ДУЛАТ БАБАТАЙҰЛЫ МЕН ҚАЛЫҒҰЛ БАЙҰЛЫ ТОЛҒАУЛАРЫНДАҒЫ ЗАР ЗАМАННЫҢ СИПАТЫ

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Бітіру жұмысының жалпы сипаттамасы. Қазақ әдебиеті тарихында зар заман ағымының орны бөлек. Өйткені ХІХ ғасырдағы отарлау саясатының езгісінен жәбір көрген қазақ халқының шынайы тағдыры тек зар заман әдебиетінде ғана айқын көрініс тапқан Жыраулар поэзиясындағы болжам өлеңдерден бастау алатын зар заман жылдарының көп таралған кезі осы отаршылдық дәуірі еді. Қайғы мен шер, зарды қоса ақтаратын бұл заман, ғұлама ғалым М.Әуезов айтқандай, Қазақтың көптен күткен сұмдығының бірі осы еді, осы да іске асуға айналды. Жерлері алынуымен қатар, әуелі қазақ даласын айнала сызып шеткі қалаларды салды. Артық жерге Ресейдің қара шекпен мұжықтарын әкеп қондырды. Бұрынғы хан, бұрынғы би, бұрынғы елдің қамын ойлайтын түзу адамның бәрі шетке қағылып қалып, қыбыр еткен іс болса, барлығы да орыс қуатымен, орыс қолымен істейтін. Бір законнан соң, екінші закон шығып, ел тіршілігінің шеңбері тарыла бастады... Сайлау, билік, жүріс-тұрыс, көші-қон түгелімен ел ықтиярында болды [1,44 б.]. Бодандық бұғауына түскен ұлт пен ұлыстардың қайғы-шері мен зар-мұңы, азаттықты аңсаған ұлы арманы жыр болып ақтарылып, запыран болып төгіліп, халық жадынамасындағы рухани мұралармен бірге жасасып келеді.
Зар заман поэзиясы отаршылдықтың бұғауында болған халықтардың шерлі шежіресі еді. Сондықтан болар зар заман поэзиясының белгілері тек қазақ әдебиетінде ғана емес қырғыз әдебиетінде де біршама орын алып, бұл дәуірді қырғыз бауырларымыз да бастан кешірді. Қазақтың жерін талауға түсіріп, тыныш жатқан ауылдардың ойранын шығарған жасауылдар қырғыздың еліне де көз жұма қараған жоқ. Жерді алып қана қоймай, сананы да бағындыру саясатын ұстанғандар мынау қырғыз, анау қазақ елі деп бөле жармайтыны тағы белгілі. Қазақ пен қырғыз елдерінде отаршылдықтың сойылы ойнақ салды. Отарлаушылар ұлт болып ұйысқан қалың елді қоныстан айырып, еркіндігін тұсаулады. Бұл соққыны Алатауды ен жайлаған қырғыз-қазақ бірдей көрді.
Зар заман ақындары өмір сүрген кезеңге тарихшы көзімен қарасақ, ХІХ ғасырдың алғашқы жартысы - Қазақстан үшін тарихи кезең, яғни саяси, мемлекеттік еркіндіктен біржола айырылып, отарлық ахуалдық, саяси тәуелсіздіктің дәм-тұзын тату кезеңіне қадам басу уақыты [2].
Ресей империясының қоластына кіргеннен кейінгі жарты ғасырдан соң қазақ халқы патшалық отаршылдардың шын ниетін нақты сезіне бастады. Ресейге қарсы алғашқы бұлқыныс - Сырым Датұлының көтерілісінің басы еді. Ол кейіннен Жоламан мен Саржанның, Исатай мен Махамбеттің, Кенесарының көтерілістерінен жалғасын тапты. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Жанхожаның, Есеттің, Сейіл мен Беркіннің, Досан мен Исаның көтерілістері осылардың алысқа жеткен жаңғырығы болатын. Осынау көтерілістердің, әсіресе, Кенесары, Исатай, Жанқожа көтерілістерінің аяусыз жаншылып тасталуы, зар-заман ақындары шығармашылығына, өзгеше дем беріп, олардың зар мұңдары үмітсіздікті күшейте түсті. Мұны Халел Досмұхамедұлы Болжалдық әдебиеттегі бұндай үмітсіз зарлы сарын әсіресе ХІХ ғасырдың екінші жартысында - саяси бостандықтан үміт кесілгенде (Исатайдың, Кенесарының т.б. көтерілістерінің жаншылуы), қазақ жерін отарлау күшейгенде ... күшейте түсті [3,22 б.] деп нақты көрсетеді.
Сонымен, заманның ащы зары мен шындығын жырлаған қазақ ақындары әдебиет тарихында М.Әуезовтің айтуымен зар заман ақындары болып аталып кеткен Дулат, Шортанбай, Мұрат сынды ақындар еді. М.Әуезов Зар заман деген - ХІХ ғасырда өмір сүрген Шортанбай ақынның заман халін айтқан бір өлеңінің аты. Шортанбайдың өлеңі ілгері, соңғы ірі ақындардың барлық күй, сарынын бір араға тұтастырғандай жиынды өлең болғандықтан бүкіл бір дәуірде бір сарынмен өлең айтқан ақындардың барлығына Зар заман ақындары деген ат қойдық [1,194 б.] десе, бұл тарихи кезең туралы С.Мұханов та Осындай қолдан күш, бастан ерік кеткен кезде, қайғыдан тұншыққан халықтың зарынан туған көркем әдебиетін зар заман әдебиеті [4,121 б.] деп жазған еді.
Отаршылдықтан қысымшылық көрген қалың жұртттың қайғысын ақтарған төлтума дүниелерді Мұхтар Әуезов Бұл дәуірдің әдебиеті сол кездегі жұмбақ елдің алдында тұрған құздан, алдында тұрған қайғылы күнінен қорқып, қобалжып тұрып, ыңыранып, күрсінген күйін білдіреді. Не болса да артқа қайтар күн жоқ. Өлімге кетсе де алға кететін болған соң артқы бостандық, бірлік күніне қоштасқан мезгілі [1,143 б.] деп сипаттайды. Ал Б.Омарұлы бұл ағымның өзіндік ерекшелігін былайша айқындайды: Зар заман жырлары - отаршылдықтың талауына түскен ұлт тағдырының тұғырыққа тірелгендігінің белгісі [5,8 б.].
Қалай болғанда да, көркем шығарма өзін туындатқан дәуірмен тығыз байланысты... сонысымен де оның көркемдік үлгілері тарихи тұрғыдан ерекшеленіп тұрады [6,18 б.] деп Л.И.Тимофеев айтқандай, зар заман поэзиясындағы отаршылдық кезеңнің қасіреті, ұлттың арман-мұраты шынайы бейнеленеді. Дәуірдің бет-бейнесі, замана адамының мінез-құлқы жанды сурет, ойлы образдар арқылы көрініс тапты.
Зар заман өлеңдерінде азаттықты аңсаған ұлттың рухы сақталды. Бұл шығармалардың өзегінде ұлтты езгіден құтқару идеясының негізі қаланды. Әдебиет - ақиқат өмірдің сырлы суреті, халықтың көркем тарихы [7,20 б.] - деген ғалым З.Қабдоловтың тұжырымына сай зерделесек, зар заман - бұғауда бұлқынған ұлттардың шерлі шындығы.
Қазақ әдебиетіндегі зар заман әдебиеті туралы кеңестік кезеңде де аз сөз болған жоқ, бірақ ол ашық айтылмаған шындық жеріне жете ашылған жоқ. Мұның себебін Х.Сүйіншәлиев былай түсіндіреді: Оларды түгел әдебиет тарихынан шығарып тастағысы келмеген аға буын әдебиетшілер әр саққа жүгіртіп, өз ойларынан зар заман әдебиеті дәуірін шығарып та жүрді. Ресми баспа орындары бұл атауы да қабылдамады. Себебі олардың ойынша, қазақ халқын Россия патшалығының отарлауы, жер, суын жаулап алып, қуғынға салуы прогресс, Россияның келешегі оны ақтады. Сондықтан отаршылдық дәуірі - зар заман - деп атау саяси қате түсінік-міс [8,4 б.].
Отызыншы-қырықыншы жылдардағы ғылыми зерттеудегі жаңа жыл ой-пікірлердің түбіне жеткен 1947 жылғы қаулы енені бәрімізге белгілі. Қазақстан компартиясы Орталық комитетінің аталмыш жылдың 21 қаңтарында шыққан Қазақ СССР ғылым академиясының Тіл және әдебиет институтының жұмысындағы саяси өрескел қателер туралы қаулысы (Социалистік Қазақстан, 1947 ж. 1 ақпан) талай ғалымдардың аузын ашуға мүмкіндік бермеген еді. Онда: Өткендегі әдебиет өкілдері жалпы халық қайраткерлері болды деп көрсетіледі, ал олардың творчествосы тап күресіне байланыстырылмай, онан тыс тексеріледі. Сөйтіп, олардың шығармашылығындағы феодалдық, реакциялық, буржуазиялық-ұлтшылдық сарындар қағажу, бүркеуде қалдырылады (Базар, Мұрат, Шортанбай, Жәнгерей, О.Қарашев, С.Торайғыров және басқа ақындар) деп тайға таңба басқандай етіп жазылған болатын.
Бұл туралы ғалым Т.Кәкішев 1950 жылы оқуды бітіріп, Мектеп баспасының оқу құралдары редакциясының аға редакторы болдым. Міне осы С.Мұқанов, Қ.Бекхожин құрастырған хрестоматия, Е.Ысмаилов, Х.Жұмалиев, Ә.Марғұлан, т.б. авторлар жазған оқулықтар астан-кестең болды. Шортанбай, Мұрат, Дулат, Ғұмар, Шәңгерейлер тіл тартпай кеткендердің басы болды. Көкбай, Нұржан, Нарманбет сынды дарындар сұраусыз кетті [9,95 б.] ащы шындықты ашып айтады.
Сонымен, Зар заман әдебиеті тосыннан ойлап табылған атау емес. Бұл қазақ әдебиетінің ғана емес, ұлтымыздың ақыл-ойының көшбастаушылары болып есептелетін ғалымдар енгізген ұғым еді. Идеялық негіздері ұзақ уақыт бойы теріс бағаланса да, әдебиеттану ғылымының күн тәртібінен түспеген атаулы түсінік. Зар заман әдебиеті қазақтың арғы-бері тарихындағы жүз жылдық дәуірді қамтитыны мәлім. Зар заман жалпы дәуір сипаты, халық бастан кешкен кезеңнің бейнелі атауы, ал әдеби ағым ретінде ол қазақ әдебиетіндегі бір арнаны танытады. Қ.Мәдібай: Зар заманды әдебиеттің тұтастай дәуірі деп емес... оны өткелей орыс отаршылдығы түрлі саяси актілерді іске асыруды мақсат етіп, ақыры тындырып болған дәуір - отаршылдық дәуір аясындағы әдеби ағым, өзіндік өзгешелік бөлекшілігі бар бағыт ретінде қарастыру, тіпті сол ХІХ ғасырдың өзіндегі, ХХ ғасыр басындағы өзгеше бағыт, сарындармен араластырмау қажет [10,16 б.] деп санайды.
Қырғыз халқының зар заман поэзиясында да заманның азығы мен тозығы жайындағы толғамдар жетерлік. Айталық, Қалығұл Байұлы, Арыстанбек Бұйлашұлы, Молда Қылыш Шамырқанұлы, Алдаш Молда сынды қырғыз ақындарының мұраларынан зар заманның жайы шет қалмағаны белгілі. Осы дипломдық жұмыста қазақ ақындары мен қырғыз ақындары мұраларындағы өзара үндестікті зерделеп, яғни, Дулат Бабатайұлы мен Молла Қылыштың, Шортанбай Қанайұлы мен Қалығұл Байұлының, Мұрат Мөңкеұлы мен Арыстанбек Бұйлашұлы, Алдаш Молданың толғауларын салыстыра отырып талдау жасадық.
Бітіру жұмыстың зерттелу деңгейі мен өзектілігі. Зар заман әдебиеті ақындарының мұрасы кеңестік дәуірде де бағаланып, ғылымда қилы пікірлер кездесті. Саяси тұрғыдан бағалаумен бірге зар заман ақындар поэзиясының өзіндік айырмашылықтарына да назар аударылып отырды. Алдымен қазақтың зар заман поэзиясын зерттеген ғалымдарды ауызға алсақ, Дулат Бабатайұлының мұрасы жөнінде Қ.Жұмалиев, Х.Сүйіншәлиев, Р.Сыздықова, Қ.Өмірәлиев, С.Негимов, Э.Пертаева, Қ.Раев, т.б. зерттеушілердің еңбектерінде кеңінен қарастырылса, ал Шортанбай Қанайұлы мен Мұрат Мөңкеұлы мұрасы туралы Х.Досмұхамедұлы, С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Х.Сүйіншәлиев, Т.Нұртазин, М.Мағауин, С.Қирабаев, Ы.Дүйсенбаев, Қ.Мәдібай, Б.Омаров, т.б. ғалымдардың еңбектерін айтуға болады. Қырғыздың зар заман поэзиясының өкілдеріне келсек, Қалығұл Байұлы, Арыстанбек Бұйлашұлы, Молда Қылыш Шамырқанұлы, Алдаш Молда мұралары жөнінде Д.Айтмамбетова, Б.Аманалиев, М.Богданова, Н.Бегалиева, Т.Саманчин, К.Асаналиев, т.б. қырғыз ғалымдарының зерттеулерін тілге тиек етеміз. Сонымен қатар өзге халықтар әдебиетіндегі зар заман поэзиясының белгілеріне ғалым Б.Омаров өз еңбектерінде арнайы тоқталады.
Десек те зар заман поэзиясының қыр-сыры қаншама зерттеліп жатса да осы кезеңнің ақындары тұлғасының биіктігі оның шығармаларын қазбалай зерделеу түсуге шақыратыны анық. Және де зар заман поэзиясында қазақ пен қырғыз ақындарының мұраларын жеке топтап алып, оларды арнайы саралауды қажет етеді. Бітіру жұмысының өзектілігі де осында.
Бітіру жұмыстың мақсаты. Қазақ және қырғыз әдебиетіндегі зар заман тақырыбына қатысты бұрын-соңды зерттеген ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып Дулат Бабатайұлы мен Молла Қылыш, Шортанбай Қанайұлы мен Қалығұл Байұлы, Мұрат Мөңкеұлы мен Арыстанбек Бұйлашұлы, Алдаш Молда толғауларындағы заман сипатын өзара салыстыра талдау, тарихпен байланыстыра зерделеу. Осы мақсатты орындау барысында төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
oo Дулат Бабатайұлы мен Молла Қылыштың заманның күйі мен ел
билеушілерді сынға алған толғауларының негізгі мұратымен қоса, өзара үндестігін ашып көрсету;
oo Шортанбай Қанайұлы мен Қалығұл Байұлының Зар заман
мәселесіндегі толғауларын тарихи деректермен байланыстыра талдап, олардың әрқайсысының өзіндік ерекшелегін зерделеу;
oo Мұрат Мөңкеұлы мен Арыстанбек Бұйлашұлы, Алдаш Молданың
отаршылдықтың әбден шегіне жеткен тұсын сипаттайтын толғауларындағы ел мен жер мәселесінің маңызына жете тоқталып, бірізділікпен саралау.
Зерттеу жұмыстың теориялық және методологиялық негізіне Х.Досмұхамедұлы, М.Әуезов, СМұқанов, З.Қабдолов, Т.Кәкішев, Х.Сүйіншәлиев, Қ.Өмірәлиев, М.Мырзахметов, Қ.Сыдиықұлы, Қ.Мәдібай, Б.Омаров, т.б. қазақ ғалымдары мен Д.Айтмамбетова, Б.Аманалиев, М.Богданова, Н.Бегалиева, Т.Саманчин, т.б. қырғыз ғалымдарының пайымдаулары мен пікірлері басшылыққа алынды.
Бітіру жұмысының зерттеу әдісі. Қазақ және қырғыз әдебиетіндегі зар заман тақырыбына қатысты шығармаларды жүйелі, кешенді, салыстыру, талдау, жинақтау түрінде зерттеу негізгі нысана етілді.
Бітіру жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ДУЛАТ БАБАТАЙҰЛЫ МЕН ҚАЛЫҒҰЛ БАЙҰЛЫ ТОЛҒАУЛАРЫНДАҒЫ ЗАР ЗАМАННЫҢ СИПАТЫ

Көршілес жатқан екі елге нәубет әкелген, халықты елден, жерден айырған, ұлттық болмыс-бітіміне залал келтірген отаршылдықтың үстемдік құрған кезеңінің атауын зар заман екені белгілі. ХІХ ғасырдағы орыс отаршылдығының түрлі ойранын өз көзімен көрген әрі сол уақыттың таңбасын еш бүкпесіз алғашқы боп жоқтағандар қазақ ақыны Дулат Бабатайұлы (1802-1874) мен қырғыз ақыны Қалығұл Байұлы (1785-1855) болатын. Олар өзіне дейінгі және өзі тұтас ақындардың ішінде отаршылдықты бірінші болып барлық болмыс сипатымен ашып көрсете алды. Сонымен бірге оған деген қарсылық үнді алғашқы болып айта алды. Олар елінің қамын түгел ойлай ой айтқан ақындар болды. Сондықтан болар шығармаларында өзара үндестік молынан ұшырасады.
Дулат Бабатайұлы мен Қалығұл Байұлының толғауларының басты сарыны өз заманының отаршылдық әрекеттерге рухани қарсылық көрсету болды. Осы кезеңнің өмір шындығы ақындар шығармаларына арқау боп өрілді. Алдымен, ақындар ел ішіне орыстың келуінен шошынды. Қонысты отарлаудан, діннің бұзылуынан қауіптенді. Екіншіден, ол келешекті көрегендікпен болжап, халыққа жайсыз тиер кеселдерді анық айтты. Үшіншіден, ол өзі қолайсыз көрген құбылыстарды ақырзаманға теңеді. Соның бәрін зарлана жырға қосты. Сөйтіп, олар қазақ пен қырғыз әдебиетінде заман ағымы деп аталған әдеби ағымның негізін салды. Одан соң осы ақындар ізімен жырлайын ақындардың үлкен мектебі қалыптасты. Бұл шығармалар ұлттың мүддесін алға қойып, елді отарлауға ашықтан-ашық қарсы болғандықтан жариялылықтың лебі ескен уақытқа дейін баспа бетін көрген жоқ.
Қазақ даласындағы дәстүрлі хандық басқару жүйесін жою саясатын орнықтырған Ресей империясының 1822-24 жылдары шығарған қазақ жерін басқару жөніндегі ережелеріне қарсылық Дулат толғауларының тақырыптық ерекшелігін айқындады. Дулаттың уытты, шыншыл сөздерінің кімдерге арналғанын оның Халыққа емес сыйымды, Парақор баспақ биіңді, Ел бүлдіргіш бегіңді, Улы тілмен улаттым деген өлең жолдары көрсетіп тұр. Туған халқының екі жақты езгіге түсіп, көз жасының көл боп ағуы, қайғысы мен мұңы ақынның жан сыры ретінде жыр болып төгілді.
Кеңестік идеологияның белең алып тұрған кезеңнің өзінде-ақ ақындардың жоқшысына айнала білген тілші-ғалым Қ.Өмірәлиев Дулаттар - отаршылдық езгіге түскен халықтың ұлттық ар-ұжданы [11,26 б.] деген болатын. Дулаттың әдеби мұрасын бағалауға ғылымда әр қилы пікірлер болды. Саяси тұрғыдан бағалаумен бірге Дулат поэзиясының мен мұндалап тұрған айырмашылықтарына да назар аударылып отырды. Саяси тұрғыда бағалау қалай болғанына қарамастан Қажым Жұмалиев Дулаттың әдебиет тарихындағы орнын, оның шығармаларының көркемдік ерекшеліктерін дөп басып айтады. Осы тұжырым-пікірлер Х.Сүйіншәлиев, Р.Сыздықова, Қ.Өмірәлиев, С.Негимов, Э.Пертаева, Қ.Раев, т.б. зерттеулерінде де нақтылана түсті.
Әр елдің әдебиетінің көш басында тұратын, белгілі бір ағымның негізін қалаған, соңында жақсы дәстүр, жыршылық мектеп қалыптастырған тұлғалар болса, қырғыз әдебиетінде кейінгі ұрпаққа мол мұра қалдырған, келешекті көрегендікпен болжаған ойшыл ақындардың бірі Қалығұл Байұлын айтуға болады. Осындай үлкен ақындық мектептің негізін салған Қалығұл Байұлының бізге жеткен өмірбаяндық мәліметтері айта қаларлықтай көп емес. Қырғыз ғалымы Тазабек Саманчин оның шамамен 1785-1855 жылдарда өмір сүргенін, Ыстықкөлдің оң жағасындағы Қарой деген жерде туып, жетпіске дейін жасап, сонда қайтыс болғанын жазады.
Қазақтың зар заман ақындары сияқты Қалығұл Байұлының шығармашылығы да бірқатар уақыт бойы зерттеушілер тарапынан теріс бағаланып келді. Заман ағымының өкілдерін өткен өмірді көксеген пессимист ақындар деп таныту үрдіске енді. Мәселен, қырғыз ғалым Д.Айтмамбетовтың пікіріне ден қойсақ, олар орыстың демократиялық-революциялық идеяларының қырғыз мәдениетіне ықпал-әсер етуіне кедергі келтіруге тырысқан. Барлық тарихи құбылыстардың тек қолайсыз жақтарын ғана көрген. Феодалдық консерватизм, шығыстық мистикаға бой ұрып, адами қарым-қатынастардың, ізгілік қасиеттердің азғындауыан қарсы тұрған. Олар өздерінің шығармалары арқылы атадәстүр үстемдік құрған кезеңді, рулық патриархалдық құрылысты өнеге тұтқан [12,91 б.].
Қалығұл мұрасы жөніндегі осындай дәстүрлі түсінік-танымға толы зерттеулердің өзінде оның шығармашылығының сипаты айқын көрсетілді. Өйткені саясатпен сабақтастырмай тұжырым жасау қиынға түсетін бұл тақырыптарды білімдар әдебиетші-ғалымдар зерттегенін айтуға тиіспіз. Бұған Б.Аманалиевтің Қалығұлды замана ағымының ірі өкілі ретінде қарастырып, оның өлеңдеріндегі негізгі қағидаларды эсхатологиялық пессимизммен байланыстыра отырып, құнды пікірлер білдіруі дәлел. Қырғыз ғаламының пікірінше, Қалығұлдың ұғымындағы ақырзаман ата-бабаның қастерлі салт-дәстүрлерін бұзғандарды Алла тағаланың жазалауы [13,18 б.].
Қалығұл Байұлының шығармаларын біршама зерттеп, өзіндік ой-пікірлерін білдірген белгілі ғалым Медина Богданованың еңбегі айрықша. Ол 1947 жылы Москвада жарық көрген Киргизская литература деген кітабының ХІХ ғасырдағы және ХХ ғасырдың басындағы қырғыз ақындары атты тарауында Қалығұлдың әдебиеттегі орнына, шығармаларында көтерілген әлеуметтік мәселелерге, өлең өрнектеріне ерекше тоқталады: В истории киргизской литературы поэтические произведения этого периода известны под общим названием заманов. Таковы поэмы Калыгула - Акыр заман (Судный день), Арыстанбека - Тар заман (Трудное время), Клыча - Зар заман (Эпоха скорби) и др. Это были дидактические и социально-политические поэмы, построенные на народных санатах и насыятах [14,79 б.]. Кезінде заман ақындарының шығармаларын зерттегені ұшін қудаланған М.Богданова Қалығұлдың ақырзаман туралы көзқарастары жөніндегі пікірлерін былайша түйіндейді: По сохранившимся и приписываемым Калыгулу произведениям можно судить о том, что поэт предсказывал приближение грозных событии и видел в них предначертание рока. Надвигающиеся события он рассматривал как приближение акыр замана - конца мира - и связанных с ним возмездий за попрание священных обычаев предков [14,83 б.]. Көріп отырғанымыздай, болып жатқан оқиғаларға қарсылық көрсету, сондай-ақ тіршіліктен түңілу, шарасыздық таныту Қалығұл поэзиясының басты өзегі саналады.
Қалығұл Байұлының атақты өлеңі Ақырзаман болатын. Ол өлеңінде өзін-өзі оқшаулап, басы аяғына түсіп, аяғы басына шыққан мәнсіз-мағынасыз тіршіліктегі үмітсіздікке налиды. Оның зар-мұңы айналасындағы құбылыстардан жеріп, жалғыздықтан торығудың қайғы-шері. Келер заманға күдікпен қарайтын Қалығұл өзі ғұмыр кешкен дәуірді де адами қасиеттердің аза бастаған кезеңі деп біледі. Сондықтан оның шығармаларында келмеске кеткен заманға қарсылы танытып баққан ақынның өз бейнесі айрықша дараланады.
Илгеркини карасаң
Жаманын жакшы тилдеген.
Жакшысы илим билбеген,
Айбандыгы ушундай
Арасында Калыгул,
Ыйлаган көздун жашындай [15,8 б.].
Бұл сарын зар заман ақындарына тән. Айталық, өз дәуіріндегі адами қасиеттердің аза бастаған кезеңін суреттеген Ақырзаман өлеңіндегі Қалығұлдың айтпағын Дулат Бабатайұлы былай өрнектейді:
Кешегі бір заманда,
Қасиетті еді хан-қараң.
Мынау азған заманда
Қарасы-антқор, ханы-арам...
Нары-жалқау, кер табан,
Құсы күйшішіл, ат-табан
Жырғалаң, жоқ, жобалаң.
Ебі кеткен ел болды,
Енді қайда мен барам? [16,58 б.].
Бұл азған заманның айқын суреті мен азғындардың қапысыз берілген бейнелері. Мұның астарында көп нәрсе жатыр. Замананың салтын өзгертіп, түрін бұзған кім?! Түңілген жұртты шошындырған бұзған кім?! Түңілген жұртты шошындырған не? Міне, өлеңдегі толғаулы ойдың жауап іздер нәрселері осылар. Оның жауабы бірлікті ұйытқан-білікті тұлға жоқтығы, бидің кемдігі. Ал осының бәрін туындатқан бас кінәлі - орыс отаршылдығы [17,28 б.]. Өрісінен мал кеткен, иелігінен жер кеткен, өзінен ерік кеткен ел, меңдуана жегендей меңіреу күйге түсті. Қу заманның құпиясын ашқан Дулат олардың әр-қайсысына сипаттама беріп, дәлме-дәл сипаттайды.
Орыс патшалығының қазақ жерін отарлау саясатының барлық салада бел алған кезінде өмір сүрген Дулат - ұлттық сананы оятуға ұмтылған, елдікті жырлап, бірлікті толғаған, ерлікті айтып, отаршылдықты сынаған, өз ұғынғанын ұлт санасына ұйытуға ұмтылған ұлттық ұлы жыршысы. "Қазақ деген ғарып жұрт" Тегімді менің сұрасаң, Ал, қарағай сұлу сындарлы, О, Сарыарқа, Сарыарқа, Асқар таудың сәні жоқ атты өлеңдеріме қоса, Сүлейменге, Кеңесбайға, Бараққа, Ел аралаған ишанға, т.б. жеке кісілерге арнауларында ел басқару ісіндегі озбырлық, әділетсіздікті, патшаның отаршылдық саясатының әсерінен жер-қонысынан айрылған ел жағдайы барынша сөз етілген.
Сауыр жерден айрылып,
Қазақ елі жұқарды.
Сауыр емес, шап болды...
Заманға сай адамы -
Қу заманға сұм басшы
Сорымызға тап болды...
десе, тіпті өткен ғасырдың орта тұсы ғана емес, қазіргі біздің заманымыздағы қазақ халқының, оның қоғамының күй-қалпын суреттеп отырғандай.
Қалығұл кейіптеген замана адамы - келешегіне бас ауыртпайтын, өз ортасындағы құбылыстардың себеп-салдарына үңілмейтін, ұлтының тағдырына жаны ашымайтын түйсіксіз адам. Ақын болжаған кесір-кесапаттың халыққа тигізер зардап-залалын мұндай тамырсыздар өмір бойы ұғынбасы белгілі. Ұлы ойшыл келер дәуірге сәуегейлік айтқан жырларында осы рухани мәңгүрттікті алға тартады.
Кийин келээр бир заман,
Билбей калаар кээ наадан.
Сондықтан да сөзін кейінгі ұрпаққа арнайды:
Арманда болот сөзүмө,
Ачып кара көзүңө.
Баласыны баласы,
Аман болсо көрөөрсүң.
Демек, Қалығұлдың ақырзаманы - таным-түйсінігі бар кісінің, ұлт басына төнген қауіп-қатерді сезіне білетін адамның ғана бастан өткеретін зауалы, рухани құндылықтардың күйреуі.
Ал қазақ халқының келешегі туралы Дулат та шығармасында елі үшін қабырғасы қайыса отырып, тығырықтан шығар жол іздейді. Келер заманның кескін-келбетін көрегендікпен көрсете келіп, өз тарапынан тұжырым жасайды, баға береді. Ол тек замананың шындығын айтып, уақыттың шошындырар түрі мен кезеңнің өзгерісті кейпіндегі кесірлі де кесапатты қиындықтарының барлығын дінге қатысы арқылы салғастырады. Соның шеңбершегімен бағдарлайды. Дулат көргенінен қорытынды жасап, естігенін ой елегінен өткізе біліп, өлеңге ой түсіріп ғана қоймай, ой салмағына орай оның өрнегінде өзгерте алған ақын.
Азған елдің адамы
Апшыған сұмдар қадамы
Жүйрікпін деп шабады,
Момынға жапса жаланы
Қулық-сұмдық табады;
Арқасы елдің жауыр боп,
Жеңіл жүгі ауыр боп,
Төрт аяқтан ақсауы-ай...
Дулат тіптен, түңіліске беріліп, келмеске кеткен үмітке үкім де шығарып қояды.
Ұлық қисса ұлықты,
Ұласып мидай былықты:
Атқа мінер ауылда,
Итше ілініп ылықты.
Орыстың көрсе ұлығын,
Қыздан-дағы қылықты.
Ұлық кетсе, қазаққа
Қорқау қасқыр құлықты.
Міне осылардың сұлбасынан шошыған Дулат ертеңнен түңіліп зар шегеді. Арты келмес, алды түнек заманның тығырықтан шығар жолын таппайды. Күңіреніс сыры санасы барға осыны ұғындырады.
Зар заман ақындары үшін ақырзаман - ежелден қалыптасқан дәстүр-салттардың жойылуы, ұлттың дамуына қауіп төнуі. Бұлардың қай-қайсысы да қилы-қилы заман келетінін, текті әулеттің бағасы төмендеп, құл-құтан басқа шығатынын, ұл мен қыздың тіл алмай, қатынның билік алатынын айтып, осының бәрін ақырзаманның жақындағанымен байланыстырады. Мұның өзі ел мен жерді отарлаудан туындаған құбылыстар екені анық. Демек, заман ақындарының түйсінген ақырзаманы - жарық дүниенің жоғалуы емес, отаршылдық саясаттың ойраны. Бұл ақындар үшін елдің құт-береке толы тіршілігі сонымен аяқталады. Аржағында қызығатын ештеңе жоқ. Заманның ақыры деген осы.
Тууганың кас болор,
Корооң бош болор,
Мингениң жыгач ат болор,
Ыгы жокко жан берип,
Ыйманың жат болор.
Тоо токол болор,
Токол байбиче болор,
Уй пул болор,
Кул бий болор.
Тегиз жерден тегирмен жүрөр,
Тексиз жерден бий чыгар.
Орой киши баатыр болор,
От чыкпай жериң такыр болор,
Капыр менен аралаш айыл конор,
Ошол заман жакын болор.
Қалығұл ақырзаманды осылай кейіптейді. Бұл сарын, жыр оралымдары қазақ ақындарының шығармаларында жетіп артылады. Мәселен, Дулаттың мына өлең жолдарынан аңғарамыз:
Қайран қазақ, қайтейін,
Мынау азған заманда...
Батыры көксер басы аман,
Бәйбіше - таңтық, бай сараң,
Бозбаласы - бошалаң,
Қырсыға туды, қыз балаң...
Осылайша, Дулат та заманның күйінен. тұрпатынан осылай шошына толғаған.
Қалығұл ақырзаманның кеселдерін санамалап, түрлі зауалдың боларын алдын-ала ескерте отырып, өз халқындағы келеңсіз құбылыстарды аяусыз сынға алады. Елдің бірлігінің кемістігін тілге тиек етеді. Қалығұл да, Қалығұлмен шығармалары үндес қазақтың зар заман ақындары да көшпенділер өмірінің соңын келешектің жақсаруына деген сеніммен аяқтайды. Өткенді көксеп, болашақтан түңілетін зарлауық поэзиясының басқа бірде-бір өкілінде мұндай оптимизмнің ұшқыны да кездеспейді. Бұл турасындағы Қалығұл тұжырымы былайша өріледі:
Ал заманың кетээр,
Арты оңолоор.
Жесир катын миң кой айдаар,
Кой үстүнде торгой жумурткалар.
Жетим жетилээр,
Жесир кетилээр,
Аңдап аркысын билбей калдым, балдар.
Мұны Қалығұл ойшылдың әулиелігі, көрегендігі, елдің өз тізгіні өзіне тиетін ақжарылқап заманды болжағаны деп топшылаған жөн. Дулат та ертеңгіні бүгінгіден күтеді. Сондықтан да біраз өлеңіндері, яғни, амысты қамшылар құдіретті жолдары жас өскінге арналған:
Ту ұстап, тұлпар жаратпай,
Алдынан топ таратпай,
Елді аузына қаратпай,
Жай отындай оқ таппай,
Анадан тудым дегенмен,
Бастамаса ел, ұлан ба? [16,98 б.].
Ұрпаққа қойылар міндетті ақын осылай түсіндіреді. Ел ұланының міндетте ел теңдігін ойлау, елін жаудан қорғау. Одан өзгесі күйкі тірліктің - күйбең тіршілігі. Азаматтың азамат болмағы ел қамын ойлаудан өріс алуы тиіс. Дулат ақын ұсынар тағылым дәйегі осы.
Қалығұл өз шығармашылығы арқылы жыршылар поэзиясының тарихында үлкен із қалдырған. Ақындар оның ой, идеяларын терең ұғынып, Қалығұлдың сөзі еді деп өлеңдерін ел арасына кең таратқан, тіпті ХХ ғасырдың басында да Ақыр заманның нұсқасы бойынша жыр толғағандар болған [18,31 б.], - дейді қырғыз ғалымы Батма Кебекова.
Қалығұлдың қатты алаңдаған нәрсесі ұрпақ тәрбиесі болатын. Ол келер заманның ұл-қызының қылығынан шошынады. Ақын аяк баш болгон, баш таш болгон кезеңнің қыз-жігітінің іс-әрекетін былайша бейнелейді:
Кызыл-кызыл кыялар,
Кыргый талга уялар,
Такыясын колго алып,
Кыз жигитти кубалар.

Жетик кыз чыгар,
Желден сөз чыгар.

Кызыл такым катын чыгар,
Кыз тастандап акыл чыгар,
Жигитиң жилик албай
Карыяң каада көрбөй,
Кайран элим кантээр экенсиң,
Кайыр сурап кетээр бекенсин?
Ұрпақ тәрбиесі Дулатты да толғандырған. Ақынның зары да ертеңгі ұрпақ қамы еді. Бүгінгінің белгісі ертеңге тап болып қалама деп сескенеді. Және оны ертеңнің елегін айқын да анық жорамал жасап, айнадағыдай айнытпастай көрсетеді. Сөйтіп, зар заман ақындары өзі көкірек көзімен болжай алған заманның сүреңінен қатты шошынады.
Қазақ әдебиетінде зар заман поэзиясы кімнен басталады, алғашқы өкілі қайсы дегенде Асан Қайғының, Бұқар жыраудың шығармаларында кездесетін болжам өлеңдер ойға оралады. Ал қырғыз әдебиетінде заман жырларының Қалығұлдан басталатыны талассыз ақиқат. Елді еркіндікке ұмтылдыру, бодан болмауға үндеу идеясы Қалығұлдан бастау алатынын өз зерттеуінде М.И.Богданова да қуаттайды: Уже в творчестве Калыгула начинают звучать свободолюбивые мотивы, которые все более и более нарастают в произведениях последующих акынов Арстанбек делает первые шаги, разоблачая перед народом виновников его горя и страданий. Другие акыны идут еще дальше [14,102 б.].
Ел бірлігін ойлаған Қалығұл Байұлы шығармаларында кейде қырғызға да, қазаққа да жайсыздау қылық танытып, жөнсіз жорықтар жасаған Орман ханға өз сөзін айтады. Манаттың іс-әрекеттерін сынайды. Оның тойымсыздығы, дүниеге құмарлығы ашына жырлап,
Ой иним Ормонум,
Жеген менен тойбодуң.
Кой дегенге болбодуң,
Акыры сен оңбодуң, -
деп күйінеді.
Бұл жайлар қазақ ақындарында шегіне жетіп жырланған. Дулат ақын елді осы күйге жеткізген ерлерді сынап, олардың түрін түстеп, ісін бейнелеп, сыртқы кескін-кейпі мен ішкі жан дүниесін қатар ашып, олардың сұрқия тірлігінің халық жадынан еш өшпестей етіп, бедерлеп, бейнелеп береді. Оның әрбір елдің тізгінін ұстадым деген, биліктегі берекесіздерге берген мінездемесі, әрі өткір сын, әрі өшпестей салынған сурет.
Орыстың көрсе ұлығын,
Қыздан дағы қылықты...
Майырдың алса бұйрығын.
Борбайға қысып құйрығын
Ел пысығы жортады-ай, -
Азған заманның биін:
Ұлықтың заңын қуаттап,
Жол салып еді суаттап,
Баладай алдап уатпан,
Би дегенің би емес,
Ел алдағыш шекері [16,94 б.], -
деп бейнелесе, бек дегенді былай сипаттайды:
Шен-шекпенге құмартқан,
Қанталап көзі мұнартқан,
Саудалап елін отынға,
Құмартып ұлық сиына,
Бек дегенің бек емес,
Хан жалшысы нөкері [16, 94 б.].
Елдің ендігі атқамінерінің түрі ақын тілінде былай беріледі:
Майырдың алса бұйрығын,
Борбайға қысып құйрығын,
Ел пысығы жортады,
Өзі елді қорқытып,
Онан өзі қорқады [16,110 б.].
Ал ел сенім артқан, ел тұтқасы дейтін, қазақтан шыққан ең үлкен бастық аға сұлтанның түрі мынау:
Қазіргі қазақ ұлығы,
Жаман иттен иесі кем.
Жемтік көрсе, қан көрсе,
Айрылар мүлде есінен.
Сендер атқа мінген соң,
Тандыр болып суалды,
Шалқар көлдей кесібем [16,67 б.].
Мұны бәрін Дулат кекесін, сықақ етіп емес, әлгілердің қылығынан шошына жырлайды. Дулаттың кейінге қарайлап, ертеңге алаңдауының, оған көңілі толмауында жатыр. Кешегі хан тұқымының бүгінге жаутаң қаққан сұлтан күйге қалай түскендігінің себеп-салдарын өзгеден емес, өзінен көреді:
Қарағысыз ел мен жұрт,
Төрелік түскен дағыңа,
Ие болмай айырылдың
Атаңның алтын тағына...
Етегін ашып кім күлмес,
Азғындаған шағыңа [16,68-69 бб.].
Міне осылардың сұлбасынан шошыған Дулат ертеңнен түңіліп зар шегеді. Арты келмес, алды түнек заманның тығырықтан шығар жолын таппайды.
Қалығұл Байұлы Орман ханға арнаған өлеңінде көршілес елге шапқыншылығы туралы:
Малыңды айтып мактанба,
Көп казакка аттанба.
Казактын малын аласың,
Кан талауда каласың, -
деп ескертіп, бітімгершілікке шақырады. Соған қарамастан елдің белгілі адамы, атақты манап - Орман ханнан әлі де үмітін үзбейді. Жөнсіз қылықтарын бетіне басып, жақсылыққа, игілікке үндейді:
Ойлонсончу, хан Ормон,
Карап турсаң кан соргон,
Арты кайдан оңолгон.
Міне, бұл жыр жолдары Қалығұлдың екі халықтың да қамын ойлап, қырғыз бен қазақтың бірдей құрмет тұтқан ақыны болғанына дәлел. Бұдан біз оның ұлы ойшыл, көреген әулие, жүйрік ақын ғана емес, қатар қонған екі жұрттың татулығын ойлаған бітімгер би болғанын көреміз.
Қалығұл түптеп келгенде Орман ханға отаршылдыққа қарсы тұру үшін ағайынның бірлігінің керектігін ескертіп, қауіптің қайдан келетінін ашық айтады:
Орус алар жеринди,
Сындырар сенин белинди.
Уга жургун кебимди,
Талап коер эбинди
Ошондой кыйын душманың
Ичинде қалар бышманың
Ачып жүргүн көзүндү.
Ақын пайымдауынша, ел болашағы барынша бұлдыр, мұнартқан сағым секілді болып көрінеді, сол себепті ол өткенді ойлап, соның қаймағы бұзылмай қайта оралуын көксейді. Дулат та Ресей империясының қанау-тонау саясаты туралы ойын ашып айтылады.
Жеріңнің алды шұрайын,
Дуан салып жайланып.
Датыңды айтсаң майырға,
Сібірге кеттің айдалып.
Бейнең қандай болды екен,
Қарасаңшы бір мезгіл
Қолдарыңа айна алып... -
Дулат шығармашылығында отаршылдық сұрқын әшкерелеуі басым. Ақын зарының шындығы осыдан келіп шығады. Ол - қазақ деген халыққа басаржер, барар тау қамай бара жатқандығы. Жермен бірге замана тарылудан ақындар енді осының мәнісін тануға ұмтылады. Жерді тарылтқан, елді аздырған отаршылдықтың басқа салған нәубеті.
Қалығұлдың қолға тиген шығармаларын талдап-таразылай келе бірқатар ой түюге болар еді. Ол - алдымен өмірдің құбылыстарына жетік, ойшыл философ ақын. Өлеңдерінің әр жолы мақал-мәтелге бергісіз. Ежелден қалыптасқан көшпенділер тіршілігінің бұлжымас қағидалары Қалығұлдың жырларында барынша көрініс тапқан. Бұл шығармалар, қай буынын бөліп алсаң да, өмірлік ереже сияқты әсер қалдырады. Мысал келтірелік:
Атын баккан азамат
Қатын багар.
Итин баккан аялдар
Элге жагар.
Элге жаккан ал аял
Эрге жагар.
Қалығұлдың ұғымы бойынша, қырғыз шаңырағында ежелден қалыптасқан осы салт сақтануға тиіс. Көшпенді өмірдің жарасымды дәстүрлерін қолдап-қорғаштаған зар заман ақындарының ниеттері ұлы ойшылдың көзқарастарымен үндес. Мұндай тұжырымдарды Қалығұлдың өлеңдерінен көптеп ұшырастыруға болады.
Зар заман ақындарын тұлғалайтын тағы бір шарт - олардың келешекке болжам айтуы. Заманның бұзыла бастаған сыңайын байқаған жыр жүйріктері болашақтағы күндердің бейнесін көз алдына келтіреді. Қазақ әдебиетінде келер заманды бұлайша болжау Асан Қайғадан басталса, қырғыз әдебиетінде Қалығұл Байұлынан бастау алады. Қалығұлдың Ақырзаман өлеңінің бастапқы екі жолының өзі-ақ алдағы уақытта көзқарасын айқын танытады:
Аяк баш болор,
Баш таш болор.
Бұл жолдарда терең философиялық тұжырым айтылған. Аяқтың басқа айналуы - дүниенің төңкеріліп, асты-үстіне түсуі, болмыс бітімнің өзгеруі, тектіліктің жойылуы десек, ал бастың тас болуы ақыл, ой-сананың жойылуы дегенге саяды. Қалығұлдың ақырзаманының негізгі түйіні осы. Қазақ ақындарының да, Қалығұл бастаған қырғыздың заман жыршыларының да ақырзаман жөніндегі түсінігі біркелкі.
"Қазақ деген ғарып жұрт" толғауынде арғы-бергі тарихты шола сөйлеген Дулат бар шындығын алға тартады. Өз уақытының қал-күйін, болмысын жеткізеді. Ақын тілі кезең шындығын, айналып өтіп жатқан аласапыран тірлікке жан қайғысын қосып қараған сәтте аса дәл, ұтқыр да ұшқыр.
Қанталап көзі мұнартқан,
Саудалап елін тиынға,
Құмартып орыс сыйына...
Ақ патша тайып сертінен,
Елге салар салмақты...
Ұзын өріс қысқарып,
Кең қонысың тарылды.
Ақын ел басына түскен тұрмыс күйдің үлкен қаупін, зардабын аһ ұрып айтып отыр. Арты келмес, алды түнек заманның тығырықтан шығар жолын таппайды. Күңіреніс сыры санасы барға осыны ұғындырады. Дулат тіптен, түңіліске беріліп, келмеске кеткен үмітке үкім де шығарып қояды.
Енді қазақ ел болмас...
Мүйіздескен сиырдай
Байласаң бас жіп жетер ме?!
Осында екінші бір мәселе қоса айтылған. Ол соңғы жолда жатыр. Бұл - ел бірлігі мәселесі. Мүйіздескен сиыр, Жетпейтін бас жіп осыны меңзейді. Тұлға мен ел бірлігі Дулаттың зар мен мұңы, көңілдегі күдігі.
Бұзауы өлген сиырдай
Сауын иіп Дулат жүр,
Мес қылып тұлыпты, -
деп, зар заман ақыны атанған Дулат жырласа да, ел күйін айтып, елін еңіреткендерді сынағанмен, солардың болмысынан шошанғанмен, туған жерінен, елінен безінбейді.
Қилы-қилы заман-ды,
Заманға сай адамды
Салғастырып қарасам
Су мүйіз болған танадай
Шыр көбелек айналам.
Дулаттың да:
Жеріңнің алды шұрайын,
Дуан салып жайланып.
Датыңды айтсаң майырға,
Сібірге кеттің айдалып.
Бейнең қандай болды екен,
Қарасаңшы бір мезгіл
Қолдарыңа айна алып... -
дегені де бейне бізге айтып тұрғандай.
Болашақты болжамай,
Жол сауданы олжалай.
Ақбекөндей алданып,
Жылқыдай делбе сандалып... -
деп ақын империялық торға, әміршілдік құрығына түскен жоқпыз ба? Жалғыз ел билеу істеріне қатысты ғана емес, өзге сәттерде де екі алыптың үндес, идеялас тұрғанын кереміз.
Қорыта айтқанда, Дулат пен Қалығұл елдікті жырлап, бірлікті толғаған, ерлікті айтып, отаршылдықты сынаған, өз ұғынғанын ел санасына ұйытуға ұмтылған зар заман әдебиетінің ірі өкілдері. Оның ізін баса шыққан қазақ, қырғыздың зар заман ақындары бұл сарынды жырлаудың биікте, берік діңгегіне айналды. Заман, ел күйін толғаған, айтқаны кейінгінің де қымбаты болып қалған, қала беретін тағы бір биігі. Дулат пен Қалығұлды отаршылдық дәуірдегі екі елдің тағдыр-талайының шындығын алғаш ашқан ретінде бағалауымыз керек.
Өз дәуірінің шындығын ашық көрсете білген Дулат пен Қалығұл белгілі бір елдің ғана емес, барша халықтың мұң-мұқтажын толғады, көптің жоқтаушысы болды. Орыс отаршылдығының зорлығын көзімен көріп, жанымен, тәнімен сезінген ақындар өзінің толғаулары арқылы ақиқаттың астарын ашып көрсетті.

2 ШОРТАНБАЙ ҚАНАЙҰЛЫ МЕН МОЛДА ҚЫЛЫШТЫҢ
ЗАР ЗАМАНЫ ХАҚЫНДА

Қазақтың әдебиетінің зар заман әдебиеті қырғыз әдебиетінде де бар. Шортанбай Қанайұлы (1818-1881) мен Молда Қылыш (1866-1917) өз дәуірінің шындығын ашық көрсете білген ақындар екені бүгінде бәрімізге мәлім. Олар белгілі бір ортаның немесе аймақтың ғана емес, барша халықтың мұң-мұқтажын толғады, көптің жоқтаушысы болды. Орыс отаршылдығының зорлығын көзімен көріп, жанымен, тәнімен сезінген Шортанбай Қанайұлы мен Молда Қылыш Зар заман толғаулары арқылы ақиқаттың астарын ашып көрсетіп берген болатын.
Халқымыздың Шортанбай мен Дулат, Нысанбай мен Албан Асан, қырғыз ағайындардың Молда Қылыш пен Тоғалақ молдасы сияқты айтулы ақындары зар заман жыршылары атанып шығармалары шынымен шыңырау түбіне кете ме? деген кезде дәуірдің жылы лебі [19,17-18 бб.] соғып, бүгінде осы зар заман ақындарының мұралары зерттеу нысанаға айналып жатыр.
Шортанбай Қанайұлының толғауларының көлемі жарық көрген
жинақтарда әр түрлі деңгейде басылған. С.Мұқанов Қазақтың ХVІІІ-ХІХ ғасырдағы әдебиетінің тарихынан очерктер деген еңбегінде Шортанбайдан сақталған жырлардың көлемі көп емес, жалпы шамасы - 1500 жолдай ғана өлең [4,133 б.] деген дерек айтады. Шортанбай шығармаларының тақырыбы заман, қоғам, халық тұрмысы, ел өмірі, жер, қоныс қысымы, отаршылар мен жергілікті әкімдердің озбырлығы, жаңа қарым-қатынастан туындаған тонаудың жаңа түрлері, сатқын ел билеушілер болып келеді.
Шортанбай Қанайұлы мен Молда Қылыштың Зар заманы мағыналық-мазмұндық қана емес, тілдік-стильдік ұқсастықтары да жетіп артылады. Зар заман дәуірінің қос халықтың көңіл-күйіне бірдей әсер етіп, екі ел ақындарының шығармашылығында ортақ әдістермен суреттелген.
Қырғыз зар заман ақындарының бірі Молда Қылыш Шамырқанұлы туралы дерекке алдымен тоқтала өтсек, қырғыз еліне белгілі Төрекелді батырдың ұрпағы Қылыш Төрекелдин 1866 жылы дүниеге келген. Әкесі Шамырқан Қылышты ата билігін қолға алады деп үміттеніп жүргенде, баласының ақындыққа әуестігін байқап, ырдың атынан кетті, бұл балам да болмады ғой дейді. 1917 жылы өмірден өткен Қылыштың денесі Төрекелді әулетінің бейітіне қойылған [20,209 б.].
Молда Қылыштың Қыссан зилзала деп аталатын алғашқы кітабы 1911 жылы Қазан қаласында жарық көрген. Бұдан соң Қылыштың шығармалары Мәскеуде 1925 жылы шыққан Тәмсілдер деген кітапта басылды. Үшінші рет 1939 жылы Қанаттылар деген толғауы латын әрпімен Қазан қаласында басылып шыққан. Ал 1946 жылы Фрунзе қаласында Иргелген казалдар атты жинағы жарыққа шықты.
Молдо Кылыч сүйлөдү,
Бул замандын ал жайын.
Акыл менен сынасаң,
Зар замандын абалын.

Ичимдеги зар заман,
Кумурскадай жайнасын, -
деп жырлаған Молда Қылыштың мұраларын қырқыншы жылдардың орта шенінен бастап зерттеу мықтап қолға алынды. Қырғыздың тұңғыш әдебиетші-ғалымы Тазабек Саманчин Молда Қылыш - қырғыздың алғашқы жазба ақыны, ал тіл маманы Жапар Шүкіров Молда Қылыштың тілі (қырғыз жазбасының тарихынан) деген тақырыптар бойынша кандидаттық диссертациялар қорғады. Саманчинің еңбегі 1948 жылы Қылыш - жазба ақын деп атпен басылып шыққан. Ал Ж.Шүкіровтың ғылыми жұмысы кейінгі қаулы-қарарларға байланысты қолжазба күйінде тоқтатылып тасталған.
Қазақтың зар заман ақындары сияқты Молда Қылыш та ауық-ауық саясатты сойыл еткен сыншылардың көздеген нысанасына айналды. Оны әдебиетшілер де тықсырды, тілшілер де тілдеді. Партияның қаулы-қарарларынан да аз таяқ жеген жоқ. 1946 жылы Молда Қылыштың кітабының шығуы БКП(б) Орталық Комитетінің Ленинград және Звезда журналдарына қатысты қаулысының қабылдануымен тұспа-тұс келді. Іздегенге сұраған дегендей, жоқ жерден сын-айтушылар табылып, ұлттық мұраларды түгендеу жолындағы ұмтылыстарды ұлтшылдыққа теліп, науқан бастай жөнелді.
Жеке басқа табынуға қарсы көзқарас үстемдік құрған жылымық жылдарды Молда Қылыш мұраларын ақтап алу үшін қайтадан ұмтылыс басталды. Осы тұста П.Никитич, А.Токомбаев, К.Юдахин үшеуі бірігіп қол қойған Ұмытылған байлық деген мақала Литературная газета бетінде жарияланып, ел-жұртты елең еткізді. Олар халық мұрасын бағалау сол жұрттың өз ішіндегі сыңарезу саясатшылардың әркетінен туындап отырғанын баса айтып, туысқан республикалардағы оқырмандарымен қайта табысып жатқан әдебиет үлгілерін мысалға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.