Қазақ поэзиясының көркемдік жүйесіндегі символдың атқаратын қызметін саралауда жекелеген ақындар шығармаларындағы символдың өзіндік ерекшеліктерін зерделеу

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Бітіру жұмысының жалпы сипаттамасы. Поэзия қазақ халқы үшін сұлулықпен егіздес ұғым тәрізді. Поэзиядағы бейнелі, өрнекті сөздер әлдеқандай бір ерекше сұлулап сөйлеуге әуестіктен емес, эстетикалық сезімнен, образды, бейнелі ойдан, дүниені ақынша, суреткерше қабылдаудан туады. Өлеңге, өлеңмен жазылған шығармадағы әрбір суретке, әрбір сөзге поэзиялық сәулет, поэзиялық нәр, көрік беретін нәрсе - ақындық ой-сезімнің тереңдігі мен көркемдігі. Өлең сөз кестесіндегі, поэзия тіліндегі көп ерекшеліктерді дұрыс түсіну үшін ақындық ойдың, көркем ойдың өзгешелігін, дүниені эстетикалық жағынан қабылдап, танудың өзгешелігін жақсы ұғу шарт.
Поэзия біздің төл әдебиетімізде көнеден келе жатқан жанр болуымен қатар, әлі күнге дейін жетекші жауынгер жанр ретінде танылып келген өміршеңдігімен ерекшеленеді. Көл жағалап көп кешкен қазақ халқының бар тыныс-тіршілігі кең даласымен үзілмес байланыста болған. Табиғат, қоршаған әлемнің сұлу сәулеті мал баққан көшпендінің қиялын оятып, жоғары әлемге деген қызығушылығын оятқан. Көркем сөзбен көрікті ой иелері ақындар да талмастан жырына қосып отырды. Сол себепті біздер қазақ поэзиясындағы символдың атқарар қызметін зерттеуді қаладық. Сөз өнерінің күрделі көркем айшықтарының бірі болып табылатын, бірегейінен саналатын символдың әдеби тілдің астарлы сыры ретіндегі қызметін поэзиямыздың кешегі және бүгінгі мысалдарына сүйене отырып, жан-жақты қарастыруға тырыстық.
Қазақтың ықылым замандардан жоғалмай ғасырдан-ғасырға жеткен, ұрпақтан-ұрпаққа аманатталған асылдың сынығы, көненің көзі болған асыл мұралары бар. Ол халқымыздың әдеби, мәдени, рухани мұрасы. Мәңгілік мақтан ететін, ұлттық тәрбие-тағылымыздың діңгегі, өнеріміздің алтын қазынасын құрайтын өсиет-өнегеге толы ел аузындағы аңыздар, дастандар мен жырлар, түйдекті термелер мен толғаулар әсіресе, халық поэзиясының інжу-маржандары әлі күнге дейін және әр қайталап оқыған сайын таңдай қақтыра тамсандырады, тағылымына табандырады. Солардың бүгінімізге дейін аман-есен жетіп, мақтануымызға айналуында түп-тамырын ілкі орта ғасырлардан алатын қазақ жазба әдебиетінің (V-ХІV ғ.ғ.) маңызы зор. Одан әрі сонау ХY-ХYІІI ғасырларда ұлттық мәдениетіміздің ірге тасы қаланып, беки бастады. Жалпы түркілік ортақ арнадан бөлініп дербестікке бет алған қазақ әдебиетіндегі сөз өнері сол кездің өзінде-ақ соны сипатта қалыптасты. Өнер алды қызыл тіл, тіл шұрайы - қызыл тіл деген қанатты сөз бабалардан бізге бекерге қалмаған. Толқуы көп он тоғызыншы ғасырда мәрмәрмен мүсінделген ммақамдары арқылы адамдық және ақындық бейнесіне өзі өлмес ескерткіш соғып кеткен Махамбет, Дулат пен Шортанбай, Мұрат, ақырында ұлы дана, кемеңгер Абай бар. Біздің ұлттық, халықтық поэзияның дәстүр-мұралары, міне, осындай өр қазақ перзенттерінен қалған.
Айтыс ақындары мен сал серілердің де орны бөлек. ХХ ғасыр басындағы ақындар легі өз алдына. Қазақ поэзиясы осылай дамыл алмастан дами берді. Жаңа тынысты поэзия тарихын Ж.Жабаев пен Н.Байғаниннен бастап, А.Жұмағалиев, Қ.Аманжолов, М.Әлімбаев, Ж.Молдағалиев сынды есімдердің алуан шоғыры бедерледі. Алдыңғы толқын-ағалар, кейіні толқын-інілер соңынан ерген ұрпақтың да ақындық тұлғасы көңіл қуантады. Ә.Сәрсенбаев, Ә.Тәжібаев, Қ.Мырзалиев, М.Мақатаев, Ф.Оңғарсынова, Т.Айбергенов, Ж.Нәжімеденов, Қ.Жұмағалиев, М.Шаханов, т.б. толқындардан кейінгі толқындар: Исраил Сапарбаев, Иранбек Оразбаев, Күләш Ахметова, Марфуға Айтхожина, Әбдірахман Асылбеков, т.б. Олардың дәстүр-үрдісін үлгі ететін қалам иелері: Гүлнар Салықбаева, Бауыржан Жақыпов, Нури Муфтах, Әубәкір Смайылов, Баян Бекетова, т.б. Ақындардың барлығының есімдерін бұлайша сапырыстыра санамалап шығу әсте мүмкін еместігі тағы белгілі. Диплом жұмысымыздың өзегі символ болғандықтан осынау көрнекті де көрікті құбылту түрінің кейінгі буын ақындары шығармашылығында да өзіндік бағыт алып, бейне тауып жүргеніне қуанатынымызды да айта кеткеніміз жөн.
Қай ақынның болмасын пікір-толғаныстары сол замандағы қоғамдық ой-санамен, ұлттық мүддемен ұласып жатады. Сөйтіп, ақын ойы, жыры өз замандастарының көңіл-күй, арман-тілегімен, сол арқылы бүкіл қауымның идеялық-эстетикалық мұрат-аңсарымен ұштасып, жалғасары хақ.
Символ деген ұғымды әдебиетте ойды астарлап, басқа нәрсені суреттеу арқылы жасалатын нақтылы сипаты бар балама бейне [1,183 б.] деп қарастыруға болады. Жалпы, символ туралы алдағы тарауда кеңінен өрбіткенде көбіне орыс пен батыс ғалымдарының пікірлеріне жүгінеміз. Қазақ поэзиясында ұлттың өзіндік терең пәлсапалық пайымдары барынша айқын көрініс тапты. Осы орайда, Е.В.Ермилова былай деп жазады: ... Стремление поэта к предельно обобщенному показу исторической судьбы нации обусловило мышление образами-символами. Зерттеушінің көрсетуінде, ақында символ - ойдың шешуші сәті болып табылады. Сонымен, қазақ поэзиясының көркемдік жүйесіндегі символдың атқаратын қызметін зерделеуде, әсіресе, ХХ ғасырдың басы мен 60-90 жылдардағы ақындар шығармашылығынан іріктеп алып қарастыруды осы жұмысымызда мұрат еттік.
Бітіру жұмысының зерттелу деңгейі мен өзектілігі. Әдебиеттану ғылымында символ туралы Л.Тимофеев, Е.В.Ермилова, А.И.Белецкий, Рене Уеллек, Остин Уоррен, А.Белый, Н.Венгров, Е.И.Богомолова, Т.К.Жаров, М.М.Кедрова, У.Сомерсет Моэм, А.Блок, К.Д.Вигиневский, В.Н.Волошинов, М.Пришвин, Н.К.Гей, М.Б.Храпченко, Г.Л.Абрамович, П.Палиевский, Г.З.Шашкина, т.б. орыс және батыс ғалымдарымен бірге Қ.Жұмалиев, З.Қабдолов, З.Ахметов, Ш.Елеукенов, т.б. қазақ ғалымдарының зерттеу еңбектерінде тұжырым, пікірлер бар. Мейлінше талданып, анықтамасы берілген. Және де әр түрлі пікірлердің тоғысар түйіні де бір. Осы аталған ғалымдардың тұжырымдарын жұмысымыздың бірінші бөлімінде келтіре отырып, оны қазақ поэзясының көркемдік жүйесіндегі символдың атқаратын қызметін зерделегенде басшылыққа алдық. Ал қазақ ақындары мұраларындағы көркемдік компоненттер де барынща зерттелді, және де зерттеле бермек. Көркемдік құрлдардың ішінде осы символдың қызметіне қатысты, яғни, қазақ ақындарының поэзиясындағы символды бөлек алып арнайы қарастырылған зеттеу жоқтың қасы. Міне, сондықтан да ақындардың бізге жеткен бүкіл көркем дүниелерінің ішінен өзі ғұмыр кешкен заманның тарихи-әлеуметтік жағдайымен бірлікте алып, салыстыра қарау, жаңаша көзқарас тұрғысынан ой тереңдігін зерделеу, көркемдік деңгейінде символды қолданудағы ерекшеліктерін зерделеу қазіргі қазақ әдебиеттанудың алға қойған міндеттерінің бірі деп ойлаймыз. Ендеше, аталмыш жұмыс тақырыбының өзектілігі де осы айтылған міндеттер ауқымынан туындаса керек дегіміз келеді.
Зерттеу жұмыстың мақсаты. Қазақ поэзиясының көркемдік жүйесіндегі символдың атқаратын қызметін саралауда жекелеген ақындар шығармаларындағы символдың өзіндік ерекшеліктерін зерделеу. Осы мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылды:
- символ мен символизмнің өзара айырмашылықтарына тоқтала отырып, жалпы қазақ поэзиясындағы символ көріністерін қарастыру;
- ХХ ғасырдың басындағы ақындар поэзиясындағы символизм сарынының нақты көрініс табуын жүйелі түрде саралай отырып, орыс символистерімен салыстыра бағамдау;
- Мұқағали Мақатаев, Исраил Сапарбаев поэзиясындағы символға ерекше назар аударып, олардағы символизмнің ерекшелігін, өзіндік табиғатын ашып айқындау.
Бітіру жұмыстың теориялық және методологиялық негізіне А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұмалиев, З.Қабдоллов, З.Ахметов, Ш.Елеукенов, Р.Нұрғали, Т.Кәкішев, Р.Сыздықова, Б.Жетпісбаева, Б.Қанарбаева, т.б. қазақ әдебиеттану ғылымының көрнекті ғалымдарының пайымдаулары мен пікірлері басшылыққа алынды.
Бітіру жұмысының зерттеу әдісі. Зерттеу жұмысының барысында талдау, баяндау, жүйелеу, жинақтау және салыстыру, түсіндірмелі әдістер қолданылды.
Зерттеудің құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 CИМВОЛ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ СИМВОЛИЗМ КӨРІНІСІ

Поэзияны үлкен құлып десек, оны ашатын алтын кілт ақын жүрегі екені белгілі. Халық қалаулысы болуы ақынның тіл шешендігімен ғана емес, халық тұрмысының шындығын суреттеу, қуанышына бірге қуану, қайғысына бірге қайғыру. Тілдің көркемділігі - ойдың да көркемділігі деген сөз. Тегінде мұндай көркем сөздер мен ойлар әуедегі ауадан сүзіліп алынбаса керек, ол ақынның сөйлеуге әуестігінен де тумайды. Өлеңдегі биік бейнелі ой, түпсіз терең сезім дүниеге ақын көзімен қараудан, өмірдегі оқиға-болмыстарды суреткерше қабылдай білу қабілітінен туады. Ақындық ой-сезімінің тереңдігі мен көркемдігі өдеңмен жазылған шығармадағы әр сурет пен әрбір сөзге сәуле дарытады, сән береді, сәулетін сыйлайды. Әйгілі сыншы В.Г.Белинскиидің Ақын образбен ойлайды, ол шындықты дәлелдемейді, оны көзге елестетіп көрсетеді деген белгілі қағидасы өлен сөзінің ерекшеліктеріне не нәрсенің, қандай құбылыстың болмасын ішкі-сыртқы қасиеттеріне ұқсас және ерекше сын-сипаттарына жалпылық және жалқылық себеп салдарына қарай зерделеуге байланысты туса керек. Бұл қағидасын Белинский өзінің Поэзия тегіне және түріне қарай бөлу деген еңбегінде былайша дамытады: Поэзияның өзге шығармалары секілді лирикалық шығармада ойды сөзбен жеткізеді. Бірақ, ол ой тікелей бой көрсетпей, адамның дүниені сезіну арқылы аңғарлылады да ол туғызған елес - көріністі белгілі, үйреншікті ұғымдармен айқын, анық етіп айтып беру қиынға соғады. Мұның өте-мөте қиын болатындығы - таза лирикалық шығарма сурет - картина тәрізді, алайда ондағы негізгі нәрсе - картинаның өзі емес, біздің көңіліміздегі ол туғызған сезім [2,13 б.].
Лирикалық шығарма деген сөз Белинскийдің бұл ережесінде бекерге аталған жоқ. Демек, бейнелілік пен суреттілік поэзия жанрындағы лирикалық өлеңдерге көбірек тән деген сөз. Поэзия, лирика сөздерінің өзінен көркемдік, әсемдік деген мағына сыры өсіп тұрған жоқ па. Өлең-жүрек нәрестесі, терең де нәзік сезімнен тұған нәресте, шеменді шеріп шырылдатып тұрып өлеңмен шырқырататын шарана. Ұлы Абайдың бір ғана Желсіз түнде жарық ай атты өлеңін алайықшы. Сәулесі суда дірілдеген желсіз тунгі жарық ай... Өзені тасып күрілдеген ауылдың жанындағы терең сай... Өзді-өзі сыбырласқан қалың ағаш жапырағы ...Көкке малынған, жасыл жапқан жер топырағы...Айтпаққа үрген ит...дурсіл қаққан жүректер.... Осылардың бәрін қалай сырлы, сәнді етіп суреттеген десеңізші ұлы Абай. Мұрныңа жазды күнгі жанға жайлы айлы түннің қоңыр салқын самалының самал иісі келеді. Өлең тілінің жүрекке осылай жетуі, жанды толқытуы оны құрап тұрған бейнелеу құралдарына байланысты.
Поэтикалық сөздің алдымен образға дейінгі дамуына тоқталып өтейік. Образ жасау үшін ақын ең алдымен сөз шеберханасында біраз еңбектенуі қажет. Көркем сөз жасау, әрине, шабытты (әсіресе, ақындар үшін) талап етеді. Сөз шеберханасы туралы А.И.Белецкий өзінің В мастерской художника слова деген еңбегінде былай дейді: Источником поэтического творчества, является род душевного экстаза, современи платонского сократа называемый вдохновением, манией, как пифией, и поэт начинает вещать, как вещают пророки: ясно, что не о мастерской, а о храме должна бы идти реч [3,13 б.]. Сөз туралы, көркем сөз бен образ туралы Л.Тимофеев [4], А.Блок [5], К.Д.Вигиневский [6], Н.К.Гей [7], М.Б.Храпченко [8], Г.Л.Абрамович [9], Г.З.Шашкина [10], М.Пришвин [11], т.б. орыс және батыс ғалымдарының еңбектері баршылық. Мәселен, бір-екі пікірлерге тоқталып өтсек, сөзге қатысты А.Блоктың мынадай керемет пікірі бар: Всякое стихотворение - покрывало, растянутое на остриях нескольких слов. Эти слова светятся, как звезды. Из-за них существует стихотворение [5,84 б.]. Ал М.Пришвин сөздер... сиқырлы бишілер [11,549 б.] деп сөзді бишілерге балайды.
Жалпы, сөз туралы біраз мәліметті А.Байтұрсыновтың Әдебиет танытқыш деген еңбегінен де кездестіруге болады. Негізінен ғалым бұл еңбегінде жеке сөздің өзіне арнайы тоқталып, анықтама берген емес. Бірақ сөз жайлы өзінің ойларын кейбір жерлерде байқатқан. Сөзден жасап сөз шығару деген жұмыс әркімнің қолынан келе бермейді [12,343 б.] деп бірнеше дәлелдер келтіреді.
Көрікті ойдан көркем сөз шығады дегендей, ақындардың көрікті ойы ерекше көркемсөз әлемін тудырады. Яғни, көркем сөз алдымен санада көрініс табуы керек. З.Қобдолов та Көркем сөз - көрікті ойдың көрінісі, құнды сөз құнарлы ойдан ғана туады [13,201 б.] деген болатын.
Енді образ сөздің мағынасына келсек, орыс зерттеуінде былай делінген: Образ художественный, категория эстетика характерезующая особый, рисущий только искусству способ освоения и преобразавания действительности [14,252 б.]. Бұл тарапта Н.К.Гей, П.Палиевский, М.Б.Храпченко, Г.Л.Абрамович, Г.З.Шашкина сияқты орыс ғалымдарының құнды пікірлерінің бар екенін айтуға болады.
Қ.Жұмалиев образ сөзі әдебиетте екі түрлі қолданылады дейді. Біріншісі, көркем сөз мағынасында, екіншісі адам образы - тип мағынасында [15,47 б.] дей келіп, көркем сөз мағынасындағы образға теңеуді, эпитетті, троп пен фигуралардың түрлерін жатқызады. Ал М.Б.Храпченко көркем образды, көп жағдайда, адамның рухани мәдениетін байытушы деп қарайды. Оның айтуынша: көркем образ - бұл адамның рухани мәдениетін байытатын шығармашылық жаңалық [8,69 б.]. Олай болса, көркем образға қатысты символ мәселесіне назар аударайық.
Символ дегеніміз - санадағы күйзелістер моделі есебіндегі образ. Жан күйзелістерін символдар арқылы беру әдісі - символизм деп аталады. Өмір құпиясын, құбылыстың көпмағыналылығын ашатын образ ретіндегі символдық образ бен идеяның тек сыртқы жамылғысы болып, сыр жасырған образдың ара жігін ажырату өте күрделі.
Символ туралы Е.В.Ермилова болмыстың түрлі қырының бірлігі және жанды байланысы [16,17 б] десе, А.И.Белецкий Возбудитель смутного рядаранобразных представлений [3,28 б.] деген анықтама берген. Американдық ғалымдар Рене Уеллек және Остин Уоррен образ-метофора-символ-миф деген терминдер тізбегін қарастырады [17,90 б.]. Ал З.Қабдолов символды троптың бір түрі деп есептейді [18,235 б.]. Сонда символ да образ, бірақ символ категориясы образдың өз шеңберінен шыққандығын, басқа бір тың мағынаның (образбен кіріскен, бірақ образдың емес) бар екенін көрсетеді.
Символистер өмірдегі мәнді нәрселердің арасындағы байланысты түсініп, тануға ұмтылады. Олар үшін символ белгілі бір заттан, құбылыстан алынған әсерді сипаттайтын сөз емес. Сондай-ақ суреткер жаны тағдырының объектісі де емес. Демек, символ заттың реалды мәнін белгілейді.
Символизм бағытының эстетикалық қағидасы ретінде символдың бірегей концепциясын тұжырымдау өте қиын. Символдың негізгі берер мағынасы - соңына дейін түбегейлі ашылмаған мазмұнды беретін көркем образ болып табылады. Бірақ бұл анықтама символизмге толық түсініктеме бере алмайды, себебі ол - өте жалпылама және кез келген поэтикалық образға қатысты айтылады.
Символизм бағытының эстетикалық қағидасы ретінде символдың бірегей концепциясын тұжырымдау өте қиын. Символдың негізгі берер мағынасы - соңына дейін түбегейлі ашылмаған мазмұнды беретін көркем образ болып табылады. Бірақ бұл анықтама символизмге толық түсініктеме бере алмайды, себебі ол - өте жалпылама және кез келген поэтикалық образға қатысты айтылады.
Символистер өмірдегі мәнді нәрселердің арасындағы байланысты түсініп, тануға ұмтылады. Олар үшін символ белгілі бір заттан, құбылыстан алынған әсерді сипаттайтын сөз емес. Сондай-ақ суреткер жаны тағдырының объектісі де емес. Демек, символ заттың реалды мәнін белгілейді. Символист-суреткер ақиқат болмыс (действительность, реальность) образдарын санада болып жатқан күйзелістерді түсіну үшін пайдаланады.
Символ дегеніміз - санадағы күйзелістер моделі есебіндегі образ. Жан күйзелістерін символдар арқылы беру әдісі символизм деп аталады. Өмір құпиясын, құбылыстың көпмағыналылығын ашатын образ ретіндегі символдық образ бен идеяның тек сыртқы жамылғысы болып, сыр жасырған образдың ара жігін ажырату өте күрделі. В.Ивановтың құбылыстар әлеміне терең бойлау ғана идеяны түсінуге мүмкіндік береді деген қағидасына сүйене отырып, мүлдем басқа қорытындыға жасаймыз: сырттай қарау, бақылау шындықтан бастау алмайды, шындық арқылы, көзге көрінетін зат арқылы шексіздікке, көрінбейтін затқа ұмтылады. Құбылыстың мәні жасырын дегеніміз - құпия әлемнің сәулесі ғана.
Символдың мазмұнды бейнелеу үшін метафораға, аллегорияға, иероглиф-белгіге айналуы - символизмді қарабайырландырып жібереді. Себебі бұл образ тұтастылығын жойып, шартты символдық жаргонның пайда болуына әкеліп соғады. Символизм әуел бастан-ақ теургиялық, өмірді өзгерте алатын рөлге ие болуға ұмтылды.
Cимволизм Европадағы ХІХ-ХХ ғасырлардағы әдеби-көркем бағыт болып табылады. Бұл бағыттың негізінде тұрған ақындар: А.Рембо, С.Маллерме, П.Верлен, т.б.
Символизмнің теоретикалық негізі А.Шопенгауэр және Э.Гартманның идеялистік философиясы болғандықтан, символизм примущественно был устремлен к художественному ознакомлению вещей в себе и идей, находящихся за пределами чувстенных восприятий [14,379 б.]. Көрнекті символистердің бірі А.Белый өнердегі символизмнің басты белгісін ...сремление воспользоваться образом действительности как средством парадачи переживаемого содержание сознания дейді.
Жалпы алғанда, символизм - өнер шегінен асатын құбылыс. Символизм бағыты қазақ әдебиетінде жаңа, тың жол салды. Бұл туралы Ш.Елеукенов те ... символизм қазақ поэзиясында үлкен олжа салды деуге саяды. Символизм арқасында қазақ өлеңінің бұған дейін ашылмаған қырлары ашылды [19,204 б.] деп қарастырған болатын.
Символизм туралы Е.В.Ермилова: ... символизм с самого начала и не хотел ощущать себя литературным направлением, пришедшим на смену другому... Он не хотел ограничиваться постановкой чисто литературных проблем, не хотел быть, только искусством [16,5 б.], - дейді. Бұл орыс символизіміне қатысты айтылған сөздер, бірақ біз шынында символизмге белгілі концептуалдық-эстетикалық плотформаға негізделген [20,31 б.] бағыт ретінде қараймыз. Ал А.Белый символизм - дүниетаным деген болатын. Н.Венгровтың айтуы бойынша символизм - шын поэзия, көркем символдардың өнері және тек символизм делает самый стиль, самое художественное вещество поэзии одухотворенным, прозрачным, насквозь проссвечивающим... [21,75 б.].
Орыс символизмінің эстетикасына көңіл бөлген В.Асмус Повышенный интерес к фактам искусство и прежде всего к тому факту его, каким является форма, бесспорно чрезвычайно характерен для символизма ... дей келіп, символизм эстетикасы жайында отрицает искусство ради искусства, отвергает эстетизм и поиски форм ради форм [22,562 б.] дейді.
Сонымен символизм - бұл әдебиет пен өнердегі бағыт. Осы бағыт бойынша, суреткерлер өмірді символ арқылы тануға тырысқан. Сол арқылы күнделікті өмірден, дүниеден жоғары, әрі қарай жетуге тырысқан. Ал символ дегеніміз не?
Көптеген әдебиет зерттеушілері символды троп деп алса, символистердің өздері символды принципиально противостоит тропу - как неразложимое единство лишенное оттенко переносного смысла [16,14 б.] дейді. Тіпті, символдың метофораға, аллегорияға, иероглифке, басқа мазмұнды беру үшін таңбаға айналуын символизмді қауіп ретінде қарайды. Ал Е.И.Богомолова, Т.К.Жаров және М.М.Кедрова аллегоияға анықтама бере отырып, однако принципиальной разницы между аллегорией и символом нет [23,345б.] дейді. Символды түсіндіруде аллегориямен байланыстырады.
Символ туралы З.Ахметов былай дейді: В поэтических символах характеристика явления дается с помощью образа условного, так сказать, в форме поэтического намеке. Этим определяется, с одной стороны, то что поэтическая мысль не высказывается с предельной точностью и конкретностью, с другой стороны, именно блогодаря этому образ - символ отличается необычайной емкомьте содержания [24,7-8 бб.].
Символ туралы Е.В.Ермилова болмыстың түрлі қырының бірлігі және жанды байланысы десе, А.И.Белецкий Возбудитель смутного рядаранобразных представлений деген анықтама берген. Сонда символ да образ, бірақ символ категориясы образдың өз шеңберінен шыққандығын, басқа бір тың мағынаның (образбен кіріскен, бірақ образдың емес) бар екенін көрсетеді. Символға өткен кезде образ мөлдір (прозрачный) болады. Осы арқылы оның мағынасын көруге болады.
Символды З.Қабдолов троптың бір түрі деп есептеп, бір нәрсені не құбылысты тура суреттемей, бұларға ұқсас бір нәрсеге, не құбылысқа құпия теліп, жасыра жарыстыратын, бүкпелей бейнелеу, ойды да ашық айтпау, тартымды тұспалмен түсіндіру деген тұжырым жасайды.
Американдық ғалымдар Рене Уеллек және Остин Уоррен образ-метофора-символ-миф деген терминдер тізбегін қарастырады. Осы ұғымдардың ішінде символды талдағанда, ғалымдар символдың образдан және метофорадан басты айырмашылығы неде? деген сұрақ қойып, былай жауап береді: в повторяемости и устоичивости символа образ может однажды выступить в функций метафора и, если это примет характер устойчивого повторения и при этом как нечто собою являющегося и выевляющее за собою он станет символом и даже войдет в сферу действия символической системы [17,205 б.].
Сонымен, символ - идеяның заттық (болмыстық) нышаны, астарлы образ [25,90 б.].
Енді көптеген әдебиет зерттеушілері символды троптың бір түрі деп алатынының сырына үңілейік. Әдебиетте әдеби тілді ажарлаудан басқа құбылту деген ұғым бар. Әдеби тілде сыртқы әсемдіктен көрі сындарлы әсерлілік маңыздырақ. Ол үшін қажет әдеби тәсіл - құбылту, яки троп - сөздерді тура мағынасында ғана емес, бұрма мағынасында қолдану, шыңдықтың өзін емес бейнесін беру, ойды өзгертіп өңін айналдырып айту. Троптың түрлері көп: теңеу, салыстыру, эпитет, метафора, метамения, символ, гипербола, аллегория.
Осылардың ішінде ең басты маңызды құбылту түрі - метафора болып табылады. Метафора дегеніміз - сөз мәнің өңдендіре өзгертіп айту, суреттеліп отырған затты не құбылысты айқындай, ажарландыра түсу үшіін оларды өздеріне ұқсас өзге затқа не құбылысқа балау. Сөйтіп, суреттеліп отырған заттың не құбылыстың мағынасын үстеу, мазмұнын терендетіп әсерін күшейту. Мысалға, І. Жансүгіровтің Гималайдың асқар алып тау екендігін Көктің кіндігі, жердің түндігі деген бейнелі жолдармен жеткізетіндігі қандай жарасымды! Әбу Сарсенбаевтың:
Қыр төсінде мөлдір айдын, ақ сынап
Жиегінде жасыл кірпік жас құрақ, -
деген жолдарындағы айдынды сынапқа, құрақты кірпікке ауыстыра суреттеуі арқылы олардың түпкі тіке мағынасына қосымша сұлу сымбат қосылып тұрған жоқ па ?!
Суреттілік сымбаты, сұлулық сипаты осы метафорамен тайталасып тұрған құбылтудың бір түрі символ, яки астарлау, бір нәрсені не құбылысты тура суреттемей бұларға ұқсас басқа бір нәрсеге не құбылысқа құпия теліп жасыра жарыстырып бүкпелей бейнелеу, ойды ашық айтпай тартымды тұспалмен түсіндіру. Мұның өзі ой мен бейнеге әрқашан астыртын бұлдыр, буалдыр мағына береді деу қате. Символды символизмнен айыра білмейтіндер осылай түсініп жатады. Ең бастысы, символ сөз өнерінде көркем кестеленіп отырған шындыққа әсем ажар, байсалды философиялық астар береді. Шығармаға шыншыл сипат бітіреді. Астарлы шығарманың діттеген идеясы ешқандай да жалаң көрінбейді, қалам иесінің толғану, толғай білу қабілеті арқылы көңілді оятып-ұйытып, көкіректі қозғайды. Орыс поэзиясындағы сұлу сыр мен сезімге толы астарлы өлеңдер қатарына Пушкиннің Анчары мен Лермонтовтың Желкені, Тютчевтің Фонтаны мен Блоктың Әдемі әйел жайлы жыры жатады. Мәселен, А.М.Горькийдің алғашқы шығармашылық белестерінде жазылған Дауылпаз туралы жырын алайық. Бір қарағанда табиғат тақырыбында жазылған долы мінез дүлей дауылдың кейпін суреттеуге арналған шағын ғана шығарма. Бірақ шығарма шындығы тереңде. Дауыл - дабылы жер жарып, дүбірі жақындап келе жатқан Қазан төңкерісі. Бұл 1905 жылғы орыс төңкерісінен кейін жазылған шығарма болатын. Мұндағы дауылпаз төңкерісті ұйымдастырушы әрі басқарушы азаматтар бейнесін берген еді. Символдық бейнені қалай беру керек екенін осы кішкентай шығарма әп-әдемі түсіндіріп береді.
Жіті жіктеп, даралағанымызбен троп түрлерінің, әсіресе, теңеу, метофора, символдардың араларында туысқандық, жақындық бары бәрібір аңғарылады. Бұлардың арасындағы айырмашылық мынау: теңеуде теңелетін нәрсе мен теңейтін нәрсенің екеуі де көз алдымызда тұрады. Сөздің метафоралық ұғымын қолдансақ, құбылысты көрсететін сөз араларындағы жақындығы арқылы екінші бір сөзге ауыстырылады. Ал символда теңеудің бір ғана мүшесі өлең жасауға қатысады. Кеңейтіліп, көркемделіп өз алдына жеке бейнеге айналдырылады. Ол нәрсенің түпкі тереңірек мағынасы туралы біз бұлыңғыр болжап, шамамен ғана білуга мәжбүрміз. Метафоралардағы өзгешіліктер тәрізді символдардың да өзара өзгешіліктері болады. Оның бұлайша ерекшелігін танытатын автордың шындық болмысты қалай тану қабілеті, көзқарасы, көкіректегі сезім күші. Горькийдің Дауылпазы тәрізді Дауыл Некрасовта да бар. Бірақ екі қаламгердің де дауылдары пролетарлық күрес салтанатын, төңкерісті мегзеп отырғанымен өзара символдық айырмашылықтары бар.
Бақытсыз және еріксіз,
Қапалы түн тым ұзақ,
Кемерінен қайғы асып,
Соқса, - деп, - дауыл тұр-ау жақ.
Дала, орман, теңізде
Ызылда, уһле, дауыл соқ!
Тұншықтырған зіл қайғы
Тарасын, қалмай, болсын жоқ!
1868 жылы жазылып қойған бұл өлеңде Некрасовтың дауылы Горькиидікіндей дүлей, адуын, батыл, сенімді сергек емес. Ал Горькийдің символикасынан қуатты серпін, шат-шадымен көңіл-күй, оптимистік сарын еседі. Символика мысалдарына әуелі орыс қаламгерлерін келтіріп отырғанымыз тегін емес. Өйткені, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі орыстың дворяндық-буржуазия әдебиетіндегі елеулі де еңселі, екпінді ағым - символизм деп аталды.
Біз тілге тиек етіп отырған символ сүрлеуі өз бастауын осы орыс символизмінен алады. Ақын-жазушылардың дүние шегінен тыс, жалғанда жоқ, қиял көгіндегі нәрселерді аңсап, суреттеуге құштарлығы бұл ағымға символизм деген ат беруге түрткі болды. Ақиқат ауылынан алыстау идеалистігімен формалистігі басым бұл ағым, яғни, өмірдің өзіндегі реалды көрініс-құбылыс шындығына сенбеушілік, тығырыққа тіреліп, түңілушілік, өз жеке бастарындағы күйініш-сүйініш сезімдеріне берілу, сарыуайымшылдық, шерлену, күңірену сезімі төңкеріске дейінгі әдебиетімізде де бой көрсетті, қазақтың кейбір ақын-жазушыларына тән болды. Сондықтан да символ мен символизм - екеуі екі бөлек нәрсе деген ескі оқулықтардағы қағидамыз жоққа шығады. Ағым алғаш қалыптаса бастаған кездегі идеалистік символиканың кейбір мысалдары көңілге қонбай құлаққа жат естіледі, шындықты түбегейлі бұрмалап, қате де қатерлі түсініктер қабылдатуға тырысады. Сәнді де сындарды поэзия тілі үшін қызмет ететін мақсаткер символ символизмінің мұндай сыңаржақ, сәтсіз сабақтарынан үлгі алмайды. Мөлдір бастауын шындықтан алатын, ақылымызды ақиқатқа итермелейтін, баламалары шыншыл өмір құбылысымен болмысын бере алатын символ ғана нағыз әдебиеттік әдіс болып табылады.
Екі нәрсені жанастыра жақындату үшін олардың жекелей қасиеттерін жетік білу керек, сонан соң олардың екеуіне де тән ортақ белгі, ұқсастық, қарама-қайшылық сипатты іздеп тапқан жөн. Салыстыру, ұқсату, балау, тұспалдау тәсілдері - адамның, яки ақынның өзі өмірден алған жеке және нақтылы әсер-сезімдерінің жемісі. Ол әркімнің қиял ұшқырлығын, көркем ой биіктігін, асқан сезімталдықты талап етеді.
Символға сүйенетіндер өзінің ғана емес, өзгенің де ой-сезімін қорғауды мақсат етіп ұстанған жөн. Бұдан өлең міндетті түрде теңеу, салыстыру, балаң мысалдары арқылы құралады деген жалаң ұғым тумауы керек. Поэзиялық шығарманын бір бөлігіндегі немесе тұтас бір өлеңінде бұлардың бірде-бір мысалы болмауы да мүмкін. Құбылтушылық қасиет өлең сайын сәтті соқпағын тауып, оқушы көңіліне жағып кетуі кейде шартты да мүмкін нәрсе болмай жатады. Өлеңді базарлы, ажарлы ете түсетін құбылту түрлерінен басқа да амал-тәсілдер жетерлік. Символ сыны адамға байланысты өрілсе, ол көбіне адамның тұрпат-тұлғасы мен кескін-кейпін біртұтас сипаттайды, егер оның бір белгісіне басымырақ тоқталатын болса оны бүтінге балап, толыққанды тұтас бейне ретінде елестете суретттейді. Символ да екі нәрсені ұқсату мен жақындастырудың өзіндік шартты қағаидалары бар. Сол шарттылығы арқылы ол метафора мен метонемия секілді бейнелеу тәсілдерімен салыстырғанда оқшауланып тұрады. Кейде ақынның тұспал суреті басқамен байланыссыз бөлек дүние сырын беруі мүмкін. Оның нені мегзеп отырғанын тек ишарат бұлыңғыр болжам арқылы сезілуі ықтимал. Ой - қиялдың шалқар шабыт бұйрығымен шарықтауы деген осы.
Символ қиялды, ойды тәрбиелейді. Арманшылдыққа, құштарлыққа, інкәрлікке баулиды. Сөйтіп, символдың көркемдік қасиеті оның суреттеу тәсіліне тән шарттылығынан, астарлы мағына туғызуына келіп шығады. Символда өзек болып отырған заттың тура мағынасы солғынданып, көмескіленіп ығыстырылады да ым-ишарамен нұсқап отырған құбылыстың мағынасы жарқырап, жандана түседі. Бірақ бұл өзгешіліктің өзі де алуан құбылып, түрленіп отырады. Кейде көркем символды аталып, айтылып, суреттеліп отырған нәрсе болжаммен білдірілген жаңа мағынамен жарыса әрі өзінің әу бастағы табиғи қалпында көрініп отырады. Бұл символдың жасалу жолының аса күрделілігінен, символға қаламы, ойы, қиялы жүйріктер ғана бара алатындығынан хабар береді. Осындайда символдың аллегорияға да аса ұқсастығы көрінеді. Өйткені, кейіптеу мен әсірелеу - әдебиеттегі сабақатас, туыстыс тәсілдер. Кейде теңеу, метафора, метонимия көркемдік мәні жағынан символға жақын. Ал кейде көркем символдардың өзі осы теңеу, метафоралы эпитет, метонимиялар арқылы қалыптасады. Айталық, ару қызды аққуға теңеу дәстүрі бізде ежелден бар. Аққу - аппақ ардың, пәктік пен шынайылықтың, адалдықтың көріктіліктің символы. Бота көз деген дәстүрлі теңеу тағы бар. Мұндағы бота сөзі метафоралы эпитет. Ал осы бейнелі сөзді түгелісімен алсақ метонемия. Сонымен қоса бота көз - әйел сұлулығының басты символы.
Халық поэзиясында символдардың психологиялық параллелизмдермен жымдаса жалғасып кетуінің мысалдары көп. Тұспал суреттер мен тұспал бейнелер әрқашанда ұтымды, орамды шыға бермейді. Олардың мағынасы солғын, жұтаң, тартымсыз шығып, өлеңнің шырқын бұзған жағдайда қолданылып отырған тәсілі мен әдісті осал деп кінәлап, қаралауға болмайды. Бар кілт көркем сөз иесінің ой биіктігі мен қиял қуатында, ақындық шеберлігінде тұр.
Сөз өнері, өлең-жыр, поэзия - халқымыздың ең мол, баға жетпес құнды қазанасы. Халықтық поэзия төл туған топырағымызда жаралған күннен бері күні бүгінге дейін қазақ елінің ондаған ғасырларға, жүздеген жылдарға ұласқан ұзақ тауқыметті де тақсыретті тарихының, ұлттық келбеті, өмір-тұрмысының, арман-мүддесі мен тілек-талабының, еңбекші қауымның игілік-ізгілік, бірлік-береке мен бақыт жолындағы қан төгісті және бейбіт күресінің таңғажайып куәсі болып келе жатыр. Сондай-ақ, бұл поэзия - халқымыздың аталар аруағының құдірет-киесі, екінің бірінің арқасына асқан жомартықпен қондырған ақындық дарынның, ғаламат суреткерлігінің, сұлу талғамды сындарлығының, көркем ой-сезімі қуаттылығының аса жарқын айғағы.
Сондай-ақ, бұл поэзия - ұлттық эстетикалық сананың, көркемдік тұрғысындағы халақтық ұғым-түсініктердің ең бір тамаша көрінісі. Халық поэзиясы - толқыны тұнық, суы мөлдір, жағалауы құнарлы, ал тереңі көз қарақтырар әсемдігі орасан інжу-маржандарға толы алып мұхит іспеттпес. Олай дейтініміз халықтық поэзияда бейнелеу үлгілері, сөз нақыштары, көркемдік шеберлік шыңының мысалдары ұшан-теңіз. Кәусар бұлақ сарқылмайды дейміз. Кішкене кәусар бұлақ сарқылмастай орасан күш-құдіретке ие болып тұрғанда, адуынды да айдынды алып мұхиттың мәңгілік суалмасы да сарқылмасы сөзсіз.
Сондықтан да бұл поэзия бүгінгі әдебиетіміздің әр белестерінде ақындық шеберлікті шындаудың, сөздің суреткерлік кушін арттырудың қуатты қайнар көзі болып келеді. Халқының осыншалық сөз байлығын түгесерліктей игеріп-меңгеруге ұмтылған қаламгер ғана ұшпаққа шыға алған, елінің шын ақынына айналған, нәрлі де нақышты тілі мақамымен жүректерге жол таба алған, сөз қадірін білетін-түсінетіндерге лайықты ардақталған.
Поэзия қазақ халқы үшін сұлулық, өлең сөз өзге жанрларды көп уақыт бойы алмастырып, эстетикалық тәрбиенің бар мұратын, бір мойнына артты. Поэзияны үлкен құлып десек, оны ашатын алтын кілт - ақын жүрегі. Халық қалаулысы болуы ақынның тіл шешендігімен ғана емес, халық тұрмысының шындығын суреттеу, қуанышына бірге қуану, қайғысына бірге қайғыру. Ақын Т.Айбергеновтің сөзімен айтсақ, Ақын боп өмір кешу оңай деймісің қарағым, Аузында болу бұл өзі, сыздаған ауыр жараның.
Ақын жүрек жүрегінің ауырлығын белі қайыспай, биікке көтеру тума талантқа қана тән. Шетсіз де шексіз кең далада, тыңдаушысы ашық аспан, толағай таулар мен жазира жайлау болған қазақ халқы әу бастан өлең жырды еншілеп өскен. Небір төкпе, суырып салма, сұңғыла ақындар өз елін өнер құдіретімен тамсантып өткен. Бауыры жазыла түскен бәйге атындай арқалы ақындар алқалы топта жыр төккенде бойында қаны қозып, бала қырандай шаңқ етіп, сілкінбес дала перзенті болар ма еді! Сол ақын халық батыр халық болған елдің дәстүрінен нәр алып, қастерлеп, оны уақыт елегінен елеп, екшеп, барған сайын жаңғырта, құлпырта беру болашақтың міндеті. Өйткені, біздің ұлттық поэзиямыздың шыққан тегі бар, өткенінің бәріне күл шашудан аулақ текті поэзия.
Поэзия тілінің қоғамдық және әлеуметтік құбылыстарды, адамдардың ішкі жан дүниесіндегі көзге көрінбес сан-сырлы, мың-қырлы, жұмбақ иірімді сезім көріністерін бейнелеп көрсете алатын ұланғайыр зор мүмкіншілігі бар. Ол біздің айналамыздағы дүниені, өмірді танып-білуіміздің күшті құралы, қоғамдық ой-санамыздың қалыптастырушы және қозғаушы тірегі. Дәрулі дәрістер беретін эстетикалық мектебіміз. Кілең әсем сүйкімді, сырлы, сұлу сымбатты, келбетті, көрікті, жанды-жансыз бұйымдар шығаратын үлкен де өнімді өндіріс ошағы. Ол ошақ отын қалай жағады, оттықты қайдан алады, ақындар мен шешендер осыншама суреттілік пен бейнелікті қандай қиялымен ойлап шығаруда. Әрине, өмір шындығынан алады. Кәдімгі адам өзі тіршілік етіп отырған өмір, орта, қоғам оның өлеңіне арқау болады, мазмұн деген осы. Ал поэзия тілінің сипат-ерешеліктерін поэзиялық туындылардың, өлең-жырлардың мазмұнынан бөлек алып қарауға болмайды. Өйткені өлеңнің тілі, өлең-үйдің қабырғасын қалайтын кірпіш-сөз көркем шығарманың мазмұнын жасауға және мағынасын ашуға қызмет етеді.
Мен қазақпын мың өліп, мың тірілген деп Ж.Молдағалиев жазып кеткеніндей қазақтың қазақ болғалы тарихтан да, тағдырдан да көрмегені жоқ. Ықылым замандардан бері қалың қазақ өлі көз ашпаған жаугершілік кезеңдерде де, сұрапыл соғыстар тұсында да, аш-жалаңаш жылдарда да жоғалмай ғасырдан-ғасырға жеткен, ұрпақтан-ұрпаққа аманатталған асылдың сынығы, көненің көзі асыл мұралар бар. Ол халқымыздың әдеби, мәдени, рухани мұрасы. Мәңгілік мақтан ететін, ұлттық тәрбие-тағылымыздың діңгегі, өнеріміздің алтын қазынасын құрайтын өсиет-өнегеге толы ел аузындағы аңыздар, дастандар мен жырлар, түйдекті термелер мен толғаулар әсіресе, халық поэзиясының інжу-маржандары әлі күнге дейін және әр қайталап оқыған сайын таңдай қақтыра тамсандырады, тағылымына табандырады, әділ қазылы тәрбиесіне жүгіндіреді. Солардың бүгінімізге дейін аман-есен жетіп, мұра-мақтануымызға айналуында түп-тамырын ілкі орта ғасырлардан (V-VIII ғ.ғ.) алатын қазақ жазба әдебиетінің маңызы зор.
Ер жүрек қолбасы Күлтегінмен білікті мемлекет қайраткері Тоныкөктің құлпы тасындағы Орхон-Енисей жазулары көне түркі мәдениетінің дамуындағы ең елеулі, қастерлі, маңызды тарихи және әдеби ескерткіштердің бірі саналады. Нәресте мұралардың өсіп-өнуі табиғат пен тарих заңдылығына байланысты оңай соқпады. Біразы жойылды, жоғалды, енді біразы уақыт шаңының астында көміліп жата берді. Ал Жүсіп Баласағұнидың Құтты білігі мен Түркістан шаһарынан шықан ойшыл да діндар ақын Қожа Ахмет Яссауидың дана уағыздар топтамасының құдіретті рухын ешкім де ештеңе де өлтіре алмады.
Қазақстан жерін түркі-анадан тараған түркі тайпалар мекендейді. Сол тайпалар туғызғын бай рухани қазыналардың заңды мұрагері - қазақ әдебиеті. Ана тілі, ата салты, әдет-ғұрпы ортақ және туыстас рулар өздерінің байырғы ата мекенінде жаңа бір ұлыс құрып, сонау ХY-ХYІІ ғасырларда ұлттық мәдениетіміздің ірге тасы қаланып, беки бастады. Жалпы түркілік ортақ арнадан бөлініп дербестікке бет алған қазақ әдебиетіндегі сөз өнері сол кездің өзінде-ақ соны сипатта қалыптасты. Өнер алды қызыл тіл, тіл шұрайы - қызыл тіл деген қанатты сөз бабалардан бізге бекерге қалмаған. Сөйтіп, поэзия әлденеше ғасыр бойы қазақ әдебиетінің жай ғана көш басшысы, басты жанры болып қана қоймай өлең-жыр десе еңбектеген баласынан бастап еңкейген кәрісіне дейін ішкен асын жерге қойған халқымыздың ақын жанды жүрегін, жібектей таза, күндей жылы, таңдай нұрлы, оттай ыстық, гүлдей нәзік жанын әлдилеумен келеді. Халқымыз сол құнарлы құндақта бес ғасыр бойы бөленіп, сәбидей әлдиленіп келеді.
Жыраулық поэзиянын данышпандары Асанқайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз жыраулардың даңқы Дешті-Қыпшақта даңқы асты. Жорық жыршылары Марғасқа мен Жиембет, Үмбетей мен Тәттіқара, ақиық Ақтамбердінің аты исі қазаққа белгілі. Айбында да айбарлы Абылай ханның ақылман биі, арқалы Бұқар жыраудың толғауларындағы асқақ философия оқығанын бүгінге дейін бас ұрғызмен келеді. Он тоғызыншы ғасырдағы өлмес ескерткіш соғып кеткен Махамбет, Дулат пен Шортанбай, Мұрат, ақырында ұлы дана, көреген кемеңгер Абаймен мақтана аламыз. Абай әдебиетіміздің жаңа тұрпаттық бейнесін жасап, ұлттық өнеріміздің қазіргі дейінгі даму бағдарын белгілеп кетті. Өзі кемеңгер болып қоймай дарынды дарыта берудің дара данышпаны болды. Өзі өмір сүрген Шыңғыстау өмірін ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанның рухани орталығына айналдырды. Балалары Ақылбай мен Мағауияны, інісі Шәкәрімді, Көпбай, Байкөкше ақындарды тәрбиеледі. Айтыс ақындары Жанақ, Орынбай, Арыстанбай, Сүйінбай, Майлықожа, Базар ақындардың да орны бөлек. Бұлардың арасынан сол Біржанның, сері Ақанның, ән-жыршысы Әсеттің аттары қазақ даласын жаңғырықтырды. Жалынды ХХ ғасырдың шымылдығын поэзиямызда Ғұмар, Нармамбет, Мәшһүр-Жүсіп, Нұржан ашады.
Осы ағартушылық, гумманистік поэзия дәстүрін Шәңгерей жалғастырады да, жыр аспанында жарық жұлдыздай жарқ етіп өте шыққан классик Сұлтанмахмұт мұрат қылады. Олардың аманаттарын қазақ кеңес әдебиетінің көрнекті өкілдері Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Бейімбет Майлин адал орындап, кейінгілерге мәңгі өлмейтіндей етіп мирас ете алды. Орыс империясының қамқор қанатының астындағы қамсыз-мұңсыз, қасіреті жасырын жетпіс жыл ақын-жазушыларымыз Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабавтың мұраларын жасырды. Өмір өз заңымен өзегін үзбей, не жоғалтқанын, алдан не табарын сезбей, жалғаса береді, алға аса береді. Өмір бар жерде даму бар. Қазақ поэзиясында дамыл алмастан дами берді.
Кейде символдың негізін салушыларды орыс үлгісінен іздеп жатуымыз бекер. Бұл тарапта қазақ ақын-жазушылардың ішінен өзінің символизм рухына жазған өлеңдерімен ерекшеленген Мағжан Жұмабаев шығармаларынан бұрын, яғни, символдың тамаша мысалдарын ең алдымен қазақтың халық поэзиясы, ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басындағы әдебиеттерден де көптеп табуға болады. Айталық, Қазақ жерін жоңғар басқыншылары шапқан 1723 жылғы Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама оқиғасынан кейін туған әйгілі Елім-ай зарында:
Қаратаудың басынан көш келеді,
Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді, -
деген жолдар бар, иесінен айырылған тайлақтың қалың қаралы көшке әзер ілбіп, жалғыз ілесуі мындаған адамның жақын жұрағаттан, ағайын-туыстан, ата-анадан, іні-қарындастан айырылып, қасірет құрбаны болып жалғыз жетімсіреп қалғанының ерекше көркем символы болып қалыптасты.

Жүйрік ат бейнесі жүйріктей домбырамды сабылтамын деп жырлайды Жамбыл ақын. Сара қызбен айтысқанда Біржан сал кең қолтық арғымақпын алқымы іспес, Жібек жол арғымақпын тұмарлаған, Жорғам боп қалың топта самғайтұғын, Ой желке, қамыс құлақ қара көкпін, Тұлпармын Көрғұлының пырағындай деп аруақтанады. Қазақ тілінде ақындардың жүйрік атпен өзін де, өлеңін де, даусын да домбырасын да салыстыруы, дүлдүл, арғымақ, тұлпар сөздерін шешендік пен тапқырлықтың, алғырлық пен ақылдылықтың көркем баламасы етіп пайдалануы үйреншікті жәйт.
Бұл мысалдар тіпті Абайда да көп. Үміттің аты еліріп, Талаптың аты арындап, Талаптың мініп тұлпарын деп метафоралық символ мүсінін сомдайды Абай. Ал Сегіз аяғында толғауы тоқсан қызыл тілді қиауадан шауып, қисынын тауып, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.