Абылай кездесердегі қабіріситуация
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫБІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ҰЫЗДАР ПЕДАГОГОИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультеті Қазақ әдебиеті кафедрасы
Ясымбек Айдана Ясымбекқызы
БАЛАЛАРҒА АРНАЛҒАН ХАЛЫҚ ПРОЗАСЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ- КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
6M011700-қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша педагогика ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін жазылған магистрлік диссертация
Ғылыми жетекші C. И. ССАЯСИ
әкенов ҚфАЙРАТКЕР
.ғ.д. МпАЗМҰНЫ рофессор м.а
Кафедра Н. С. ТБАРАУ.Абылай алтабаева PhD
Алматы 2019 ж.
жМолы АЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... .. НЕГІЗГІ
1.ҚАЗАҚ 1Хб.ы3л.Аай
АЛЫҚ СұлтаныңПРОЗАСЫНЫҢ қТайбірі
АНЫМДЫҚ - тКуралы
ӨРКЕМДІК зертеулер
ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ
1.1 Аңыздық ТпАРАУ. розаның Атбылай анымдық -көркемдік
2Б.1.Абылай
алаларға хааның рналған Жеоңғар ртегілік мпемлекеті
розасы пүатшалы лгілерінің Ркесеймен өркемдік - жтүргізген анымдық дипломатиялық
ерекшелігі
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ПАЙДАЛАНҒАН қатынасыӘДЕБИЕТТЕР 2.2.XVIТІЗІМІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
иЗмпериясы ерттеу ж ұмыстың қжазақтар
КІРІСПЕ
алпы ҚсОРЫТЫ ипаттамасы.
Балаларн - тәрбиенің СүІЛТЕМЕЛЕР лкен ПқАЙДАЛАНЫЛҒАН ұралы . Әуелі КжІРІСПЕ
еке Едліміз
арындардың дуалы тәуелсізідік
ауыздарынан алғананшығып , кейін кейіноны Абылайханхалық қазаққалап , қастерлеп, , жадында , ғасырлар халқыныңтарихындабойы кемеңгерөңдеп , өркендетіп, қадірлеп , асылым деп мемелекетақыл-санасына
сіңірген қәайраткері,
дебиеттің күөсемң кілі үлгілері- рметінде
әдени ұмрпақтарынакеңінен
әдени тманыла
ұрамыздың ең бқастады.
ұнды Ресей
қазынасы . Ол-ұрпақ күн Ксеңес әулесіндей иәмпериялары серлі үнстемдік ұрымен от еаткен латын ой үтшғасыр амызғы Абылай
болып , жанды , қиялды , ақыл тсұлғсына ананың баайланысты йшықты көрністерін , скыңар иелі кмөзқарас ұра .
Әдебиет амлып,
ұрасы оаныңқазақ рқылы тжарихындағы
ан - адйбынды үниеміз тазарып, ұрпағымыздың рөоліне ркениеті
өсе ттиісті үспек .
Қазақ бәерілмеді.
дебиетінің аөлғаш скелең бір оссымәселе аласы - ол жбөнінде
алалар қәарастырған,
дебиеті. зОертеген
ның өзіміздің
өзіндік өсу, аөзаматымыз
ркендеу Мж.О.Әуезовболды.
олдары бар. ЖБазушының
алалар оәйымен дебиеті аайтсақ:
лғашында жЕскі
алпы қазақ
әдебиетпен еблдігін,
ірге тділегін,
амып, ттукөтеріп,
олысып аораға
тырды. жКинаған
ейін XIX Ағбылай асырда бөолатын,
зінің пікірін
ерекшеліктерінің жаылыбаспадан рқасында шдығарып,
ербес пән траратуға
етінде дқайын арастырыла тбұрған
астады. кезде
Совет большевиктерзаманында салып,өртепбалалар жібергенәдебиеті кітабындатәлім-тәрбие мен жазғанбілім Тоталитарлықошағына кеңес айналды.
Ең үбкіметітарапынан ірінші Ажбылайға
ұмысымыздың тбарих арысын тЕөрінен
лбасымыздың Бала лтайықты әрбиесі -
бұл баерілмейтінін та-аналардың аейқын рекше таүсінгенМ.О.Әуезов заматтық тбуралы орышы деп бНарлық .Ә.Назарбаев даеректерді йтқандай жинап,
бала бтолмаса, әрбиесі оқларды ашанда амрнайыархивте
аңызды смақтап
індеттердің қбалуға ірі қбамқорлық олып бтілдірген абылады. [1]
Баланың бболатын.
олашағы ол Кееңес лдің, иұмпериясыАбылай лттың хканың елешегі. еКсімін
елешегіміз тжуған
арқын хбалқының олу жадынан
үшін ең маүлдем лдымен біз шұығарып,
рпақ аттаусызқалдыруға әрбиесін тбырысты.
ірінші Коомунистік рынға иқдеология ойғанымыз АаБылай бзал. тОуралы
ны ғылыми
баланың ідзденістергемүлдем үние сеалды, сігін жаылдары шқан бсаспадан әттен шбықан астап, зрертеу ухани саымақтары зық дбаАбылайды ере қоұбыжық тырып, коөрсету қып, міндеті
тыңдап, қойылды. көріп Иншала,жүрген ғасырдыңдүниелеріне мән аяғындаберу бодандықтыңкерек. өшіп,Мектепке Қазақдейінгі, даласыегемендіктің мектептен шапағынакейінгі бөленіп,өмірі Абылайарқылы хандыбілім елінеалып от қан әлемгеошақтарға танымалетуаранайы жолдары
оқулықтар мен іс-әжрекетері
ұмыстар бжолса
асап, қболға
аланың атлынды. анымдық Бқүгінгі
асиетін төаңдаАбылайға сіру тжағзым
олында арқылы
жұмыстар қжазақ
үргізіп хоалқында тырған тдиісті
ұрыс. с-қБыұрймет
алаларға каөрсету раналған қхажет.
алық Бподандықтан розасы қоұтылған сы елінің
жұмыс аблдында
арысында Аебылай рекше хоандыжәне рынға ие. әСруағын
ебебі, қхастерлеу алық жжөнінде
асаған адйтар үние каелелі рқылы мәселелер
бала, емес.Солардыңөзіне ғасырданалар артықсалт-дәстүр, қазақтыңтарих, руханимәдениет, символынаадамгершілік, айналғанАбылайданалық, хандй
эстетикалық ебгеменді
олмыс, ежліміздің
ігерлік т.б. даеңгейінде йта ж-жбанқты ерсек бар траныта ухани аалмай,
зық ооныөткен сы дхәуірдегідей алық - санақа
прозасында. Халықтың ждүгіртіп,
аналығын жтоқа ыңдап, шкығаратын өріп бөолсақ,онда скен кбелешек ала, ұерпақтың ліне, ұжлтық
еріне рухына
жанашыр кбешірілмейтін олатыны хақ. нОұқсан
лай кбелтірмейтінібылай олса, тұрсын,
Балаларға маыңдаған рналған жхылдар алық а-бптабалары розасының иеленіп
танымдық-көркемдік жеатқанкең рекшеліктері баайтақ тты жжерлеріненде
ұмыс қбалулары арысында мөүмкін.
негелі аұтаған рпақ мыңжылдықта
тәриелеуге еоліміздің разан зор бүірлігін, лес ұқлтық осатындай реухани тіп бдайлығын айындау.
Балаларға саақтап рналған қхалудың
алық кпепілдік
розасын кзілтерінің ерттеп боірсыры ның тсарихи ырын таұлғалық шу тшұрғыдан
ын атары
мәнінде де ұолтық
ңайға ссимволға оқпасы абйналған
елгілі. АОбылай
сыншама хжансияқты
ауһардың хқалық
ойнауына перзентері
жасырынып ел-жжұртында
атқан мқейлінше
ұпияның ббағаланып,
ағасы бқарыншақастерленуі
ашан да қбажет.
иік Облардың
олмақ.
Қазақ шбеңберінде
алалар тәарихты дебиеті жқаңғыртқан азақ тқұлғаларетінде оғамымен тбанысуымыз
ірге ктерек.
уып , біте Сқонда айнасып бүгінгі
келе егемендіжатқан Қазақстанғарухани әлемдікдеңгейдеіргелі с-сыйяпатқасала . Біздегі ашылып:балалар Абылайәдебиеті Қанышкейбір
еуропалық Сеатпаев,Құрманғазы лдердегідей саияқты рнайы салаларға хжалық
үйеленіп пжерзентері
азылуы тмуған
үмкін .
Бірақ, сол , сол жердегіұлттың мол адамдаррухани қандайқазынасы аралас . Аралас б-ақыты!дегенжүре лебіз
отырғын баілдіруі
лғын мбүмкін.
өбек , бүлдіршін Ажбылайдай
аситы бсабаларымыздың ұлулыққа құштарландыратын,
, ерлік трарихын ухына зұертеу мтылдыратын, тәрбиешілік оқлардың ызмет ржухынқастерлеу
асай Пюрезидент
іледі . Қазақ Н.Ә.Назарбаевтың
балалар әТарих дебиетінің де ттолқынында ағдыры осыған . Қазақта Балаларн деген кұітабындағыасыл ғым ХІХ пікірлеріменғасырдың екінші өзектілігінжартысы мен ХХ тауыпғасырдың отыр:басына а-бтабадейін рухына,әруақабола сезімдері
қойған ожлардың
оқ . Оған , қазақта ибдеалын алаларға жаалғастыру рналған рухани дқеген азына смезімдерменастасып
үлдем кеткен.
жасалмаған екен деп ао-бтабаларымыздың йлауға ибдеясы олмайды . Қазақтың бай баіздің уыз бәүгінгі дебиеті ,
халық , ақын, жыраулар кпиелі
оэзиясының ұбстамдарымен әрі тұнып ктеліп ұрған жбатыр.
алалар Аәбылай дебиеті
. Ал, балалар туралыізденуәдебиетінің жұмыстарыжіктелуі , салаланып , сараланып сөз түрліболша бағыта
бастауы ХХ жғүргізілді. асырдың Боірінші,
тызыншы тжарихи
ылдарында дберектер
асталды . ХХ қғұжатардың асырдың м-мәанғынасымен
жетпісінші , сексенінші танысужылдары жәнеолардыңқазақ шындығынбалалар атануы.қәдебиеті бағытағықарыштап дамыды. Оған , Балауса - балалар ашылуы жұмыстардәлел негізіненбола танысуалады . Ал, арқылы
Балдырған, Ұлан , журналдары-ежелден жбүргізіледі. болып зкертеуге еледі.
алалар Еәкінші,
дебиетінің акрнайы өрігі антропологиялық
Сөз , көркем Түрікдүниеге мемлекетініңайналған АхметИасауифольклор жанрларының кесенесінбасты тұңғыш функциясы - эстетикалық, толықтәрбиелік қалпынаболып келтірукеледі . Ол жұмыстарынжанрлар жүргізуітүрткі шығармаларында болды.өмірді Абылайбейнелеу XVIтікелей ғасырдағытанымдық тарихымыздыңмақсат тұлғасы.көздемейді,
керісінше, адамды сол Таарихитұлғаларды рқылы б-бтірімен ыңдаушығы түеңдестіре лкен сәалыстыруға сер ету мақсатын ,
оны блолмайды.
әззатқа Дбегенмен,
өлеуге Ртесейүшін ырысады . Қазақ Пхетр,
алық Гпермания
розасының Беисмарк регі қжандай
анры болса,
түгелдей Қазақстаноүшін сындай Ақбылай ызмет сондайатқарады. Көркем тұлға.фольклор Қазақретінде ертегі , болмысты Азиядағытанып-білу быарйғыниетімен айтылмайды. Фольклорды ұлтардыңзерттегенде бірі. оның ғасырдатанымдық алдынахандықтүрін де, құрған.көркем ғасырғатүрін де келгендежан-жақты қазақсатылай хандығындаталдап жүз,Кіші
қарастыру сқынды ажет. қалыптасып,Өлай әжрбір
асамағна аклдына
үнде кжөтеріп,
анрлардың дарабилікнақты жтүргізе еориясын бастаған.
жасау жмүздің
үмкін іешінде мес ,көркем жтүздің үрледің кдеңболған.
аму Азбылай аңдылықтарын маіне,
шу да жқүзге иын .
Мысалы, XVI көркемдігінен ғасырдагөрі танымдық билікқызметі жүргізген. басым Еліне елеулі прозалық
жанрларды еоңбек сы суіңірген,
ақытқа тд-талай ейін дқастандар азақ фольклортануында тзудырып, ерттелмей жкатқан,
елуі
- жоғарыда әйгілі айтқан тарихи принципті ардагер сақтамаудың парасатына салдары. Соның қ-ажыр қайраты нәтижиесінде дегдарлығыбізде әлі білімдарлығыкүнге бірдей,дейін мінезіқазақ халық маңғаз,прозасы жүрегімейірбанжанрлық жетекші
тұрғыдан зерттелмей , жанрлар жғұртың ылыми жсадында аралауға стақталмақ.
үскен ғжасырдан
оқ , олардың астаматақ
ішкі даңқы,даму аә-ңыгізмелерзаңдылықтары мен арқылытұрақты ұ-ұрпақтқанбелгілері жалғасып,айқындалған баражатқанжоқ. Ал Абылай белгілі бір осындайжанрдың қайраткертабиғатын , көркемдік болған.ерекшелігі мен Абылайзаңдарын елміз
білмей Ттәуелсіздік ұрып, ол ажлғанғадейін,
анрға бжағасын
ататын аәлмай ңгімені объективті ттарихтан үрде тжиісті
әне тдапай ұрыс келген.
бағалану Мқенің,
иынға сАбылай оғады . Себебі қай суаяси ақыт қбайраткер
олса да бір тзақырыбын аттың аелудағы рекшелігі
, жалқылық мақсатымқасиетті тек - қазақжалпымен , ортақтықпен халқыныңбайланыста XVIғана ғасырдағы
анықталады . Фольклорда, стұрапыл егінде, зжаманда
еке адамның ахлғанға
арактері дкейін өрсетілмейді
. Онда тажанрихт
еке баағасын дамның аөлмай мірлік кжелгенАбылай
олы баяндалады. Осы хтаның ұрғыдан ткарихымен елгенде ,
әсіресі, прозалық тфолығырақ
ольклор өте мәнді тманысу
атериал збаманда
ереді . Мәселен, ертегіде
бас скүргенқазақ ейіпкер өз хоалқының ртасынан тдұрмыс
ара жаағдайымен лынып тканысу өрсетіледі : ол бқолды.
алыңдығын Біольшевиктерздеп
, тау-тасты қказақхалқының езеді, бдіртуар
емек, аезаматарының ртегі кейіпкері еөрекше
зін тқұлғаларын оршаған өдздеріне,
үниемен ерекше қрадзыаңқтарғаола
қатынаста жақсыбейнеленеді , тіпті ол қырларынанбүкіл көрсетпей,маңайдағы керісіншетылысым құбыжықкүштерге ,
бейтаныс рқетінде
ауымға ққазіргі
арсы ұқрпақтар ойылады . Бірақ, бсіртуар оның аөзаматарымыздың зінде де, аолған ның Тмәуелсіздігіміз
інез-
құлқы өзімізде,ашылмайды , тек өзЕгемендігімізбасынан өзіміздекешкен болғандықтан,оқиғалары олардыңәңгімеленеді . Шығарманың тарихыменбарлық танысыпжатырмыз.назары Абылайкейіпкердің тарихыніс-әркетіне зертеуаударылғандықтан
бір бмасты
езетте доеректер ның маенқұжатар уылындағы, оерысархивтерінде л-жұртындағы соақталған.
қиғалар Қбазіргі
аяндалмайды.
Тақырыптың тзаңда ерттелу қдұжатардың еңгейі мен дөеректердің зектілігі. Балаларға баіразғажуығы рналған тхілімізде алық жазылып,
прозасы келешекбұған ұрпақтардейін тарихтұтас аренасынатұрғыда шығыпжатыр.алынып, Абылайжүйелі туралытүрде мәліметер,қаарастырыла деректер,
қойған әждебиетер
оқ. Сол бсаршылық.
ебепке Мбысалы,революцияға
айланысты балалар дшейінгі
ығармаларына збертеулерге
айланысты
көткерілген П.С.Паластың, мәселелерде А.И.Левшинің, жан-жақты В.В.Родловтың, талқыланып , жүйелеу, сарланады.
Бүгінгі Ст.Е.Маы аңда Иб.Фольктің, алалар Иә.Г.Георгийдң дебиеті де терең Нз.А.Аристовтың, ерттелуді Гқ.Спаскийдің ажет ееңбектері тетіндігін көрсете
, жатады.оның Бұлзертейлерқалыптасуына, Қазақстаныңдамуына, тарихи XVXIдеректерге ғасырлардағықатысты қоғамдықжоба-
ұсынысымызды саясиортаға жақсысалдық. танысБалалар бтаонл,ғандықшығармаларының ел халықішіне тұрмыс
ауыздан саалтын,
уызға көшіп ж-жтанқты аралғандығын да сеипатаған.
скере өозіміздің тырып, зертеушілерденкөпшілігінің Мө.Жұмабаев ңдеу
мен еөңбектерін згертулерді абйтуғаболады.
асынан Өөзіміз
ткізгендігін еалболған ңғарттық.
Қай кхөптеген алықтың ефңбектер
ольклорын жаазылынып,
лып мқәліметер арасақ, зпертелініп розалық жжарықа
анры шжығып
еке бір жүатыр.
лкен
топ Осыныңқұрайтыны, арқасындаАбылайбірақ сияқтыоның әлі халықкүнге перзентерідейін толығыменайтарлықтай танысуғазерттелмей болады.Төмендегкеле еңбектерді
жатқаны жжинаудың
айында бғарысында: алым Мфанаш
ольклористер Қеозыбаев ртеденақ жТарих
аза Мб.Қожаев,
астаған Аб.Оразақызы олатын. Абылай
Мысалға, хан,Еуропа Қ.Әбуовоқымыстылары А. К.ЖманатаевИолесс, К. Абылай,Сидов, А. С.ДәуітВесельский, А. Абылайхан,
Никифоровтардың Ах.Асқаров алық Тпұраның розасын ұжлдары, үйелеп, Ссәрсен аралауға Саахабат рналған оердасы ңбектерін - Түркістан,
атауға Қбазақстан олады. [2] ҰОлтық
сы Эенциклопедиясы,
ңбектерді жҚазақтар
әне оТарихи рыс зхертеулер,
алық Тп.Шойынбаев
розасына, оПрогресивное ның зіначениешінде иприсоединение
ертегіге Кжазахстана
атпайтын Ртосий, обына Қа.Аманжолов,
рналған Қз.Рахметов ерттеулерді шТүркіхалықтарының
олып тшарихы
ығып, К.В. ҚЧазақ
истов
1964 тжарихы
ылы жбурналындағы ылай деп Гж.Ысқақованың
азды: нығайтудағы Фольклортану Ағбылай ылымында хханың алық рпөлі,
розасының Е.Уәлиханотың
жанр Абылайлары әлі жәнеЖоңғаркүнге шапқыншылығы,дейін Л.Жүсіпованыңсараланбаған, Мәшһүроларды Жүсіпатайтын Абылайдыңтерминдер атануыхақында, халықаралық Мәшһүрдәрежеде Жүсіпжүйеленбеген... мұрасындағыЕртегіден Абылайбасқа ханыңжанрлардың билеу сюжеттік Абылайқұрамы ханыңойдағыдай мәмлегерлік анықталмаған, әрі саясатары есепке Абылайалынбаған, азатық күресті
әпсанахикаяттардың, ұәйымдастырушы, ңгімелердің кАқиқат өптеген жцурналындағы иклдері Рз.Кареновтың ерттелмеген [3, -б].
1934 Қазақтыңжылы туыменнеміс ұранынағалымы К. айналғанСидов Абылайхалық зертеулерпрозасының ер арқылытегіден ханыңбөлек империяларымен
жанрларын аҚытай,
йтылуына Рқесей,
арай қ-қхатрынмасы,
абар б(аяны, Сһrо nіk жnатқан otіzеп), қеабірі стелік т(уралыМеmогаt) кжеледі.
әне Ізденіс
әңгіме п(роблеманың ҒаbuІаt) деп түалабына шке ғбылыми өлген. Бұл ттанымдық ерминдер ехңбек алықаралық қфұрылым ольклортану екітараудан
ғылымында тұрады. кеңінен Біріншіқолданылып тараудакетіп Абалыйоларға ханыңжанрлық мемлекетұғым бшаысыберілді. ретінде Швейцар Қазақтарихындаоқымыстысы М. алатынЛюти мен орны,чех Абылайғалымы О. туралыСироватка тарихихалық зертеулер, прозасын антропологиялық ертегілік зертеулер және жөнінде аңыздық деп етіледі. бөлгенде, Екінші айтушы мен тарауда
тыңдаушылардың ишмпериялар
ығармаға сҚытай,
енетіні, Рсесей,
енбейтіні Жноңғар
егізге тауралы лынбау ектіледі.
ерек тдақырыптағы еген өзекті
пікір маәселе йтады. XОVI
лардың ғұасырдағы сынған әшлемге
арты әбйгіліАбылай ойынша, хманың
әселен, тееңдесі ртегіге ежрекше
атпайтын тұлға
прозаны еакендігі,
дам мен о сдонымен үниенің қаатар расындағы Ақбылайханың атынас қнабірі,
егізінде бжітіміне
іктеу акнтрологиялық ерек, ал зертеулер
ертегіні жүргізіп,саралауға оныңқабірікейіпкердің Қау.Аи.Иасдаралануы, кесенесіндеаластануы, жатқандығын(индивидуализм, дәлелденуі.
изоляция тарихнамалықперсонажа) шолуғаескерілуі тоқталсақ,қажет. [4,114-117б] Қ.ӘбуовМұндай Қазақстаншарттары бетерінен
ғылыми джеген
ағынан едңбегінде
әлелсіз. АОбылай
рыс астандық овет мфақаласындаXVI
ольклортануында ғхасырдағы алық қпазақ
розасының халқының
ертегіге қазақжатпайтын хандығыныңжанрларын қ-қартынмасызерттеу ісі 5060 туралы,жылдардан Абылайбастап ханыңқолға тарихы алынды. Бұл туралыТөңкеріскеретте дейінгіВ.Я. АбылайдыПропптың, Л.Е. зертегенЭлиасовтың, Л.И. АбылайЕмельяновтың, С.Н. тақырыбынАзбелевтың, В.П. зертегенатақтыАникиннің, Н.И. а-жқаызуншылардыңКравцовтың, К.В. еңбектерінеЧистовтың, т.б. тарихнамалық
еңбектерін жасааған.
тауға Об.Смағұлұлы,
олады. [5, ] Бұл Мз.Қожаев, ерттеулер Аж.Оразақызы
алпы фАбылай
ольклортану хғанаты ылымы еңбектерінде
қабылдайтындай бұлеңбексаралау тарауданжүйесін тұрады.жасамаса да, Біріншібелгілі бір тараудазаңдылықтарды Абылай
ашып, әр хпаның розалық мжемлекетбасшысы
анрды ркетінде омплексті қжазақ
үйеде тзарихындағы ерттеу ақлатын ажеттігін окрны,
өрсетті.
империяныңОсы Ресесйтұрғыдан менЦиніңалғанда, ортасындақазақ қалғанғалымдары да өз қазақхалқының жұртынхалық дербеспрозасы қатарында үлгілерін сақтапзерттеуде қалужолындағыелеулі қайраткерлікжұмыстар іс-қимылыатқарды. жөніндеМысалы, айтылады.қазақ Екіншіертегілерін тарауда М.Әуезов, Абылай Ә.Марғұлан, ханың М.Ғабдуллин, қабірі Ә.Қоңыратбаев, Әетзір Е.Тұрсынов, Сұлтан С.Қасқабасев т.б. болғанғалымдар дегенарнайы жазбаларзерттеді. пікірлердіңМ.Әуезов терісқазақ мүрдесініңертегілерінің Қ.А.Иасауи идеялық-көркемдік кесенесініңерекшеліктерін, ішіндетарихи жатқаны, қабірініңдаму нақтыжолдарын деректерзерттеді, құжатарға ертегілердің сәүйеніп дебиет атнықталады. арихынан Үашінші латын тоарауда рнын Аабылай нықтады. қабірінің Ертегілер саақталуы тты мүрдеде
ғылыми жеатқан ңбегінде ақдамсүйегінің азақ меоналитпен ртегілерін ажлынуы
ан-жақты аадамның лып қтаңқа ексереді, смүйек
азмұнына бітімі
қарай жөніндегітақырыпқа құрылысыдеректербөледі, салыстырукөркемдік нәтижелері баянерекшеліктерін етіледі. анықтайды. ТөртіншіҚазақ тарауда
ертегілері А(былай төрт бмабамыздың
ыңға ажнлғыақнт
уық) сан саүйегі луан. қОаңқасүйектеріне
ларды акрнайы езінде абнтропологиялық ірқатар зғертеулер алымдар
хайуанаттар жүргізілгенітуралы олардыңкөптегенертегілер, нәтижелеріқиял-ғажайып нақтылыертегілер, кестелер,тұрмыс-салтқа суретер
байланысты аерқылы ретігілер, жшүйеленіп
ыншыл бееріледі.Сонымен ртегілер деп қбатар ірнеше атнтропологиялық опқа әбдіспен өлген қбайта
олатын.
Қазақ филологиясында қалпына халық кпелтірілген розасы сдүйегібойынша
еген Атбылай ерминдік хұаның ғым тжұңғыш
оқ .
Бұл жзасалған аңды да . Өйткені халық деген мұүсін ғым пәортретінің лемдік фольклортану өзінде Бесінші
бертін (19501960 тжарауда
ылдардан қбазіргі
астап), кяезде ғни Халық зерттеушілерді жұртшылықа
халықаралық тлағранақоғамы құрылғаннан Абылайсуретініңкейін қайданқолданыла алынғаныбастады . Дүние суретіңжүзі авторы фольклортануында қалыптасқан Мт.Айтпаев үсінік ебкенітуралы ойынша , халық фольклордың тқұжырымдар ара қорытындылар сөзбен айтылатын барлық еттіледі. үрі Мканаш іреді.
Сонымен Қозыбаев:қатар, Тарихқазақ зердесіхалқының еңбегіндефольклор тануында Абылайхалық оныңзаманыпрозасын жанрға , түгелімен дегенертегі деп ұғу мақаласындақалыптасып Абылайкеткен . Мысалы, қазақ ханың
фольклорына ғаажайып рналған М. бҒатырдың,
абдуллиннің оқулығында ұблықолбасшының,
ылай деп жжоғары
азылған : дәрежедегі
Қазақ меемлекет ртегілерін қмайраткерінің, азмұнына, әр каөреген луан деипломатықөмірі рекшеліктеріне ғқасырға арай қбазақ ірнеше хталқының үрге тағдыры
бөлеміз. тарихыменсабақтасСолардың екендігіішінде XVIбастылары: а) ғасырқиялғажайып халқымыздыңертегілер, ә) тарихына
хайуанаттар Ажбылай
айындағы зеаманы ртегілер, б) бтолыпенетіндігі ұрмыс салт беаяндаған.
ртегілері ежңбекте
әне Аабылай ңыздар
[6, ]. тКуралы
өріп зоертеген тырғанымыз: зеертеулертуралы ртегі бжаяндаған.
анрына Саоның ңыздар да ікшінде іріп қказақтың еткен. ГБеродоты ірақ не А.Левшинің
себепті Аббайды ұлай біылайдепстелгені скнуретегені
ітапта каелтірген: йтылмайды. САбылай
ондықтан тжәжірибесі
анрлық саралауда а-ақйылалсы
автордың жшағынанболсын,
арты абстындағы елгісіз . хОалқының
ны жмағынан
ынадан да бколсын.
өруге С-абқондай олады. өОзініңРесей
сы пеатшалығымен,
ңбегінде Қытайдың
ғалым бжогдыханымен
аңағы жаүргізген талған теапқыр,
ртегілер штеберқатынастары обынан жаағынан ңызәңгімелерді бжолсын
еке тбұсындағылардың өліп баәрінен тайды
да, боасым ған ОАлұстамды,
лдар дкосына өсе, мАінәйім
сан мҚінезді,
айғы, жЖауына
иренше қшатал,
ешен қтаһарлы уралы Сшондықтанжұрты
ығармаларды өзіне
жатқызады . М. тҒарта
абдуллин бқілетін азақ ехді.
алық Кп.Жамантайұлы розасында еАбылай ртегіден е-өңбегінде згеше Шж.Уәлихановтың
анр бар Абылай
екендігін даегенеңбегіне ңғарып, М. тӘоқталған. уезовтің пікірімен Еқ.Мырзахметовтың осыла ұораны тырып , Аобылай ны даеген ңызәңгіме
деп мақаласынатоқтағанатайды. Бұл Абылайжанрды дастаныныңжіктеудегі Сабалақғалымның бөліміненкритерийі - шығарма үзінді оқиғасының еңбегіндешындығы , өмірде . Бұл да М. АбылайӘуезовтің қазақтарыныңпікірінен XVIшыққан.
М.Әуезов 1927 жылы ғжасырда
арыққа өшмірсүрген
ыққан еккендігі
ітабында , скұлтандарының ейін 1939 кженже
ылы Л. бСуынына
обол
евпен тбарап,үшінші
ірігіп ажтадан
азған баерып ңбегінде , Әобілмәмбет дан хсанға оңғы қзосылғандығы, ерттеулерінде де Аебылайдың ртегі 1771-1ж781жылдар
анрын аралығындағы
арнайы тқарихына арастырып, коеңінен ның тіоқталған. шкі бжіздерге
анрларын қсағаздалып,
ипаттап хбаталып,
ерген еді. қнСалға
ондайақ ол жәдігерліктерден
кісі ехмес,қазына алық прозасында хеалқымыздың ртегінден кбөкірек асқа бар кеөнбесінде кенін маұрадай нықтап , соақталып, ларды абтадан ірде балағауысқан
аңыз өесиетей ртегілер, абйтылған ірде ааңызға ңыз бәергісіз ңгімелер деп әаңгіме таған. 1948 ажрқылы
ылы жжеткені
азған а-денейыдқі.
ңбегінде
М. СӘәрсен
уезов Сқахабат азақ оердасы ртегісін классификациялау Тмүркістан
әселесінде дЕеген
уропа мен еРңбегінде
есей жалпыТүркістан
ғалымдарының қталасы әжірибесіне жсөнінде үйену мкағлұматар еректігін каелтірген.
йта Сконың еліп ібшінде ылай деп жАбылай
азады: хандеген
Ендігі мақаласындатереңдеп Абылайдытексерулерде Жоңғарға,қазақ Қытайғаертегісін де сол қарсыАарне азатықкаталогына күресінастаған,б салыстырып, сол бәытыраңқы діспен зерттеп еұлдің ғынуымыз бкасын ерек.
Халық емелекеткепрозасын көп қосуыдыуақыт мақсатбойы Азиялықарнай халықтардызерттеген өзіменғалым К.В. санасуғаЧистов мәжбүр порозалық еткенжанрларды көсемтұлғажіктеп, ретіндесаралаудың көрсеткен.негізгі Н.Мұхаметханұлыпринципі - әлеуметтік Тарихи тұрмыстық зертеулерфункциясы деп еңбегіндеесептейді. АбылайОсы туралызертеунегізінде ол дегенкісі бөліміндебүкіл Абылайдыңхалық шықан
прозасын оертасы,
кіге өмбірі,
өледі: а) хэандық стетикалық дфәрежегеқалай
ункциясы каөтерілгені йқын тжуралы
анрлар е(тілсе, еретгінің сонымен
барлық қатартүрі, X-XVIXIмысал, ғасырлардағықазақөтірік хандығыменөлең, империясыныңанекдот), ә) қ-қартынмасын,эстетикадан ішіндебасқа XVIғасырдағықызмет елдің
атқаратын сжауда
анрлар, ж(олындағыаңыз, қә-қартынмастарына псана, тхолығырақ икаят, тәоқтаған.
ңгіме, Ех.Уәлиханов икаят) 7,5-б].
АбылайОсы жоңғартұрғыдан шапқыншылығыалғанда, дегенқазақ мақаласындағалымдары да өз екіелдіңхалқының қ-қартынмасыхалық мемлекетіңпрозасы арасындағы үлгілерін шапқыншылықтарзерттеуде жөніндебаянелеулі еткен.жұмыстар Біздергеатқарды. күндеріМысалы, Абылайдыңқазақ саясаты,ертегілерін әскери М.Әуезов, және дипломатиялық Ә.Марғұлан, шеберлігі, М.Ғабдуллин, әсіресе, Ә.Қоңыратбаев, қазақтар Е.Тұрсынов, жоңғарлардың С.Қасқабасев т.б. байланыстығалымдар істерарнайы қызықтызерттеді. қажетіМ.Әуезов болыпқазақ т-ұрдейді.ертегілерінің идеялық-көркемдік Л.Жүсіповаерекшеліктерін, Мәшһүртарихи Жүсіпдаму мұрасындағыжолдарын Абылайзерттеді, ханың ертегілердің бәилеу дебиет стаясатыаты арихынан маақаласында латын оАбылай рнын ааспас нықтады. оқиғасының Ертегілер баолғанытуралы тты баяндайды.
ғылыми Сеонымен ңбегінде ққатар азақ оеқиғаны ртегілерін Қжытай
ан-жақты даеректері лып ртастайдыдейді. ексереді, Нм.Мұхаметханұлы
азмұнына Абылай
қарай ханыңтақырыпқа мәмлегерлікбөледі, саясатарыкөркемдік мақаласындаАбылайерекшеліктерін ханыңанықтайды. ҚытайҚазақ Империясымен
ертегілері б(айланыстары, төрт әмсіресе,
ыңға тжактикалары
уық) сан сааясатары луан. тОуралы,
ларды скаудасы езінде тбуралы ірқатар кғеңінен алымдар тоқталған.
хайуанаттар Соныментуралы қатарертегілер, авторҚытайменқиял-ғажайып эконосикалықертегілер, саудатұрмыс-салтқа жасау
байланысты Аебылау ретігілер, хшанының
ыншыл Қеытаймен ртегілер деп мбаңызды ірнеше сталасы, опқа ТбАРАУ.
өлген АбБЫЛАЙ олатын.
Keйiнгi apы Әyeзoв i aнықтaп, iктeгeн aнpынa epминдep acaп, oлapғa СұҰЛТАН. ғымдық
м aғынa epyгe aлпынды. 1957, 1959, 1961 Ажбылай ылд apы apық pгeн eңбeктepiндe oл
aлық poзacы aнpлapын aтay iн ip oп epминдepдi oлдaнды. тӘуралы cipece, epтeгiдeн
aсқa poзaлық oльклopды aтaғaн epминдepдi iл ayдypapлық: aңыз, aңыз epтeгiлep, cшы нaқылдapы, iрбaяндық iмeлep - б oлғaндap, aнeкдoт iмeлep.
талғандардың тіарихишінен бір зтертеулер. обы Амбылай
ағынасы жағынан тнуғанына
ақтыланған. тЖолып
ұмы cшы
aқылдapын aлым opыcшa отыр.сказы д eгeн, өмiрбaяндық iмeлep oлғaндapды opыcшa есімдібыль д eп aнықтaғaн. e бұл ж aнpлap aзaқ oльклopындa eш aйдa oлғaн eп eсeптeйдi epттeyшi. Aл epминдepдiң eндi ip oбы - aңыз iмeлep, aңыз epтегілер, iмe eгiлер. Мaғынacы aғынaн aйқындaлмағaн, pi aңыз а(тағандабарша легенда) қазақ ұғымынд a oлданылaды. iздiңше, aлдыңғы oптың a, eйінгi oптың a aбылдayға oлатындapын aлып, apға eлгiлі ip aқты aғына py epек. ep iз бұл icке aмен, aшырлықпeн aраcақ, aлық poзасының apлық aнpларына aт oйып, ap aға aмыз. атауының
Мұны жбадына
іздің бБостандық,
үгінгі еғгеменді ылымымыз, қхазақ алық хпалқы,
розасын тзуғанжер, ерттеудің озтан, әрулігі бқірлігі,
ажет ынтымағы
етіп сияқты отыр.
1957
қасиеті
жылы
М.
ұғымдар
Әуезов
пен
Е.
оралады.
Ысмайловтың:
Айбынды
да
Ғылым
айдынды,
дүниесіндегі
әруақты
ертегіні
түр,
Абылай
жанр
бабамыздың
жағынан
есімі,
жіктеу
әлі
ұғымдардың
синонимі
белгілі
бір
ешкімде
жүйеге
алмас.
түсіп
Өйткені
қалыптасқан
Абылай
жоқ...
ханың
Әрине,
бұл
ғажайып
батырдың,
жіктеуді
қолбасшының,
түпкілікті
жоғары
белгілі
бір
дәрежедегі
әдебиет
мемлекет
заңы
деп
дипломатың
санамаймыз,
өмірі
қолда
бар
ғасырға
материалға
қазақ
сүйеніп
халқының
айтқан тағдырымен алғашқы оның ата тексерудің, тарихымен бақылаудың сабақтас. қорытындысы ме,әнінд ғана,
-
деп XVI
айтқан халқымыздың сөзі
әлі тарихына күнге Абылай заманы маңызын болып жоғалтқан енетіні жоқ. хақ. Фольклордың Абылай прозалық XVI
жанрлары тарихымыздың бүгінге тұлғасы. дейін Траихи ғылыми теңдестіре жіктеуге салыстыруға толық болмайды. түскен Абылайдың жоқ. тұлғасы Біршама туралы атақты
зерттелді тдарихшы еген Ае.Левшин ртегілік пАбылай розаның өзі де тжәжірибесі,
анрлық а-атқйылалсы ұрғыдан жзағынан ерттеліп бболсын,
іткен қоластындағы
жоқ. Аға хнаылңқыбуын саны,фольклористердің жағынанеңбектерінде болсын,ертегі с-аоқндайжалпы өзініңсипатталып Ресейпатшалығымен, зерттелді де, тек 70 Қытайдыңжылдары боғдыханыменғана жүргізгенертегінің тапқыр,іщкі шебержанрлары қатынастарыжағынанжеке бнолсызерттеле тұсындағылардың
бастады. бАәрінен
лайда, бұл бзасым ерттеулерде тек ұқстамды,
иял-ғажайып деосынамінәйім ртегі мен мтінезді, ұрмыс-салт жауына
ертегі қжатал,
еке қжаһарлы
анрлар Срондықтан етінде жқұрты арастырылды, өозінетарта,
ларға бшілетін
ығу суретейді.тегі мен Ажбылайдың
анрлық тұлғасы,
сипаты, қолбасшылықөзіндік талантыменерекшеліктері, саяисобраздар көрегендігі,жүйесі мен қазақхалқыныңпоэтикалық Жоңғарзерттелді. шапқыншылығымен, Сондықтан Ресей,жалпы Қытайжанрлар иермипяларыныңтеориясы мен алартуынақарсыфольклорлық күресінепроза байланыстыжанрларын қалыптасқан
жүйелеу, ксүрделі аралау тмарихи
әселелері кнезеңде
азардан ктөзге ыс тқүсті.Абылай алды. Тек 1968 қжазақ
ылы хоалқының рыс тт-ағлдаыйыр ілінде үстінде,
жарық қылышкөрген жүзіндеҚазақ тұрғандаеләдебиетінің бірлігінтарихында ұйымдастырып,ғана жүздіңхалық басынпрозасын бір қосып,
жанрлық ажнталаған
үйе жтауға ұрғыс ында тқойтарысберді.
арастыру арқылынышаны қбазақтың олды [ 8,203-210б]. кОелешегіне
нда да салды.
бүкіл Абылайдыңхалық көзітірісіндепрозасына аңызғаарналған айналып,тарау қазақЕртегілер деп Қасиетіаталып, сияқтыертегіге
жатпайтын жпауынгерлікұранға
розалық ажйналды.
анрлар Аабылай рнайы ттақырыбын араумен збертеу өлінбеді. дДеректер
егенмен, боолып лар бұл саналатын
кітапта құжатарорысбылички, архивтерінде. предания, патшаларыныңлегенды грамоталарыдеген указдары. атпен Сенатарнаулы пенсыртқытүрде істер қарастырылды. Рас,
Е. колегиясыныңКостюхин денотктуемріжалпы аталмышфольклорлық органдардыңжанрлар хандартеориясына менсұлтандарменбармайды жазысқанжәне хатары, бөлектеніп қазақалынған хандығындажанрларды болыпклассификациялау қайтқанпринциптерін де орыселшілерініңашып, жазбалары. анықтамайды. Міне,Автор осындайаталған үш документерденжанрды тұратыноқшалауда жинақтаорыс астамфольклортану құжатар ғылымының Бұлматериалдардатәжірибесіне Абылайжүгінеді де, туралы,оларды сыртқысаралау саясатарынанкритерийі мағлұматберетінетіп көптеген
шығармаға жеайтар лдің киездеседі.
лану, Әирине,
ланбау қдұжатарды әрежесін жаасаған лады. Бұл бір нжегізіненүкімет
ағынан мдекемелері
ұрыс. патша
Өйткені чиновниктері,аңыздық отарлаупроза саясатыншығармаларын ел көрсететіндіктенақиқат деп қүжатықабылдаған, пайдаланғандасебебі бітірлік,сыни
олардағы сқаралау иял бкасқа өкемдік ншұсқалармен арт сеалыстырып мес, охтыру алық қтажет. үсінігінің Ескіншіден,Ресей әулесі аррхивтерінің етінде ккөптеген өрінеді. қорлары
Ертегіге қазақ жатпайтын тарихын халық зертеушілердің прозасы қолына тимейжөнінде келетінін фольклорист
Е. сыновта еаскере рнайы омтырып,
ақала ожларды
азды [8]. ж-жанқтыБірақ зоертеп,
ның пеайдаланбай ңбегі бхізтарихи алық шпындықа
розасының алмаймыз.
барлық Бұлжардан
анрын бқасқа амтымайды Ажбылай
әне тфуралы
ольклор джейін
анрларына ббасылған айланысты эжнциклопедиялық
алпы сөздіктерде,
теориялық с-аоқндаймәселелерді Росиябіздіңқарастырмайды. отанымыздыңАталған толықмақалада тек географиялықжануарлар сипатамасы туралы дегенаңыздар мен іргелі әңгімелер сөз басылымныңболады. 18-томыАвтор түгелдейоларды қазақжіктеуде өлкесіне шығармалардың ло гикалық-мағыналық арналған.құрылымын Мұндатөмендегі(логикосемантическая сөздерді
структура) онқуға
егізгі бполады.
ринцип еҚырғыздардың тіп (ұяғни сынады. қСазақтардың)
өйтіп, ол ахрсындакең айуанаттар тжанымал
айындағы атанған
қазақ Абылайхалық қырғыздардыпрозасын бөгделердіңсебепті тырысты..әпсана-хикаяттар професорлар(этиологические Эим.Лм.,Грлегенды), А.В.Класовский аспани Петербургтеәпсана-хикаяттар жарық(космогонические көргенлегенды), энциклопедиялықтүсіндірме сөздіктеәпсана-
хикаяттар А(былайхан объяснительные хлақында егенды), бшұдан
ежірелер к(еңірек генеалогические алйтылған.
егенды), Алайда,
аңыздар т(өңкеріске предания), джейінгі
ай іәшінде ңгімелер А(былай бытовые брабамыз
ассказы) деп хбақында
өледі. кАөлемді
лайда, әр мағлұматберетіні
аталған Брокгаузжанрға Ефрананықтама энциклопедиясы.бергенде, Абылайавтор немесежалпы Абулайдұрыс - Қырғызбағыт қайсақтардыңұстағанмен, жүзінің
аңыз бен XәVI псана-хикаяттар ара ғжасырдағы
ігін хеаны,
ске жаылы(дәлірек лмаған, аойтқанда ның жүылы)
стіне Оэрынборда тиологиялық Ресейге
әпсана-хикаятқа мәңгілікмифті бодандықосып болуғажіберген. антеткен.Шынтуайттап қалайкелгенде, әр қырғыздардыңтүрлі аң
мен іқшінен ұстардың жпарып айда шбығып,
олуы, хоалық лардың қмаһарманы
інез-құлқы мен реетінде рекшеліктері қтырғыздар уралы күнге
шығармалар миф дбейінжырлайтындығы олып жөнсінде аналады. аСңыздар
ондай-ақ Аалайда,
спан 30-шәы леміндегі жқылдары ұбылыстар, ай
мен күн, Ожртажүздегі
ұлдыз бжасты
айындағы ршетінде
ығармалар да миф тқаныты атарына ожнымен
атады. қ-қМартынмас
ифке жасауғаболушы
кейбір Дегенмен,рулардың Адазғиыяшығу қозғалыстыңтегі Жоңғариятуралы кішіБуқариянышежірелер де қытайлықтардыңкіреді. жаулапДемек, алуынаертегіге байланысты
жатпайтын Апбылай роза Қтытайбоғдыханына обын тсәуелді аралап, ежкенін
іктегенде тек мқойындаған,
ана блогдыхан огикалық-мағыналық болса
мазмұнға кснязь үйенуге атынберген,болмайды. ТБүркістанда
ұдан қшайтыс
ығатын бқолған орытынды - жхазылған.
алық Апбылай розасын хантуралы
жанрларға мжағлұмат
іктегенде бір бғеретін ана әшдебиетер
артқа бжаршылық.
үгінуге Қазбақстаның олмайды, тяарихынарналған ғни ркеволюциядан ритерий беұрын тіп шықан
бірнеше басылымдар.факторды алу алдыменқажет. С. алғашқыҚасқабасов орысзертеушілеріқазақ П.С.Паластың,халық П.И.Рочкоыңпрозасының Орынбор
жанрлық Гқуберниясының ұрамын таарихы нықтауға -баұл рналған қмызметкерлердің ақаласында пбайдасы асты кпөңілін ринцип аршатын етінде шығармалар
айтылып аудармаларболыпотырған табылады.шығармаға Н.Г.Андревтыңжұрттың Қырғызсену-сенбеуін қайсақтардыңалады [9,24-29б] (62). Бұл - бір А.И.Левшиніңғана немесешарт. даласыныңСонымен сипатамасы,қатар В.В.Родловтыңбасты Солтүстіккритерийлер түркітайпаларыныңболып халықжанрдың әдебиетінің функциясы мен үлгілері. көркемдік С.Е.Маловтың, қасиеті де И.Фольктіңсаналады ғой. РосияБірақ жеріндегізерттеуші ғылыми
мақаласында смаясатардың
ұны теолықжинағы,
скермеген. ИД.Г.Георгийдің
егенмен, еРосия скерте мкемлекетін ететін мнекендеген әрсе: бұл бмарлық
ақалада Г.Н.Потанинің
автор Сібірқазақша миф бар тарихындеген арналғанпікір 1771айтады Қырғызжәне даласынапрозалық саясатжанрларға сапарындағы терминдік капитанатау НиколайРычковтыңберуге күнделіктырысады. жазбаларыАлайда, ол Н.А.Аристовтыңұсынған құрамынтерминдер әлі анықтау
ойластыруды тқәжірибесі,
ажет Ге.Спаскийдің теді. СҰлы,
ондай-ақ КеішіОрдалардың ртегілердің қі-қыазрағқытазрышінде дбеген атырлық ееңбектері ртегі мен жатады.
новеллалық X-XеVIXI ртегі бар, қс-саояғсаимдық оларды дзамуының ерттеу екрекшелігімен ерек хдалықтың еген тпұрмыс
ікірді саалтын,
лға жтағдайын, артады.
Қазақ мбәдениетін алалар өпздері
розасының еіткеншінде окқиғалардың ейбір кжуәсі
анрлық бтолған үрлер нүемесе лкендерге
де, ізі өшірілмейбалаларға да жазған, ортақ сондықтандаболып жоғарыдакеледі. аталғанОлар: қазақфольклорлық тарихыбалалар мағынасы
поэзиясының бүолып лкен ожтырғанавторлардың
анрына ежңбектерінде
ататын Аббылайға
атырлар ажрналған
ыры кжөптеген
әне беетер ртегілер, Даесек ңыз те,біздің
әңгімелер. өлкеніңАуыз алғашәдебиетінің кез тарихшыларыкелген мемлекетіңжанрларынан отарлаубалаларға екенінүлгі олардың боларлықтай, саясатынтәрбиелік асырушылармаңызы зор екеніншығармаларды ұмытпағанкөптеп жөн.Абылайкездестіреміз. туралы Бірақ тақырыптыолар зертеугебалалардың қазақтыңөзіне ағартушығана жинастырғанарналған, материалдарыныңболмаса алатынбалалардың өз
творчествосының енрекше.
әтижесінде ОпндаАбылайдың айда жбөнінде олған шаежіре уызша сөз әөйелдерінің нерінің жбөні,
елгілерін тегіжәне
сипаттай ұқатрапраының лмайды [48].
т-тДағлдаыйыр
емек, жеазылған.
ртегілердің қіұжатардышінен Шбоқаның алалардың оөрыстілінде зіне шғықан ана таомдық рналған штығармалар үрлерін жинағының
анықтау біріншіоңай төртіншітомдарынаншаруа оқуғаемес. болады.Халық үшіншіертегілерін томындауақытында ғасырдыңМ.Әуезов 60-шықиял- ғажайып жылдарыжазғанертегілері, Абылайхайуанаттар мақаласыжайындағы негізіндеертегілер Абылайғажәне арналғаншыншыл тұңғышғылыми ертегілер деп еңбек.қарастырған арвтоболатын. өзініңШыншыл атасынаертегілерді байланыстысалт көптегенертегілер, мағынасын
күлдіргі күнгеертегілер, дейінаңыз жойғанертегілер Қазақхандықтарынңыжәне күй архивтеріаңызы деп е-арқтеденжіктеді.Кейіннен қолды
Ертегілер беолып,
ңбегінде ехлдің айуанаттар бжелгілі.
айындағы Меысалы,
ртегілер мен Ақбылай иял-ғажайып туралы
ертегілерінің кқөптеген атарында тсарихи алт дееректер ртегілерін каөршілеселдердің,
тайды да, асйтқанда алт Қеытайдың,
ртегілерін Итраның, ұрмыс-
салт Теүркияның,
ртегілері, қкоймаларында,
үлдіргі теіпті ртегілер, Ата-ыҚңШ,
ңыз Беатыс ртегілер деп Ебвропа өледі [49].
Қазақ зеертеушілерін ретегілерінің ел каүтіп расына Ожларды
иналып, ғхылыми атқа ттұрғыдан үсуі, збертеужәне
аспа қжұжатарымен
үзіне сшалыстыра
ығуы
ХІХ оғтырып, асырдың пеайдалану кінші бжіздің
атысынан жбауапты астау паарызымыздеп лады одйлаймын.
есек XбVI
олады. Бұл ғрасырдағы етте Ш. Қазақстаның
Уәлиханов, Г.Н. тарихынПотанин, зертегенВ.В.Радлов, кеңесӘ.Диваевтың тарихшыларысонымен даАбылайдыңқатар атапқазақ алмады.
зияляларыныңда теуралы ңбегі бсіршама іңгенін оббъективті
айқаймыз. мОәліметер1935
лар, СМ.Д.Асфендияров
.Әуезов, С. жҚазған
асқабасов,
М. ҚазақстанҒабдуллин, Б. тарихында,Дауылбаев, Т. М.П.ВяткиншығарғанСейфуллин, О. ҚазақӘлжанов, Ж. тарихыАйманов, Б. очерктерінде Досымбеков, М. кездеседі.Ибрагимов, т.б. М. халқыныңҒабдуллин. тағдырындағыҚазақ Қазақстанхалқының тарихындағыауыз ұштастырыла
әдебиеті. кАөрсетілген.
лматы ҚСалайда
анат 1996ж. 102б
Осы аавторларды талған таарихтабұрмалады дамдар сол дкеуге езде нОегіз
рынборда, НО.Г.Аполованың,
мбыда, БК.П.Гурьевичтің,
азанда, ВА.С.Кузнецовтың,
страхань мен Т.Ж.Шойынбаевтың
Ташкентте кшітаптарытуралы
ығатын бгылай азет джеуге
урналдар бболмайды.
етіне ақвторлардың азақ ееңбектеріне ретгілерін түоқталатынболсақ немі Нж.Г.Аполованың
ариялап XVI
отырды. 30-40Өздері жжылдары
инаған Қеазақстаның ртегілерді Рқосияғақосылуы азақша не XоVI
рысша, ғкасырлар ейде бір бтасындағы ілде Қғазақстаның ана саяси
шығарды. Еретегілерді қатынасықазақ С.Е.Толобтіліне -ХXІХVIшығаратын экономикалықболса құрылыс,(сөзі В.Я.Басиніңқазақша, Росияәрпі қазақ
орысша) хоандықтары,
нда Бқ.П.Гурьевичтің ысқаша -ХмXІХVI
азмұны ғо.ОрталықАзиядағы рысшы хаалықаралық ударылады. қБ-қартынмастар,
ұлардың Бж.С.Куы
инаған Қазақ
материалдары жерлерініңөткен Росияғасырдың құрамынаалпысыншы еркіменжылдардан кіруі. Бұлардыбастап, отырып,Дала ғылыми
уалияты нгақтылық азетінде, басым Торғай тоүсіну былыстық қвиын. едомосынды, Бұлеңбектерде Ақмола Аобылай былыстық тұлғасын
ведомосында, сипатай ОРынбор огтырып азетінде, залым, Орынбор қгатал уберниялық жвәнеопасыз едомосында, билеуші,
Астрахань мгүдесін азетінде, т.б. кпүө,зде зілмей рбулар асылып атрасындағы ұрды. бҚолып
азақ каөрсетіледі.
уыз Мәысалы,
дебиетінің, Б.Я.Басин,
соның Гі.Н.Аполовтыңшінде кеітабындағыпікірге ртегілердің скүйене өптеген оүтырып,
лгілері, бәылай сіресе, дОеген:
мбы мен Поолитика рынборда Абылая
шығатын дгвуличнойнетолько азеттерінде омтношений
олырақ Цжинской
арияланады.
Қазақ империй,еретілерін Росийжинап Абылайғақұрастыруда былайшабіржақтықазақ қазақауылдарын халқыныңжиі намысынааралаған, тиетінауыз пікірлерді
әдебиеті Вү.С.Кнц лгілерін 1ж980жылы
инап, Нбовосібірде
аспа шжықан
үзіне шАмурсана
ығаруда кбітабының ірсыпыра беетерінен ңбек дсекездестіруге іңірген болады.
адам - А. ьев. БіздіңОның тарихнаманыңжинаған парадоксыматериалдары АбылайДала хантуралыуалаяты мәліметердіңгазеті мен ұ-ғалйаынр
Торғай болғандығынаобылыстық қарамастанводомосында екі бертінгетілде дейінарнайыүзбей ғылымибасыдып зертеулердіңтұрады болмауы.және орайда
Қазақ аакадемик уыз Рә.Б.СүлеймХІХ беиетінің ғүрадсың лгілері 60-шды еген жаылдары тпен 1897 Шж.Уәлиханов ылы Торғай жоазған былыстық Абылай
ведомосының елу шағынмақаладаншақты бнасқа,
өмерінде укақытқа өптеген деейін ртегілер б-ббірден асылды. зВертеудің
сильев болмауы
жинаған ө-ақкінішті
Үлгілер 1898 жжазды.
ылы Орынборда ш(ынында сөзі сқолай.
азақша, Бәірақ рпі аокадемик ысша) сжыпайылық
еке бірігіп
кітапша жбазған олып кшітабын ығады
Қазақ атамайерегілерін отыр.жинау мен Олардыңбаспа бірігіпбетіне жазғанеңбектерішағару жарықжөнінде көргенкеңестік XVIдәуірде ғасырдағы бірсыпыра Қазақстанжұмыстар тарихынанАбылайдыңжүргізілді. сыртқыЕгер саясатарықазан туралы.ревалюциясын еңбекдейін бұл жарықісіті к-өрісіменақ
жеке лдезде
амдар тғарап ана кжеткен
үргізсе, бколған.
еңестік Сдебебі,
әуірде моаңызы ған Қғытай ылыми азвторларының ерттеу емңбектерін
екемелері кеңінен
қатысады, пайдалануындамемлекет емес,еңтарапынан бастысықаржы кітаптабөлінеді. ҚазақстаныңМұнымен тарихиқатар процесіндегікеңестік Абылай дәуірде ханыңқазақ ойлытұрғысынанертегілері ашылғандығы.жөнінде қазақстандық Абылайдыңжазушы Л.В. есіміменМакеев пен байланысты профессор В.М. тарихиСидельниковтың проблеманыеңбектерін саралаудаайрықша белгіліжазушыатауға Ш-Амоатнболады. Л. Ыдырысұлы
Макеев. УКалинановтың
азахские қносқан ародные үслесі казки, кАісінің
лма -ата, 1940, 1952 , В. оСсыатас
ильдеников. еңбегінің
Казахские бнөлігі
ародные Ксөкшетау казки. оМблыстық
осква, 1952, гАазет
лма-ата 1958
Қазақ беетерінде ретегілерін жғарияланды.Автор ылыми Атбылайдың үрде тзегіне, ерттеу ел дааңқты расынан пжатриотық инап іастеріне лушылар жбасап,көптеген олса
да, ноұсқалар ны кғелтіреді. ылыми Стонымен ұрғыдан қбатар ачяндайтын Сү.М.Пресняковта лкенді Акбылайғақатысты ішілі пеікірлерін ңбектер ббілдірген. олмады. Бұл үлкен
ретте еңбекПотанин, көптегенДиваев, деректержинағанВасильев, екен.Мелиоранский, т.б. Әринебірен автордың-саран бүкілғана айтқандарымен мақалалар келісежазып болмайды,бірақпікірлер мұныңайтқан. қажетіОлар шамалы.көбінесе бастысықазақ авторерегілерін міндетжиану еткен керектігін сөз оейынобъективті тті.
Қазақ түрдехалық көрсетугеертегісінен ынталыхалықтың әр екен.кездегі Қазақтұрмыс халқыныңтіршілігі, көсемініңбейнесінқоғамдық жасауға өмірі, ой көптеген-арманы, жазушылардүние ішіндетанымы мен Ш.Құдайбердиев, көзқарасы қаламкөрініп сілтеді. тұратын. Бірақ
Сондықтанда кейбірБелинский тарихимұны жағдайларғаХалық байланыстыойдайжанының туындыларайнасы жарықдеген алйм,болатын. кейін Добролюбов пен жоғалыпГорький кеті.халық тақырыпқақазақтыңертегілерін аса перзентіжоғары М.Дулатовбағалай өзініңкеліп, Абылай ертегілер атымақаласынхалыө арнапты.өмірін, Бірақтұрмыс авторыкүйін, репресияға,мінез- салынған.әрекеттерін көрнекібілу қаламгерүшін марқұмакса І.Есенберлинғана
керекті Амбылай
атериал беейнесін кенін каөркем йтады, әедебиете ртегілерді стомдай удырушы да, аслды,
ақтаушы да рхоманы алық қазақ,
екеніне көз ожрыстілдерінде еткізеді.
Жалпы жқарияланды. азақ Реоманың ртегілерін тғалас, ылыми ктітаптың ұрғыдан жзақсы ерттеу ісі жкақтары еңестік ндашар әуірінде жғақтары ана пікірталас
қолға тудыруғаалынды. боларАлғышқы бірақкезде бұл мәселемәселе емес,газет -журналдық 60-жылдардыңмақалалар 70-жылдардың
көлемінде боасында рта Амбылай
ектепте хаақында рналған қоалам қулықтарда тиолғаудың деялық -көркемдік үжлкен
ағынан ерлікті
алып талапетушіқарауға еді.көңіл Абылайбөлінеді. Е. тақарыбыныңЫсмайылов. тарихнамалықҚазақ шолуыеретектері қазіргітуралы. кезде
(Әдебиет бжүкіл
әне тианыпотырған скуство жАуызша
уранлы № 1, 1940,) тҚарихта
азақ сеараламайынша ртегілерін тзолық ерттеу болмайды.
жайы зоаңды сыдан дбадүние.
асталды да, Гкерадот ейіннен ткарихшыларынан үрделі басетап,
ңбектер ғжалымдар
азылады. кДезеңде
егенмен, болсын,өз
қазақ замандастарыныңертегілерін к-бөілрг ендерінезерттеу сүйенген.барысында тұрғыданқателікттер де біздіңтарихшыларболмай үлкенқойған мүмкіндіктергежоқ. болып
Мұның обтыр.
асты қказақфольклорын емшілігі, пеайдалана ртегілердің аблады.Халық арлық эүпосы,
лгісін жхырлары,
алықтық деп қбисалар,
ағалау, әдебиетерінің
таптық көптегенжігі мен үлгілеріқоғамдық Абылайсырын хақындаашпай, қай тарихишындықтыертегі қай көрсетеді.таптың Солардыңидеясы көпшілігінде
екендігін таұлға нықтамай өту абйтулы олатын. дОаңқтықолбасшы
сының хналқымыздың әтижиесінде екі қморғаны,
әдениет птанасы, уралы көсемі
лениндік болыпілім сипаталады.бұрмалана Әтеңқазақтыңбастады. әдебиетіМұндай бертінгеқатаеліктерді дейінтүзете тыйымотырып, салынған халық дүниеертелгілерін болыпбағалау, келеді.Бұлзерттеу Қазақстанжайында эпосындағықазақ халықафольклористері ағымдардызерттеу
мен ажшумен
аңа беайланысты ңбекттер ежді.Ойлап
азды. Бұл қжарасақ
өнінде хаалық кадемик тМворчествосындағы
.Әуезовтің хеалықа ңбегін аағымдар! тауға Бұдан
болады. Қазақ асқанқұйтыртқылық,әдебиетінің екізікділіктарихы. І том, 1948.1960ж М. боларӘуезов Тарихтықазақ бұрмаушылықтан, халқының фактілердітерісертегілерінін түсіндіруденидеялық -көркемдік қашыперекшеліктерін, тарихи жатқандаму бүгінгі жолдарын жағдайдазерттеді, Абылайертегілердің турасында барәдебиет шындықтытарихынан айтуғаалатын мүмкіндікорнын туған анықтайды. шақтаКейіннен ол ауызшақазақ тарихтыңертегілерін маңызызерттеу сайынартаісіне түсуде.қайта халықоралады да, байланысты
Ертегілер ұғ-алйаынратты жырлар,ғылыми басқаеңбегін ауызәдебиетініңжазды. Әдебиет нұсқаларынжәне жасаған. искуство 1.2.Абылай журналы, № 2,3, сұлтаныңАлматы, 1956ж Онда жолы.ертегілерді Абылай,жан -жақты шақырыпалып қойған тексерді, а-Әтбыілмансүр.мазмұнына жылы,қарай орысдеректеріндетақырыпқа Түркістанбөліп, билеушісікөркемдік Сұлтаныңерекшеліктерін шаңырағындадүниеге анықтады.
Зерттеу нақты - келген.фольклор шықанжанрларының тұқымынантеориясына атасысәйкес атақтыбалаларға Жәңгірхан арналған (-11668208ж)халық нәсілінен.прозасын бір Жәңгірдіңсарынмен бахы,зерттеп Тәукешығу, дегеноның ұлыболады.жанрлық Жәңгір
құрамын өалгенен шу, бәолып рбір біәйбішеденшкі тқуған ұрлымының үшлкен
ығу, - Тдәуке
аму спайланады,
роцесін ткоқалдан өрсету, тхуған алық Саңқам
прозасының Уөәлінің мір ешншісіне
ындығына Тқүркістанбилігі
атысын таиеді.
нықтау мжұрагері
әне Тоүркістан ның әбмірі
алаларға Аббылай ерер Сұлтан
танымдық Әқбілмансүрдіңарғы ұндылықтары мен актасы.
Міндеттері
өркемдік еблін,
ейнелерін жаерін шып қторғауда алдау.
Зерттеу ажянбай
ұмысының қғызмет ылыми ежткен,
аңалығы:
Жұмыстың жауларына қатыгез, зерттеу қаһарлы әдістері. Диссертацияны болғандықта н жазу халық тарихисалыстырмалы арасындаәдіс Қанішербойынша Абылайжүргізіледі, атапкетекенсон ымен көрінеді. қатар С. Өкінішке
Қасқабасовтың Қанішер Қазақ Ахбылай алық тпуралы розасы[ 11] деерек ңбегінің жжоқтың
елісімен қжасы.Қанішер
үргізілді. Абылайдың
Жалпы дпүниеде
розаның бтарын, ипологиялық жжоғын,
әне бөілмейді:
зіндік сБалапан ипаттарын баасына,тұрымтай ша тоұсына тырып, зхаман алық
прозасының бжолып анрлық б-шқыт ұрамы бтолып ұңғыш рет баордай рнайы тзозған. ерттелгендіктен тоуған дақтық УәліСұлтан
фольклортану ғКөркем ылымының Утәлі әжірибесі мен Әжбілмансүрдың етістіктеріне әакесі рқа тсабан үйенуге штұбырынды,алқа ура сұлама
келеді; заманындағыжанрлар жаугершілікьетеориясының табады.өзектіөзекті өлтіргенмәселелері мен жауларсолжанрларды кездегі ғылыми бойынша классификациялаудың артында шарттары мен кегін балаларға алатын арналған қалдырмау шығармалардың ү-ріпбұтағыныңішіндегі бәрінбейнелерді қырған.аша Ұрпағыныңотырып ішіненқарастырылады. ӘбілмансүрСоның тіріқалған.
негізінде, әрі жқасынан азақ тфәрбиелеген ольклорының діегеншкі тзөленгіт аңдылықтарына жсанын әйкес ққылып,аман азақ қхалады алық жасырын
прозасы Үргенішаңыздық асырады.проза Кейін(аңыздар) арасынажәне салып,баланыертегілік ертіппроза қалың(ертегілер) деп екі қазақ
үлкен жсұртын алаға ібздеп,
өлініп Старыарқаға алданады. тартады.
Аңыздық БполашақАбылай роза хканың өбінесе бгалалық енезистік жжалының,
әне қайғы
тарихи қдасіретің,
аму мженәлімнің
елісінен озртасында ерттеледі, өоті.
ның Жіолаушылашкі жжатқан
анрлары жаолды нықталып, үойсін ларға бидіңауылына
сипаттама соғады.беріледі.Оның қазақа,ішінде мәліммынандай Әлібекұлытоптарға басқыншылығынабөліп қарсықарастырамыз.
Миф; ұлт-аХзатық
икая; кӘүресті
псана-хикая; ұАйымдастырушылардың
ңыз; бШіріболған
ежіре; бДірлігі
иалогтар адянбай еген қбызмет
алаға ебткен ерер тарихи
танымдық тұлға.құнылықтарға мол Әбілмансүрсолдүниелердің бидіңқызметін үйінеашып келіп,қаралады. баспана
Сонымен бқеруді
атар, әр өжтінеді.
анрдың беаладан рекшеліктері мен ажб-төынін әріне сбұрағанда
ірдей қоауіп ртақ оқйлап,
асиеттері айтпай
талданады. қалай Ертегілік аптасаңыз
роза сжолайболсын
оғарыда даеген йтып көөрінеді.
ткендей өоскен,
ның ат-жлұблаба анымдық кжиімі
әне балаға
көркемдік би атың ерекшеліктеріне Сабалақ көңіл болсын бөлінеді. дейді. Қорыта жөнінде айтқанда, бұл қазақ
диссертацияда өблеңінің алаларға жаолбарасыСүйінбай рналған Ақронұлы азақтың Тхезек алық тпөреге
розасының бір тжепсіне,
үйеде көрсете
зерттеліп, оотырып,
ның жбүзге
алалар еөді,
мірінде Зааманында тқарған Трөле өлі, Тқашкентке ызметі кхеледі
алық Стенің ұрмысымен Абылайды
байланысы, Әбілмансүрсонымен атанып,қоса жағыпбүкіл жүргенфольклорлық жеріндежүйеде Шайханаданалатын көреді.орны мен құлдықтан маңыздылығы құтқарып, ашылады. СабалақОсы дегензерттеу қойыпжұмысы келеді балалар мен түйесінересектер бақтырып оқырмандарына Қызметінұлттық көпкерухани жақтырып, қазынаны Кірметереңірек екенінтүсініп, айтқызбай дұрыс қойған бағалауына бабамсебін делінген. тигізсе, баланыбалаларға қамқорлығынаарналған алып,шығармалардың түйесінхалық бағуға
мұрасына бай пкайдаланады.
өркем Столкездің уындылар өн-амқздіе
ектеп, Сбабалақ алабақша, бжасқа
оғары оқу боақтаушыларға рындары
мен ұжқсамайтын
ұмыс қбылықтарымен арысында өозінебидің қулық ортбасының етінде неазарын нгізілсе, ааударады.
дамзат Ақбылайдың ауымына өқмірін ажетті Үмбетай
түрде жжырау
әрдем баейылдеп тсе, жмырлаған:
ақсатымыз коүнінде рындалып, Аебылай ңбектің Үаргеніштен қталғаны деп мбұнда
ілеміз.
Зерттеудің Снарыарқаны ысаны. Зерттеу жберің арысында Қбалың алалар ларға қаазақ рналған Кхелмеп алық жаяулай
прозасының тжапқанда
анрлық Ктүндіз үрлері, баақанда тап Жаалғызбын йтқанда, шаошымай ңыздық мпалшыға
розаның миф, қхосылмай икая, жерге
әпсана-хикаят ожтырмай
әне Каүпінді ңыз сжалып
анрларының аүстыңа лгілері,ертегілік жпастанып розаның бжасыңа
анрлық аяғың
түрлерінің жнақта
ұсқалары Жзатушы ерттеу шнақта,
ысанына даеген.
лынды.
Зеттеу өжлеңнің
ұмысының сжоңғы
ариялануы
Зерттеудің шумағынқұрылымы. Диссертациялық был айжұмыс түсінген.кіріспеден, Төлебинегізгі
мнің екі атуылдан арауынан , жқатса, тұрады.
орытындыдан және Спабалақ
айдаланылған тәағандап,
дебиеттер ұтйықтап ізімінен жатыр
НЕГІЗГІ .
1.ҚАЗАҚ еХкен.
АЛЫҚ ПРОЗАСЫНЫҢ СТондаТөле
АНЫМДЫҚ - жКолдастарына
ӨРКЕМДІК айтыпты:
ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ
Аңыздық пМынау розаның Стабалақ анымдық -көркемдік
Қазақ қфалай
ольклортану ұғйықтап ылымында да жхатыр.
алық Саоныбілесіңдер уыз дәепті.
дебиетінің Сқонда ұрамында жолаушылары
прозалық қжайдан
анрлар бар беілейік кен дбепті.Сонда
елгілі, оҚолым лар жіеткеншештей ұжстаймын,
іктелетіні ааяғым йтылып жкеткенше елді. барамын,
Мәселен, дМүниеніңтөрт
ұхтар бӘұрышын
уезов пен тЕіреп
смағамбет тЫұратын
смайылов ұолтым ларды дегені
фольклордың мынау
қара ұсйқысы.
өзбен раулыелді йтылатын беилейді рекше бір еткен үрі [2] деп даеі.й таса, КМейбір
ұхамеджан дҚеректерге
аратаев: қарағанда
проза Әсбілмансүр аласы каейінқарауыл уыз руынанәдебиетінде тек Деәулетбай ртегі, даеген ңыз бтайдың үрінде жғылқысын ана бжағады. асайды[3], -
деп Бірержазады. өткененкейінДемек, Атанбасқа жарияланғандахалықтардың қалмақпенфольклоры соғысуғасекілді, Әбілмансүрдақазақ жиналады.Оныңхалық алған фольклоры да Дәулетбайбалалар жылқысынанпрозасын ың таңдап, үлгісіне бай. мінгізіп, Сондықтан батасынқазақ беріпшығарып
фольклорының спалады.
розалық бжидің
анрлары т-тжәлрібмиесінде
еке бір бжолуға
үйе А(былайға система) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультеті Қазақ әдебиеті кафедрасы
Ясымбек Айдана Ясымбекқызы
БАЛАЛАРҒА АРНАЛҒАН ХАЛЫҚ ПРОЗАСЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ- КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
6M011700-қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша педагогика ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін жазылған магистрлік диссертация
Ғылыми жетекші C. И. ССАЯСИ
әкенов ҚфАЙРАТКЕР
.ғ.д. МпАЗМҰНЫ рофессор м.а
Кафедра Н. С. ТБАРАУ.Абылай алтабаева PhD
Алматы 2019 ж.
жМолы АЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... .. НЕГІЗГІ
1.ҚАЗАҚ 1Хб.ы3л.Аай
АЛЫҚ СұлтаныңПРОЗАСЫНЫҢ қТайбірі
АНЫМДЫҚ - тКуралы
ӨРКЕМДІК зертеулер
ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ
1.1 Аңыздық ТпАРАУ. розаның Атбылай анымдық -көркемдік
2Б.1.Абылай
алаларға хааның рналған Жеоңғар ртегілік мпемлекеті
розасы пүатшалы лгілерінің Ркесеймен өркемдік - жтүргізген анымдық дипломатиялық
ерекшелігі
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ПАЙДАЛАНҒАН қатынасыӘДЕБИЕТТЕР 2.2.XVIТІЗІМІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
иЗмпериясы ерттеу ж ұмыстың қжазақтар
КІРІСПЕ
алпы ҚсОРЫТЫ ипаттамасы.
Балаларн - тәрбиенің СүІЛТЕМЕЛЕР лкен ПқАЙДАЛАНЫЛҒАН ұралы . Әуелі КжІРІСПЕ
еке Едліміз
арындардың дуалы тәуелсізідік
ауыздарынан алғананшығып , кейін кейіноны Абылайханхалық қазаққалап , қастерлеп, , жадында , ғасырлар халқыныңтарихындабойы кемеңгерөңдеп , өркендетіп, қадірлеп , асылым деп мемелекетақыл-санасына
сіңірген қәайраткері,
дебиеттің күөсемң кілі үлгілері- рметінде
әдени ұмрпақтарынакеңінен
әдени тманыла
ұрамыздың ең бқастады.
ұнды Ресей
қазынасы . Ол-ұрпақ күн Ксеңес әулесіндей иәмпериялары серлі үнстемдік ұрымен от еаткен латын ой үтшғасыр амызғы Абылай
болып , жанды , қиялды , ақыл тсұлғсына ананың баайланысты йшықты көрністерін , скыңар иелі кмөзқарас ұра .
Әдебиет амлып,
ұрасы оаныңқазақ рқылы тжарихындағы
ан - адйбынды үниеміз тазарып, ұрпағымыздың рөоліне ркениеті
өсе ттиісті үспек .
Қазақ бәерілмеді.
дебиетінің аөлғаш скелең бір оссымәселе аласы - ол жбөнінде
алалар қәарастырған,
дебиеті. зОертеген
ның өзіміздің
өзіндік өсу, аөзаматымыз
ркендеу Мж.О.Әуезовболды.
олдары бар. ЖБазушының
алалар оәйымен дебиеті аайтсақ:
лғашында жЕскі
алпы қазақ
әдебиетпен еблдігін,
ірге тділегін,
амып, ттукөтеріп,
олысып аораға
тырды. жКинаған
ейін XIX Ағбылай асырда бөолатын,
зінің пікірін
ерекшеліктерінің жаылыбаспадан рқасында шдығарып,
ербес пән траратуға
етінде дқайын арастырыла тбұрған
астады. кезде
Совет большевиктерзаманында салып,өртепбалалар жібергенәдебиеті кітабындатәлім-тәрбие мен жазғанбілім Тоталитарлықошағына кеңес айналды.
Ең үбкіметітарапынан ірінші Ажбылайға
ұмысымыздың тбарих арысын тЕөрінен
лбасымыздың Бала лтайықты әрбиесі -
бұл баерілмейтінін та-аналардың аейқын рекше таүсінгенМ.О.Әуезов заматтық тбуралы орышы деп бНарлық .Ә.Назарбаев даеректерді йтқандай жинап,
бала бтолмаса, әрбиесі оқларды ашанда амрнайыархивте
аңызды смақтап
індеттердің қбалуға ірі қбамқорлық олып бтілдірген абылады. [1]
Баланың бболатын.
олашағы ол Кееңес лдің, иұмпериясыАбылай лттың хканың елешегі. еКсімін
елешегіміз тжуған
арқын хбалқының олу жадынан
үшін ең маүлдем лдымен біз шұығарып,
рпақ аттаусызқалдыруға әрбиесін тбырысты.
ірінші Коомунистік рынға иқдеология ойғанымыз АаБылай бзал. тОуралы
ны ғылыми
баланың ідзденістергемүлдем үние сеалды, сігін жаылдары шқан бсаспадан әттен шбықан астап, зрертеу ухани саымақтары зық дбаАбылайды ере қоұбыжық тырып, коөрсету қып, міндеті
тыңдап, қойылды. көріп Иншала,жүрген ғасырдыңдүниелеріне мән аяғындаберу бодандықтыңкерек. өшіп,Мектепке Қазақдейінгі, даласыегемендіктің мектептен шапағынакейінгі бөленіп,өмірі Абылайарқылы хандыбілім елінеалып от қан әлемгеошақтарға танымалетуаранайы жолдары
оқулықтар мен іс-әжрекетері
ұмыстар бжолса
асап, қболға
аланың атлынды. анымдық Бқүгінгі
асиетін төаңдаАбылайға сіру тжағзым
олында арқылы
жұмыстар қжазақ
үргізіп хоалқында тырған тдиісті
ұрыс. с-қБыұрймет
алаларға каөрсету раналған қхажет.
алық Бподандықтан розасы қоұтылған сы елінің
жұмыс аблдында
арысында Аебылай рекше хоандыжәне рынға ие. әСруағын
ебебі, қхастерлеу алық жжөнінде
асаған адйтар үние каелелі рқылы мәселелер
бала, емес.Солардыңөзіне ғасырданалар артықсалт-дәстүр, қазақтыңтарих, руханимәдениет, символынаадамгершілік, айналғанАбылайданалық, хандй
эстетикалық ебгеменді
олмыс, ежліміздің
ігерлік т.б. даеңгейінде йта ж-жбанқты ерсек бар траныта ухани аалмай,
зық ооныөткен сы дхәуірдегідей алық - санақа
прозасында. Халықтың ждүгіртіп,
аналығын жтоқа ыңдап, шкығаратын өріп бөолсақ,онда скен кбелешек ала, ұерпақтың ліне, ұжлтық
еріне рухына
жанашыр кбешірілмейтін олатыны хақ. нОұқсан
лай кбелтірмейтінібылай олса, тұрсын,
Балаларға маыңдаған рналған жхылдар алық а-бптабалары розасының иеленіп
танымдық-көркемдік жеатқанкең рекшеліктері баайтақ тты жжерлеріненде
ұмыс қбалулары арысында мөүмкін.
негелі аұтаған рпақ мыңжылдықта
тәриелеуге еоліміздің разан зор бүірлігін, лес ұқлтық осатындай реухани тіп бдайлығын айындау.
Балаларға саақтап рналған қхалудың
алық кпепілдік
розасын кзілтерінің ерттеп боірсыры ның тсарихи ырын таұлғалық шу тшұрғыдан
ын атары
мәнінде де ұолтық
ңайға ссимволға оқпасы абйналған
елгілі. АОбылай
сыншама хжансияқты
ауһардың хқалық
ойнауына перзентері
жасырынып ел-жжұртында
атқан мқейлінше
ұпияның ббағаланып,
ағасы бқарыншақастерленуі
ашан да қбажет.
иік Облардың
олмақ.
Қазақ шбеңберінде
алалар тәарихты дебиеті жқаңғыртқан азақ тқұлғаларетінде оғамымен тбанысуымыз
ірге ктерек.
уып , біте Сқонда айнасып бүгінгі
келе егемендіжатқан Қазақстанғарухани әлемдікдеңгейдеіргелі с-сыйяпатқасала . Біздегі ашылып:балалар Абылайәдебиеті Қанышкейбір
еуропалық Сеатпаев,Құрманғазы лдердегідей саияқты рнайы салаларға хжалық
үйеленіп пжерзентері
азылуы тмуған
үмкін .
Бірақ, сол , сол жердегіұлттың мол адамдаррухани қандайқазынасы аралас . Аралас б-ақыты!дегенжүре лебіз
отырғын баілдіруі
лғын мбүмкін.
өбек , бүлдіршін Ажбылайдай
аситы бсабаларымыздың ұлулыққа құштарландыратын,
, ерлік трарихын ухына зұертеу мтылдыратын, тәрбиешілік оқлардың ызмет ржухынқастерлеу
асай Пюрезидент
іледі . Қазақ Н.Ә.Назарбаевтың
балалар әТарих дебиетінің де ттолқынында ағдыры осыған . Қазақта Балаларн деген кұітабындағыасыл ғым ХІХ пікірлеріменғасырдың екінші өзектілігінжартысы мен ХХ тауыпғасырдың отыр:басына а-бтабадейін рухына,әруақабола сезімдері
қойған ожлардың
оқ . Оған , қазақта ибдеалын алаларға жаалғастыру рналған рухани дқеген азына смезімдерменастасып
үлдем кеткен.
жасалмаған екен деп ао-бтабаларымыздың йлауға ибдеясы олмайды . Қазақтың бай баіздің уыз бәүгінгі дебиеті ,
халық , ақын, жыраулар кпиелі
оэзиясының ұбстамдарымен әрі тұнып ктеліп ұрған жбатыр.
алалар Аәбылай дебиеті
. Ал, балалар туралыізденуәдебиетінің жұмыстарыжіктелуі , салаланып , сараланып сөз түрліболша бағыта
бастауы ХХ жғүргізілді. асырдың Боірінші,
тызыншы тжарихи
ылдарында дберектер
асталды . ХХ қғұжатардың асырдың м-мәанғынасымен
жетпісінші , сексенінші танысужылдары жәнеолардыңқазақ шындығынбалалар атануы.қәдебиеті бағытағықарыштап дамыды. Оған , Балауса - балалар ашылуы жұмыстардәлел негізіненбола танысуалады . Ал, арқылы
Балдырған, Ұлан , журналдары-ежелден жбүргізіледі. болып зкертеуге еледі.
алалар Еәкінші,
дебиетінің акрнайы өрігі антропологиялық
Сөз , көркем Түрікдүниеге мемлекетініңайналған АхметИасауифольклор жанрларының кесенесінбасты тұңғыш функциясы - эстетикалық, толықтәрбиелік қалпынаболып келтірукеледі . Ол жұмыстарынжанрлар жүргізуітүрткі шығармаларында болды.өмірді Абылайбейнелеу XVIтікелей ғасырдағытанымдық тарихымыздыңмақсат тұлғасы.көздемейді,
керісінше, адамды сол Таарихитұлғаларды рқылы б-бтірімен ыңдаушығы түеңдестіре лкен сәалыстыруға сер ету мақсатын ,
оны блолмайды.
әззатқа Дбегенмен,
өлеуге Ртесейүшін ырысады . Қазақ Пхетр,
алық Гпермания
розасының Беисмарк регі қжандай
анры болса,
түгелдей Қазақстаноүшін сындай Ақбылай ызмет сондайатқарады. Көркем тұлға.фольклор Қазақретінде ертегі , болмысты Азиядағытанып-білу быарйғыниетімен айтылмайды. Фольклорды ұлтардыңзерттегенде бірі. оның ғасырдатанымдық алдынахандықтүрін де, құрған.көркем ғасырғатүрін де келгендежан-жақты қазақсатылай хандығындаталдап жүз,Кіші
қарастыру сқынды ажет. қалыптасып,Өлай әжрбір
асамағна аклдына
үнде кжөтеріп,
анрлардың дарабилікнақты жтүргізе еориясын бастаған.
жасау жмүздің
үмкін іешінде мес ,көркем жтүздің үрледің кдеңболған.
аму Азбылай аңдылықтарын маіне,
шу да жқүзге иын .
Мысалы, XVI көркемдігінен ғасырдагөрі танымдық билікқызметі жүргізген. басым Еліне елеулі прозалық
жанрларды еоңбек сы суіңірген,
ақытқа тд-талай ейін дқастандар азақ фольклортануында тзудырып, ерттелмей жкатқан,
елуі
- жоғарыда әйгілі айтқан тарихи принципті ардагер сақтамаудың парасатына салдары. Соның қ-ажыр қайраты нәтижиесінде дегдарлығыбізде әлі білімдарлығыкүнге бірдей,дейін мінезіқазақ халық маңғаз,прозасы жүрегімейірбанжанрлық жетекші
тұрғыдан зерттелмей , жанрлар жғұртың ылыми жсадында аралауға стақталмақ.
үскен ғжасырдан
оқ , олардың астаматақ
ішкі даңқы,даму аә-ңыгізмелерзаңдылықтары мен арқылытұрақты ұ-ұрпақтқанбелгілері жалғасып,айқындалған баражатқанжоқ. Ал Абылай белгілі бір осындайжанрдың қайраткертабиғатын , көркемдік болған.ерекшелігі мен Абылайзаңдарын елміз
білмей Ттәуелсіздік ұрып, ол ажлғанғадейін,
анрға бжағасын
ататын аәлмай ңгімені объективті ттарихтан үрде тжиісті
әне тдапай ұрыс келген.
бағалану Мқенің,
иынға сАбылай оғады . Себебі қай суаяси ақыт қбайраткер
олса да бір тзақырыбын аттың аелудағы рекшелігі
, жалқылық мақсатымқасиетті тек - қазақжалпымен , ортақтықпен халқыныңбайланыста XVIғана ғасырдағы
анықталады . Фольклорда, стұрапыл егінде, зжаманда
еке адамның ахлғанға
арактері дкейін өрсетілмейді
. Онда тажанрихт
еке баағасын дамның аөлмай мірлік кжелгенАбылай
олы баяндалады. Осы хтаның ұрғыдан ткарихымен елгенде ,
әсіресі, прозалық тфолығырақ
ольклор өте мәнді тманысу
атериал збаманда
ереді . Мәселен, ертегіде
бас скүргенқазақ ейіпкер өз хоалқының ртасынан тдұрмыс
ара жаағдайымен лынып тканысу өрсетіледі : ол бқолды.
алыңдығын Біольшевиктерздеп
, тау-тасты қказақхалқының езеді, бдіртуар
емек, аезаматарының ртегі кейіпкері еөрекше
зін тқұлғаларын оршаған өдздеріне,
үниемен ерекше қрадзыаңқтарғаола
қатынаста жақсыбейнеленеді , тіпті ол қырларынанбүкіл көрсетпей,маңайдағы керісіншетылысым құбыжықкүштерге ,
бейтаныс рқетінде
ауымға ққазіргі
арсы ұқрпақтар ойылады . Бірақ, бсіртуар оның аөзаматарымыздың зінде де, аолған ның Тмәуелсіздігіміз
інез-
құлқы өзімізде,ашылмайды , тек өзЕгемендігімізбасынан өзіміздекешкен болғандықтан,оқиғалары олардыңәңгімеленеді . Шығарманың тарихыменбарлық танысыпжатырмыз.назары Абылайкейіпкердің тарихыніс-әркетіне зертеуаударылғандықтан
бір бмасты
езетте доеректер ның маенқұжатар уылындағы, оерысархивтерінде л-жұртындағы соақталған.
қиғалар Қбазіргі
аяндалмайды.
Тақырыптың тзаңда ерттелу қдұжатардың еңгейі мен дөеректердің зектілігі. Балаларға баіразғажуығы рналған тхілімізде алық жазылып,
прозасы келешекбұған ұрпақтардейін тарихтұтас аренасынатұрғыда шығыпжатыр.алынып, Абылайжүйелі туралытүрде мәліметер,қаарастырыла деректер,
қойған әждебиетер
оқ. Сол бсаршылық.
ебепке Мбысалы,революцияға
айланысты балалар дшейінгі
ығармаларына збертеулерге
айланысты
көткерілген П.С.Паластың, мәселелерде А.И.Левшинің, жан-жақты В.В.Родловтың, талқыланып , жүйелеу, сарланады.
Бүгінгі Ст.Е.Маы аңда Иб.Фольктің, алалар Иә.Г.Георгийдң дебиеті де терең Нз.А.Аристовтың, ерттелуді Гқ.Спаскийдің ажет ееңбектері тетіндігін көрсете
, жатады.оның Бұлзертейлерқалыптасуына, Қазақстаныңдамуына, тарихи XVXIдеректерге ғасырлардағықатысты қоғамдықжоба-
ұсынысымызды саясиортаға жақсысалдық. танысБалалар бтаонл,ғандықшығармаларының ел халықішіне тұрмыс
ауыздан саалтын,
уызға көшіп ж-жтанқты аралғандығын да сеипатаған.
скере өозіміздің тырып, зертеушілерденкөпшілігінің Мө.Жұмабаев ңдеу
мен еөңбектерін згертулерді абйтуғаболады.
асынан Өөзіміз
ткізгендігін еалболған ңғарттық.
Қай кхөптеген алықтың ефңбектер
ольклорын жаазылынып,
лып мқәліметер арасақ, зпертелініп розалық жжарықа
анры шжығып
еке бір жүатыр.
лкен
топ Осыныңқұрайтыны, арқасындаАбылайбірақ сияқтыоның әлі халықкүнге перзентерідейін толығыменайтарлықтай танысуғазерттелмей болады.Төмендегкеле еңбектерді
жатқаны жжинаудың
айында бғарысында: алым Мфанаш
ольклористер Қеозыбаев ртеденақ жТарих
аза Мб.Қожаев,
астаған Аб.Оразақызы олатын. Абылай
Мысалға, хан,Еуропа Қ.Әбуовоқымыстылары А. К.ЖманатаевИолесс, К. Абылай,Сидов, А. С.ДәуітВесельский, А. Абылайхан,
Никифоровтардың Ах.Асқаров алық Тпұраның розасын ұжлдары, үйелеп, Ссәрсен аралауға Саахабат рналған оердасы ңбектерін - Түркістан,
атауға Қбазақстан олады. [2] ҰОлтық
сы Эенциклопедиясы,
ңбектерді жҚазақтар
әне оТарихи рыс зхертеулер,
алық Тп.Шойынбаев
розасына, оПрогресивное ның зіначениешінде иприсоединение
ертегіге Кжазахстана
атпайтын Ртосий, обына Қа.Аманжолов,
рналған Қз.Рахметов ерттеулерді шТүркіхалықтарының
олып тшарихы
ығып, К.В. ҚЧазақ
истов
1964 тжарихы
ылы жбурналындағы ылай деп Гж.Ысқақованың
азды: нығайтудағы Фольклортану Ағбылай ылымында хханың алық рпөлі,
розасының Е.Уәлиханотың
жанр Абылайлары әлі жәнеЖоңғаркүнге шапқыншылығы,дейін Л.Жүсіпованыңсараланбаған, Мәшһүроларды Жүсіпатайтын Абылайдыңтерминдер атануыхақында, халықаралық Мәшһүрдәрежеде Жүсіпжүйеленбеген... мұрасындағыЕртегіден Абылайбасқа ханыңжанрлардың билеу сюжеттік Абылайқұрамы ханыңойдағыдай мәмлегерлік анықталмаған, әрі саясатары есепке Абылайалынбаған, азатық күресті
әпсанахикаяттардың, ұәйымдастырушы, ңгімелердің кАқиқат өптеген жцурналындағы иклдері Рз.Кареновтың ерттелмеген [3, -б].
1934 Қазақтыңжылы туыменнеміс ұранынағалымы К. айналғанСидов Абылайхалық зертеулерпрозасының ер арқылытегіден ханыңбөлек империяларымен
жанрларын аҚытай,
йтылуына Рқесей,
арай қ-қхатрынмасы,
абар б(аяны, Сһrо nіk жnатқан otіzеп), қеабірі стелік т(уралыМеmогаt) кжеледі.
әне Ізденіс
әңгіме п(роблеманың ҒаbuІаt) деп түалабына шке ғбылыми өлген. Бұл ттанымдық ерминдер ехңбек алықаралық қфұрылым ольклортану екітараудан
ғылымында тұрады. кеңінен Біріншіқолданылып тараудакетіп Абалыйоларға ханыңжанрлық мемлекетұғым бшаысыберілді. ретінде Швейцар Қазақтарихындаоқымыстысы М. алатынЛюти мен орны,чех Абылайғалымы О. туралыСироватка тарихихалық зертеулер, прозасын антропологиялық ертегілік зертеулер және жөнінде аңыздық деп етіледі. бөлгенде, Екінші айтушы мен тарауда
тыңдаушылардың ишмпериялар
ығармаға сҚытай,
енетіні, Рсесей,
енбейтіні Жноңғар
егізге тауралы лынбау ектіледі.
ерек тдақырыптағы еген өзекті
пікір маәселе йтады. XОVI
лардың ғұасырдағы сынған әшлемге
арты әбйгіліАбылай ойынша, хманың
әселен, тееңдесі ртегіге ежрекше
атпайтын тұлға
прозаны еакендігі,
дам мен о сдонымен үниенің қаатар расындағы Ақбылайханың атынас қнабірі,
егізінде бжітіміне
іктеу акнтрологиялық ерек, ал зертеулер
ертегіні жүргізіп,саралауға оныңқабірікейіпкердің Қау.Аи.Иасдаралануы, кесенесіндеаластануы, жатқандығын(индивидуализм, дәлелденуі.
изоляция тарихнамалықперсонажа) шолуғаескерілуі тоқталсақ,қажет. [4,114-117б] Қ.ӘбуовМұндай Қазақстаншарттары бетерінен
ғылыми джеген
ағынан едңбегінде
әлелсіз. АОбылай
рыс астандық овет мфақаласындаXVI
ольклортануында ғхасырдағы алық қпазақ
розасының халқының
ертегіге қазақжатпайтын хандығыныңжанрларын қ-қартынмасызерттеу ісі 5060 туралы,жылдардан Абылайбастап ханыңқолға тарихы алынды. Бұл туралыТөңкеріскеретте дейінгіВ.Я. АбылайдыПропптың, Л.Е. зертегенЭлиасовтың, Л.И. АбылайЕмельяновтың, С.Н. тақырыбынАзбелевтың, В.П. зертегенатақтыАникиннің, Н.И. а-жқаызуншылардыңКравцовтың, К.В. еңбектерінеЧистовтың, т.б. тарихнамалық
еңбектерін жасааған.
тауға Об.Смағұлұлы,
олады. [5, ] Бұл Мз.Қожаев, ерттеулер Аж.Оразақызы
алпы фАбылай
ольклортану хғанаты ылымы еңбектерінде
қабылдайтындай бұлеңбексаралау тарауданжүйесін тұрады.жасамаса да, Біріншібелгілі бір тараудазаңдылықтарды Абылай
ашып, әр хпаның розалық мжемлекетбасшысы
анрды ркетінде омплексті қжазақ
үйеде тзарихындағы ерттеу ақлатын ажеттігін окрны,
өрсетті.
империяныңОсы Ресесйтұрғыдан менЦиніңалғанда, ортасындақазақ қалғанғалымдары да өз қазақхалқының жұртынхалық дербеспрозасы қатарында үлгілерін сақтапзерттеуде қалужолындағыелеулі қайраткерлікжұмыстар іс-қимылыатқарды. жөніндеМысалы, айтылады.қазақ Екіншіертегілерін тарауда М.Әуезов, Абылай Ә.Марғұлан, ханың М.Ғабдуллин, қабірі Ә.Қоңыратбаев, Әетзір Е.Тұрсынов, Сұлтан С.Қасқабасев т.б. болғанғалымдар дегенарнайы жазбаларзерттеді. пікірлердіңМ.Әуезов терісқазақ мүрдесініңертегілерінің Қ.А.Иасауи идеялық-көркемдік кесенесініңерекшеліктерін, ішіндетарихи жатқаны, қабірініңдаму нақтыжолдарын деректерзерттеді, құжатарға ертегілердің сәүйеніп дебиет атнықталады. арихынан Үашінші латын тоарауда рнын Аабылай нықтады. қабірінің Ертегілер саақталуы тты мүрдеде
ғылыми жеатқан ңбегінде ақдамсүйегінің азақ меоналитпен ртегілерін ажлынуы
ан-жақты аадамның лып қтаңқа ексереді, смүйек
азмұнына бітімі
қарай жөніндегітақырыпқа құрылысыдеректербөледі, салыстырукөркемдік нәтижелері баянерекшеліктерін етіледі. анықтайды. ТөртіншіҚазақ тарауда
ертегілері А(былай төрт бмабамыздың
ыңға ажнлғыақнт
уық) сан саүйегі луан. қОаңқасүйектеріне
ларды акрнайы езінде абнтропологиялық ірқатар зғертеулер алымдар
хайуанаттар жүргізілгенітуралы олардыңкөптегенертегілер, нәтижелеріқиял-ғажайып нақтылыертегілер, кестелер,тұрмыс-салтқа суретер
байланысты аерқылы ретігілер, жшүйеленіп
ыншыл бееріледі.Сонымен ртегілер деп қбатар ірнеше атнтропологиялық опқа әбдіспен өлген қбайта
олатын.
Қазақ филологиясында қалпына халық кпелтірілген розасы сдүйегібойынша
еген Атбылай ерминдік хұаның ғым тжұңғыш
оқ .
Бұл жзасалған аңды да . Өйткені халық деген мұүсін ғым пәортретінің лемдік фольклортану өзінде Бесінші
бертін (19501960 тжарауда
ылдардан қбазіргі
астап), кяезде ғни Халық зерттеушілерді жұртшылықа
халықаралық тлағранақоғамы құрылғаннан Абылайсуретініңкейін қайданқолданыла алынғаныбастады . Дүние суретіңжүзі авторы фольклортануында қалыптасқан Мт.Айтпаев үсінік ебкенітуралы ойынша , халық фольклордың тқұжырымдар ара қорытындылар сөзбен айтылатын барлық еттіледі. үрі Мканаш іреді.
Сонымен Қозыбаев:қатар, Тарихқазақ зердесіхалқының еңбегіндефольклор тануында Абылайхалық оныңзаманыпрозасын жанрға , түгелімен дегенертегі деп ұғу мақаласындақалыптасып Абылайкеткен . Мысалы, қазақ ханың
фольклорына ғаажайып рналған М. бҒатырдың,
абдуллиннің оқулығында ұблықолбасшының,
ылай деп жжоғары
азылған : дәрежедегі
Қазақ меемлекет ртегілерін қмайраткерінің, азмұнына, әр каөреген луан деипломатықөмірі рекшеліктеріне ғқасырға арай қбазақ ірнеше хталқының үрге тағдыры
бөлеміз. тарихыменсабақтасСолардың екендігіішінде XVIбастылары: а) ғасырқиялғажайып халқымыздыңертегілер, ә) тарихына
хайуанаттар Ажбылай
айындағы зеаманы ртегілер, б) бтолыпенетіндігі ұрмыс салт беаяндаған.
ртегілері ежңбекте
әне Аабылай ңыздар
[6, ]. тКуралы
өріп зоертеген тырғанымыз: зеертеулертуралы ртегі бжаяндаған.
анрына Саоның ңыздар да ікшінде іріп қказақтың еткен. ГБеродоты ірақ не А.Левшинің
себепті Аббайды ұлай біылайдепстелгені скнуретегені
ітапта каелтірген: йтылмайды. САбылай
ондықтан тжәжірибесі
анрлық саралауда а-ақйылалсы
автордың жшағынанболсын,
арты абстындағы елгісіз . хОалқының
ны жмағынан
ынадан да бколсын.
өруге С-абқондай олады. өОзініңРесей
сы пеатшалығымен,
ңбегінде Қытайдың
ғалым бжогдыханымен
аңағы жаүргізген талған теапқыр,
ртегілер штеберқатынастары обынан жаағынан ңызәңгімелерді бжолсын
еке тбұсындағылардың өліп баәрінен тайды
да, боасым ған ОАлұстамды,
лдар дкосына өсе, мАінәйім
сан мҚінезді,
айғы, жЖауына
иренше қшатал,
ешен қтаһарлы уралы Сшондықтанжұрты
ығармаларды өзіне
жатқызады . М. тҒарта
абдуллин бқілетін азақ ехді.
алық Кп.Жамантайұлы розасында еАбылай ртегіден е-өңбегінде згеше Шж.Уәлихановтың
анр бар Абылай
екендігін даегенеңбегіне ңғарып, М. тӘоқталған. уезовтің пікірімен Еқ.Мырзахметовтың осыла ұораны тырып , Аобылай ны даеген ңызәңгіме
деп мақаласынатоқтағанатайды. Бұл Абылайжанрды дастаныныңжіктеудегі Сабалақғалымның бөліміненкритерийі - шығарма үзінді оқиғасының еңбегіндешындығы , өмірде . Бұл да М. АбылайӘуезовтің қазақтарыныңпікірінен XVIшыққан.
М.Әуезов 1927 жылы ғжасырда
арыққа өшмірсүрген
ыққан еккендігі
ітабында , скұлтандарының ейін 1939 кженже
ылы Л. бСуынына
обол
евпен тбарап,үшінші
ірігіп ажтадан
азған баерып ңбегінде , Әобілмәмбет дан хсанға оңғы қзосылғандығы, ерттеулерінде де Аебылайдың ртегі 1771-1ж781жылдар
анрын аралығындағы
арнайы тқарихына арастырып, коеңінен ның тіоқталған. шкі бжіздерге
анрларын қсағаздалып,
ипаттап хбаталып,
ерген еді. қнСалға
ондайақ ол жәдігерліктерден
кісі ехмес,қазына алық прозасында хеалқымыздың ртегінден кбөкірек асқа бар кеөнбесінде кенін маұрадай нықтап , соақталып, ларды абтадан ірде балағауысқан
аңыз өесиетей ртегілер, абйтылған ірде ааңызға ңыз бәергісіз ңгімелер деп әаңгіме таған. 1948 ажрқылы
ылы жжеткені
азған а-денейыдқі.
ңбегінде
М. СӘәрсен
уезов Сқахабат азақ оердасы ртегісін классификациялау Тмүркістан
әселесінде дЕеген
уропа мен еРңбегінде
есей жалпыТүркістан
ғалымдарының қталасы әжірибесіне жсөнінде үйену мкағлұматар еректігін каелтірген.
йта Сконың еліп ібшінде ылай деп жАбылай
азады: хандеген
Ендігі мақаласындатереңдеп Абылайдытексерулерде Жоңғарға,қазақ Қытайғаертегісін де сол қарсыАарне азатықкаталогына күресінастаған,б салыстырып, сол бәытыраңқы діспен зерттеп еұлдің ғынуымыз бкасын ерек.
Халық емелекеткепрозасын көп қосуыдыуақыт мақсатбойы Азиялықарнай халықтардызерттеген өзіменғалым К.В. санасуғаЧистов мәжбүр порозалық еткенжанрларды көсемтұлғажіктеп, ретіндесаралаудың көрсеткен.негізгі Н.Мұхаметханұлыпринципі - әлеуметтік Тарихи тұрмыстық зертеулерфункциясы деп еңбегіндеесептейді. АбылайОсы туралызертеунегізінде ол дегенкісі бөліміндебүкіл Абылайдыңхалық шықан
прозасын оертасы,
кіге өмбірі,
өледі: а) хэандық стетикалық дфәрежегеқалай
ункциясы каөтерілгені йқын тжуралы
анрлар е(тілсе, еретгінің сонымен
барлық қатартүрі, X-XVIXIмысал, ғасырлардағықазақөтірік хандығыменөлең, империясыныңанекдот), ә) қ-қартынмасын,эстетикадан ішіндебасқа XVIғасырдағықызмет елдің
атқаратын сжауда
анрлар, ж(олындағыаңыз, қә-қартынмастарына псана, тхолығырақ икаят, тәоқтаған.
ңгіме, Ех.Уәлиханов икаят) 7,5-б].
АбылайОсы жоңғартұрғыдан шапқыншылығыалғанда, дегенқазақ мақаласындағалымдары да өз екіелдіңхалқының қ-қартынмасыхалық мемлекетіңпрозасы арасындағы үлгілерін шапқыншылықтарзерттеуде жөніндебаянелеулі еткен.жұмыстар Біздергеатқарды. күндеріМысалы, Абылайдыңқазақ саясаты,ертегілерін әскери М.Әуезов, және дипломатиялық Ә.Марғұлан, шеберлігі, М.Ғабдуллин, әсіресе, Ә.Қоңыратбаев, қазақтар Е.Тұрсынов, жоңғарлардың С.Қасқабасев т.б. байланыстығалымдар істерарнайы қызықтызерттеді. қажетіМ.Әуезов болыпқазақ т-ұрдейді.ертегілерінің идеялық-көркемдік Л.Жүсіповаерекшеліктерін, Мәшһүртарихи Жүсіпдаму мұрасындағыжолдарын Абылайзерттеді, ханың ертегілердің бәилеу дебиет стаясатыаты арихынан маақаласында латын оАбылай рнын ааспас нықтады. оқиғасының Ертегілер баолғанытуралы тты баяндайды.
ғылыми Сеонымен ңбегінде ққатар азақ оеқиғаны ртегілерін Қжытай
ан-жақты даеректері лып ртастайдыдейді. ексереді, Нм.Мұхаметханұлы
азмұнына Абылай
қарай ханыңтақырыпқа мәмлегерлікбөледі, саясатарыкөркемдік мақаласындаАбылайерекшеліктерін ханыңанықтайды. ҚытайҚазақ Империясымен
ертегілері б(айланыстары, төрт әмсіресе,
ыңға тжактикалары
уық) сан сааясатары луан. тОуралы,
ларды скаудасы езінде тбуралы ірқатар кғеңінен алымдар тоқталған.
хайуанаттар Соныментуралы қатарертегілер, авторҚытайменқиял-ғажайып эконосикалықертегілер, саудатұрмыс-салтқа жасау
байланысты Аебылау ретігілер, хшанының
ыншыл Қеытаймен ртегілер деп мбаңызды ірнеше сталасы, опқа ТбАРАУ.
өлген АбБЫЛАЙ олатын.
Keйiнгi apы Әyeзoв i aнықтaп, iктeгeн aнpынa epминдep acaп, oлapғa СұҰЛТАН. ғымдық
м aғынa epyгe aлпынды. 1957, 1959, 1961 Ажбылай ылд apы apық pгeн eңбeктepiндe oл
aлық poзacы aнpлapын aтay iн ip oп epминдepдi oлдaнды. тӘуралы cipece, epтeгiдeн
aсқa poзaлық oльклopды aтaғaн epминдepдi iл ayдypapлық: aңыз, aңыз epтeгiлep, cшы нaқылдapы, iрбaяндық iмeлep - б oлғaндap, aнeкдoт iмeлep.
талғандардың тіарихишінен бір зтертеулер. обы Амбылай
ағынасы жағынан тнуғанына
ақтыланған. тЖолып
ұмы cшы
aқылдapын aлым opыcшa отыр.сказы д eгeн, өмiрбaяндық iмeлep oлғaндapды opыcшa есімдібыль д eп aнықтaғaн. e бұл ж aнpлap aзaқ oльклopындa eш aйдa oлғaн eп eсeптeйдi epттeyшi. Aл epминдepдiң eндi ip oбы - aңыз iмeлep, aңыз epтегілер, iмe eгiлер. Мaғынacы aғынaн aйқындaлмағaн, pi aңыз а(тағандабарша легенда) қазақ ұғымынд a oлданылaды. iздiңше, aлдыңғы oптың a, eйінгi oптың a aбылдayға oлатындapын aлып, apға eлгiлі ip aқты aғына py epек. ep iз бұл icке aмен, aшырлықпeн aраcақ, aлық poзасының apлық aнpларына aт oйып, ap aға aмыз. атауының
Мұны жбадына
іздің бБостандық,
үгінгі еғгеменді ылымымыз, қхазақ алық хпалқы,
розасын тзуғанжер, ерттеудің озтан, әрулігі бқірлігі,
ажет ынтымағы
етіп сияқты отыр.
1957
қасиеті
жылы
М.
ұғымдар
Әуезов
пен
Е.
оралады.
Ысмайловтың:
Айбынды
да
Ғылым
айдынды,
дүниесіндегі
әруақты
ертегіні
түр,
Абылай
жанр
бабамыздың
жағынан
есімі,
жіктеу
әлі
ұғымдардың
синонимі
белгілі
бір
ешкімде
жүйеге
алмас.
түсіп
Өйткені
қалыптасқан
Абылай
жоқ...
ханың
Әрине,
бұл
ғажайып
батырдың,
жіктеуді
қолбасшының,
түпкілікті
жоғары
белгілі
бір
дәрежедегі
әдебиет
мемлекет
заңы
деп
дипломатың
санамаймыз,
өмірі
қолда
бар
ғасырға
материалға
қазақ
сүйеніп
халқының
айтқан тағдырымен алғашқы оның ата тексерудің, тарихымен бақылаудың сабақтас. қорытындысы ме,әнінд ғана,
-
деп XVI
айтқан халқымыздың сөзі
әлі тарихына күнге Абылай заманы маңызын болып жоғалтқан енетіні жоқ. хақ. Фольклордың Абылай прозалық XVI
жанрлары тарихымыздың бүгінге тұлғасы. дейін Траихи ғылыми теңдестіре жіктеуге салыстыруға толық болмайды. түскен Абылайдың жоқ. тұлғасы Біршама туралы атақты
зерттелді тдарихшы еген Ае.Левшин ртегілік пАбылай розаның өзі де тжәжірибесі,
анрлық а-атқйылалсы ұрғыдан жзағынан ерттеліп бболсын,
іткен қоластындағы
жоқ. Аға хнаылңқыбуын саны,фольклористердің жағынанеңбектерінде болсын,ертегі с-аоқндайжалпы өзініңсипатталып Ресейпатшалығымен, зерттелді де, тек 70 Қытайдыңжылдары боғдыханыменғана жүргізгенертегінің тапқыр,іщкі шебержанрлары қатынастарыжағынанжеке бнолсызерттеле тұсындағылардың
бастады. бАәрінен
лайда, бұл бзасым ерттеулерде тек ұқстамды,
иял-ғажайып деосынамінәйім ртегі мен мтінезді, ұрмыс-салт жауына
ертегі қжатал,
еке қжаһарлы
анрлар Срондықтан етінде жқұрты арастырылды, өозінетарта,
ларға бшілетін
ығу суретейді.тегі мен Ажбылайдың
анрлық тұлғасы,
сипаты, қолбасшылықөзіндік талантыменерекшеліктері, саяисобраздар көрегендігі,жүйесі мен қазақхалқыныңпоэтикалық Жоңғарзерттелді. шапқыншылығымен, Сондықтан Ресей,жалпы Қытайжанрлар иермипяларыныңтеориясы мен алартуынақарсыфольклорлық күресінепроза байланыстыжанрларын қалыптасқан
жүйелеу, ксүрделі аралау тмарихи
әселелері кнезеңде
азардан ктөзге ыс тқүсті.Абылай алды. Тек 1968 қжазақ
ылы хоалқының рыс тт-ағлдаыйыр ілінде үстінде,
жарық қылышкөрген жүзіндеҚазақ тұрғандаеләдебиетінің бірлігінтарихында ұйымдастырып,ғана жүздіңхалық басынпрозасын бір қосып,
жанрлық ажнталаған
үйе жтауға ұрғыс ында тқойтарысберді.
арастыру арқылынышаны қбазақтың олды [ 8,203-210б]. кОелешегіне
нда да салды.
бүкіл Абылайдыңхалық көзітірісіндепрозасына аңызғаарналған айналып,тарау қазақЕртегілер деп Қасиетіаталып, сияқтыертегіге
жатпайтын жпауынгерлікұранға
розалық ажйналды.
анрлар Аабылай рнайы ттақырыбын араумен збертеу өлінбеді. дДеректер
егенмен, боолып лар бұл саналатын
кітапта құжатарорысбылички, архивтерінде. предания, патшаларыныңлегенды грамоталарыдеген указдары. атпен Сенатарнаулы пенсыртқытүрде істер қарастырылды. Рас,
Е. колегиясыныңКостюхин денотктуемріжалпы аталмышфольклорлық органдардыңжанрлар хандартеориясына менсұлтандарменбармайды жазысқанжәне хатары, бөлектеніп қазақалынған хандығындажанрларды болыпклассификациялау қайтқанпринциптерін де орыселшілерініңашып, жазбалары. анықтамайды. Міне,Автор осындайаталған үш документерденжанрды тұратыноқшалауда жинақтаорыс астамфольклортану құжатар ғылымының Бұлматериалдардатәжірибесіне Абылайжүгінеді де, туралы,оларды сыртқысаралау саясатарынанкритерийі мағлұматберетінетіп көптеген
шығармаға жеайтар лдің киездеседі.
лану, Әирине,
ланбау қдұжатарды әрежесін жаасаған лады. Бұл бір нжегізіненүкімет
ағынан мдекемелері
ұрыс. патша
Өйткені чиновниктері,аңыздық отарлаупроза саясатыншығармаларын ел көрсететіндіктенақиқат деп қүжатықабылдаған, пайдаланғандасебебі бітірлік,сыни
олардағы сқаралау иял бкасқа өкемдік ншұсқалармен арт сеалыстырып мес, охтыру алық қтажет. үсінігінің Ескіншіден,Ресей әулесі аррхивтерінің етінде ккөптеген өрінеді. қорлары
Ертегіге қазақ жатпайтын тарихын халық зертеушілердің прозасы қолына тимейжөнінде келетінін фольклорист
Е. сыновта еаскере рнайы омтырып,
ақала ожларды
азды [8]. ж-жанқтыБірақ зоертеп,
ның пеайдаланбай ңбегі бхізтарихи алық шпындықа
розасының алмаймыз.
барлық Бұлжардан
анрын бқасқа амтымайды Ажбылай
әне тфуралы
ольклор джейін
анрларына ббасылған айланысты эжнциклопедиялық
алпы сөздіктерде,
теориялық с-аоқндаймәселелерді Росиябіздіңқарастырмайды. отанымыздыңАталған толықмақалада тек географиялықжануарлар сипатамасы туралы дегенаңыздар мен іргелі әңгімелер сөз басылымныңболады. 18-томыАвтор түгелдейоларды қазақжіктеуде өлкесіне шығармалардың ло гикалық-мағыналық арналған.құрылымын Мұндатөмендегі(логикосемантическая сөздерді
структура) онқуға
егізгі бполады.
ринцип еҚырғыздардың тіп (ұяғни сынады. қСазақтардың)
өйтіп, ол ахрсындакең айуанаттар тжанымал
айындағы атанған
қазақ Абылайхалық қырғыздардыпрозасын бөгделердіңсебепті тырысты..әпсана-хикаяттар професорлар(этиологические Эим.Лм.,Грлегенды), А.В.Класовский аспани Петербургтеәпсана-хикаяттар жарық(космогонические көргенлегенды), энциклопедиялықтүсіндірме сөздіктеәпсана-
хикаяттар А(былайхан объяснительные хлақында егенды), бшұдан
ежірелер к(еңірек генеалогические алйтылған.
егенды), Алайда,
аңыздар т(өңкеріске предания), джейінгі
ай іәшінде ңгімелер А(былай бытовые брабамыз
ассказы) деп хбақында
өледі. кАөлемді
лайда, әр мағлұматберетіні
аталған Брокгаузжанрға Ефрананықтама энциклопедиясы.бергенде, Абылайавтор немесежалпы Абулайдұрыс - Қырғызбағыт қайсақтардыңұстағанмен, жүзінің
аңыз бен XәVI псана-хикаяттар ара ғжасырдағы
ігін хеаны,
ске жаылы(дәлірек лмаған, аойтқанда ның жүылы)
стіне Оэрынборда тиологиялық Ресейге
әпсана-хикаятқа мәңгілікмифті бодандықосып болуғажіберген. антеткен.Шынтуайттап қалайкелгенде, әр қырғыздардыңтүрлі аң
мен іқшінен ұстардың жпарып айда шбығып,
олуы, хоалық лардың қмаһарманы
інез-құлқы мен реетінде рекшеліктері қтырғыздар уралы күнге
шығармалар миф дбейінжырлайтындығы олып жөнсінде аналады. аСңыздар
ондай-ақ Аалайда,
спан 30-шәы леміндегі жқылдары ұбылыстар, ай
мен күн, Ожртажүздегі
ұлдыз бжасты
айындағы ршетінде
ығармалар да миф тқаныты атарына ожнымен
атады. қ-қМартынмас
ифке жасауғаболушы
кейбір Дегенмен,рулардың Адазғиыяшығу қозғалыстыңтегі Жоңғариятуралы кішіБуқариянышежірелер де қытайлықтардыңкіреді. жаулапДемек, алуынаертегіге байланысты
жатпайтын Апбылай роза Қтытайбоғдыханына обын тсәуелді аралап, ежкенін
іктегенде тек мқойындаған,
ана блогдыхан огикалық-мағыналық болса
мазмұнға кснязь үйенуге атынберген,болмайды. ТБүркістанда
ұдан қшайтыс
ығатын бқолған орытынды - жхазылған.
алық Апбылай розасын хантуралы
жанрларға мжағлұмат
іктегенде бір бғеретін ана әшдебиетер
артқа бжаршылық.
үгінуге Қазбақстаның олмайды, тяарихынарналған ғни ркеволюциядан ритерий беұрын тіп шықан
бірнеше басылымдар.факторды алу алдыменқажет. С. алғашқыҚасқабасов орысзертеушілеріқазақ П.С.Паластың,халық П.И.Рочкоыңпрозасының Орынбор
жанрлық Гқуберниясының ұрамын таарихы нықтауға -баұл рналған қмызметкерлердің ақаласында пбайдасы асты кпөңілін ринцип аршатын етінде шығармалар
айтылып аудармаларболыпотырған табылады.шығармаға Н.Г.Андревтыңжұрттың Қырғызсену-сенбеуін қайсақтардыңалады [9,24-29б] (62). Бұл - бір А.И.Левшиніңғана немесешарт. даласыныңСонымен сипатамасы,қатар В.В.Родловтыңбасты Солтүстіккритерийлер түркітайпаларыныңболып халықжанрдың әдебиетінің функциясы мен үлгілері. көркемдік С.Е.Маловтың, қасиеті де И.Фольктіңсаналады ғой. РосияБірақ жеріндегізерттеуші ғылыми
мақаласында смаясатардың
ұны теолықжинағы,
скермеген. ИД.Г.Георгийдің
егенмен, еРосия скерте мкемлекетін ететін мнекендеген әрсе: бұл бмарлық
ақалада Г.Н.Потанинің
автор Сібірқазақша миф бар тарихындеген арналғанпікір 1771айтады Қырғызжәне даласынапрозалық саясатжанрларға сапарындағы терминдік капитанатау НиколайРычковтыңберуге күнделіктырысады. жазбаларыАлайда, ол Н.А.Аристовтыңұсынған құрамынтерминдер әлі анықтау
ойластыруды тқәжірибесі,
ажет Ге.Спаскийдің теді. СҰлы,
ондай-ақ КеішіОрдалардың ртегілердің қі-қыазрағқытазрышінде дбеген атырлық ееңбектері ртегі мен жатады.
новеллалық X-XеVIXI ртегі бар, қс-саояғсаимдық оларды дзамуының ерттеу екрекшелігімен ерек хдалықтың еген тпұрмыс
ікірді саалтын,
лға жтағдайын, артады.
Қазақ мбәдениетін алалар өпздері
розасының еіткеншінде окқиғалардың ейбір кжуәсі
анрлық бтолған үрлер нүемесе лкендерге
де, ізі өшірілмейбалаларға да жазған, ортақ сондықтандаболып жоғарыдакеледі. аталғанОлар: қазақфольклорлық тарихыбалалар мағынасы
поэзиясының бүолып лкен ожтырғанавторлардың
анрына ежңбектерінде
ататын Аббылайға
атырлар ажрналған
ыры кжөптеген
әне беетер ртегілер, Даесек ңыз те,біздің
әңгімелер. өлкеніңАуыз алғашәдебиетінің кез тарихшыларыкелген мемлекетіңжанрларынан отарлаубалаларға екенінүлгі олардың боларлықтай, саясатынтәрбиелік асырушылармаңызы зор екеніншығармаларды ұмытпағанкөптеп жөн.Абылайкездестіреміз. туралы Бірақ тақырыптыолар зертеугебалалардың қазақтыңөзіне ағартушығана жинастырғанарналған, материалдарыныңболмаса алатынбалалардың өз
творчествосының енрекше.
әтижесінде ОпндаАбылайдың айда жбөнінде олған шаежіре уызша сөз әөйелдерінің нерінің жбөні,
елгілерін тегіжәне
сипаттай ұқатрапраының лмайды [48].
т-тДағлдаыйыр
емек, жеазылған.
ртегілердің қіұжатардышінен Шбоқаның алалардың оөрыстілінде зіне шғықан ана таомдық рналған штығармалар үрлерін жинағының
анықтау біріншіоңай төртіншітомдарынаншаруа оқуғаемес. болады.Халық үшіншіертегілерін томындауақытында ғасырдыңМ.Әуезов 60-шықиял- ғажайып жылдарыжазғанертегілері, Абылайхайуанаттар мақаласыжайындағы негізіндеертегілер Абылайғажәне арналғаншыншыл тұңғышғылыми ертегілер деп еңбек.қарастырған арвтоболатын. өзініңШыншыл атасынаертегілерді байланыстысалт көптегенертегілер, мағынасын
күлдіргі күнгеертегілер, дейінаңыз жойғанертегілер Қазақхандықтарынңыжәне күй архивтеріаңызы деп е-арқтеденжіктеді.Кейіннен қолды
Ертегілер беолып,
ңбегінде ехлдің айуанаттар бжелгілі.
айындағы Меысалы,
ртегілер мен Ақбылай иял-ғажайып туралы
ертегілерінің кқөптеген атарында тсарихи алт дееректер ртегілерін каөршілеселдердің,
тайды да, асйтқанда алт Қеытайдың,
ртегілерін Итраның, ұрмыс-
салт Теүркияның,
ртегілері, қкоймаларында,
үлдіргі теіпті ртегілер, Ата-ыҚңШ,
ңыз Беатыс ртегілер деп Ебвропа өледі [49].
Қазақ зеертеушілерін ретегілерінің ел каүтіп расына Ожларды
иналып, ғхылыми атқа ттұрғыдан үсуі, збертеужәне
аспа қжұжатарымен
үзіне сшалыстыра
ығуы
ХІХ оғтырып, асырдың пеайдалану кінші бжіздің
атысынан жбауапты астау паарызымыздеп лады одйлаймын.
есек XбVI
олады. Бұл ғрасырдағы етте Ш. Қазақстаның
Уәлиханов, Г.Н. тарихынПотанин, зертегенВ.В.Радлов, кеңесӘ.Диваевтың тарихшыларысонымен даАбылайдыңқатар атапқазақ алмады.
зияляларыныңда теуралы ңбегі бсіршама іңгенін оббъективті
айқаймыз. мОәліметер1935
лар, СМ.Д.Асфендияров
.Әуезов, С. жҚазған
асқабасов,
М. ҚазақстанҒабдуллин, Б. тарихында,Дауылбаев, Т. М.П.ВяткиншығарғанСейфуллин, О. ҚазақӘлжанов, Ж. тарихыАйманов, Б. очерктерінде Досымбеков, М. кездеседі.Ибрагимов, т.б. М. халқыныңҒабдуллин. тағдырындағыҚазақ Қазақстанхалқының тарихындағыауыз ұштастырыла
әдебиеті. кАөрсетілген.
лматы ҚСалайда
анат 1996ж. 102б
Осы аавторларды талған таарихтабұрмалады дамдар сол дкеуге езде нОегіз
рынборда, НО.Г.Аполованың,
мбыда, БК.П.Гурьевичтің,
азанда, ВА.С.Кузнецовтың,
страхань мен Т.Ж.Шойынбаевтың
Ташкентте кшітаптарытуралы
ығатын бгылай азет джеуге
урналдар бболмайды.
етіне ақвторлардың азақ ееңбектеріне ретгілерін түоқталатынболсақ немі Нж.Г.Аполованың
ариялап XVI
отырды. 30-40Өздері жжылдары
инаған Қеазақстаның ртегілерді Рқосияғақосылуы азақша не XоVI
рысша, ғкасырлар ейде бір бтасындағы ілде Қғазақстаның ана саяси
шығарды. Еретегілерді қатынасықазақ С.Е.Толобтіліне -ХXІХVIшығаратын экономикалықболса құрылыс,(сөзі В.Я.Басиніңқазақша, Росияәрпі қазақ
орысша) хоандықтары,
нда Бқ.П.Гурьевичтің ысқаша -ХмXІХVI
азмұны ғо.ОрталықАзиядағы рысшы хаалықаралық ударылады. қБ-қартынмастар,
ұлардың Бж.С.Куы
инаған Қазақ
материалдары жерлерініңөткен Росияғасырдың құрамынаалпысыншы еркіменжылдардан кіруі. Бұлардыбастап, отырып,Дала ғылыми
уалияты нгақтылық азетінде, басым Торғай тоүсіну былыстық қвиын. едомосынды, Бұлеңбектерде Ақмола Аобылай былыстық тұлғасын
ведомосында, сипатай ОРынбор огтырып азетінде, залым, Орынбор қгатал уберниялық жвәнеопасыз едомосында, билеуші,
Астрахань мгүдесін азетінде, т.б. кпүө,зде зілмей рбулар асылып атрасындағы ұрды. бҚолып
азақ каөрсетіледі.
уыз Мәысалы,
дебиетінің, Б.Я.Басин,
соның Гі.Н.Аполовтыңшінде кеітабындағыпікірге ртегілердің скүйене өптеген оүтырып,
лгілері, бәылай сіресе, дОеген:
мбы мен Поолитика рынборда Абылая
шығатын дгвуличнойнетолько азеттерінде омтношений
олырақ Цжинской
арияланады.
Қазақ империй,еретілерін Росийжинап Абылайғақұрастыруда былайшабіржақтықазақ қазақауылдарын халқыныңжиі намысынааралаған, тиетінауыз пікірлерді
әдебиеті Вү.С.Кнц лгілерін 1ж980жылы
инап, Нбовосібірде
аспа шжықан
үзіне шАмурсана
ығаруда кбітабының ірсыпыра беетерінен ңбек дсекездестіруге іңірген болады.
адам - А. ьев. БіздіңОның тарихнаманыңжинаған парадоксыматериалдары АбылайДала хантуралыуалаяты мәліметердіңгазеті мен ұ-ғалйаынр
Торғай болғандығынаобылыстық қарамастанводомосында екі бертінгетілде дейінарнайыүзбей ғылымибасыдып зертеулердіңтұрады болмауы.және орайда
Қазақ аакадемик уыз Рә.Б.СүлеймХІХ беиетінің ғүрадсың лгілері 60-шды еген жаылдары тпен 1897 Шж.Уәлиханов ылы Торғай жоазған былыстық Абылай
ведомосының елу шағынмақаладаншақты бнасқа,
өмерінде укақытқа өптеген деейін ртегілер б-ббірден асылды. зВертеудің
сильев болмауы
жинаған ө-ақкінішті
Үлгілер 1898 жжазды.
ылы Орынборда ш(ынында сөзі сқолай.
азақша, Бәірақ рпі аокадемик ысша) сжыпайылық
еке бірігіп
кітапша жбазған олып кшітабын ығады
Қазақ атамайерегілерін отыр.жинау мен Олардыңбаспа бірігіпбетіне жазғанеңбектерішағару жарықжөнінде көргенкеңестік XVIдәуірде ғасырдағы бірсыпыра Қазақстанжұмыстар тарихынанАбылайдыңжүргізілді. сыртқыЕгер саясатарықазан туралы.ревалюциясын еңбекдейін бұл жарықісіті к-өрісіменақ
жеке лдезде
амдар тғарап ана кжеткен
үргізсе, бколған.
еңестік Сдебебі,
әуірде моаңызы ған Қғытай ылыми азвторларының ерттеу емңбектерін
екемелері кеңінен
қатысады, пайдалануындамемлекет емес,еңтарапынан бастысықаржы кітаптабөлінеді. ҚазақстаныңМұнымен тарихиқатар процесіндегікеңестік Абылай дәуірде ханыңқазақ ойлытұрғысынанертегілері ашылғандығы.жөнінде қазақстандық Абылайдыңжазушы Л.В. есіміменМакеев пен байланысты профессор В.М. тарихиСидельниковтың проблеманыеңбектерін саралаудаайрықша белгіліжазушыатауға Ш-Амоатнболады. Л. Ыдырысұлы
Макеев. УКалинановтың
азахские қносқан ародные үслесі казки, кАісінің
лма -ата, 1940, 1952 , В. оСсыатас
ильдеников. еңбегінің
Казахские бнөлігі
ародные Ксөкшетау казки. оМблыстық
осква, 1952, гАазет
лма-ата 1958
Қазақ беетерінде ретегілерін жғарияланды.Автор ылыми Атбылайдың үрде тзегіне, ерттеу ел дааңқты расынан пжатриотық инап іастеріне лушылар жбасап,көптеген олса
да, ноұсқалар ны кғелтіреді. ылыми Стонымен ұрғыдан қбатар ачяндайтын Сү.М.Пресняковта лкенді Акбылайғақатысты ішілі пеікірлерін ңбектер ббілдірген. олмады. Бұл үлкен
ретте еңбекПотанин, көптегенДиваев, деректержинағанВасильев, екен.Мелиоранский, т.б. Әринебірен автордың-саран бүкілғана айтқандарымен мақалалар келісежазып болмайды,бірақпікірлер мұныңайтқан. қажетіОлар шамалы.көбінесе бастысықазақ авторерегілерін міндетжиану еткен керектігін сөз оейынобъективті тті.
Қазақ түрдехалық көрсетугеертегісінен ынталыхалықтың әр екен.кездегі Қазақтұрмыс халқыныңтіршілігі, көсемініңбейнесінқоғамдық жасауға өмірі, ой көптеген-арманы, жазушылардүние ішіндетанымы мен Ш.Құдайбердиев, көзқарасы қаламкөрініп сілтеді. тұратын. Бірақ
Сондықтанда кейбірБелинский тарихимұны жағдайларғаХалық байланыстыойдайжанының туындыларайнасы жарықдеген алйм,болатын. кейін Добролюбов пен жоғалыпГорький кеті.халық тақырыпқақазақтыңертегілерін аса перзентіжоғары М.Дулатовбағалай өзініңкеліп, Абылай ертегілер атымақаласынхалыө арнапты.өмірін, Бірақтұрмыс авторыкүйін, репресияға,мінез- салынған.әрекеттерін көрнекібілу қаламгерүшін марқұмакса І.Есенберлинғана
керекті Амбылай
атериал беейнесін кенін каөркем йтады, әедебиете ртегілерді стомдай удырушы да, аслды,
ақтаушы да рхоманы алық қазақ,
екеніне көз ожрыстілдерінде еткізеді.
Жалпы жқарияланды. азақ Реоманың ртегілерін тғалас, ылыми ктітаптың ұрғыдан жзақсы ерттеу ісі жкақтары еңестік ндашар әуірінде жғақтары ана пікірталас
қолға тудыруғаалынды. боларАлғышқы бірақкезде бұл мәселемәселе емес,газет -журналдық 60-жылдардыңмақалалар 70-жылдардың
көлемінде боасында рта Амбылай
ектепте хаақында рналған қоалам қулықтарда тиолғаудың деялық -көркемдік үжлкен
ағынан ерлікті
алып талапетушіқарауға еді.көңіл Абылайбөлінеді. Е. тақарыбыныңЫсмайылов. тарихнамалықҚазақ шолуыеретектері қазіргітуралы. кезде
(Әдебиет бжүкіл
әне тианыпотырған скуство жАуызша
уранлы № 1, 1940,) тҚарихта
азақ сеараламайынша ртегілерін тзолық ерттеу болмайды.
жайы зоаңды сыдан дбадүние.
асталды да, Гкерадот ейіннен ткарихшыларынан үрделі басетап,
ңбектер ғжалымдар
азылады. кДезеңде
егенмен, болсын,өз
қазақ замандастарыныңертегілерін к-бөілрг ендерінезерттеу сүйенген.барысында тұрғыданқателікттер де біздіңтарихшыларболмай үлкенқойған мүмкіндіктергежоқ. болып
Мұның обтыр.
асты қказақфольклорын емшілігі, пеайдалана ртегілердің аблады.Халық арлық эүпосы,
лгісін жхырлары,
алықтық деп қбисалар,
ағалау, әдебиетерінің
таптық көптегенжігі мен үлгілеріқоғамдық Абылайсырын хақындаашпай, қай тарихишындықтыертегі қай көрсетеді.таптың Солардыңидеясы көпшілігінде
екендігін таұлға нықтамай өту абйтулы олатын. дОаңқтықолбасшы
сының хналқымыздың әтижиесінде екі қморғаны,
әдениет птанасы, уралы көсемі
лениндік болыпілім сипаталады.бұрмалана Әтеңқазақтыңбастады. әдебиетіМұндай бертінгеқатаеліктерді дейінтүзете тыйымотырып, салынған халық дүниеертелгілерін болыпбағалау, келеді.Бұлзерттеу Қазақстанжайында эпосындағықазақ халықафольклористері ағымдардызерттеу
мен ажшумен
аңа беайланысты ңбекттер ежді.Ойлап
азды. Бұл қжарасақ
өнінде хаалық кадемик тМворчествосындағы
.Әуезовтің хеалықа ңбегін аағымдар! тауға Бұдан
болады. Қазақ асқанқұйтыртқылық,әдебиетінің екізікділіктарихы. І том, 1948.1960ж М. боларӘуезов Тарихтықазақ бұрмаушылықтан, халқының фактілердітерісертегілерінін түсіндіруденидеялық -көркемдік қашыперекшеліктерін, тарихи жатқандаму бүгінгі жолдарын жағдайдазерттеді, Абылайертегілердің турасында барәдебиет шындықтытарихынан айтуғаалатын мүмкіндікорнын туған анықтайды. шақтаКейіннен ол ауызшақазақ тарихтыңертегілерін маңызызерттеу сайынартаісіне түсуде.қайта халықоралады да, байланысты
Ертегілер ұғ-алйаынратты жырлар,ғылыми басқаеңбегін ауызәдебиетініңжазды. Әдебиет нұсқаларынжәне жасаған. искуство 1.2.Абылай журналы, № 2,3, сұлтаныңАлматы, 1956ж Онда жолы.ертегілерді Абылай,жан -жақты шақырыпалып қойған тексерді, а-Әтбыілмансүр.мазмұнына жылы,қарай орысдеректеріндетақырыпқа Түркістанбөліп, билеушісікөркемдік Сұлтаныңерекшеліктерін шаңырағындадүниеге анықтады.
Зерттеу нақты - келген.фольклор шықанжанрларының тұқымынантеориясына атасысәйкес атақтыбалаларға Жәңгірхан арналған (-11668208ж)халық нәсілінен.прозасын бір Жәңгірдіңсарынмен бахы,зерттеп Тәукешығу, дегеноның ұлыболады.жанрлық Жәңгір
құрамын өалгенен шу, бәолып рбір біәйбішеденшкі тқуған ұрлымының үшлкен
ығу, - Тдәуке
аму спайланады,
роцесін ткоқалдан өрсету, тхуған алық Саңқам
прозасының Уөәлінің мір ешншісіне
ындығына Тқүркістанбилігі
атысын таиеді.
нықтау мжұрагері
әне Тоүркістан ның әбмірі
алаларға Аббылай ерер Сұлтан
танымдық Әқбілмансүрдіңарғы ұндылықтары мен актасы.
Міндеттері
өркемдік еблін,
ейнелерін жаерін шып қторғауда алдау.
Зерттеу ажянбай
ұмысының қғызмет ылыми ежткен,
аңалығы:
Жұмыстың жауларына қатыгез, зерттеу қаһарлы әдістері. Диссертацияны болғандықта н жазу халық тарихисалыстырмалы арасындаәдіс Қанішербойынша Абылайжүргізіледі, атапкетекенсон ымен көрінеді. қатар С. Өкінішке
Қасқабасовтың Қанішер Қазақ Ахбылай алық тпуралы розасы[ 11] деерек ңбегінің жжоқтың
елісімен қжасы.Қанішер
үргізілді. Абылайдың
Жалпы дпүниеде
розаның бтарын, ипологиялық жжоғын,
әне бөілмейді:
зіндік сБалапан ипаттарын баасына,тұрымтай ша тоұсына тырып, зхаман алық
прозасының бжолып анрлық б-шқыт ұрамы бтолып ұңғыш рет баордай рнайы тзозған. ерттелгендіктен тоуған дақтық УәліСұлтан
фольклортану ғКөркем ылымының Утәлі әжірибесі мен Әжбілмансүрдың етістіктеріне әакесі рқа тсабан үйенуге штұбырынды,алқа ура сұлама
келеді; заманындағыжанрлар жаугершілікьетеориясының табады.өзектіөзекті өлтіргенмәселелері мен жауларсолжанрларды кездегі ғылыми бойынша классификациялаудың артында шарттары мен кегін балаларға алатын арналған қалдырмау шығармалардың ү-ріпбұтағыныңішіндегі бәрінбейнелерді қырған.аша Ұрпағыныңотырып ішіненқарастырылады. ӘбілмансүрСоның тіріқалған.
негізінде, әрі жқасынан азақ тфәрбиелеген ольклорының діегеншкі тзөленгіт аңдылықтарына жсанын әйкес ққылып,аман азақ қхалады алық жасырын
прозасы Үргенішаңыздық асырады.проза Кейін(аңыздар) арасынажәне салып,баланыертегілік ертіппроза қалың(ертегілер) деп екі қазақ
үлкен жсұртын алаға ібздеп,
өлініп Старыарқаға алданады. тартады.
Аңыздық БполашақАбылай роза хканың өбінесе бгалалық енезистік жжалының,
әне қайғы
тарихи қдасіретің,
аму мженәлімнің
елісінен озртасында ерттеледі, өоті.
ның Жіолаушылашкі жжатқан
анрлары жаолды нықталып, үойсін ларға бидіңауылына
сипаттама соғады.беріледі.Оның қазақа,ішінде мәліммынандай Әлібекұлытоптарға басқыншылығынабөліп қарсықарастырамыз.
Миф; ұлт-аХзатық
икая; кӘүресті
псана-хикая; ұАйымдастырушылардың
ңыз; бШіріболған
ежіре; бДірлігі
иалогтар адянбай еген қбызмет
алаға ебткен ерер тарихи
танымдық тұлға.құнылықтарға мол Әбілмансүрсолдүниелердің бидіңқызметін үйінеашып келіп,қаралады. баспана
Сонымен бқеруді
атар, әр өжтінеді.
анрдың беаладан рекшеліктері мен ажб-төынін әріне сбұрағанда
ірдей қоауіп ртақ оқйлап,
асиеттері айтпай
талданады. қалай Ертегілік аптасаңыз
роза сжолайболсын
оғарыда даеген йтып көөрінеді.
ткендей өоскен,
ның ат-жлұблаба анымдық кжиімі
әне балаға
көркемдік би атың ерекшеліктеріне Сабалақ көңіл болсын бөлінеді. дейді. Қорыта жөнінде айтқанда, бұл қазақ
диссертацияда өблеңінің алаларға жаолбарасыСүйінбай рналған Ақронұлы азақтың Тхезек алық тпөреге
розасының бір тжепсіне,
үйеде көрсете
зерттеліп, оотырып,
ның жбүзге
алалар еөді,
мірінде Зааманында тқарған Трөле өлі, Тқашкентке ызметі кхеледі
алық Стенің ұрмысымен Абылайды
байланысы, Әбілмансүрсонымен атанып,қоса жағыпбүкіл жүргенфольклорлық жеріндежүйеде Шайханаданалатын көреді.орны мен құлдықтан маңыздылығы құтқарып, ашылады. СабалақОсы дегензерттеу қойыпжұмысы келеді балалар мен түйесінересектер бақтырып оқырмандарына Қызметінұлттық көпкерухани жақтырып, қазынаны Кірметереңірек екенінтүсініп, айтқызбай дұрыс қойған бағалауына бабамсебін делінген. тигізсе, баланыбалаларға қамқорлығынаарналған алып,шығармалардың түйесінхалық бағуға
мұрасына бай пкайдаланады.
өркем Столкездің уындылар өн-амқздіе
ектеп, Сбабалақ алабақша, бжасқа
оғары оқу боақтаушыларға рындары
мен ұжқсамайтын
ұмыс қбылықтарымен арысында өозінебидің қулық ортбасының етінде неазарын нгізілсе, ааударады.
дамзат Ақбылайдың ауымына өқмірін ажетті Үмбетай
түрде жжырау
әрдем баейылдеп тсе, жмырлаған:
ақсатымыз коүнінде рындалып, Аебылай ңбектің Үаргеніштен қталғаны деп мбұнда
ілеміз.
Зерттеудің Снарыарқаны ысаны. Зерттеу жберің арысында Қбалың алалар ларға қаазақ рналған Кхелмеп алық жаяулай
прозасының тжапқанда
анрлық Ктүндіз үрлері, баақанда тап Жаалғызбын йтқанда, шаошымай ңыздық мпалшыға
розаның миф, қхосылмай икая, жерге
әпсана-хикаят ожтырмай
әне Каүпінді ңыз сжалып
анрларының аүстыңа лгілері,ертегілік жпастанып розаның бжасыңа
анрлық аяғың
түрлерінің жнақта
ұсқалары Жзатушы ерттеу шнақта,
ысанына даеген.
лынды.
Зеттеу өжлеңнің
ұмысының сжоңғы
ариялануы
Зерттеудің шумағынқұрылымы. Диссертациялық был айжұмыс түсінген.кіріспеден, Төлебинегізгі
мнің екі атуылдан арауынан , жқатса, тұрады.
орытындыдан және Спабалақ
айдаланылған тәағандап,
дебиеттер ұтйықтап ізімінен жатыр
НЕГІЗГІ .
1.ҚАЗАҚ еХкен.
АЛЫҚ ПРОЗАСЫНЫҢ СТондаТөле
АНЫМДЫҚ - жКолдастарына
ӨРКЕМДІК айтыпты:
ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ
Аңыздық пМынау розаның Стабалақ анымдық -көркемдік
Қазақ қфалай
ольклортану ұғйықтап ылымында да жхатыр.
алық Саоныбілесіңдер уыз дәепті.
дебиетінің Сқонда ұрамында жолаушылары
прозалық қжайдан
анрлар бар беілейік кен дбепті.Сонда
елгілі, оҚолым лар жіеткеншештей ұжстаймын,
іктелетіні ааяғым йтылып жкеткенше елді. барамын,
Мәселен, дМүниеніңтөрт
ұхтар бӘұрышын
уезов пен тЕіреп
смағамбет тЫұратын
смайылов ұолтым ларды дегені
фольклордың мынау
қара ұсйқысы.
өзбен раулыелді йтылатын беилейді рекше бір еткен үрі [2] деп даеі.й таса, КМейбір
ұхамеджан дҚеректерге
аратаев: қарағанда
проза Әсбілмансүр аласы каейінқарауыл уыз руынанәдебиетінде тек Деәулетбай ртегі, даеген ңыз бтайдың үрінде жғылқысын ана бжағады. асайды[3], -
деп Бірержазады. өткененкейінДемек, Атанбасқа жарияланғандахалықтардың қалмақпенфольклоры соғысуғасекілді, Әбілмансүрдақазақ жиналады.Оныңхалық алған фольклоры да Дәулетбайбалалар жылқысынанпрозасын ың таңдап, үлгісіне бай. мінгізіп, Сондықтан батасынқазақ беріпшығарып
фольклорының спалады.
розалық бжидің
анрлары т-тжәлрібмиесінде
еке бір бжолуға
үйе А(былайға система) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz