оралады да, Ертегілер атты ғылыми еңбегін жазды. Әдебиет және искуство журналы, № 2,3, Алматы, 1956ж Онда ертегілерді жан-жақты алып тексерді, мазмұнына қарай тақырыпқа бөліп, көркемдік ерекшеліктерін анықтады.
Зерттеу жұмысының нақты мақсаты - фольклор жанрларының теориясына сәйкес балаларға арналған халық прозасын бір сарынмен зерттеп шығу, оның жанрлық құрамын ашу, әрбір ішкі құрлымының шығу, даму процесін көрсету, халық прозасының өмір шындығына қатысын анықтау және оның балаларға берер танымдық құндылықтары мен көркемдік бейнелерін ашып талдау.
Міндеттері
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
Жұмыстың зерттеу әдістері. Диссертацияны жазу тарихисалыстырмалы әдіс бойынша жүргізіледі, сонымен қатар С. Қасқабасовтың Қазақ халық прозасы[11] еңбегінің желісімен жүргізілді. Жалпы прозаның типологиялық және өзіндік сипаттарын аша отырып, халық прозасының жанрлық құрамы тұңғыш рет арнайы зерттелгендіктен одақтық фольклортану ғылымының тәжірибесі мен жетістіктеріне арқа сүйенуге тура келеді; жанрлар теориясының өзектіөзекті мәселелері мен жанрларды ғылыми классификациялаудың шарттары мен балаларға арналған шығармалардың ішіндегі бейнелерді аша отырып қарастырылады. Соның негізінде, әрі қазақ фольклорының ішкі заңдылықтарына сәйкес қазақ халық прозасы аңыздық проза (аңыздар) және ертегілік проза (ертегілер) деп екі үлкен салаға бөлініп талданады. Аңыздық проза көбінесе генезистік және тарихи даму желісінен зерттеледі, оның ішкі жанрлары анықталып, оларға сипаттама беріледі.Оның ішінде мынандай топтарға бөліп қарастырамыз. Миф; Хикая; Әпсана-хикая; Аңыз; Шежіре; Диалогтар деген балаға берер танымдық құнылықтарға мол дүниелердің қызметін ашып қаралады. Сонымен қатар, әр жанрдың ерекшеліктері мен бәріне бірдей ортақ қасиеттері талданады. Ертегілік проза жоғарыда айтып өткендей оның танымдық және көркемдік ерекшеліктеріне көңіл бөлінеді. Қорыта айтқанда, бұл диссертацияда балаларға арналған қазақтың халық прозасының бір жүйеде зерттеліп, оның балалар өмірінде атқарған рөлі, қызметі халық тұрмысымен байланысы, сонымен қоса бүкіл фольклорлық жүйеде алатын орны мен маңыздылығы ашылады. Осы зерттеу жұмысы балалар мен ересектер оқырмандарына ұлттық рухани қазынаны тереңірек түсініп, дұрыс бағалауына себін тигізсе, балаларға арналған шығармалардың халық мұрасына бай көркем туындылар мектеп, балабақша, жоғары оқу орындары мен жұмыс барысында оқулық ретінде енгізілсе, адамзат қауымына қажетті түрде жәрдем етсе, мақсатымыз орындалып, еңбектің ақталғаны деп білеміз.
Зерттеудің нысаны. Зерттеу барысында балаларларға арналған халық прозасының жанрлық түрлері, атап айтқанда, аңыздық прозаның миф, хикая, әпсана-хикаят және аңыз жанрларының үлгілері,ертегілік прозаның жанрлық түрлерінің нұсқалары зерттеу нысанына алынды.
Зеттеу жұмысының жариялануы
Зерттеудің құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнің екі тарауынан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ.
1.ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ ПРОЗАСЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ - КӨРКЕМДІК ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ
Аңыздық прозаның танымдық-көркемдік мәні
Қазақ фольклортану ғылымында да халық ауыз әдебиетінің құрамында прозалық жанрлар бар екен белгілі, олар іштей жіктелетіні айтылып келді. Мәселен, Мұхтар Әуезов пен Есмағамбет Ысмайылов оларды фольклордың қара сөзбен айтылатын ерекше бір түрі [2] деп атаса, Мұхамеджан Қаратаев: проза саласы ауыз әдебиетінде тек ертегі, аңыз түрінде ғана жасайды[3], - деп жазады. Демек, басқа халықтардың фольклоры секілді, қазақ халық фольклоры да балалар прозасының үлгісіне бай. Сондықтан қазақ фольклорының прозалық жанрлары жеке бір жүйе (система) құрайды және оны халық прозасы деп атауға болады. Оның ішінде ертегіден басқа да біршама прозалық жанрүлгісі жеткілікті. Мысалы: аспандағы көптеген жұлдыздар, күн, ай туралы мифтер, жекежеке тау, тас, көл, мекен аттарының шығуын бір тарихи оқиғаға қатысты баяндайтын аңыздар, жезтырнақ, жалғыз көзді дәу, әр түрлі үббе, күлдіргіш, албастылар жайындағы хикаялар, аңыз, мифтер, Лұхман, Сүлеймен, Ескендір хақындағы әпсанахикаяттар ертегіге жатпайды. Ал ертегілердің өзі бірнеше салаға бөлінеді. Осылардың барлығын халық прозасы деп атаймыз.
Қазақ ауыз әдебиетінде бұл тіркес толық қалыптасқанмен , әлі толық ене қойған жоқ. Мектеп бағдарламаларында жеке пән ретінде енгізіле алмады. Жалпы халық әдебиетінде балаларға араналған проза шығармалары бар екендігін ілкі зерттеушілердің көпшілігі анықтап кеткен. Солай дей тұрғанмен де қазақ фольклорының бұр арнасы әлі күнге дейін арнайы зерттеу нысанына аналып, өзіндік ішкі иірімдері бар тұтас құбылыс ретінде тұтас зерттеу нысаны болған емес.
Қазақ фольлорында балалар прозасы - балаларға арналған мифтер, әпсана аңыздар, балалар ертегілері, үрейлі, қызықты балалар әңгімелер секілді жанрлар мектеп және мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің оқу бағдараламаларына енгізілген жоқ.
Халық прозасы деген түсінік жүрген жерде, міндетті түрде ертегіні еске аламыз. Бұл сансақ айтылған әңгіме. Сонымен қатар бұл жанрлардың, яғни қазақ халық прозасының арнайы балаларға арналған үлгілерін басқада фольклорлық жанрмен ара-қатынасын жалпы адамзат фольклорымен сюжеттік, бала,а берер танымдық қасиетін, шығармалардың көркемдік ерекшеліктері мен байланысын ашып, айқындауды негізгі мақсат деп есептейміз.
Халық прозасының кейбір жанырларын белгілі әдебиетші ғалым Ш. Елеукеновта қарастырған. Ол прозалық фольклорды миф және ертегі деп бөліп, оларды қазақ романдары мен әңгімелерінің түп негізі деп есептейді. Сондықтан ғалым фольклорлық жанрдың теориялық мәселелерін қарастырмайды. Дегенмен, ғалым өзі бөлектеп үш жанырды табиғатына қарай бөлген. Миф жанырын айтып отырып, әпсана, аңыз хикаяттарды айтып өткен. Прозалық фольклорды ертегілік проза және де аңыздық проза деп екіге бөледі де, прозалақ шығармалардың мазмұнына халық сенеме әлде иланбай ма деген шартты негізге алады. Сырттай қарағанда бұл принцип судбъективтік болып көрінуі мүмкін. Бірақ шындығында олай емес. Оның ішінде ертегілік прозада-қиял көркемделіп, таңғажайыпқа айналған, ертегідегі құрал көбіне көркемдегіз қызмет атқарады. Ал аңыздық прозада-қиял көркемдік құрал емес, ол таңғажайып (фантазияға) айналған. Бұл топтағы әңгімелерде баяндау болған оқиғаны суреттеп отырғандай сезіледі және айтушы мен тыңдаушылар солай қабылдайды.
Фольклорлық прозаны жоғарыдағыдай екі топқа бөлгеннін қолдай отырып, В.Е. Гусев жіктеудің критерийі бұрыс деп есептейді. Ол өзінің пікірін былай білдіреді: "Қара сөз түріндегі жанрлар тобын көп зерттеушілер ертегілік және аңыздық прозаға бөледі. Олардың көпшілігі бұлай жіктеудің критерийі етіп әңгімеші мен тыңдаушының баяндалып отырған оқиғаға көзқарасын алады. Ертегілік проза - қиял деп есептелінеді де, аңыздық проза ақиқат ретінде қабылданады. Бізді ойымызша, бұл субъективті шарт, өйткені мүнда жанрдың басты емес, тұрақсыз әрі бұлыңғыр белгңсң негңзге алынған. Тапсыз қоғаның адамы мифтің мазмұнына сенген, алайда объективті түрде ол миф, ертегі тәрізді - көркем фантазияның туындысы. Кейін миф қиял есебінде қабылданатын болған, бірақ мифтің ертегіге айналуы үшін бұл жеткіліксіз. [4]
Дегенмен, біздің ұлттық фольклортануымызда халық прозасының ертегілер тобы ғана зерттелгені көптеп кездеседі. Ал, ертегіге жатпайтын прозалық фольклор осы уақытқа дейін жекеленіп бөлінген де, жүйеленген де емес. Бұл топ көбінесе ертегілермен бірге жүріп қарастырылып келеді. Тек М. Әуезов пен Е. Ысмайылов бір топ прозалық шығарманың ертегі жанрына жатпайтынын анықтап, оларды аңыз ертегілер деп атаған [5] (соның өзіне де ертегі деген сөз бірге қосақталып жүреді). Бұл топқа қысқаша шолу жасалған. Осы бастаманы қазіргі қазақ халық ауыз әдебиетінде қажеттіліктеріне және деңгейіне сәйкес ары қарай жалғастырып, дамыту кезіең келген секілді.
Қазақ халқының бағзы заманнан бергі негізгі рухани азығы, мәдениеті, философиясы - фольклор болғандығы мәлім. Оның шығармашылық үлгілері қисапсыз мол болса, жанрлық түрлері де көп. Мұнда батырлар жыры, ғашықтар жыры, ертегі, аңыз, тарихи жыр, өлең, мақалмәтел, шешендік сөз, жұмбақ, мұңшер жырлары, өтірік өлең тағы басқалар бар. Бұлар орындалу мәнеріне қарай не поэзия түрінде, не проза түрінде болып келеді. Поэзия түріндегісі айтарлықтай зерттелген, ал проза үлгісіндегілері ғылыми жағынан әлі толық қарастырылмай келеді. Әділдігін айтсақ, қара сөз түріндегі фольклор өзінің көнелігі, ұшқырлығы, ғажайып сипаты жағынан поэзиялық үлгілерден кем емес, қайта көп жағдайда басым түсіп жатады. Оның бұдан да басқа толып жатқан қасиеттері бар. Егер өлең түріндегі фольклор, негізінен, көркемдік, эстетикалық және тәрбиелік роль атқарған болса, прозалық халық шығармалары елге көбінесе табиғаттың сырын ұғуға, дүниетанымды кеңейтуге, өмірді білуге жәрдемдескен.
Қара сөз түріндегі жанрлар тобын көп зерттеушілер ертегілік және аңыздық прозаға бөледі; олардың көпшілігі бұлай жіктеудің критерийі етіп әңгімеші мен тыңдаушының баян далып отырған оқиғаға көзқарасын алады: ертегілік проза - қиял деп есептелінеді де, аңыздық проза ақиқат ретінде қабылданады. Біздің ойымызша бұл - субьективті шарт, өйткені мұнда жанрдың басты емес, тұрақсыз әрі бұлыңғыр белгісі негізге алынған. Тапсыз қоғамның адамы мифтің мазмұнына сенген, алайда объективті түрде ол миф, ертегі тәрізді - көркем фантазияның туындысы. Кейін миф қиял есебінде қабылданатын болған, бірақ мифтің ертегіге айналуы үшін бұл жеткіліксіз[12]. Балаларға арналған халық прозасын іштей мынандай сатыға бөліп қарастырамыз:
Миф
Хикая
Әпсана-хикаят
аңыз
Әр бөлімнің танымдық мәні мен балаға берер рухани құндалықтарын ашып көрсетеміз.
Жалпы халық прозасының ертегіге жатпайтын жанрлары оның ішінде нақтылы балалар прозасының (әсіресе, жай әңгіме, хикая және аңыз, әпсана хикая, шежіре, диалогтар) өзінің табиғаты мен мүддесіне қарай баяндалып отырған оқиғаларын барынша шынайы етіп көрсетуге тырысады, әрбір фактіні өмірде болған деп тыңдаушыға жеткізеді. Аңыздағы, әпсанадағы, мифтегі, хикая мен шығармадағы баяндалатын оқиғалар айтушы мен тыңдаушыларға, жалпы көпшілікке шын болып көрінуі тиіс, олай жасмаған күнде ол әңгімелердің ел үшін құны болмайды. Бұл шығармаларда да қиял белгілі бір дәрежеде баяндалады. Бірақ мұндағы қиял мен ертегідегі қиялдың айырмашылығы бар. Ертегіде қиял болуға міндетті деп есептеледі және ол көркемдеу құралы болып саналады. Ал ертегіге кірмейтін прозалық жанрларда, яғни аңыздық прозада, қиял белгілі бір саналы түрде пайдаланылмайды. Себебі, мұнда қиял көркемдік қызмет атқармайды, ол өмірдегі түсініксіз бір құбылысын немесе фактісін, түсіндіру мақсатынан пайда болғанын байқаймыз. Соның арқасында қиялдан туған нәрсе рас болған деп қабылданады және шындықтың өзі деп ұғынылады. Халық прозасының әңгіме, хикая, аңыз, әпсана жанрлары орындау кезінде күнделікті сұхбатәңгімеден оншалықты дараланып, бөлектенбейді. Бұл жанрлардың шығармалары топ адамның өзара сұхбатында айтыла береді, себебі олар айтушы мен тыңдаушылар арасындағы әңгіме тақырыбына қатысты болып келеді. Сол себепті айтушы баяндап отырған оқырманға аңыздың немесе хикаяның көркемдігін суреттеп жатпайды, оның міндеті - қажетті ақпаратты, яғни оқиғаны хабарлау. Бұл жанрлардың ертегідей көркем болмайтындығы осыған да байланысты. Және әр аңыз, хикая, әпсана, белгілі бір себепке, жиналған ортаның сөз қылып отырған тақырыбына қатысты баяндалады да, арнайы дайындықты қажетсінбейді. Демек, бұл жанрлардағы шығармалардың жалпы жүйесі айтушы мен тыңдаушыларға, яғни орындалу жағдайына (ситуацияға) байланысты болып келеді.
Аңыздар тобына кіретін жанрларды шығарманың мазмұнына және онда қаншалықты нағыз шындыққа үйлесетін оқиға баяндалатынына қарай бөліп топтауға болатын секілді.
Ерте заманда, адам жаңа адам болып келе жатқан кезде тіршіліктің қалыптасуын болған оқиға жайлы баяндайтын шығармалар, әрине, басты қатарда қаралуы. Бұндай шығармалар миф пен хикая жанрларына кіреді. Мұнда өмір көріністері айқын көрсетілмейді, кейіпкерлердің ісәрекеттері бұлыңғыр көрінеді. Бұлардан кейінгі түрі жай әңгіме мен таза аңыздар болмақ. Осы шағармалардың негізгі мазмұны - өмірден алынған, не өмірде болған жайттар болып келеді. Одан кейін әпсанахикаят болуға тиіс. Себебі осының алдында айтылған жай әңгіме мен аңыз біртебірте хикаятқа айнала бастайды, мұнда алғашқы реальді оқиға көрініп, қиял араласып, шығарманың көркемдік ерекшеліктері көріне бастайды. Сонымен қатар әпсанахикаят өз бетінше де туып жатады. Олардың оқиғасы көбінесе ойдан құралды. Әрине, бл белгілі бір қатып қалған ретте жасалмаған. Мысалы, аңыздық прозаның шығып, даму жолын былай да қарастыруға болады. Алғашқы рулық замандағы бір адам (батыр, аңшы) аңда немесе жорықта жүріп, өзінің басынан кешкен бір оқиғаны тыңдаушыларға айтып беруі мүмкін. Бұл - жай әңгіме. Әдеттегідей оны естіген адамдар енді басқа біреулерге айтады, айтқанда өз тарапынан жаңа желі қосуы да мүмкін. Ал одан естіген кісі тағы біреуге айтады, ол да өзінше бір сарында баяндайды. Сөйтіп, алғашқы айтылған жай әңгіме хикаяға, біртебірте аңызға айналады. Біраз уақыт өткен соң ол аңыз әңгіме біршама көркемделіп әпсанахикаятқа айналуы мүмкін. Міне, бұл - өмір шындығына тікелей қатысы бар жанрлардың тууы мен даму жолы. Және бұл жанрлар бір ғана дәуірде, бір ғана қоғамдық ортада тумайды. Олар адамзат тарихының барлық кезеңінде туып жаңарып отырады.
Міне, аңыздық проза тобындағы жанрларды осылайша да қарастыруға болады. Ал, біздің ұстанып отырған шартымыз бұған қайшы келмейді, қайта халық прозасын балаға өскелең ұрпаққа берер танымдық мәнін ашып, басқа бір қырынан тануға мүмкіндік береді. Осының бәрі көркем шығармалардың ерекшелігін, күшін және көркемдігін сезіну арқылы жетілетін игі нәрсе. Халық прозасы баланы жас кезінен-ақ еңбекке баулудың бұдан басқа да сан алуан шебер танымдық түрлері жетерлік. Балаларға арналған халық прозасын оқи отырып, бала қоғамдық түрлі жайттарға бейім болуға баулиды. Өзіне тапсырылған міндеттерге ұқыпты , тиянақты істеуге тырысады. Міне, осыдан кейін-ақ балалар прозасының танымдық құндылықтарын жоғары қойып, арнайы жеке пән ретіне бағдарламаға ұсынса болар еді.
Миф деген түсінікті алып қарасақ, алғашқы қауымның ғана жемісі, ол қазіргі замандарда тумайды, керісінше, мифтік (яғни киелілік) қасиетін жоғалтқан соң ертегіге айналып отырады. Тағы бір ерекшелігі мифтің - өмірдегі нақтылы оқиғадан алшақтығы. Осы тұсынан келгенде мифте біршама абстрактілік бар десек болады, бұл абстрактілік алғашқы қауымға қиял деп түсіндірілмеген.
Осы күнге дейін біз қазақ фольклорында жеке миф жанры бар деп айтылмаған. Көбіне мифологиялық түсініктер, мотивтер, кейіпкерлер бар деп жалпылама түрде айтып, сырғып өтеді. Оның басты себебі, қазақ халқының ойынша, миф жанрын еуропалықтарша түсінгендіктен. Әдетте миф деген түсінік ойымызға келсе, бірден ежелгі Грекия мен Римнің тамаша әңгімелері түседі (оның үстіне миф деген де грек сөзі). Міне, осы өлшеммен келеміз де, қазақ фольклорында миф жоқ деген ой туады, тіпті бар ма екен деп іздемейміз де. Мифтің басым көпшілігін халық прозасының көне зманында болған оқиғалардан саралауға болады. Халық өз ойы мен ұшқырлығын қосып жаңа бейнелер жасап отырған. Жалпы балалар үшін миф деген түсінікте ең бірінші мынадай жүйеде ойға келеді:
Аңыз әңгімелер: 1. Аспан әлемі, жан-жануар, ер, су, мекен аттары туралы. Жетіқарақшы, Үркер жұлдыздары, Самұрық, Бозінген туралы аңыз әңгімелер де жұлдыздар мен құстар адамша сөйлеп, ғажап тірлік пен ғажайып оқиғаларды басынан кешеді.
2.Ру, тайпалардың шыңу тегіне байланысты. Үш жүз, Алты арыс Алаш, Домалақ ене т.б. аңыз әңгімелерінде ру, тайпалардың шығу тегі туралы өсиетті-өнегелі ойлар айтылды.
3. Діни мстикаға(дәріптеу - қиял-ғажайып). Лұқман Хәкім, Қағбаның қара тасы т.б. аңыз іңгімелерде діни сенімдер уағыздалып, мистикалық(діни сенім ғажайыптары) нанымдар дәріптелді.
4. Әлеуметтік утопияға(үміт, қиял). Жерұйық аты аңыз әңгімеде әлеуметтікарман-талап, мұң-мұқтаждың қиялдағы ғажап жақсылықтары оорындалып, қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған, бейбітшілік заман суреттеліп, молшылық тұрмыс-ахуалдың дәуірлеген кезеңі бейнеленді.
5. Тарихи қаһармандық туралы құрылады. Таихи қаһармандықты насихаттап, данышпандар мен шешендерді, батырларды үлгі-өнеге етіп көрсететін аңыз әңгімелер өте көп. Асан қайғы қазақ еліне жақсы жай іздейді. Қорқыт ата халыққа өлмейтін өмір, өшпейтін өнер іздейді.
Ғылым саласында мифке берілген анықтама өте көп. Анықтамалардың басым көпшілігі антика дәуірінде дамыған мифалогияға арналған және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ҰЫЗДАР ПЕДАГОГОИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
Ясымбек Айдана Ясымбекқызы
БАЛАЛАРҒА АРНАЛҒАН ХАЛЫҚ ПРОЗАСЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ-КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
6M011700-қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша педагогика ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін жазылған магистрлік диссертация
Ғылыми жетекші________________ C. И. Сәкенов ф.ғ.д. профессор м.а
Кафедра меңгерушісі________________ Н. С. Балтабаева PhD доктор
Қорғауға жіберілді______ 2019 жыл
Қазақ әдебиеті кафедрасының меңгерушісі ____________
PhD доктор Н.С.Балтабаева
Алматы 2019 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ ПРОЗАСЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ - КӨРКЕМДІК ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ
1.1 Аңыздық прозаның танымдық-көркемдік мәні
1.2. Балаларға арналған ертегілік прозасы үлгілерінің көркемдік - танымдық ерекшелігі
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Балаларн әдебиеті - тәрбиенің үлкен құралы. Әуелі жеке дарындардың дуалы ауыздарынан шығып, кейін оны халық қалап, қастерлеп, жаттап, жадында қалдырып, ғасырлар бойы өңдеп, өркендетіп, қадірлеп қалыптастырып, асылым деп ақыл-санасына сіңірген әдебиеттің үкілі үлгілері- мәдени мәдени мұрамыздың ең құнды қазынасы. Ол-ұрпақ тәрбиесінің күн сәулесіндей әсерлі нұрымен от алатын ой тамызғы болып, жанды жалындататын, қиялды қияындататын, ақыл сананың айшықты көрністерін бейнелейтін, киелі мұра. Әдебиет мұрасы арқылы жан - дүниеміз тазарып, ұрпағымыздың өркениеті өсе түспек.
Қазақ әдебиетінің өскелең бір саласы - ол балалар әдебиеті. Оның өзіндік өсу, өркендеу жолдары бар. Балалар әдебиеті алғашында жалпы әдебиетпен бірге дамып, толысып отырды. Кейін XIX ғасырда өзінің ерекшеліктерінің арқасында дербес пән ретінде қарастырыла бастады. Совет заманында балалар әдебиеті тәлім-тәрбие мен білім ошағына айналды.
Ең бірінші жұмысымыздың барысын Елбасымыздың Бала тәрбиесі - бұл ата-аналардың ерекше азаматтық борышы деп Н.Ә.Назарбаев айтқандай бала тәрбиесі қашанда маңызды міндеттердің бірі болып табылады.[1]
Баланың болашағы ол елдің, ұлттың келешегі. Келешегіміз жарқын болу үшін ең алдымен біз ұрпақ тәрбиесін бірінші орынға қойғанымыз абзал. Оны баланың дүние есігін ашқан сәттен бастап, рухани азық бере отырып, оқып, тыңдап, көріп жүрген дүниелеріне мән беру керек. Мектепке дейінгі, мектептен кейінгі өмірі арқылы білім алып отқан ошақтарға аранайы оқулықтармен жұмыстар жасап, баланың танымдық қасиетін өсіру жолында жұмыстар жүргізіп отырған дұрыс. Балаларға араналған халық прозасы осы жұмыс барысында ерекше орынға ие. Себебі, халық жасаған дүние арқылы бала, өзіне алар салт-дәстүр, тарих, мәдениет, адамгершілік, даналық, эстетикалық болмыс, жігерлік т.б. айта берсек бар рухани азық осы халық прозасында. Халықтың даналығын тыңдап, көріп өскен бала, еліне, жеріне жанашыр болатыны хақ. Олай болса, Балаларға арналған халық прозасының танымдық-көркемдік ерекшеліктері атты жұмыс барысында өнегелі ұрпақ тәриелеуге оразан зор үлес қосатындай етіп дайындау.
Балаларға арналған халық прозасын зерттеп оның сырын ашу шын мәнінде де оңайға соқпасы белгілі. Осыншама жауһардың қойнауына жасырынып жатқан құпияның бағасы қашан да биік болмақ.
Қазақ балалар әдебиеті қазақ қоғамымен бірге туып, біте қайнасып келе жатқан рухани іргелі сала. Біздегі балалар әдебиеті кейбір еуропалық елдердегідей арнайы салаларға жүйеленіп жазылуы мүмкін. Бірақ, сол халықтың, сол ұлттың мол рухани қазынасы аралас жүреді. Аралас жүре отырғын алғын бөбек, бүлдіршін жаситы сұлулыққа құштарландыратын, отансүйгіштік, ерлік рухына ұмтылдыратын, тәрбиешілік қызмет жасай юіледі. Қазақ балалар әдебиетінің де тағдыры осыған ұқсас. Қазақта Балаларн әдебиеті деген ұғым ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басына дейін бола қойған жоқ. Оған қарап, қазақта балаларға арналған рухани қазына мүлдем жасалмаған екен деп ойлауға болмайды. Қазақтың бай ауыз әдебиеті, халық әдебиеті, ақын, жыраулар поэзиясының бәрі тұнып тұрған балалар әдебиеті. Ал, балалар әдебиетінің жіктелуі, салаланып дамуы, сараланып сөз болша бастауы ХХ ғасырдың отызыншы жылдарында басталды. ХХ ғасырдың жетпісінші, сексенінші жылдары қазақ балалар әдебиеті қарыштап дамыды. Оған Жалын-жастар, Балауса - балалар баспаларының ашылуы дәлел бола алады. Ал, Балдырған, Ұлан газеті, журналдары-ежелден балалар әдебиетінің көрігі болып келеді.
Сөз өнеріне, көркем дүниеге айналған фольклор жанрларының басты функциясы - эстетикалық, тәрбиелік болып келеді. Ол жанрлар шығармаларында өмірді бейнелеу тікелей танымдық мақсат көздемейді, керісінше, адамды иландыру, сол арқылы тыңдаушығы үлкен әсер ету мақсатын көздейді, оны ләззатқа бөлеуге тырысады. Қазақ халық прозасының ерегі жанры түгелдей осындай қызмет атқарады. Көркем фольклор ретінде ертегі өмірді, болмысты танып-білу ниетімен айтылмайды. Фольклорды зерттегенде оның танымдық түрін де, көркем түрін де жан-жақты сатылай талдап қарастыру қажет. Өлай жасамағна күнде жанрлардың нақты теориясын жасау мүмкін емес,көркем түрледің даму заңдылықтарын ашу да қиын. Мысалы, көркемдігінен гөрі танымдық қызметі басым прозалық жанрларды осы уақытқа дейін қазақ фольклортануында зерттелмей келуі - жоғарыда айтқан принципті сақтамаудың салдары. Соның нәтижиесінде бізде әлі күнге дейін қазақ халық прозасы жанрлық тұрғыдан зерттелмей келеді, жанрлар ғылыми саралауға түскен жоқ, олардың ішкі даму заңдылықтары мен тұрақты белгілері айқындалған жоқ. Ал белгілі бір жанрдың табиғатын, көркемдік ерекшелігі мен заңдарын білмей тұрып, ол жанрға жататын әңгімені объективті түрде және дұрыс бағалану қиынға соғады. Себебі қай уақыт болса да бір заттың ерекшелігі, жалқылық қасиетті тек жалпымен, ортақтықпен байланыста ғана анықталады. Фольклорда, тегінде, жеке адамның характері көрсетілмейді. Онда жеке адамның өмірлік жолы баяндалады. Осы тұрғыдан келгенде, әсіресі, прозалық фольклор өте мәнді материал береді. Мәселен, ертегіде бас кейіпкер өз ортасынан дара алынып көрсетіледі: ол қалыңдығын іздеп, тау-тасты кезеді, демек, ертегі кейіпкері өзін қоршаған дүниемен ерекше қатынаста бейнеленеді, тіпті ол бүкіл маңайдағы тылысым күштерге, бейтаныс қауымға қарсы қойылады. Бірақ, соның өзінде де, оның мінез-құлқы ашылмайды, тек басынан кешкен оқиғалары әңгімеленеді. Шығарманың барлық назары кейіпкердің іс-әркетіне аударылғандықтан бір мезетте оның ауылындағы, ел-жұртындағы оқиғалар баяндалмайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі мен өзектілігі. Балаларға арналған халық прозасы бұған дейін тұтас тұрғыда алынып, жүйелі түрде қаарастырыла қойған жоқ. Сол себепке байланысты балалар шығармаларына байланысты көткерілген мәселелерде жан-жақты талқыланып, жүйелеу, сарланады. Бүгінгі таңда балалар әдебиеті де терең зерттелуді қажет ететіндігін көрсете келіп, оның қалыптасуына, дамуына, тарихи деректерге қатысты жоба-ұсынысымызды ортаға салдық. Балалар шығармаларының ел ішіне ауыздан ауызға көшіп таралғандығын да ескере отырып, көпшілігінің өңдеу мен өзгертулерді басынан өткізгендігін аңғарттық.
Қай халықтың фольклорын алып қарасақ, прозалық жанры жеке бір үлкен топ құрайтыны, бірақ оның әлі күнге дейін айтарлықтай зерттелмей келе жатқаны жайында ғалым фольклористер ертеденақ жаза бастаған болатын. Мысалға, Еуропа оқымыстылары А. Иолесс, К. Сидов, А. Весельский, А. Никифоровтардың халық прозасын жүйелеп, саралауға арналған еңбектерін атауға болады.[2] Осы еңбектерді және орыс халық прозасына, оның ішінде ертегіге жатпайтын тобына арналған зерттеулерді шолып шығып, К.В. Чистов 1964 жылы былай деп жазды: Фольклортану ғылымында халық прозасының жанр лары әлі күнге дейін сараланбаған, оларды атайтын терминдер халықаралық дәрежеде жүйеленбеген... Ертегіден басқа жанрлардың сюжеттік құрамы ойдағыдай анықталмаған, әрі есепке алынбаған, әпсанахикаяттардың, әңгімелердің көптеген циклдері зерттелмеген[3, 8-б]. 1934 жылы неміс ғалымы К. Сидов халық прозасының ер тегіден бөлек жанрларын айтылуына қарай хабар (Сһrо nіk notіzеп), естелік (Меmогаt) және әңгіме (ҒаbuІаt) деп үшке бөлген. Бұл терминдер халықаралық фольклортану ғылымында кеңінен қолданылып кетіп оларға жанрлық ұғым берілді. Швейцар оқымыстысы М. Люти мен чех ғалымы О. Сироватка халық прозасын ертегілік және аңыздық деп бөлгенде, айтушы мен тыңдаушылардың шығармаға сенетіні, сенбейтіні негізге алынбау керек деген пікір айтады. Олардың ұсынған шарты бойынша, мәселен, ертегіге жатпайтын прозаны адам мен о дүниенің арасындағы қатынас негізінде жіктеу керек, ал ертегіні саралауға кейіпкердің даралануы, аластануы, (индивидуализм, изоляция персонажа) ескерілуі қажет.[4,114-117б] Мұндай шарттары ғылыми жағынан дәлелсіз. Орыс совет фольклортануында халық прозасының ертегіге жатпайтын жанрларын зерттеу ісі 5060 жылдардан бастап қолға алынды. Бұл ретте В.Я. Пропптың, Л.Е. Элиасовтың, Л.И. Емельяновтың, С.Н. Азбелевтың, В.П. Аникиннің, Н.И. Кравцовтың, К.В. Чистовтың, т.б. еңбектерін атауға болады.[5, 378-386б] Бұл зерттеулер жалпы фольклортану ғылымы қабылдайтындай саралау жүйесін жасамаса да, белгілі бір заңдылықтарды ашып, әр прозалық жанрды комплексті жүйеде зерттеу қажеттігін көрсетті.
Осы тұрғыдан алғанда, қазақ ғалымдары да өз халқының халық прозасы үлгілерін зерттеуде елеулі жұмыстар атқарды. Мысалы, қазақ ертегілерін М.Әуезов, Ә.Марғұлан, М.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаев, Е.Тұрсынов, С.Қасқабасев т.б. ғалымдар арнайы зерттеді. М.Әуезов қазақ ертегілерінің идеялық-көркемдік ерекшеліктерін, тарихи даму жолдарын зерттеді, ертегілердің әдебиет тарихынан алатын орнын анықтады. Ертегілер атты ғылыми еңбегінде қазақ ертегілерін жан-жақты алып тексереді, мазмұнына қарай тақырыпқа бөледі, көркемдік ерекшеліктерін анықтайды. Қазақ ертегілері (төрт мыңға жуық) сан алуан. Оларды кезінде бірқатар ғалымдар хайуанаттар туралы ертегілер, қиял-ғажайып ертегілер, тұрмыс-салтқа байланысты еретігілер, шыншыл ертегілер деп бірнеше топқа бөлген болатын.
Қазақ филологиясында халық прозасы деген терминдік ұғым жоқ. Бұл заңды да. Өйткені халық прозасы деген ұғым әлемдік фольклортану ғылымының өзінде бертін (19501960 жылдардан бастап), яғни Халық прозасын зерттеушілерді халықаралық қоғамы құрылғаннан кейін қолданыла бастады. Дүние жүзі фольклортануында қалыптасқан түсінік бойынша, халық прозасына фольклордың қара сөзбен айтылатын барлық түрі кіреді.
Сонымен қатар, қазақ халқының фольклортануында халық прозасын жанрға салмай, түгелімен ертегі деп ұғу қалыптасып кеткен. Мысалы, қазақ фольклорына арналған М. Ғабдуллиннің оқулығында былай деп жазылған: Қазақ ертегілерін мазмұнына, әр алуан ерекшеліктеріне қарай бірнеше түрге бөлеміз. Солардың ішінде бастылары: а) қиялғажайып ертегілер, ә) хайуанаттар жайындағы ертегілер, б) тұрмыссалт ертегілері және аңыздар[6, 103-б]. Көріп отырғанымыз: ертегі жанрына аңыздар да кіріп кеткен. Бірақ не себепті бұлай істелгені кітапта айтылмайды. Сондықтан жанрлық саралауда автордың шарты белгісіз. Оны мынадан да көруге болады. Осы еңбегінде ғалым жаңағы аталған ертегілер тобынан аңызәңгімелерді жеке бөліп атайды да, оған Алдар көсе, Асан Қайғы, Жиренше шешен туралы шығармаларды жатқызады. М. Ғабдуллин қазақ халық прозасында ертегіден өзгеше жанр бар екендігін аңғарып, М. Әуезовтің пікірімен қосыла отырып, оны аңызәңгіме деп атайды. Бұл жанрды жіктеудегі ғалымның критерийі - шығарма оқиғасының шындығы, өмірде болғандығы. Бұл да М. Әуезовтің пікірінен шыққан. М.Әуезов 1927 жылы жарыққа шыққан кітабында, кейін 1939 жылы Л. Соболевпен бірігіп жазған еңбегінде, одан соңғы зерттеулерінде де ертегі жанрын арнайы қарастырып, оның ішкі жанрларын сипаттап берген еді. Сондайақ ол кісі халық прозасында ертегінден басқа бар екенін анықтап, оларды бірде аңыз ертегілер, бірде аңыз әңгімелер деп атаған. 1948 жылы жазған еңбегінде М. Әуезов қазақ ертегісін классификациялау мәселесінде Еуропа мен Ресей ғалымдарының тәжірибесіне сүйену керектігін айта келіп былай деп жазады: Ендігі тереңдеп тексерулерде қазақ ертегісін де сол Аарне каталогына салыстырып, сол әдіспен зерттеп ұғынуымыз керек.
Халық прозасын көп уақыт бойы арнай зерттеген ғалым К.В. Чистов порозалық жанрларды жіктеп, саралаудың негізгі принципі - әлеуметтік тұрмыстық функциясы деп есептейді. Осы негізінде ол кісі бүкіл халық прозасын екіге бөледі: а) эстетикалық функциясы айқын жанрлар (еретгінің барлық түрі, мысал, өтірік өлең, анекдот), ә) эстетикадан басқа қызмет атқаратын жанрлар, (аңыз, әпсана, хикаят, әңгіме, хикаят) [7,5-б].
Осы тұрғыдан алғанда, қазақ ғалымдары да өз халқының халық прозасы үлгілерін зерттеуде елеулі жұмыстар атқарды. Мысалы, қазақ ертегілерін М.Әуезов, Ә.Марғұлан, М.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаев, Е.Тұрсынов, С.Қасқабасев т.б. ғалымдар арнайы зерттеді. М.Әуезов қазақ ертегілерінің идеялық-көркемдік ерекшеліктерін, тарихи даму жолдарын зерттеді, ертегілердің әдебиет тарихынан алатын орнын анықтады. Ертегілер атты ғылыми еңбегінде қазақ ертегілерін жан-жақты алып тексереді, мазмұнына қарай тақырыпқа бөледі, көркемдік ерекшеліктерін анықтайды. Қазақ ертегілері (төрт мыңға жуық) сан алуан. Оларды кезінде бірқатар ғалымдар хайуанаттар туралы ертегілер, қиял-ғажайып ертегілер, тұрмыс-салтқа байланысты еретігілер, шыншыл ертегілер деп бірнеше топқа бөлген болатын.
Keйiнгi жылдapы М. Әyeзoв өзi aнықтaп, жiктeгeн жaнpынa тepминдep жacaп, oлapғa ұғымдық мaғынa бepyгe тaлпынды. 1957, 1959, 1961 жылдapы жapық көpгeн eңбeктepiндe oл хaлық пpoзacы жaнpлapын aтay үшiн бip тoп тepминдepдi қoлдaнды. Әcipece, epтeгiдeн бaсқa пpoзaлық фoльклopды aтaғaн тepминдepдi көңiл ayдypapлық: aңыз, aңыз epтeгiлep, жұмыcшы нaқылдapы, өмiрбaяндық әңгiмeлep - бoлғaндap, aнeкдoт әңгiмeлep. Aталғандардың ішінен бір тобы мағынасы жағынан нақтыланған. Жұмыcшы нaқылдapын ғaлым opыcшa сказы дeгeн, өмiрбaяндық әңгiмeлep бoлғaндapды opыcшa быль дeп aнықтaғaн. Жәнe бұл жaнpлap қaзaқ фoльклopындa кeш пaйдa бoлғaн дeп eсeптeйдi зepттeyшi. Aл тepминдepдiң eндi бip тoбы - aңыз әңгiмeлep, aңыз epтегілер, әңгiмe ертeгiлер. Мaғынacы жaғынaн aйқындaлмағaн, бәpi aңыз (легенда) ұғымындa қoлданылaды. Бiздiңше, aлдыңғы тoптың дa, кeйінгi тoптың дa қaбылдayға бoлатындapын aлып, олapға бeлгiлі бip нaқты мaғына беpy кepек. Егep бiз бұл icке ынтaмен, жанaшырлықпeн қaраcақ, хaлық пpoзасының бapлық жaнpларына aт қoйып, айдap тaға алaмыз. Мұны біздің бүгінгі ғылымымыз, халық прозасын зерттеудің зәрулігі қажет етіп отыр. 1957 жылы М. Әуезов пен
Е. Ысмайловтың: Ғылым дүниесіндегі ертегіні түр, жанр жағынан жіктеу әлі белгілі бір жүйеге түсіп қалыптасқан жоқ... Әрине, бұл жіктеуді түпкілікті белгілі бір әдебиет заңы деп санамаймыз, қолда бар материалға сүйеніп айтқан алғашқы тексерудің, бақылаудың қорытындысы ғана, - деп айтқан сөзі әлі күнге маңызын жоғалтқан жоқ. Фольклордың прозалық жанрлары бүгінге дейін ғылыми жіктеуге толық түскен жоқ. Біршама зерттелді деген ертегілік прозаның өзі де жанрлық тұрғыдан зерттеліп біткен жоқ. Аға буын фольклористердің еңбектерінде ертегі жалпы сипатталып зерттелді де, тек 70 жылдары ғана ертегінің іщкі жанрлары жеке зерттеле бастады. Алайда, бұл зерттеулерде тек қиял-ғажайып ертегі мен тұрмыс-салт ертегі жеке жанрлар ретінде қарастырылды, оларға шығу тегі мен жанрлық сипаты, өзіндік ерекшеліктері, образдар жүйесі мен поэтикалық зерттелді. Сондықтан жалпы жанрлар теориясы мен фольклорлық проза жанрларын жүйелеу, саралау мәселелері назардан тыс қалды. Тек 1968 жылы орыс тілінде жарық көрген Қазақ әдебиетінің тарихында ғана халық прозасын бір жанрлық жүйе тұрғысында қарастыру нышаны болды [8,203-210б]. Онда да бүкіл халық прозасына арналған тарау Ертегілер деп аталып, ертегіге жатпайтын прозалық жанрлар арнайы тараумен бөлінбеді. Дегенмен, олар бұл кітапта былички, предания, легенды деген атпен арнаулы түрде қарастырылды. Рас,
Е. Костюхин жалпы фольклорлық жанрлар теориясына бармайды және бөлектеніп алынған жанрларды классификациялау принциптерін де ашып, анықтамайды. Автор аталған үш жанрды оқшалауда орыс фольклортану ғылымының тәжірибесіне жүгінеді де, оларды саралау критерийі етіп шығармаға елдің илану, иланбау дәрежесін алады. Бұл бір жағынан дұрыс. Өйткені аңыздық проза шығармаларын ел ақиқат деп қабылдаған, себебі олардағы қиял көкемдік шарт емес, халық түсінігінің сәулесі ретінде көрінеді. Ертегіге жатпайтын халық прозасы жөнінде фольклорист
Е. Тұрсыновта арнайы мақала жазды [8]. Бірақ оның еңбегі халық прозасының барлық жанрын қамтымайды және фольклор жанрларына байланысты жалпы теориялық мәселелерді қарастырмайды. Аталған мақалада тек жануарлар туралы аңыздар мен әңгімелер сөз болады. Автор оларды жіктеуде шығармалардың логикалық-мағыналық құрылымын (логикосемантическая структура) негізгі принцип етіп ұсынады. Сөйтіп, ол хайуанаттар жайындағы қазақ халық прозасын себепті әпсана-хикаяттар (этиологические легенды), аспани әпсана-хикаяттар (космогонические легенды), түсіндірме әпсана-хикаяттар (объяснительные легенды), шежірелер (генеалогические легенды), аңыздар (предания), жай әңгімелер (бытовые рассказы) деп бөледі. Алайда, әр аталған жанрға анықтама бергенде, автор жалпы дұрыс бағыт ұстағанмен, аңыз бен әпсана-хикаяттар ара жігін еске алмаған, оның үстіне этиологиялық әпсана-хикаятқа мифті қосып жіберген. Шынтуайттап келгенде, әр түрлі аң мен құстардың пайда болуы, олардың мінез-құлқы мен ерекшеліктері туралы шығармалар миф болып саналады. Сондай-ақ аспан әлеміндегі құбылыстар, ай мен күн, жұлдыз жайындағы шығармалар да миф қатарына жатады. Мифке кейбір рулардың шығу тегі туралы шежірелер де кіреді. Демек, ертегіге жатпайтын проза тобын саралап, жіктегенде тек қана логикалық-мағыналық мазмұнға сүйенуге болмайды. Бұдан шығатын қорытынды - халық прозасын жанрларға жіктегенде бір ғана шартқа жүгінуге болмайды, яғни критерий етіп бірнеше факторды алу қажет. С. Қасқабасов қазақ халық прозасының жанрлық құрамын анықтауға арналған мақаласында басты принцип ретінде айтылып отырған шығармаға жұрттың сену-сенбеуін алады[9,24-29б] (62). Бұл - бір ғана шарт. Сонымен қатар басты критерийлер болып жанрдың функциясы мен көркемдік қасиеті де саналады ғой. Бірақ зерттеуші мақаласында мұны ескермеген. Дегенмен, ескерте кететін нәрсе: бұл мақалада автор қазақша миф бар деген пікір айтады және прозалық жанрларға терминдік атау беруге тырысады. Алайда, ол ұсынған терминдер әлі ойластыруды қажет етеді. Сондай-ақ ертегілердің ішінде батырлық ертегі мен новеллалық ертегі бар, соларды зерттеу керек деген пікірді алға тартады.
Қазақ балалар прозасының ішінде кейбір жанрлық түрлер үлкендерге де, балаларға да ортақ болып келеді. Олар: фольклорлық балалар поэзиясының үлкен жанрына жататын батырлар жыры және ертегілер, аңыз әңгімелер. Ауыз әдебиетінің кез келген жанрларынан балаларға үлгі боларлықтай, тәрбиелік маңызы зор шығармаларды көптеп кездестіреміз. Бірақ олар балалардың өзіне ғана арналған, болмаса балалардың өз творчествосының нәтижесінде пайда болған ауызша сөз өнерінің белгілерін сипаттай алмайды[48].
Демек, ертегілердің ішінен балалардың өзіне ғана арналған түрлерін анықтау оңай шаруа емес. Халық ертегілерін уақытында М.Әуезов қиял-ғажайып ертегілері, хайуанаттар жайындағы ертегілер және шыншыл ертегілер деп қарастырған болатын. Шыншыл ертегілерді салт ертегілер, күлдіргі ертегілер, аңыз ертегілер және күй аңызы деп жіктеді.Кейіннен Ертегілер еңбегінде хайуанаттар жайындағы ертегілер мен қиял-ғажайып ертегілерінің қатарында салт ертегілерін атайды да, салт ертегілерін тұрмыс-салт ертегілері, күлдіргі ертегілер, аңыз ертегілер деп бөледі[49].
Қазақ еретегілерінің ел арасына жиналып, хатқа түсуі, баспа жүзіне шығуы ХІХ ғасырдың екінші жатысынан бастау алады десек болады. Бұл ретте Ш. Уәлиханов, Г.Н. Потанин, В.В.Радлов, Ә.Диваевтың сонымен қатар қазақ зияляларыныңда еңбегі сіңгенін байқаймыз. Олар, М.Әуезов, С. Қасқабасов, М. Ғабдуллин, Б. Дауылбаев, Т. Сейфуллин, О. Әлжанов, Ж. Айманов, Б. Досымбеков, М. Ибрагимов, т.б. М. Ғабдуллин. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Алматы Санат 1996ж. 102б
Осы аталған адамдар сол кезде Орынборда, Омбыда, Казанда, Астрахань мен Ташкентте шығатын газет журналдар бетіне қазақ еретгілерін үнемі жариялап отырды. Өздері жинаған ертегілерді қазақша не орысша, кейде бір тілде ғана шығарды. Еретегілерді қазақ тіліне шығаратын болса (сөзі қазақша, әрпі орысша) онда қысқаша мазмұны орысшы аударылады. Бұлардың жинаған материалдары өткен ғасырдың алпысыншы жылдардан бастап, Дала уалияты газетінде, Торғай обылыстық ведомосынды, Ақмола обылыстық ведомосында, ОРынбор газетінде, Орынбор губерниялық ведомосында, Астрахань газетінде, т.б. үзілмей басылып тұрды. Қазақ ауыз әдебиетінің, соның ішінде ертегілердің көптеген үлгілері, әсіресе, Омбы мен орынборда шығатын газеттерінде молырақ жарияланады.
Қазақ еретілерін жинап құрастыруда қазақ ауылдарын жиі аралаған, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, баспа жүзіне шығаруда бірсыпыра еңбек сіңірген адам - А. Всильев. Оның жинаған материалдары Дала уалаяты газеті мен Торғай обылыстық водомосында екі тілде үзбей басыдып тұрады және Қазақ ауыз әбеиетінің үлгілері деген атпен 1897 жылы Торғай обылыстық ведомосының елу шақты нөмерінде көптеген ертегілер басылды. Всильев жинаған Үлгілер 1898 жылы Орынборда (сөзі қазақша, әрпі оысша) жеке кітапша болып шығады
Қазақ ерегілерін жинау мен баспа бетіне шағару жөнінде кеңестік дәуірде бірсыпыра жұмыстар жүргізілді. Егер қазан ревалюциясын дейін бұл ісіті жеке дамдар ғана жүргізсе, кеңестік дәуірде оған ғылыми зерттеу мекемелері қатысады, мемлекет тарапынан қаржы бөлінеді. Мұнымен қатар кеңестік дәуірде қазақ ертегілері жөнінде қазақстандық жазушы Л.В. Макеев пен профессор В.М. Сидельниковтың еңбектерін айрықша атауға болады. Л. Макеев. Казахские народные сказки, Алма -ата, 1940, 1952 , В. Сильдеников. Казахские народные сказки. Москва, 1952, Алма-ата 1958
Қазақ еретегілерін ғылыми түрде зерттеу ел арасынан жинап алушылар болса да, оны ғылыми тұрғыдан бачяндайтын үлкенді кішілі еңбектер болмады. Бұл ретте Потанин, Диваев, Васильев, Мелиоранский, т.б. бірен -саран ғана мақалалар жазып пікірлер айтқан. Олар көбінесе қазақ ерегілерін жиану керектігін сөз етті.
Қазақ халық ертегісінен халықтың әр кездегі тұрмыс тіршілігі, қоғамдық өмірі, ой -арманы, дүние танымы мен көзқарасы көрініп тұратын. Сондықтанда Белинский мұны Халық жанының айнасы деген болатын. Добролюбов пен Горький халық ертегілерін аса жоғары бағалай келіп, ертегілер халыө өмірін, тұрмыс күйін, мінез- әрекеттерін білу үшін акса керекті материал екенін айтады, ертегілерді тудырушы да, сақтаушы да халық екеніне көз жеткізеді.
Жалпы қазақ ертегілерін ғылыми тұрғыдан зерттеу ісі кеңестік дәуірінде ғана қолға алынды. Алғышқы кезде бұл мәселе газет-журналдық мақалалар көлемінде орта мектепте арналған оқулықтарда идеялық-көркемдік жағынан алып қарауға көңіл бөлінеді. Е. Ысмайылов. Қазақ еретектері туралы. (Әдебиет және искуство журанлы № 1, 1940,) Қазақ ертегілерін зерттеу жайы осыдан басталды да, кейіннен күрделі еңбектер жазылады. Дегенмен, қазақ ертегілерін зерттеу барысында қателікттер де болмай қойған жоқ. Мұның басты кемшілігі, ертегілердің барлық үлгісін халықтық деп бағалау, таптық жігі мен қоғамдық сырын ашпай, қай ертегі қай таптың идеясы екендігін анықтамай өту болатын. Осының нәтижиесінде екі мәдениет туралы лениндік ілім бұрмалана бастады. Мұндай қатаеліктерді түзете отырып, халық ертелгілерін бағалау, зерттеу жайында қазақ фольклористері зерттеу мен жаңа еңбекттер жазды. Бұл жөнінде академик М.Әуезовтің еңбегін атауға болады. Қазақ әдебиетінің тарихы. І том, 1948.1960ж М. Әуезов қазақ халқының ертегілерінін идеялық-көркемдік ерекшеліктерін, тарихи даму жолдарын зерттеді, ертегілердің әдебиет тарихынан алатын орнын анықтайды. Кейіннен ол қазақ ертегілерін зерттеу ісіне қайта оралады да, Ертегілер атты ғылыми еңбегін жазды. Әдебиет және искуство журналы, № 2,3, Алматы, 1956ж Онда ертегілерді жан-жақты алып тексерді, мазмұнына қарай тақырыпқа бөліп, көркемдік ерекшеліктерін анықтады.
Зерттеу жұмысының нақты мақсаты - фольклор жанрларының теориясына сәйкес балаларға арналған халық прозасын бір сарынмен зерттеп шығу, оның жанрлық құрамын ашу, әрбір ішкі құрлымының шығу, даму процесін көрсету, халық прозасының өмір шындығына қатысын анықтау және оның балаларға берер танымдық құндылықтары мен көркемдік бейнелерін ашып талдау.
Міндеттері
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
Жұмыстың зерттеу әдістері. Диссертацияны жазу тарихисалыстырмалы әдіс бойынша жүргізіледі, сонымен қатар С. Қасқабасовтың Қазақ халық прозасы[11] еңбегінің желісімен жүргізілді. Жалпы прозаның типологиялық және өзіндік сипаттарын аша отырып, халық прозасының жанрлық құрамы тұңғыш рет арнайы зерттелгендіктен одақтық фольклортану ғылымының тәжірибесі мен жетістіктеріне арқа сүйенуге тура келеді; жанрлар теориясының өзектіөзекті мәселелері мен жанрларды ғылыми классификациялаудың шарттары мен балаларға арналған шығармалардың ішіндегі бейнелерді аша отырып қарастырылады. Соның негізінде, әрі қазақ фольклорының ішкі заңдылықтарына сәйкес қазақ халық прозасы аңыздық проза (аңыздар) және ертегілік проза (ертегілер) деп екі үлкен салаға бөлініп талданады. Аңыздық проза көбінесе генезистік және тарихи даму желісінен зерттеледі, оның ішкі жанрлары анықталып, оларға сипаттама беріледі.Оның ішінде мынандай топтарға бөліп қарастырамыз. Миф; Хикая; Әпсана-хикая; Аңыз; Шежіре; Диалогтар деген балаға берер танымдық құнылықтарға мол дүниелердің қызметін ашып қаралады. Сонымен қатар, әр жанрдың ерекшеліктері мен бәріне бірдей ортақ қасиеттері талданады. Ертегілік проза жоғарыда айтып өткендей оның танымдық және көркемдік ерекшеліктеріне көңіл бөлінеді. Қорыта айтқанда, бұл диссертацияда балаларға арналған қазақтың халық прозасының бір жүйеде зерттеліп, оның балалар өмірінде атқарған рөлі, қызметі халық тұрмысымен байланысы, сонымен қоса бүкіл фольклорлық жүйеде алатын орны мен маңыздылығы ашылады. Осы зерттеу жұмысы балалар мен ересектер оқырмандарына ұлттық рухани қазынаны тереңірек түсініп, дұрыс бағалауына себін тигізсе, балаларға арналған шығармалардың халық мұрасына бай көркем туындылар мектеп, балабақша, жоғары оқу орындары мен жұмыс барысында оқулық ретінде енгізілсе, адамзат қауымына қажетті түрде жәрдем етсе, мақсатымыз орындалып, еңбектің ақталғаны деп білеміз.
Зерттеудің нысаны. Зерттеу барысында балаларларға арналған халық прозасының жанрлық түрлері, атап айтқанда, аңыздық прозаның миф, хикая, әпсана-хикаят және аңыз жанрларының үлгілері,ертегілік прозаның жанрлық түрлерінің нұсқалары зерттеу нысанына алынды.
Зеттеу жұмысының жариялануы
Зерттеудің құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнің екі тарауынан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ.
1.ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ ПРОЗАСЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ - КӨРКЕМДІК ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ
Аңыздық прозаның танымдық-көркемдік мәні
Қазақ фольклортану ғылымында да халық ауыз әдебиетінің құрамында прозалық жанрлар бар екен белгілі, олар іштей жіктелетіні айтылып келді. Мәселен, Мұхтар Әуезов пен Есмағамбет Ысмайылов оларды фольклордың қара сөзбен айтылатын ерекше бір түрі [2] деп атаса, Мұхамеджан Қаратаев: проза саласы ауыз әдебиетінде тек ертегі, аңыз түрінде ғана жасайды[3], - деп жазады. Демек, басқа халықтардың фольклоры секілді, қазақ халық фольклоры да балалар прозасының үлгісіне бай. Сондықтан қазақ фольклорының прозалық жанрлары жеке бір жүйе (система) құрайды және оны халық прозасы деп атауға болады. Оның ішінде ертегіден басқа да біршама прозалық жанрүлгісі жеткілікті. Мысалы: аспандағы көптеген жұлдыздар, күн, ай туралы мифтер, жекежеке тау, тас, көл, мекен аттарының шығуын бір тарихи оқиғаға қатысты баяндайтын аңыздар, жезтырнақ, жалғыз көзді дәу, әр түрлі үббе, күлдіргіш, албастылар жайындағы хикаялар, аңыз, мифтер, Лұхман, Сүлеймен, Ескендір хақындағы әпсанахикаяттар ертегіге жатпайды. Ал ертегілердің өзі бірнеше салаға бөлінеді. Осылардың барлығын халық прозасы деп атаймыз.
Қазақ ауыз әдебиетінде бұл тіркес толық қалыптасқанмен , әлі толық ене қойған жоқ. Мектеп бағдарламаларында жеке пән ретінде енгізіле алмады. Жалпы халық әдебиетінде балаларға араналған проза шығармалары бар екендігін ілкі зерттеушілердің көпшілігі анықтап кеткен. Солай дей тұрғанмен де қазақ фольклорының бұр арнасы әлі күнге дейін арнайы зерттеу нысанына аналып, өзіндік ішкі иірімдері бар тұтас құбылыс ретінде тұтас зерттеу нысаны болған емес.
Қазақ фольлорында балалар прозасы - балаларға арналған мифтер, әпсана аңыздар, балалар ертегілері, үрейлі, қызықты балалар әңгімелер секілді жанрлар мектеп және мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің оқу бағдараламаларына енгізілген жоқ.
Халық прозасы деген түсінік жүрген жерде, міндетті түрде ертегіні еске аламыз. Бұл сансақ айтылған әңгіме. Сонымен қатар бұл жанрлардың, яғни қазақ халық прозасының арнайы балаларға арналған үлгілерін басқада фольклорлық жанрмен ара-қатынасын жалпы адамзат фольклорымен сюжеттік, бала,а берер танымдық қасиетін, шығармалардың көркемдік ерекшеліктері мен байланысын ашып, айқындауды негізгі мақсат деп есептейміз.
Халық прозасының кейбір жанырларын белгілі әдебиетші ғалым Ш. Елеукеновта қарастырған. Ол прозалық фольклорды миф және ертегі деп бөліп, оларды қазақ романдары мен әңгімелерінің түп негізі деп есептейді. Сондықтан ғалым фольклорлық жанрдың теориялық мәселелерін қарастырмайды. Дегенмен, ғалым өзі бөлектеп үш жанырды табиғатына қарай бөлген. Миф жанырын айтып отырып, әпсана, аңыз хикаяттарды айтып өткен. Прозалық фольклорды ертегілік проза және де аңыздық проза деп екіге бөледі де, прозалақ шығармалардың мазмұнына халық сенеме әлде иланбай ма деген шартты негізге алады. Сырттай қарағанда бұл принцип судбъективтік болып көрінуі мүмкін. Бірақ шындығында олай емес. Оның ішінде ертегілік прозада-қиял көркемделіп, таңғажайыпқа айналған, ертегідегі құрал көбіне көркемдегіз қызмет атқарады. Ал аңыздық прозада-қиял көркемдік құрал емес, ол таңғажайып (фантазияға) айналған. Бұл топтағы әңгімелерде баяндау болған оқиғаны суреттеп отырғандай сезіледі және айтушы мен тыңдаушылар солай қабылдайды.
Фольклорлық прозаны жоғарыдағыдай екі топқа бөлгеннін қолдай отырып, В.Е. Гусев жіктеудің критерийі бұрыс деп есептейді. Ол өзінің пікірін былай білдіреді: "Қара сөз түріндегі жанрлар тобын көп зерттеушілер ертегілік және аңыздық прозаға бөледі. Олардың көпшілігі бұлай жіктеудің критерийі етіп әңгімеші мен тыңдаушының баяндалып отырған оқиғаға көзқарасын алады. Ертегілік проза - қиял деп есептелінеді де, аңыздық проза ақиқат ретінде қабылданады. Бізді ойымызша, бұл субъективті шарт, өйткені мүнда жанрдың басты емес, тұрақсыз әрі бұлыңғыр белгңсң негңзге алынған. Тапсыз қоғаның адамы мифтің мазмұнына сенген, алайда объективті түрде ол миф, ертегі тәрізді - көркем фантазияның туындысы. Кейін миф қиял есебінде қабылданатын болған, бірақ мифтің ертегіге айналуы үшін бұл жеткіліксіз. [4]
Дегенмен, біздің ұлттық фольклортануымызда халық прозасының ертегілер тобы ғана зерттелгені көптеп кездеседі. Ал, ертегіге жатпайтын прозалық фольклор осы уақытқа дейін жекеленіп бөлінген де, жүйеленген де емес. Бұл топ көбінесе ертегілермен бірге жүріп қарастырылып келеді. Тек М. Әуезов пен Е. Ысмайылов бір топ прозалық шығарманың ертегі жанрына жатпайтынын анықтап, оларды аңыз ертегілер деп атаған [5] (соның өзіне де ертегі деген сөз бірге қосақталып жүреді). Бұл топқа қысқаша шолу жасалған. Осы бастаманы қазіргі қазақ халық ауыз әдебиетінде қажеттіліктеріне және деңгейіне сәйкес ары қарай жалғастырып, дамыту кезіең келген секілді.
Қазақ халқының бағзы заманнан бергі негізгі рухани азығы, мәдениеті, философиясы - фольклор болғандығы мәлім. Оның шығармашылық үлгілері қисапсыз мол болса, жанрлық түрлері де көп. Мұнда батырлар жыры, ғашықтар жыры, ертегі, аңыз, тарихи жыр, өлең, мақалмәтел, шешендік сөз, жұмбақ, мұңшер жырлары, өтірік өлең тағы басқалар бар. Бұлар орындалу мәнеріне қарай не поэзия түрінде, не проза түрінде болып келеді. Поэзия түріндегісі айтарлықтай зерттелген, ал проза үлгісіндегілері ғылыми жағынан әлі толық қарастырылмай келеді. Әділдігін айтсақ, қара сөз түріндегі фольклор өзінің көнелігі, ұшқырлығы, ғажайып сипаты жағынан поэзиялық үлгілерден кем емес, қайта көп жағдайда басым түсіп жатады. Оның бұдан да басқа толып жатқан қасиеттері бар. Егер өлең түріндегі фольклор, негізінен, көркемдік, эстетикалық және тәрбиелік роль атқарған болса, прозалық халық шығармалары елге көбінесе табиғаттың сырын ұғуға, дүниетанымды кеңейтуге, өмірді білуге жәрдемдескен.
Қара сөз түріндегі жанрлар тобын көп зерттеушілер ертегілік және аңыздық прозаға бөледі; олардың көпшілігі бұлай жіктеудің критерийі етіп әңгімеші мен тыңдаушының баян далып отырған оқиғаға көзқарасын алады: ертегілік проза - қиял деп есептелінеді де, аңыздық проза ақиқат ретінде қабылданады. Біздің ойымызша бұл - субьективті шарт, өйткені мұнда жанрдың басты емес, тұрақсыз әрі бұлыңғыр белгісі негізге алынған. Тапсыз қоғамның адамы мифтің мазмұнына сенген, алайда объективті түрде ол миф, ертегі тәрізді - көркем фантазияның туындысы. Кейін миф қиял есебінде қабылданатын болған, бірақ мифтің ертегіге айналуы үшін бұл жеткіліксіз[12]. Балаларға арналған халық прозасын іштей мынандай сатыға бөліп қарастырамыз:
Миф
Хикая
Әпсана-хикаят
аңыз
Әр бөлімнің танымдық мәні мен балаға берер рухани құндалықтарын ашып көрсетеміз.
Жалпы халық прозасының ертегіге жатпайтын жанрлары оның ішінде нақтылы балалар прозасының (әсіресе, жай әңгіме, хикая және аңыз, әпсана хикая, шежіре, диалогтар) өзінің табиғаты мен мүддесіне қарай баяндалып отырған оқиғаларын барынша шынайы етіп көрсетуге тырысады, әрбір фактіні өмірде болған деп тыңдаушыға жеткізеді. Аңыздағы, әпсанадағы, мифтегі, хикая мен шығармадағы баяндалатын оқиғалар айтушы мен тыңдаушыларға, жалпы көпшілікке шын болып көрінуі тиіс, олай жасмаған күнде ол әңгімелердің ел үшін құны болмайды. Бұл шығармаларда да қиял белгілі бір дәрежеде баяндалады. Бірақ мұндағы қиял мен ертегідегі қиялдың айырмашылығы бар. Ертегіде қиял болуға міндетті деп есептеледі және ол көркемдеу құралы болып саналады. Ал ертегіге кірмейтін прозалық жанрларда, яғни аңыздық прозада, қиял белгілі бір саналы түрде пайдаланылмайды. Себебі, мұнда қиял көркемдік қызмет атқармайды, ол өмірдегі түсініксіз бір құбылысын немесе фактісін, түсіндіру мақсатынан пайда болғанын байқаймыз. Соның арқасында қиялдан туған нәрсе рас болған деп қабылданады және шындықтың өзі деп ұғынылады. Халық прозасының әңгіме, хикая, аңыз, әпсана жанрлары орындау кезінде күнделікті сұхбатәңгімеден оншалықты дараланып, бөлектенбейді. Бұл жанрлардың шығармалары топ адамның өзара сұхбатында айтыла береді, себебі олар айтушы мен тыңдаушылар арасындағы әңгіме тақырыбына қатысты болып келеді. Сол себепті айтушы баяндап отырған оқырманға аңыздың немесе хикаяның көркемдігін суреттеп жатпайды, оның міндеті - қажетті ақпаратты, яғни оқиғаны хабарлау. Бұл жанрлардың ертегідей көркем болмайтындығы осыған да байланысты. Және әр аңыз, хикая, әпсана, белгілі бір себепке, жиналған ортаның сөз қылып отырған тақырыбына қатысты баяндалады да, арнайы дайындықты қажетсінбейді. Демек, бұл жанрлардағы шығармалардың жалпы жүйесі айтушы мен тыңдаушыларға, яғни орындалу жағдайына (ситуацияға) байланысты болып келеді.
Аңыздар тобына кіретін жанрларды шығарманың мазмұнына және онда қаншалықты нағыз шындыққа үйлесетін оқиға баяндалатынына қарай бөліп топтауға болатын секілді.
Ерте заманда, адам жаңа адам болып келе жатқан кезде тіршіліктің қалыптасуын болған оқиға жайлы баяндайтын шығармалар, әрине, басты қатарда қаралуы. Бұндай шығармалар миф пен хикая жанрларына кіреді. Мұнда өмір көріністері айқын көрсетілмейді, кейіпкерлердің ісәрекеттері бұлыңғыр көрінеді. Бұлардан кейінгі түрі жай әңгіме мен таза аңыздар болмақ. Осы шағармалардың негізгі мазмұны - өмірден алынған, не өмірде болған жайттар болып келеді. Одан кейін әпсанахикаят болуға тиіс. Себебі осының алдында айтылған жай әңгіме мен аңыз біртебірте хикаятқа айнала бастайды, мұнда алғашқы реальді оқиға көрініп, қиял араласып, шығарманың көркемдік ерекшеліктері көріне бастайды. Сонымен қатар әпсанахикаят өз бетінше де туып жатады. Олардың оқиғасы көбінесе ойдан құралды. Әрине, бл белгілі бір қатып қалған ретте жасалмаған. Мысалы, аңыздық прозаның шығып, даму жолын былай да қарастыруға болады. Алғашқы рулық замандағы бір адам (батыр, аңшы) аңда немесе жорықта жүріп, өзінің басынан кешкен бір оқиғаны тыңдаушыларға айтып беруі мүмкін. Бұл - жай әңгіме. Әдеттегідей оны естіген адамдар енді басқа біреулерге айтады, айтқанда өз тарапынан жаңа желі қосуы да мүмкін. Ал одан естіген кісі тағы біреуге айтады, ол да өзінше бір сарында баяндайды. Сөйтіп, алғашқы айтылған жай әңгіме хикаяға, біртебірте аңызға айналады. Біраз уақыт өткен соң ол аңыз әңгіме біршама көркемделіп әпсанахикаятқа айналуы мүмкін. Міне, бұл - өмір шындығына тікелей қатысы бар жанрлардың тууы мен даму жолы. Және бұл жанрлар бір ғана дәуірде, бір ғана қоғамдық ортада тумайды. Олар адамзат тарихының барлық кезеңінде туып жаңарып отырады.
Міне, аңыздық проза тобындағы жанрларды осылайша да қарастыруға болады. Ал, біздің ұстанып отырған шартымыз бұған қайшы келмейді, қайта халық прозасын балаға өскелең ұрпаққа берер танымдық мәнін ашып, басқа бір қырынан тануға мүмкіндік береді. Осының бәрі көркем шығармалардың ерекшелігін, күшін және көркемдігін сезіну арқылы жетілетін игі нәрсе. Халық прозасы баланы жас кезінен-ақ еңбекке баулудың бұдан басқа да сан алуан шебер танымдық түрлері жетерлік. Балаларға арналған халық прозасын оқи отырып, бала қоғамдық түрлі жайттарға бейім болуға баулиды. Өзіне тапсырылған міндеттерге ұқыпты , тиянақты істеуге тырысады. Міне, осыдан кейін-ақ балалар прозасының танымдық құндылықтарын жоғары қойып, арнайы жеке пән ретіне бағдарламаға ұсынса болар еді.
Миф деген түсінікті алып қарасақ, алғашқы қауымның ғана жемісі, ол қазіргі замандарда тумайды, керісінше, мифтік (яғни киелілік) қасиетін жоғалтқан соң ертегіге айналып отырады. Тағы бір ерекшелігі мифтің - өмірдегі нақтылы оқиғадан алшақтығы. Осы тұсынан келгенде мифте біршама абстрактілік бар десек болады, бұл абстрактілік алғашқы қауымға қиял деп түсіндірілмеген.
Осы күнге дейін біз қазақ фольклорында жеке миф жанры бар деп айтылмаған. Көбіне мифологиялық түсініктер, мотивтер, кейіпкерлер бар деп жалпылама түрде айтып, сырғып өтеді. Оның басты себебі, қазақ халқының ойынша, миф жанрын еуропалықтарша түсінгендіктен. Әдетте миф деген түсінік ойымызға келсе, бірден ежелгі Грекия мен Римнің тамаша әңгімелері түседі (оның үстіне миф деген де грек сөзі). Міне, осы өлшеммен келеміз де, қазақ фольклорында миф жоқ деген ой туады, тіпті бар ма екен деп іздемейміз де. Мифтің басым көпшілігін халық прозасының көне зманында болған оқиғалардан саралауға болады. Халық өз ойы мен ұшқырлығын қосып жаңа бейнелер жасап отырған. Жалпы балалар үшін миф деген түсінікте ең бірінші мынадай жүйеде ойға келеді:
Аңыз әңгімелер: 1. Аспан әлемі, жан-жануар, ер, су, мекен аттары туралы. Жетіқарақшы, Үркер жұлдыздары, Самұрық, Бозінген туралы аңыз әңгімелер де жұлдыздар мен құстар адамша сөйлеп, ғажап тірлік пен ғажайып оқиғаларды басынан кешеді.
2.Ру, тайпалардың шыңу тегіне байланысты. Үш жүз, Алты арыс Алаш, Домалақ ене т.б. аңыз әңгімелерінде ру, тайпалардың шығу тегі туралы өсиетті-өнегелі ойлар айтылды.
3. Діни мстикаға(дәріптеу - қиял-ғажайып). Лұқман Хәкім, Қағбаның қара тасы т.б. аңыз іңгімелерде діни сенімдер уағыздалып, мистикалық(діни сенім ғажайыптары) нанымдар дәріптелді.
4. Әлеуметтік утопияға(үміт, қиял). Жерұйық аты аңыз әңгімеде әлеуметтікарман-талап, мұң-мұқтаждың қиялдағы ғажап жақсылықтары оорындалып, қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған, бейбітшілік заман суреттеліп, молшылық тұрмыс-ахуалдың дәуірлеген кезеңі бейнеленді.
5. Тарихи қаһармандық туралы құрылады. Таихи қаһармандықты насихаттап, данышпандар мен шешендерді, батырларды үлгі-өнеге етіп көрсететін аңыз әңгімелер өте көп. Асан қайғы қазақ еліне жақсы жай іздейді. Қорқыт ата халыққа өлмейтін өмір, өшпейтін өнер іздейді.
Ғылым саласында мифке берілген анықтама өте көп. Анықтамалардың басым көпшілігі антика дәуірінде дамыған мифалогияға арналған және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz