Абайдың барлық өлеңі
Кіріспе
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Қазақтың әлеуметтік өмірінің даму процесінде болсын, әдебиет тарихында болсын Абайдың орны ерекше екені жұртшылығымызға мәлім. Қазақ әдебиеті тарихында басқа ақындар бір төбе де, Абай бір төбе. Өйткені Абай еңбектері өзіне шейінгі, өз кезіндегі алдағы әлеуметтік ой - сананың ғана асқар шыңы болып қойған жоқ, сонымен қатар, қазақ әдебиеті тарихындағы әдеби стиль, өлең құрылысы, поэтик тіл олардың да асқар шыңы болды. Абайдан кейінгі қазақ әдебиеті Абай бастаған жаңа арна, жаңа жолға түсті. Демек, Абайды білу, Абайды тану, бүкіл қазақ әдебиетінің даму жолдарын білу, XIX ғасырдағы әлеуметтік ой - сананың барысын аңғару болып шығады. Сондықтан, жалпы Абай еңбектерін, оның бір саласы - тілін зерттеудің тарихи үлкен мәні барлығы сөзсіз. Бұл еңбекте Абай шығармаларының бір - ақ жағы, яғни, Абайдың поэзиясының жанры ғана алынып отыр. Әңгіме, негізінде, тек осы поэзия жанрының көлемінде болмақ.Ұлы ақынның шығармаларының басқа жақтары бұл еңбекте сөз болса, олар тек негізгі мәселеміз - жанрды айқындау үшін, сонымен байланысты ғана айтылмақ.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі мен өзектілігі:
Негізгі тақырып - Абай поэзиясының жанры делінді, бұлай шек қоюымыздың екі түрлі себебі бар: біріншіден, Абайдың жиырма жылдық еңбегінің көбі өлең. Қарасөздері аз.Олардың өзі де көркем қара сөз емес, - публицистика, әр түрлі өмір мәселелері туралы жазылған философиялық ғылыми трактаттар.
Екіншіден, бұл жұмыстың өзектілігі Абайды не үшін қазақтың әдебиет тілінің негізін салушы дейміз, оның себебі не, Абай қазақ әдеби тіліне не берді, не жаңалық енгізді, оның жолдары қандай? - деген мәселелердің бетін ашу болғандықтан, бұл жайттар, Абайдың алдындағы ауыз әдебиеті, тарихи әдебиет, өз тұсындағы әдебиеттерде не бар,не жоғын айқындап, солармен салыстыра зерттеуді талап етеді. Ал, Абай өлеңдерін салыстыру үшін алынған қазақтың ауыз әдебиеті, жырлары, тарихи әдебиет - бәрі де өлең.
Бітіру жұмысының өзектілігі де осында.
Диплом жұмысының мақсаты: Бұл диплом жұмысының мақсаты:Ұлы ақын Абай өлеңдерінің құрылысын зерттеп,қазақ әдебиетіне енгізген жаңалықтарының бетін ашe,қысқасы дана ақынның ұлы еңбектерінің әр жағынан тану,өз кезіндегі әлеуметтік жағдай әдебиет,мәдениет даму сатыларын ескерте отырып,ғылыми баға беруге күш салады.Сонымен қатар, бұл еңбекте Абай поэзиясының тілі оған шейінгі әдебиет нұсқаларының тілімен салыстыра зерттелініп жасалды.
Диплом жұмысының теориялық және методологиялық негізі ретінде Абайтану саласында еңбек еткен ғалымдар: А.Байтұрсынұлы, М.Әуезов, С.Мұқанов, Қ.Жұбанов, Қ.Мұхамедханұлы, З.Ахметов, Т.Кәкішев, Ш.Елеукенов, М.Мырзахметұлы, Р.Сыздықова, С.Қирабаев, Қ.Мәдібаева және т.б. ғалымдардың пікірлері бізге бағыт-бағдар сілтеді.
Бітіру жұмысының зерттеу әдісі. Ұлы ақын Абай Құнанбаев шығармаларын салыстыру, жинақтау, талдау, аудару, жүйелеу және оны түсіндіру түрінде зерттеу негізгі нысана етілді.
Бітіру жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.АБАЙ МҰРАСЫНЫҢ ПОЭТИКАСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1Абай поэзиясының жанрлық сипаты
Абайға дейін қазақтың бай ауыз әдебиеті, тілі өріс ала Абай-қазақ поэзиясының сөзсіз бір биік асқар белі.Қазақ поэзиясына тұйықтан жарып шын мәнді поэзияның тұңғыш есігін ашты.Әдебиет тарихымызда поэзияның айқын жолдарын салды.Ол жол қазіргі әдебиетімізде де сайрап жатыр.Пушкинге дейін орыс поэзиясы халық әдебиетінің сарынынан етек алып шыға алмаса, Пушкин орыстың үлгілі поэзиясының кілтін бұрады.Тетігін тауып кілт бұралғасын,поэзия еркін құлашын жайды. Абай Пушкинмен замандас болмағанмен, Пушкиннің әдебиет мәні Абай заманына сәйкес. Іргесі берік, феодал қоғамына сауда капиталының шеті көріне бастаған дәуірдегі жағдай Пушкин заманында Ресейде кез келсе,қазақ жағдайында айырмасымен Абайға кез келді. Сондықтан Абайдың Пушкинмен пікірі қосылып,олардан көп оқып, көбірек ала білген.Өзіне тұспа-тұс жақын келген Некрасов,Салтыковтерден алмаған. Неге десеңіз, Некрасовтар капитализм өсіп, белең алған кезеңдегі бұқарашыл ағын еді.Абай бұдан алыс еді. Қазақ поэзиясына Абай Пушкиндей төңкеріс жасады ма?Жасай алды. Абай да өзіне-алмай тұйыққа тіреліп тұрса,Абай ол тұйықты жазды.Өзінің поэзиясына жаңадан өріс іздеді.Ол қамала беретін тұйықтан құлашын жайып,қанаты талмайтын жазыққа құлаш ұрды.Ол шыңнан аспанға өрмелеген жоқ,жазықтан шыңға өрмеледі.Жазықтан поэзияға сара-жол салып аспандады.Сондықтан Абай қазақтың нағыз көркем поэзиясының басы десек дұрыс болар еді.
Енді Абай поэзиясының ерекшеліктеріне тоқтайық.Абай өлеңдеріне,өзіне дейін болған қазақтың ауыз әдебиеті түгелдей кіреді.Ауыз әдебиетте бар 11 буынды қара өлең,жыр,тақпақ,терме,толғау,мысалд ау,арнау,даттау,ақыл-нақыл,үгіт,жоқ тау,жұмбақ,мақалдау түріндегі өлеңдердің бәрі бар.Бұл жағынан қарағанда Абай қазақтың нағыз әдебиетінің жуан ортасында қайырылады. Қазақтың бұрынғы поэзиясының ұзын арқауы осы 11 буынды өлең болып отырса, Абай поэзиясының да ұзын арқауы-осы 11 буынды өлең.
Абайдың ең тәуір деген өлеңдері де,поэмалары да осы өлшеумен жазылғаны көрінеді.Абайдағы өлеңнің екінші өлшеуі-жыр,тақпақ,терме,соның бір мықты қазығы сияқты.Қазақтың әнге келтіріп айтатын өлеңінің көбі-11 буынды өлең.Осы 11 буынды өлеңнің өлшеуін Абай өте көп қолданған,оның өлеңдерінің негізі,осы қара өлең.Абайда 16 өлеңнің мөлшері болса,бірінші орынды 11 буынды алады.Абайдың барлық өлеңі-210.Соның 84 өлеңі 11 буынмен жазылған.Оның үстіне бұл өлеңнің ұйқасуын 4 жолмен қайырып тоқтатпайды.Бір келкі ұйқаспен созып,30-32 қатарға дейін апарады.Мысалы:Қалың елім қазағым,қайран жұртым,Ұстарасыз аузына түсті мұртың - деген үйлес пен қатарын жазбай отырып:Пыш-пыш демей қала ма?Ол да астыртын!-деп 30-жолымен бір-ақ аяқтайды.Бұған Абайдың өлеңге еркін,сөзге қысылмай,айтайын деген ойын бір-ақ кестелі ұйқасымен іркілмей айтып бере алатындығын көрсетеді.Қан сонарда бүркітші шығады аңға дегенөлеңі елу жолдан,Қартайдық, қайғы ойладық,ұйқы сергекдеген өлеңі бір түрлі сергек үйлес пен қырық төртінші жолдан өлеңдері. Бұл өлеңдерде Абайға дейін халық әдебиетінен,билер сөзінен,шешендер сөзінен толғау,арнау,жоқтау сияқтылар жырлар да үлкен орын алған.Абай бұл өлшеуді де поэзиясында көп қолданған.Абай өлеңдерін үгіт өлеңдері мен нағыз лирикаға айырып екіге бөлсек,үгіт жырлары осы жыр,тақпақ түрінде айтылады.
Ғылым таппай мақтанба!
Орын таппай баптанба!
Құмарланып шаттанба,
Ойнап,босқа күлуге
Бес нәрседен қашық бол!
Бес нәрсеге асық бол
Тілен,өмірің алдыңда
Оған қайғы жесеңіз.
Бұл терменің үгіт түріндегісі.
Мұнда жырдың сыртқы дәлдігін,тармақтарының бірдей қатар келіп отыруын,ұйқасымдардың бір қалыптасуын ескермейді,айтатын ойын көпке жеткізу мақсатын алға тұтады. Сабырсыз,арсыз,еріншек деген тақпақ үлгісімен жазылған.Ол-даттау жыры.Сол кездегі ақынның өзіне жақпаған,өмірде оғаш көрінген жаман қылықтарды әшкерелеп даттап отыр.Әбдірахман өлгенде жазған жоқтау жырларының бұрынғы ауыз әдебиетінде бар жырдан айырмасы жоқ.
Арғыатасы қажы еді,
Бейістен тартқан шербеті.
Жарықтықтың өнері
Айтуға тілді тербетті.
Балалық ақыл жасынан,
Қозғапты,тыныштық бермепті.
Тағы осы ретте қайталап келе береді.Жыр өлеңдері,әдетте 7-буыннан аспайды.Жыр түрімен жазылған өлең 36(Жаз Антпен тарқайды,дегенөлең бұған кірмейді)Енді Абайдың Жаздеген өлеңі туралы бір-екі сөз.Абайға дейінгі халық әдебиетінде де,Абайдың жыр үлгісімен жазылған өлеңдерінде де Жаздайшебер жазылғаны жоқ.Бұл өлеңде Абай сөзді ойнатып,ырғаққа билетіп,дауыс толқындары да бірыңғай шығып,ұйқастарында ешбір олқылық білінбейді,жорға аттың жүрісіндей ырғалып,тайпалады да отырады.
Мына: Жазды күні шілде болғанда,
Көк орай шалғын бәйшешек.
Ұзарып өсіп толғанда
Күркіреп жатқан өзенге,
Көшіп ауыл қонғанда:
Шұрқырап жатқан жылқының
Ат,айғырлар,биелер,
Бүйірі шығып ыңқылдап.-деген өлеңді бастап оқып жібергенінде,өзіңді еріксіз ерітіп,еліктіріп үйіріп ала жөнеледі.Жүрісті жорғаға мініп алғанда,қамшы салғызып,тізгінін қаққызбайды,желіп жөнеледі.Тізгінді тежеп жүрісіне сүйсініп,жаның жай тапқандай болады.Баратын жеріңе жетпей жорғаның басын тартпайсың ғой.Сол сияқты Теп-тегіс айналасы жұмыр келгенбұл өлеңді сондай қызығып,сүйсініп оқисың.Өлеңнің ұйқастары 2-3-4 жолдан бір аспайды не кемімейді.Абай өлеңдерінің ішіндегі көтеріңкі,серпімді рухпен жазылған шаттық жағдайды жалғыз ғана өлеңнің мағынасынан ғана емес,ырғақ,дауыс толқыны,ұйқасымның өзінен көрініп отыратын өлең.Сондықтан Жаздыөз алдына бір түр етіп алдық!Бұл өлеңдегі сөздің көпшілігі-қимылды,істі көрсеткен етістік.Оның үстіне түс, бояу мен дыбысты да бірдей келтіргендіктен,салқын қанды баяу өлеңдей емес,желпіндіріп отыратын жанды (динамичный)өлең.Онан соң қайталап келген сөздер (2 рет қайталаған сөздер)орнымен қайталаған.Мысалы: Ақ білек,ақ көйлек, көк орай,көк құсы, Жас бала,жасы үлкен, күн,күнніңдеген сияқты.Бұл қайталауда өлең ешбір әлсіремейді. 6 рет қайталап айтылған көмекші етіс деп кей жерінде орынсыз қайталанғаны байқалады.Бай байғұсым десіндеп,басынан мүдірмей оқып келе жатқанында,осы араларына сәл кідіріп қаласың! Барлық қайталаған 29 сөзді шығарып тастағанда,155 сөз-тыңнан қолданылған сөздер.Мұнда демеу,жалғаулық,септеу,жалғау,үстеу лер сөз есебінде алынған жоқ. Сөзді түйіп айтқанда, Жазөлеңі Абайдың бұрын соңды қазақ поэзиясында ерекше шеберлікпен жазылған өлеңі дейміз.Енді тоқталатын өлеңдеріміздің көбі-Абайдың өзіне дейінгі ауыз әдебиетте болмаған поэзияға кіргізген жаңа өлшеулеріӨлеңдер шумағы,өлшеуі,ырғақ,бунақтары жағынан қара өлең мөлшерінен айырылады Әсетке деген өлеңі әлгі 8 буынды Жаз өлеңіне қарама-қарсы жазылған. Жазөлеңінің ырғағы өзіңді ілгері алып қашып жорғалап отырса,бұл өлең шабан аттай жортақтайды.Шалқалап кейін серпіп жатыр.Әдетті қазақ сөзінде екпін сөздің ақырғы буынында келсе,бұл өлеңде ақырғы буынға таяу буында.
Ақыл жоқ,қайғы жоқ онда,
Есі жоқ,теріс пе оң ба?
Тіленіп,телміріп ізденер,
Тиын ба яки бір сом ба?
Кісімсіп,белгіл
Біреуге сондай-ақ күлгіш.
Бұлықсып,бұлданып босқа,
Өзімшіл,оңбаған шерміш.
Бұл екі шумақты өлең.
Екпін үлгісі:үйлескен а, а, а жолдарының бәрі де екпін біркелкі.Аяқталған соңғы буын екпінсіз.Өлеңді мұндай тартыншақ ырғақпен келтіріп жазу Абайға дейінгі әдебиетте болмаған.Бұл ырғақтың өзі белгілі бір мағына береді.Ол мағына өлеңнің өзінде айтылып тұрған негізгі пікірге сәйкес.Сондықтан буын ырғақтары,дыбыс күйлері өлеңнің сыртқы құрылыстары Абай поэзиясында мағынамен қалыптасып ұштасып жатады.
Абайдағы бесінші өлеңнің өлшеуі:
Жүрегі айна көңлі ояу,
Сөз тыңдамас ол баяу.
Өз өнері түр таяу,
Ұқпасын ба сөзді
Әр жол 8 буыннан.Екпін ақырғы буында.Өлеңнің ырғағы не көтеріңкі,не басыңқы емес.Баяу бір қалыпта келе жатып 4-жолда тоқтап тынады.Ырғақтың жүрісі шапшаң болмаса да,ақырын жүрістің өзінен қанаты талып шкаршағандай 4-жолда кілт тоқтап тұра қалады.Бұл енді-Абайдың ызалы ойға бет алған дәуірінің басы.Өлеңнің мағынасымен бірге ырғақ,рухы да бәсеңдеп,идеясындағы ұлы сарынның жолына түседі.Бұл өлеңнің түрі Абайдан кейін әдебиет дәуірінде де осы күнгі әдебиетімізде өте аз қолданған.Әлі өрістеп орын алған жоқ.Алтыншы өлеңнің өлшеуі-Сегіз аяқ:
Алыстан сермеп,
Жүректен тербеп.
Шымырлап бойға жалынған.
Қиуадан шауып,
Қисынын тауып,
Тағыны жетіп қайырған.
Толғауы тоқсан қызыл тіл
Сөйлеймін десең өзің біл.
Қайғылы сарын күйі жүректен қалғып шығып,қалғып сорғалап аспанда өрлеп барып,қайта жайылып бәсеңдейді.Тұла бойды шымырлатып балқытады.Күйдің пернесі қайталап тартылғандай дауыс толқыны бір көтеріліп өрлеп өрістей,тағы басылып тынғандай болады.Бірақ жаңғырық күйі тыньбастан іле шала іркілген түйдек толқыны бір шапшып жарға ұрылғандай шаңқ етіп,беті қайтады,жаралы болған жан тәрізді өзін мойынсұндырып,әлсіреп,әлі бітіп барып тоқтайды!Өлеңнің ырғағы,дыбыс толқындары (әні өз алдына және бар) Сегіз аяқтыңосы сарын күйін күшейте түседі:тағы ырғақ пен мазмұнның ән күйіне бірлігі келіп шығады. Өлеңнің бунақ,буындары ешбір ауыспайды.11 буынды қара өлеңде Абай өлеңдерінің бунақ,буындары бір шумақтың ішінде әлде неше рет ауысып отырса,мына ұйқас,буын,ырғақ дәлдігінқатты ұстайды.
Жетінші өлеңнің өлшеуі: Қор болды жаным.Енді бұл өлең бүтіндей құлап түскен.Еш бір көтеріліп серпіле алмайды.Шаршап,талығып,аяғы нәзік әлсіреген үнді дыбыс пен тоқтайды да,сәл серпіліп,сілкініп бойын жазбақ болып,өзін қалыптағы ырғақта тербетеді.Бірақ ауыр салмақ зілді көтеріп,өзін-өзі жеңіл билей алмайды.Дауыс толқыны ырғақта дірілдеп, тәлтіректеп тоқтайды.
Қор болды жаным,
Сенсіз де менің күнім.
Бек бітті халым.
Тағдырдан келген зұлым.
Тағдыр жетсе Алла,
Не көрмейді пенде.
Бұл өлеңде буын,бунақ,өлшеулер артық не кем болмайды да,дәл келіп отырады.Екпін сөз аяғында келіп тұрса да,басыңқы болып,төмен түсіп кеткендіктен,екпін күші н,мдыбыстарының ықпалдымен әлсіреп жойылып кетіп отыр.Сондықтан тиянақты болып тұрған екпін сарын күйге балқып тірек таба алмайды.Бұл өлеңнің түрі Абайдан кейінгі ақындарда да кездеседі.Бірақ буынға буын,ырғаққа ырғақ дәл келерліктей емес.Ұзын ырғақ үлгісі ғана.
Сегізінші өлеңнің өлшеуі.
Меніне етесің?
Сен мені не етесің?
Мені тастап,өнер бастап,
Жайына және алдап,арбап
Өз бетіңмен сен кетесің
Неге әуре етесің?
Қосылыспай,басылыспай;
Бойыңажәне жаттан,бай тап
Өмір бойы қор етесің!
Абай өлеңдерінің ішіндегі техникасы күшті өлеңнің бірі.Өлеңнің кестесін,мәнерін бұзбастан шығаруға ақын өте көңіл бөлген.Әрбір шумақ,әрбір ырғақ,буындарын бытыстырмай,заңды етіп алып отрыған.Мұнда әлгі жаншылып,қайғыға гүл болған көңіл күйі қайта серпіліп,өмір қиясына құлаш ұрады.Бірақ өмірдің соқпағы бой бермейді.Өмір соқпағымен алысады.Аласұрады.Өлең ырғағы,буын,бунақ өлшеулері, тақталары да біркелкі келмей,әр мөлшерде келуінің өзі - өлеңнің өмір соқпағынан серпіліп шыққан сарын күйді көрсетеді.Ұйқасып келген тармақтардың буын саны бірдей емес.
Тоғызыншы өлеңнің өлшеуі: Татьяна,Онегинжырлары.Бұл орыс әдебиетінде Пушкин заманынан бері қалыптанған түрі.Абайға дейінгі әдебиетімізде болмаса,Абайдан кейінгі әрбір ақындардың өлеңдерінде бар.
Таң ғажайып бұл қалай қат. - а
Мағынасы алыс,өзі жаз. - в
Сөзі орамды әр түрі жат. - а
Және әдепті және рас - в
Осы айғыс - ұйғыс үйле өлшеуімен жазған өлеңі - 50. Қара өлең түрімен жазғаны 84 - едіғой.Онан кейінгі 2 - орынды осы алады.Үшінші орында жыр,тақпақ өлеңдері - 36.Бұл өлеңнің екпіні ылғи нық келіп отырады.Ырғақтары дауыс толқыны,әуені көтеріңкі де,түсіңкі де емес,түзу қалыпта таразының тең басқан екі жағындай ырғалып шайқалады да тұрады.
Оныншы өлеңнің өлшеуі: Бар секілді.Бұл өлеңі ойдағы арманды ашық үгіт түрінде білдірген.Төңіректі атпен шоқытып жүріп болып,бір түсейін деген сарынды көз алдыңа елестетеді.Өлеңнің ырғағы да,ұйқастың қатарласып келуі де аттың жорғасындай емес,жортағысындай болып отырады.
Бай сейілді,
Бір бейілді,
Елде жақсы қалмады,
Елдегі еркек,
Босқа селтек;
Қағып елін қармады
Немесе
Бойы былғаң,
Сөзі жылмаң,
Кімді көрсем,мен сонан,
Бетті бастым,
Қатты састым
Тұра қаштым жалма - жан. Әуелгі шумақ 5 буыннан 7 буынмен қайырылады.2-шумақ 4 буынмен ұйқасып 7 буынмен қайырылады.Абай мұндай өлеңнің мөлшері мен жан күйіктерін,ішкі қасірет қайғыны ашшы тіл мен еш уақытта жазбаған.Себебі өлеңнің тыныштықты бұзатын ырғағы,ызалы жүректің нәзік тербеліп қана ақырын күйін шертетін өлшеулеріне жақындайды және ақынның жанын жай таптырмайды.Соның үшін өлеңнің сыртқы құрылысын,жүректің күйін шертуге,ішкі пікірді түйіп,сыртқа шығарып айтуға сәйкестей білген.Осы күнгі әдебиетімізде бұл үлкен орын алған.Бұ да Абай жасаған түр.Онан кейін:
Ем таба алмай,
От жалындай
Толды қайғы кеудеге.
Сырласа алмай,
Сөз аша алмай
Бендеғе! - деген өлеңінің өлшеуі де ос оныншы түрге кіреді.Тек айырмасы 6 - жол3 - жолмен бірдей 7 буын болып келмейді.Он бірінші өлеңінің өлшеуі: Ақылбайға
Ата-анаға көз қуаныш,
Алдына алған еркесі.
Көкірегінде көп жұбаныш,
Гүлденіп ол өлкесі.
Еркелік жетті
Ер жетті
Не бітті?
Оқытарсын молдаға оны.
Үйретерсің әр нені.
Медеу етіп ойы соны
Жаны тыныштық көрмейді.
Жасында күтті
Дәме етті
Босқа өтті!.
Құрысқан бой шаршап жалыққандықтан жазыла алмайды.Екпін де,ырғақ та ілгері өрге қарай өрістеп көтерілмейді.Иықтан кері тартып,етекті шегелеген ауыр зіл бар.Ол ағынды шаршатқан,талыққан бойдан,күйінген,назаланған ойдан қанша көтеріліп,жазылып күй шертуіне болмайды.Ақырында өзін - өзі еріксіз айналмаға отырып,басы айналғандай,жүрегін басып,шекесін ұстап,не бітті деген әлсіреп шыққан үнді есітеді. Өлеңнің кестесі бірыңғай заңдылықты бұзбайды.Абайдың бұл өлеңінің түрі - өзінде осы жазылған бір-ақ өлең.
Кейінгі поэзиямызда да орын алмаған.
Он төртінші өлеңінің өлшеуі: Ақыр заман жастары.Бұл өлең-айқыш-ұйқыш өлеңінің 7 буынмен жазылған үлгісі.
Заман ақыр жастары,
Қосылмас ешбір бастары.
Біріне бір қастыққа
Қойнына тыққан тастары.
Бұл өлеңнің өлшеуімен 15 өлең жазылған.Өлеңнің ырғақ күйі ширақ,балқып,ерітіп еңсе түсіп кетпейді.Жастардың салқын қанды жайда отырып,ащы тіл,улы сөзбен шенейді.Кейін қазақ әдебиетінің әр кезіндегі ақындардың өлеңдерінде көп қолданылған.
Он үшінші өлеңінің өлшеуі: Қызарып,сұрланып немесе Көзімнің қарасы.Көзімнің қарасы,
Көңілімнің санасы.
Кетпейді ішімде
Ғашықтық жарасы.
Бұл 11 буын қара өлең үлгісіндегі әлгі Заман ақыр жастарынанда қысқа 4 жолы 6 буыннан құралған.
Қызарып,сұрланып, дүрсілдеп жүрегі.
Өзгеден ұрланып,өзді - өзі керегі.
Әр тақтадағы бңуын ырғағы ақырғы буынға түспеген дауыс толқыны,екпін де жол ортасында,орта буындарда.Сондықтан ырғағы бірыңғай құлашын жайып серпіп отырады.Не кібіртіктеп тұрып та қалмайды.Тербеліп,шайқалып,көңілдің шақ қана ермегі пайда болады.Бірақ өлең Абайдың өзі айтқандай айналасы теп - тегіс жұмыр келген,6 буындымен жазып отырса да көп пікірді сыйғызып айтады.Бұл өлеңнің түрі кейінгі әдебиетте бар.Бірақ көп емес.
Он төртінші өлеңнің өлшеуі: Қатыны мен Машақпай, Сегіз аяқ, Сен мені етесіңдеген өлеңдерінен,кейінгі құрылысы өте қиын келген өлеңнің бірі.Бұл түрмен Абай бір-ақ өлең жазып кеткен.Кейін онысын заңдандырып,өзі еліктеп күшейтіп әкетпеген.
Сырмақ қып астына, байының тоқымын.
Отының басына,төрінін қоқымын.
Бүксітіп,бықсытып,қорсытып келтірді.
Осының бәрімен
Көңілде міні жоқ.
Жүзінің нәрі мен,
Бойының міні жоқ.
Бөкшиіп,сексиіп,түксиіп,өлтірді.
Әртүрлі ырғақ,әртүрлі ұйқасым.Әртүрлі дауыс толқындарымен келіп бір шумақ өлең 16 жолдан құралған.Өлеңнің күйі үй шаруасы,үй ішіндегі күнделік тұрмыстың сарынын елестетеді.Үй тұрмысында да адам бір отырмайды,кейде келіп назаланады.Кейде қуанады,күледі.Кейде жай отырып,бұрқан - тарқан болып ашуланған әйелдің сүйкімсіз мінездері оғаш,өрескел көрінеді.Осы қалып,осы жағдай адам көңіліне күй салады.Ақын осы жағдайға лайық өлеңнің ырғағын,ұйқасу,үндестіктеріне сәйкес етіп,сонымен өзінше мазмұнды тереңдетіп беруге тырысқан.Бірақ қоғамдық маңызы бар терең мәнді өлең емес.
Он бесінші өлеңінің өлшеуі: Сұрғылт тұман дым бүркіп.Бұл өлеңде Ақылбайға, Қор болды жаным деген өлеңдердің ырғағымен жазылған.Ақыннның өзіндік қайғылы ойы асқынып,оны сыртқа орғытып,жанамалы көзбен айтып отыр.Пікір терең.Заманның,өмірдің қайғысы бұл өлеңде де аңқып тұр.Ырғақ та соған лайықталып жасалған.
Жабырқау тартқан жүректің күйігі.
Сұрғылт тұман дым бүркіп,
Барқыт бешпент сулайды.
Жеңіменен көз сүртіп,
Сұрланып жігіт жылайды.
Әйелмісің,жылама!
Өлең айт,
Үйге қайт!Көзден қанды жасты төгіп аласұрып,ауыр қайғының күйіне ере бермей бір мезгіл шыдамдық қылып,Құдайына сыйынады.Өзімен - өзі ғана өлең айтуды ермек қылатын сияқты.Өлеңнің алғашқы 4 жолына ырғақ,дауыс толқыны да бірде баяу,бірде көтеріліп қалқиды.5 - 6 жолдарда көтеріңкі ырғақ сөз толқыны бәсеңдейді.Талықсыған,жайылып кеткен күйді көрсетеді.Соңғы жолдары мүлде төмен құлдырап түсіп,әлсіреп тек орнында тұрып қалады.Әлі бітіп тек бір орында ғана тыпырлай беретін сияқты.Абай өлеңдерінің мұндай ырғағы көбі көтеріңкі болмай,түсіңкі,тозып,азып,күні бітуге таянған феодалдық заманның өлуге бет алғандағы қайғылы сарынды көрсетеді.Бұл тек өлеңнің мағынасында ғана емес,сыртқы ырғақ,дауыс толқындарының өзінде ғана. Сондықтан Абай байлар табының дәуірлеген жыршысы едідеген лағушылардікі сөз емес екендігін дәлелдемей - ақ қояйық.
Енді ақырғы 16 - өлеңнің өлшеуі: Антпен тарқайды.Бұл өлеңі жыр үлгісімен басылса да,36 жол,бір-ақ шумақ айқыс - ұйқыс ұйқаспен келіп отырады.Бірінші жолдың ұйқасы тарқайдыменбасталып,18 жол бір үйлесіп, шайпайдыданаяқталады.Екінші жол кеңескедеп басталып,18 жол Он беске-мен аяқтайды.Не бір ырғақ,не бір екпін орын ауыспайды.Немесе ұйқастар қайталамайды.
Бәрі - тың,жаңа сөз.Өлең басынан аяғына дейін 7 буыннан келеді.аяғын шапшаң тымпыңдап басып,тынбай жүріп отыратын жүрдек тайдың жорғасындай.Қатты көсіліп кетпейді.Не аяқ тұсалып тұрып қалмады.Ақын үнемі қара жамылып,қайғыра бермейді.Кейде серпілін,сілкініп тастап,бойын көтеріп,төңірегіндегі шындықты көріп,соны не сөзбен,не іспен қамтиды.Кемістігіне күйінін,тәуіріне сүйсініп мақтайды.Міне,бұл өлең сондай мүнеттік серпілісте ғана жазылған. Абайдың барлық 16 өлең түріне қысқаша пікірді қорыта келгенде,Абай өлеңдеріндегі өлшеуі көбі әлі әдебиетімізде қолданбағандығын,тіпті өзі де кейбір түрлерді жетілтпей кеткендігін көреміз.16 өлең түрінің бастапқы екеуінен басқасы - Абайдың кіргізген жаңалықтары.Абай өлеңдерінің ең қиын,ең оңай мөлшер,өлшеулері де қазақтың бұрынғы халық әдебиетінде бар үлгі мен шығыс,орыс әдебиетінен алғаны.Абай поэзиясында парсы,араб өлеңдерінің өлшеу ырғақтары,ұйқасым құрылыстарында үлкен орын алып отырады.Мысалы, Рубаи үлгісімен жазылған мына өлең:
Иузи-раушан,көзі-гаухар
Лағилдек беті үші әхмәр,
Тамаги қардан әм биіхтар,
Қашың құдірәт қоли шигә!
Өзән гузәлләра рахбар,
Сәңе ғйшық болып кәмтар,
Сүлейман,Ямшид,Искандәр,
Ала алмас барша мүлкигә.Шағатай,Иран ақындарына еліктеп жазған.Әуелі үш жол 7 немесе 8 буыннан бірдей үйлеседі де,4 - жолда қайырылады.Сонан екінші шумақтың 4 - жолы мен 1 - шумақтың 4 - жолы ұйқасады.Бұл өлеңнің ерекшелігі буын екпіндері әнге,күйге келіп айтылуына қарай. Ырғақ екпінін өлеңнің күйі,сарыны билейді.Соның үшін мұнда,қазақтың өзінікіндей,буын аяқта келе бермейді.Бұл Ғаруз өлшеуіндегі өлең дауысты созып,ырғағы кеңінен жайылып отырады. Жүрегі айна,көңілі ояудеген өлеңнің үлгісі де осы Рубаи!Бірақ оның буын,ырғақтары,дауыс толқындары парсы,шағатай әсерін жойып жіберген.Буын екпіндері түгел сөз аяғында! Әліпбиөлеңі11 буынды болғанымен,негізгі парсы,шағатай ақындарына толық еліктеген.Өлеңнің ырғақтары,екпіні сөздің аяғында бірыңғай келіп отырмайды,толқып,біресе жол ортасында,біресе жол басында келеді.Оның себебі әлгіде мәт үвәзіні ғаруз өлшеуіне жақындатып жазғандықтан. Онан кейін көп өлеңдерінде арап,парсы өлеңінің мәт уәзінге лайық әдетті үйлестің тынуы келіп те отырады.Бұл жоғарғы өлеңдегідей өз алдына толық еліктенген өлеңдер емес,қазақтың өзінің өлеңі етіп жазғанында көрінеді.
Сенсің-жан ләззәті,
Сенсің-тән шәрбәті,
Артықша жаратқан
Алланың рахматы.
Көрік-тәңірі дәулеті,
Қылса ұнар құрметі.
Сұлуды сүймектік
Пайғамбар сүндеті.
Міне,мұнда өлең аяғы ті,ты - мен ұйқасып тынып тұрса да,әуелде Абай тій,тыйұйқасына бейімделген.Сондықтан кейде бұл өлең,өзінің әніне салып айтқанда,тій,тый - мен жырланып кетеді. Толғауы тоқсан қызыл тілдеген толғауболып әнде айтылуы,ол да сол Шығыс әдебиетіндегі өлеңнің сарын күйіне еліктелгендіктен туған.Абай поэзиясында парсы,арап,шағатай тілдерінің әсері бар екендігіне тоқталмай - ақ қояйық.Бұл арада ескерте кететініміз:Абай өлеңдері түр,өлшеу жағынан шығыс әдебиетінен зор үлгі алғандығын көреміз! Сондықтан Абай поэзиясының түр өрнектері,ырғақ сарын күйлері қазақтың ауыз әдебиетіне негізделіп жатумен қабат арап,парсы,шағатай,орыс әдебиеттерімен де араласып жатыр.Солардан үйренгендігі,солардан өлең түрлерін(әсіресе орыстан)қазақ жағдайында өзінше жасай білгендігін көріп отырмыз.
Абайдың алдындағы қазақ әдебиетінің үлгісі - батырлардың жырлары,билердің,шешендердің сөздері, жыраулардың толғауы,ақындардың айтысы,араб - парсының ескі қисса,ертегілері ел әдебиетінің түрлері еді.Абайдан бұрынғы заман әдебиеті - сол ескі жұртшылықтың заман бетінен торыққандығынан туған әдебиет еді.Абай - негізінде,осы жұртшылықпен қайнасып,осы әдебиетпен аяқтасып жатқан ақын.Бірақ Абайдың басына біткен қайшылық Абайды ескі заманға күйіндіре отырып,жаңаның бағытына жырлаттырады.Өміріне қарағанда Абай өлеңге бала жастан - ақ ауызданыпты.Өлеңді шу дегенде арабшадан бастайды:араб,парсы,шағатай ақындарына сыйынып кіріседі: Фзули,Шамси,Сейхали,Науаи,Сағди,Фир доуси,Қожа Хафиз - бұhәммәсиМедет бер я шағири фәрият.
Бұл - Абайдың 1858 - 1859 жылдардын бірінде жазған өлеңі.Абайдың бұл кездегі өлеңі тіпті аз.Болған бірлі - жарым өлеңінің ішінде арабтың,парсының шұбар тілімен бүлдіре жазған өлеңі де бар:
Иузи - раушан, көзі - гаухар,
Лағилдек бет үші ахмар,
Тамағы қардан әм бихтәр
Қашың құдірет,қоли шәғә - деген өлеңі және алиф-бидің ғарінмен қызға жазған өлеңі Абайдың алғашқы тілін көрсетеді.Басында ол кездегі әдебиеттің тілі де,түрі де осыған айналып та еді.Әсіресе Абай ауылы сияқты молда,қожалы ауылда,Абай оқыған Семей молдасының,дін мектептеріндегі елге тарайтын түрлы кітап өлеңінің тілі осы еді.Абай ащы тілді,улы сөзді,сықақты,мысқылды,ілмені,мазақ ты да қолданып отырады. Адасқанның алды жөн, Болыс болдым,мінекидеген сияқты өлеңдері Абайдың біз тілді (сатирик)ақын екенін де көрсетеді.Абай,бұлардың үстіне,толғаушы(лирик)ақын,Абайдың ақындығын көрсететін тәтті өлеңдері осында.Бірақ Абай толғағанда сол өз басының күйінен,дүниеге көзқарасынан шығарып толғайды.Өлеңді жан сергітетін жалғыз достым деп біледі:
Өзгеге,көңілім,тоярсың,
Өлеңді қайтіп қоярсың?
Оны айтқанда,толғанып,
Іштегі дертті жоярсың.
Сайра да зарла,қызыл тіл,
Қара көңілім оянсын.
Міне,осы секілді Көлеңке басын ұзартып, Қарашада өмір тұр, Адамның кейбір кездері, Көңіл-күйі тағы да, Келдік талай жерге енді, Қуатты оттай бұрқырап, Жүрегім менің қырық жамаудеген сияқты өлеңдері - Абайдыңішіндегі шынайы шерін толғайтын өлеңдері.Бұл өлеңдерің көбі - ақ Абайдың өмірінің соңғы жылдарында жазылған өлеңдері. Абай - шебер суретші (художник).Өлеңімен Абай салған суреттер мінсіз,көрікті,тұрманы түгел келеді.Абайдың ондай бір суретшілікпен көрінетін өлеңдері - Аттың сыны, Қансонарда, Аңшылық, Жаз, Күз, Қыс тектес өлеңдері.Абай бұл өлеңдерінде ақындықты лақылдатып құя салған.Осы өлеңдерінің қай - қайсысын алсаңыз да,өлең жазылған тақырып алдыңыздан жанды тұлғасымен тұтас түрегеледі. Шоқпардай кекілі бар,қамыс құлақ,
Қой мойынды,қоян жақ,бөкен қабақты, - оқыған адам Абайды осы жағынан тани береді.Абай қазақтың ұлт өнерін ғана өнер деп таныды.Оны арабшаның ала - шұбарынан,басқаның шәлдірігінен аршып алды.Өлең,ән - күй - өнер,оны бағалау керек деді.Өзі бағалап,өнер қылып,өзгеге бағалатты.
Өлең - сөздің патшасы,сөз сарасы,
Қиыннан қиыстырар ер данасы.
Өткірдің жүзі,
Кестенің бізі,
Өрнегін сендей сала алмас .
Білгенге маржан,
Білмеске арзан,
Надандар бәхрә ала алмас.
Қиналма бекер,тіл мен жақ,
Көңілсіз құлақ - ойға олақ.Абайдың осы секілді өлеңі туралы,өлеңінң өнер екені,ақыл екені жайында бірсыпыра пікірлері бар. Білімдіден шыққан сөз, Біреудің кісісі өлсе қаралы ол, Құлақтан кіріп бойды алардеген сияқты өлеңдерінің барлығы да - Абайдың өлең,ән-күйге,сөзге қандай баға бергендігін көрсететін өлеңдері.
Өлеңді өнер деп бағалаған Абай - сол өлеңді кестелеп,қазаққа қызмет етті.Өлеңнің өнер екенін көрсетті.Қазақта да мынадай сөз өнерінің үлгілері болды деп өнер белгісін қалдырды.Абайды жазба әдебиеттің - сырлы әдебиеттің басы дейтініміздің бір жағы осында.Абайдың ақындық қуаты,тілге шеберлігі - оның сөзінің арасына қыл сыймайтындығы.
Өлеңге әркімнің - ақ бар таласы,
Сонда да солардың бар таңдамасы.
Іші алтын,сырты күміс сөз жақсысын,
Қазақтың келістірер қай баласы?
Сөзді осылай саптап,өлеңөзді осылай саптап,өлеңге кіріскен Абайдың өлеңінің іші өз мазмұнында алтын болып шығады.Оның аз сөзіне көп мағына сыйып кеткен,сөз шеңберінің іші қалың қазына,өлең қауызының іші толған дән болады.Абай өз сөзбен,аз мұқаммен көп мазмұнды,көп мағынаны беріп тастайды.Абайдың Болыс болдым, мінекидеген кішкентай өлеңі болыстың кейіптерін түгел береді.Сол сықылды аз сөзбен,ірі мазмұнды айта қоятындығына тағы да бір мысал: Желсіз түнде жарық ай дейтін өлеңінде ұзақ әңгіменің желісін аз сөзбен қайырып тастайды емес пе?Бұл - Абайдың ақындық қуатының күштілігіне дәлел. Абайдың әдебиет түріндегі кестесі қалай?дегенге келсек,оның әдебиет түрі негізінде - өлең.Абай - өлең түрін жасауға қызмет еткен жазушы.Абай - бұрынғы қазақтағы ел өлең - жырларының өлшеуін,парсы,шағатай,орыс өлеңдерінің үлгісін кіргізіп,үлгілерін кеңітудің үстіне,араб,қазақ әдебиетін жаңалаған адам.Сол түрлерге қазақша тәтті тілмен қызықты мазмұн салып,тыңнан тартқан өз үлгісімен де қазақ өлеңін байытқан ақын.Абайда ескілі - жаңалы он бір түрлі өлең өлшеуі бар.Мұның ішінде Абайдың соңғы ақындар әлі қолданып,үлгі қып жаймаған: Сен мені не етесің, Ақылбайға, Қатыны мен Масақбайдеген сияқты түрлері,өлшеулері бар.Жырдың бірінші,үшінші,екінші,төртінші жолы да ұйқасып отыратын көркемдікті қазақ әдебиетіне бастап кіргізген де Абай.Бұл - Еуропа,араб үлгісі.Сөйтіп,қазақтың әдебиетіне бірсыпыра жаңа өлең өлшемдері Абаймен келіп кіреді.Бізге өзге түрік елдерінің,Батыс елдерінің өлең үлгісін Абай тастап кетті.Абайдың жырлары мына мсекілді сылдырлап шығады:
Жазды күні шілде болғанда,
Көкорай шалғын, бәйшешек,
Ұзарып өсіп толғанда.
Күркіреп жатқан өзенге
Көшіп ауыл қонғанда...
Абайдың жыры ырғақ,музыка,дыбыс құрылысы жағынан төғілін кетеді.Абайдың бұл өлеңіндегі ақынның бір өзгешелігі - ол өлең ұйқасындағы етістіктердің сайдың тасндай,ірі қимылды,қозғалысты көрсетуде жандылығы. Тегінде әдебиеті өрлеген өзге жұртта өлең ұйқасын етістіктен тізу ақынның нашарлығына жатады.Ал Абайдың Жаздеген өлеңіндегі етістіктен тізген өлеңдері қайта жырын жандандырып шығарған.Бұл - Абайдың тілінің тазалығы,ақындығының күштілігі деп білу керек.Абай өлеңінің іші алтын болса,сыртының күміс болуына қатты күзет істейді.Оның өлеңдеріне қыл сыймайды:
Қарашада өмір тұр,
Тоқтасаң,тоқсан көнер ме?
Арттағы майда көңіл жүр,
Жалынсаң,қайтып келер ме?
Майдағы жұрттің іші қар,
Бәйшешек қарға өнер ме?
Ішінде кімнің оты бар,
Қар жауса да,сөнер ме? - сияқты сөздің қиюына қыл сыймайтын сұлу өлендер - осындайлар.Абай өлеңдерінің көркем болуына,дыбыс сәйкестігі,дыбыс ұйқастығы өлеңшің көркемдігінің бір тұлғасы екендігіне көңілді ерекше білгендігін,әсіресе мына өлең айқындайды.Абай бұл өлеңді Оспан деген інісі өлгенде жазыпты:
Жайнаған туың жығылмай,
Жасқанып жаудан тығылмай,
Жасаулы жаудан бұрылмай,
Жау жүрек жомарт құбылмай,
Жақсы өмірің бұзылмай,
Жас қуатың тозылмай,
Жалын жүрек суынбай...
Жақсы өлінсің,япырмай!Міне,осы жырдың бас дыбысы,бас буынының бәрі жәрпімен келеді.Өлең жолының мұндай бірыңғай дыбыстан құрылуын аллитерация дейді.Бұл қазақтың ел әдебиетінде де көп кезігеді.Абайдың бұл өңшең ж дыбысынан бастап жасаған жырының бір көркемдігі - оның осы өлеңінің дыбыс құрғандағы білінбей еркін шыққандығы.Абай өлеңі мұнда тым еркін, ж дыбысы өзінен - өзі құралғандай,сөздің тігісін жатқызып,жымпитып кеткен.Жыр жыртылмай,жосылып жатыр.Бұл - Абайдың шеберлігі.Осы сықылды үлгі Абайдың әр сөзінде келіп отырады:
Самородный сары алтын,
Саудасыз берсең,алмайды
Саудыраған жезіне.
Саудырсыз сары қамқаны,
Садаға кеткір сұрайды
Самарқанның бөзіне, - дегендері сияқты.Мұнда жырдың іргесі с дыбысынан қаланып,сылдырлап келеді.Абайдың осы тектес ұйқастары дыбыс жағынан,ұйқас жағынан ерекше көркемдікпен тізіледі:
Тоты құс түсті көбелек,
Жаз сайларда гулемек.
Бәйшешек солмақ,күйремек,
Көбелек өлмек,сиремек, - сияқты жырларында ұйқасқан ерекше шеберлікпен,тілге байлықпен,ақындық еркіндігімен жазылғандығын көру қиын емес.Сонымен,Абайдың сөз үлгісі туралы айтқан аз пікірімізді қорытып келгенде, айтарымыз:
Абай - біздің көркем әдебиетімізге үлкен еңбек сіңірген,көп жаңалық кіргізген ақын.Ол бұрынғы қазақ өлеңінің арнасына тыңнан табыстар тауып,үлгілер қосты.Терең ойдың толғауы,мұңның,махаббаттың лирикасы,кестелі көркем суреттер,алдыңғы елдің ақындарының үлгілері,мысал,сықақ түрлері бізге Абаймен кіріп келді.Сонымен бірге Абай бұрынғы ескі сөз үлгісін де өлшеп,екшеп,өз дүкенінен жаңалап шығарды.Абайдың өзінен кейін көп ақынға үлгінің ұстасы болғаны содан.
Өлең деген әр сөздің ұнасымы,
Сөз қосарлық орайлы жарасымы. (Абай)
Абай-гуманист,ол дүние жүзіндегі ұлы гуманистердің алдыңғы сапында.Гуманизм әділдікті жақтау,адам баласы үшін игі қасиеттерді уағыздау,адамды сыйлап,оған жақсылық тілеу принциптеріне негізделетін болса,Абайдың да жырлағаны алдымен имандылық,адамгершілік қасиеттер болды.Сондықтан ол рухани - мәдени дүниеге қатысты дерексіз ұғым атауларын өте жиі қолданды.Мысалы,адамдық сөзін Абай 15 рет жұмсаса,оның бір вариантты адамшылық тұлғасын 17 рет қолданған,демек, адамгершілікмағынасындағы сөзді ақын отыздан астам рет келтірген екен.Абайдың ең жиі қолданған сөздерінің бірі - иман,оны ақын өз тіліне 59 рет үйірген.Имандылық - гуманизм шарты.Имандылыққа шақыру,оны үгіттеу,оны таныту - гуманист суреткердің міндеті.Міне,Абай осы үдеден шыққан.Иман сөзі о баста ислам дінінің бес парызының бірідегенді білдіргенімен,ал діни терминдік мағынасы,Абайдың түсіндірумен айтсақ, Алла табарака уа тағаланың бірлігіне,барлығынажіберген жарлығына мойынсұнып,иланбақболғанымен,бұл сөз қазақтың халық тілінде жалпы адамгершілік,ізгілікке деген сенімұғымында жиірек қолданылған. Абайдың өзі:
Ескендір патшаға Аристотель аузымен:
Ұятың мен арыңды малға сатып,Ұятсызда иман жоқ,түпке жетердегізгенінде, иман сөзі таза діни нанымды ғана емес,ар,ұят сияқты адамгершілік қасиетті атап тұр.Бұл сөздер қазақ поэзиясында бұрын да кездескенімен,дәл Абайдағыдай бір ақынның өлеңдері де 30 - 40 реттен орын алмағандығын білеміз.Сондай - ақ Абай адам қасиеттерін атайтын жақсылық(33 рет),жаманшылық (18), арсыз (18)сияқты сөздерді өлең тілінің актив сөздігіне айналдырған.Ақын жақсы - жаман мінез - қылықтар мен іс - әрекеттерді атайтын сөздерді жиі қолданады.Абайдың адамнан,әсіресе жастардан күтетіні талап болса,ақын осы идеясын білдіруде талап сөзін 45 рет қолданған екен.
Ал өз тұсындағы қазақ қоғамы үшін сауаттылыққа,білім - ғылымға ұмтылуды,өнердің түр - түрін игеруді жырлау - Абайдың ең негізгі тақырыбы.
Бұл өз халқының сауаттылық жайын,өнер - білім дәрежесін ойлағанда,Абайдың қабырғасы қайысқан тұсы.
Жарлы емеспін,зарлымын,
Оны да ойла,толғанып.
Жұртым деуге арлымын,
Өзге жұрттан ұялып, - деп зарлаған,арланған сәттері де осы замани мәселелерге қатысты.Сондықтан оқу,білім,өнер жайын сөз еткен шығармаларында осы категориялардың өзін жиі атайды:
оқу ( 54 рет), ғылым(111), білім (31), өнер (46) сөздерін актив қолдануы осыны дәлелдейді.
Жүрегіңнің түбіне терең бойла,
Мен бір жұмбақ адаммын,оны да ойла,
Соқтықпалы,соқпақсыз жерде өстім,
Мыңмен жалғыз алыстым,кінә қойма!
Абай болашақ ұрпаққа осылайша үн қатқан болатын.Бұл сөздерді өткендегі құлазыған заманнан өзі үшін бимәлім,басқа бір келешекке,нұрлы келешекке дұрыс жол тартқан ақын айтқан еді.Ол даланы басқан надандық түнегінің арасында алаулай жанған шырағын,жарқырата көтеріп,өз халқына таң атып,күн шығатын жақты қажымай - талмай нұсқап өтті.
Иә,Абай өзі өмір сүріп,ақындық еткен заманы үшін шынында да жұмбақ адам еді.Ақын қайтыс болғалы елу жыл өтті.Алайда Абай біздің өткеніміз ғана емес,ол үнемі алға ұмтылған халқымен бірге болды.Ендеше мұндай ақынға өлім жоқ.Абай еткен еңбекке дән риза,әділ совет халқы өз халқының күресі мен азабы на,тағдырына ортақтас болуды қалап алған ақын есімін құрметпен атайды. Абайдың бізге өлең,поэма,аударма,оқушы жұртшылықпен әңгімелесіп(өзі Ғақлиядеп атаған қарасөздері)түрінде қалдырған әдеби мұрасы соңғы басылуында қалың екі том болып шығады.Ақынның көп жылдар бойындағы ойлары мен толғаныстарының,ізгі жаны тебіренуінің аса бір қымбатты нәтижесіндей бұл еңбектер енді,тарихи тұрғыдан қарағанда,қазақ халқының рухани мәдениетінің жыйынтығы сыяқты болып көрініп тұр.
Туған халқының өткендегі ауызша,жазбаша ескерткіштерде сақталған ақындық мұрасына терең байлаған.Абай сол мөлдір бұлақтан құнарлы нәр алып,өз поэзиясын молықтыра білді.Қазақ халқына ол кезде жете таныс бола қоймаған тәжік,әзербайжан,өзбек сыяқты шығыс халықтарының классиктік поэзиясы да Абай поэзиясына прогресшіл ықпал жасады.Бірақ, қазақ мәдениетінің келешекте өркендеуінің кепілі,оның тарихи дамуы жолында сенімді жолбасшыс болған орыс мәдениетіне (ол арқылы бүкіл европалық мәдениетке),ең алдымен оған дейін қазақ халқына мүлде белгісіз орыстың ұлы классиктері қалдырған мұраға Абайдың үміт артуы орасан маңызы бар факт еді.Ерекше дарынды,кемел ойлы Абай,жаңа мәдениетті ақыл сарабынан өткізе,өз бойына сіңіре білді.Осындай асыл қазнаны қабылдаудан суретші Абайдың өзіндік айқын ерекшелігі өсіп,көркейе берді.Абай,қазақ халқы әлі меңгеріп жетпеген мәдениеттерге бой ұрғанда,жаңа көркемдік суреттеу құралдарымен ғана молыққан жоқ,рухани дүниесінің жаңа идеялармен де байытты.Өзінің идеялық және творчестволық байлығының асылына келгенде,Пушкин сыяқты, Абай да қалың жұртқа ортақ,сонымен бірге анық ұлттық,халықтық ақын.
Абайдың сексенінші жылдардағы өлеңдерінің көпшілігі қазақ қоғамыныңтағдырына арналады.Сонымен қатар,ақын халқының бүкіл рухани қазнасынтерең көркемдік-сыншылдықпен қайта қарап,өзінің ақындық жаңа программасын ұсынады.
Бұл шығармаларында Абай халық мұрасына жақын келеді.Алайда оның поэзиясының халық творчествосынан зор айырмасы барын дәл осы тұста айқын көреміз.Абай бірде - бір өлең жолында халық творчествосының қалыптасқан дәстүрлі сөз жүйесі мен ақындық ой бітімін қаз қалпында ала салмайды.Абай ауыз әдебиетіндегі сөздерді де,образ жүйесін де,стиль тәсілдерін де тереңдетіп,жаңа ой,сезімдермен толықтырады,оның өлеңдерінде өзгеше бір идеялар менжан сезімдері жүреді,алдымен бұл шығармалардан ақынның ескілік әдет,билеуші феодалдардың азғындық мінездері,қараңғылық,дау - жанжал жайлаған,еңбекші бұқара мұқтаждық пен жоқшылықта өмір сүрген сол кездегі қазақ ауылының қоғамдық қалпына бітіспес көзқарасы айқын көрінеді.Абайдың көптеген өлеңдерінде (Қартайдық,қайғы ойладық, Қалың елім,қазағым,қайран жұртым, Күлем байға, Көжекбайғалардан бастап)надандық,дәукестік,парақорлы қ,арамтамақтық,қазақ халқын билеп-төстеушілердің рухани бишаралығы өлтіре сыналады.
Поэзия - ажарлап тұрған сөз тізбегі емес,күрделі мазмұнды пікір мекені.Әдебиетте мазмұн мен түр егіз.Әдеби шығарманы кәрі - жас жаппай оқиды,олай болса,поэзия да - ортақ мұра.Абайдың өлеңдерін жиындарда әнмен орындайды,жастар сүйіспеншілік хаттарына пайдаланады,жолаушы жол бойына ермек етіп,өлеңмен көңіл күйін шертеді.Өйткені поэзия адам жанының сыр - сипатына құрылады,шын көркем шығарма адамның жан пернесін қозғайды.Абай - осы сырды терең ұғынған эстетикалық,творчестволық мәдениеті жоғары жазушы,орыс демократтарының озық эстетикасымен қаруланып,заман тілегіне сай өрелі идея дәрежесіне жеткен елге әйгілі ақын.Қандай тамаша пікірлермен толы болса да,мезгілі жеткен мәселелердің түйінін шешуге талпынса да,поэзиясыз өлеңде ешқандай тамаша пікір де,ешқандай жартымды мәселе де болмайды, - дейді орыстың данышпан сыншысы В.Г.Белинский.
Бұрынға ескі биді тұрсам барлап,
Мақалдап айтады екен сөз қосарлап,
Ақындары ақылсыз надан келіп,
Көр - жерді өлең қыпты жоқтан қармап, - деп Абай Белинскийдің бұл пікірін өнеге тұтты,ақыл,білім,мәдениет шын поэзияның тууына керекті басты шарт деп қарады.
Символистер мен акмеистер өлеңді бияздап,сырт көрінісін сұлулап - ақ бақты. Бірақ оның там - тұмдап кездесетін мазмұны көпшілікке жат болғандықтан,олардың шығармалары өз заманында да жұрттың ықыласын тартпады,өзінен - өзі құрылды.Абайдың эстетикалық пікірі бұған қарама - қарсы - көрік үшін емес,жетекші рөл мазмұнда деп таныды:
Өлеңге әркімнің - ақ бар таласы,
Сонда да солардың бар таңдамасы.
Іші алтын,сырты күміс сөз жақсысын
Қазақтың келістірер қай баласы? - Шығарма - жанды организм,онда шеберлік бой - бой болып бөлініп тұрмайды,толық тұлғасымен тұтасып келеді.
Абай өзінің толық тұлғалы өлеңімен қазақ поэзиясының өрісін кеңітті,бұрын қазақ поэзиясының ауқымына сыймаған мәселелерді,өмір көріністерін шығармасына арқау етіп жырлады.Әлеуметтік,тұрмыс - экономикалық мәселелерді сипаттау,адам характерін,образын жасау,сүйіспеншілік нәзік сезімдерді суреттеу,табиғат көркін бейнелеу,міндіні қазақ мінейтін сатира жасау өнеріне Абай өнегелі озық шебер.Сюжетті өлең жазу, сара композиция құру мазмұн кесектеу нәтижесінде шағын өлеңге мол идея арту,олақ сөз паналар саңлау қалдырмай,аз сөзбен көп мағына беріп,өлеңді арнаулы әлеуметтік мазмұнмен сықап,әр сөздің қисынын тауып,иін тірестіріп, сығылыстыра орналастыруда Абай шеберлігі әлі күнге дейін озық.
Әлеуметтік пікірінің құнарлылығына,тереңдігіне,әлеуметті к маңыздылығына және қарапайым жұрттың көңілін тербететін лайықты сөз тауып,әсер етерліктей,лайығымен айта білуінде де ол - өзіндік ерекшелігі болған ақын. Абайдың реалистік ақындық шеберлігі еңбекші жұртшылықтың мұқтаждық халін сипаттауда айқын көрінеді. Күз, Қарашасекілді өлеңдерінде ауыл тұрмысының пішіні,өмір теңсіздігі асқан реалистікпен табиғи түрде бейнеленеді.
Менімен мен тең бе деп мақтанасың,
Белгісі надандықтың ол баяғы, - деген Абай,бай мен кедейдің айырмасы ол екеуінің жаратылысында емес,меншігінде екенін жанды көріністер дәттетеді. Кедей үйінде отын жоқ,өйткені өзі байдың малында,әйелі малма салып тон илеп,шекпен тігумен қолы босамайды.Күздің қара суығы қысқанда да байдікі мыңқ етпейді:киізді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Қазақтың әлеуметтік өмірінің даму процесінде болсын, әдебиет тарихында болсын Абайдың орны ерекше екені жұртшылығымызға мәлім. Қазақ әдебиеті тарихында басқа ақындар бір төбе де, Абай бір төбе. Өйткені Абай еңбектері өзіне шейінгі, өз кезіндегі алдағы әлеуметтік ой - сананың ғана асқар шыңы болып қойған жоқ, сонымен қатар, қазақ әдебиеті тарихындағы әдеби стиль, өлең құрылысы, поэтик тіл олардың да асқар шыңы болды. Абайдан кейінгі қазақ әдебиеті Абай бастаған жаңа арна, жаңа жолға түсті. Демек, Абайды білу, Абайды тану, бүкіл қазақ әдебиетінің даму жолдарын білу, XIX ғасырдағы әлеуметтік ой - сананың барысын аңғару болып шығады. Сондықтан, жалпы Абай еңбектерін, оның бір саласы - тілін зерттеудің тарихи үлкен мәні барлығы сөзсіз. Бұл еңбекте Абай шығармаларының бір - ақ жағы, яғни, Абайдың поэзиясының жанры ғана алынып отыр. Әңгіме, негізінде, тек осы поэзия жанрының көлемінде болмақ.Ұлы ақынның шығармаларының басқа жақтары бұл еңбекте сөз болса, олар тек негізгі мәселеміз - жанрды айқындау үшін, сонымен байланысты ғана айтылмақ.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі мен өзектілігі:
Негізгі тақырып - Абай поэзиясының жанры делінді, бұлай шек қоюымыздың екі түрлі себебі бар: біріншіден, Абайдың жиырма жылдық еңбегінің көбі өлең. Қарасөздері аз.Олардың өзі де көркем қара сөз емес, - публицистика, әр түрлі өмір мәселелері туралы жазылған философиялық ғылыми трактаттар.
Екіншіден, бұл жұмыстың өзектілігі Абайды не үшін қазақтың әдебиет тілінің негізін салушы дейміз, оның себебі не, Абай қазақ әдеби тіліне не берді, не жаңалық енгізді, оның жолдары қандай? - деген мәселелердің бетін ашу болғандықтан, бұл жайттар, Абайдың алдындағы ауыз әдебиеті, тарихи әдебиет, өз тұсындағы әдебиеттерде не бар,не жоғын айқындап, солармен салыстыра зерттеуді талап етеді. Ал, Абай өлеңдерін салыстыру үшін алынған қазақтың ауыз әдебиеті, жырлары, тарихи әдебиет - бәрі де өлең.
Бітіру жұмысының өзектілігі де осында.
Диплом жұмысының мақсаты: Бұл диплом жұмысының мақсаты:Ұлы ақын Абай өлеңдерінің құрылысын зерттеп,қазақ әдебиетіне енгізген жаңалықтарының бетін ашe,қысқасы дана ақынның ұлы еңбектерінің әр жағынан тану,өз кезіндегі әлеуметтік жағдай әдебиет,мәдениет даму сатыларын ескерте отырып,ғылыми баға беруге күш салады.Сонымен қатар, бұл еңбекте Абай поэзиясының тілі оған шейінгі әдебиет нұсқаларының тілімен салыстыра зерттелініп жасалды.
Диплом жұмысының теориялық және методологиялық негізі ретінде Абайтану саласында еңбек еткен ғалымдар: А.Байтұрсынұлы, М.Әуезов, С.Мұқанов, Қ.Жұбанов, Қ.Мұхамедханұлы, З.Ахметов, Т.Кәкішев, Ш.Елеукенов, М.Мырзахметұлы, Р.Сыздықова, С.Қирабаев, Қ.Мәдібаева және т.б. ғалымдардың пікірлері бізге бағыт-бағдар сілтеді.
Бітіру жұмысының зерттеу әдісі. Ұлы ақын Абай Құнанбаев шығармаларын салыстыру, жинақтау, талдау, аудару, жүйелеу және оны түсіндіру түрінде зерттеу негізгі нысана етілді.
Бітіру жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.АБАЙ МҰРАСЫНЫҢ ПОЭТИКАСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1Абай поэзиясының жанрлық сипаты
Абайға дейін қазақтың бай ауыз әдебиеті, тілі өріс ала Абай-қазақ поэзиясының сөзсіз бір биік асқар белі.Қазақ поэзиясына тұйықтан жарып шын мәнді поэзияның тұңғыш есігін ашты.Әдебиет тарихымызда поэзияның айқын жолдарын салды.Ол жол қазіргі әдебиетімізде де сайрап жатыр.Пушкинге дейін орыс поэзиясы халық әдебиетінің сарынынан етек алып шыға алмаса, Пушкин орыстың үлгілі поэзиясының кілтін бұрады.Тетігін тауып кілт бұралғасын,поэзия еркін құлашын жайды. Абай Пушкинмен замандас болмағанмен, Пушкиннің әдебиет мәні Абай заманына сәйкес. Іргесі берік, феодал қоғамына сауда капиталының шеті көріне бастаған дәуірдегі жағдай Пушкин заманында Ресейде кез келсе,қазақ жағдайында айырмасымен Абайға кез келді. Сондықтан Абайдың Пушкинмен пікірі қосылып,олардан көп оқып, көбірек ала білген.Өзіне тұспа-тұс жақын келген Некрасов,Салтыковтерден алмаған. Неге десеңіз, Некрасовтар капитализм өсіп, белең алған кезеңдегі бұқарашыл ағын еді.Абай бұдан алыс еді. Қазақ поэзиясына Абай Пушкиндей төңкеріс жасады ма?Жасай алды. Абай да өзіне-алмай тұйыққа тіреліп тұрса,Абай ол тұйықты жазды.Өзінің поэзиясына жаңадан өріс іздеді.Ол қамала беретін тұйықтан құлашын жайып,қанаты талмайтын жазыққа құлаш ұрды.Ол шыңнан аспанға өрмелеген жоқ,жазықтан шыңға өрмеледі.Жазықтан поэзияға сара-жол салып аспандады.Сондықтан Абай қазақтың нағыз көркем поэзиясының басы десек дұрыс болар еді.
Енді Абай поэзиясының ерекшеліктеріне тоқтайық.Абай өлеңдеріне,өзіне дейін болған қазақтың ауыз әдебиеті түгелдей кіреді.Ауыз әдебиетте бар 11 буынды қара өлең,жыр,тақпақ,терме,толғау,мысалд ау,арнау,даттау,ақыл-нақыл,үгіт,жоқ тау,жұмбақ,мақалдау түріндегі өлеңдердің бәрі бар.Бұл жағынан қарағанда Абай қазақтың нағыз әдебиетінің жуан ортасында қайырылады. Қазақтың бұрынғы поэзиясының ұзын арқауы осы 11 буынды өлең болып отырса, Абай поэзиясының да ұзын арқауы-осы 11 буынды өлең.
Абайдың ең тәуір деген өлеңдері де,поэмалары да осы өлшеумен жазылғаны көрінеді.Абайдағы өлеңнің екінші өлшеуі-жыр,тақпақ,терме,соның бір мықты қазығы сияқты.Қазақтың әнге келтіріп айтатын өлеңінің көбі-11 буынды өлең.Осы 11 буынды өлеңнің өлшеуін Абай өте көп қолданған,оның өлеңдерінің негізі,осы қара өлең.Абайда 16 өлеңнің мөлшері болса,бірінші орынды 11 буынды алады.Абайдың барлық өлеңі-210.Соның 84 өлеңі 11 буынмен жазылған.Оның үстіне бұл өлеңнің ұйқасуын 4 жолмен қайырып тоқтатпайды.Бір келкі ұйқаспен созып,30-32 қатарға дейін апарады.Мысалы:Қалың елім қазағым,қайран жұртым,Ұстарасыз аузына түсті мұртың - деген үйлес пен қатарын жазбай отырып:Пыш-пыш демей қала ма?Ол да астыртын!-деп 30-жолымен бір-ақ аяқтайды.Бұған Абайдың өлеңге еркін,сөзге қысылмай,айтайын деген ойын бір-ақ кестелі ұйқасымен іркілмей айтып бере алатындығын көрсетеді.Қан сонарда бүркітші шығады аңға дегенөлеңі елу жолдан,Қартайдық, қайғы ойладық,ұйқы сергекдеген өлеңі бір түрлі сергек үйлес пен қырық төртінші жолдан өлеңдері. Бұл өлеңдерде Абайға дейін халық әдебиетінен,билер сөзінен,шешендер сөзінен толғау,арнау,жоқтау сияқтылар жырлар да үлкен орын алған.Абай бұл өлшеуді де поэзиясында көп қолданған.Абай өлеңдерін үгіт өлеңдері мен нағыз лирикаға айырып екіге бөлсек,үгіт жырлары осы жыр,тақпақ түрінде айтылады.
Ғылым таппай мақтанба!
Орын таппай баптанба!
Құмарланып шаттанба,
Ойнап,босқа күлуге
Бес нәрседен қашық бол!
Бес нәрсеге асық бол
Тілен,өмірің алдыңда
Оған қайғы жесеңіз.
Бұл терменің үгіт түріндегісі.
Мұнда жырдың сыртқы дәлдігін,тармақтарының бірдей қатар келіп отыруын,ұйқасымдардың бір қалыптасуын ескермейді,айтатын ойын көпке жеткізу мақсатын алға тұтады. Сабырсыз,арсыз,еріншек деген тақпақ үлгісімен жазылған.Ол-даттау жыры.Сол кездегі ақынның өзіне жақпаған,өмірде оғаш көрінген жаман қылықтарды әшкерелеп даттап отыр.Әбдірахман өлгенде жазған жоқтау жырларының бұрынғы ауыз әдебиетінде бар жырдан айырмасы жоқ.
Арғыатасы қажы еді,
Бейістен тартқан шербеті.
Жарықтықтың өнері
Айтуға тілді тербетті.
Балалық ақыл жасынан,
Қозғапты,тыныштық бермепті.
Тағы осы ретте қайталап келе береді.Жыр өлеңдері,әдетте 7-буыннан аспайды.Жыр түрімен жазылған өлең 36(Жаз Антпен тарқайды,дегенөлең бұған кірмейді)Енді Абайдың Жаздеген өлеңі туралы бір-екі сөз.Абайға дейінгі халық әдебиетінде де,Абайдың жыр үлгісімен жазылған өлеңдерінде де Жаздайшебер жазылғаны жоқ.Бұл өлеңде Абай сөзді ойнатып,ырғаққа билетіп,дауыс толқындары да бірыңғай шығып,ұйқастарында ешбір олқылық білінбейді,жорға аттың жүрісіндей ырғалып,тайпалады да отырады.
Мына: Жазды күні шілде болғанда,
Көк орай шалғын бәйшешек.
Ұзарып өсіп толғанда
Күркіреп жатқан өзенге,
Көшіп ауыл қонғанда:
Шұрқырап жатқан жылқының
Ат,айғырлар,биелер,
Бүйірі шығып ыңқылдап.-деген өлеңді бастап оқып жібергенінде,өзіңді еріксіз ерітіп,еліктіріп үйіріп ала жөнеледі.Жүрісті жорғаға мініп алғанда,қамшы салғызып,тізгінін қаққызбайды,желіп жөнеледі.Тізгінді тежеп жүрісіне сүйсініп,жаның жай тапқандай болады.Баратын жеріңе жетпей жорғаның басын тартпайсың ғой.Сол сияқты Теп-тегіс айналасы жұмыр келгенбұл өлеңді сондай қызығып,сүйсініп оқисың.Өлеңнің ұйқастары 2-3-4 жолдан бір аспайды не кемімейді.Абай өлеңдерінің ішіндегі көтеріңкі,серпімді рухпен жазылған шаттық жағдайды жалғыз ғана өлеңнің мағынасынан ғана емес,ырғақ,дауыс толқыны,ұйқасымның өзінен көрініп отыратын өлең.Сондықтан Жаздыөз алдына бір түр етіп алдық!Бұл өлеңдегі сөздің көпшілігі-қимылды,істі көрсеткен етістік.Оның үстіне түс, бояу мен дыбысты да бірдей келтіргендіктен,салқын қанды баяу өлеңдей емес,желпіндіріп отыратын жанды (динамичный)өлең.Онан соң қайталап келген сөздер (2 рет қайталаған сөздер)орнымен қайталаған.Мысалы: Ақ білек,ақ көйлек, көк орай,көк құсы, Жас бала,жасы үлкен, күн,күнніңдеген сияқты.Бұл қайталауда өлең ешбір әлсіремейді. 6 рет қайталап айтылған көмекші етіс деп кей жерінде орынсыз қайталанғаны байқалады.Бай байғұсым десіндеп,басынан мүдірмей оқып келе жатқанында,осы араларына сәл кідіріп қаласың! Барлық қайталаған 29 сөзді шығарып тастағанда,155 сөз-тыңнан қолданылған сөздер.Мұнда демеу,жалғаулық,септеу,жалғау,үстеу лер сөз есебінде алынған жоқ. Сөзді түйіп айтқанда, Жазөлеңі Абайдың бұрын соңды қазақ поэзиясында ерекше шеберлікпен жазылған өлеңі дейміз.Енді тоқталатын өлеңдеріміздің көбі-Абайдың өзіне дейінгі ауыз әдебиетте болмаған поэзияға кіргізген жаңа өлшеулеріӨлеңдер шумағы,өлшеуі,ырғақ,бунақтары жағынан қара өлең мөлшерінен айырылады Әсетке деген өлеңі әлгі 8 буынды Жаз өлеңіне қарама-қарсы жазылған. Жазөлеңінің ырғағы өзіңді ілгері алып қашып жорғалап отырса,бұл өлең шабан аттай жортақтайды.Шалқалап кейін серпіп жатыр.Әдетті қазақ сөзінде екпін сөздің ақырғы буынында келсе,бұл өлеңде ақырғы буынға таяу буында.
Ақыл жоқ,қайғы жоқ онда,
Есі жоқ,теріс пе оң ба?
Тіленіп,телміріп ізденер,
Тиын ба яки бір сом ба?
Кісімсіп,белгіл
Біреуге сондай-ақ күлгіш.
Бұлықсып,бұлданып босқа,
Өзімшіл,оңбаған шерміш.
Бұл екі шумақты өлең.
Екпін үлгісі:үйлескен а, а, а жолдарының бәрі де екпін біркелкі.Аяқталған соңғы буын екпінсіз.Өлеңді мұндай тартыншақ ырғақпен келтіріп жазу Абайға дейінгі әдебиетте болмаған.Бұл ырғақтың өзі белгілі бір мағына береді.Ол мағына өлеңнің өзінде айтылып тұрған негізгі пікірге сәйкес.Сондықтан буын ырғақтары,дыбыс күйлері өлеңнің сыртқы құрылыстары Абай поэзиясында мағынамен қалыптасып ұштасып жатады.
Абайдағы бесінші өлеңнің өлшеуі:
Жүрегі айна көңлі ояу,
Сөз тыңдамас ол баяу.
Өз өнері түр таяу,
Ұқпасын ба сөзді
Әр жол 8 буыннан.Екпін ақырғы буында.Өлеңнің ырғағы не көтеріңкі,не басыңқы емес.Баяу бір қалыпта келе жатып 4-жолда тоқтап тынады.Ырғақтың жүрісі шапшаң болмаса да,ақырын жүрістің өзінен қанаты талып шкаршағандай 4-жолда кілт тоқтап тұра қалады.Бұл енді-Абайдың ызалы ойға бет алған дәуірінің басы.Өлеңнің мағынасымен бірге ырғақ,рухы да бәсеңдеп,идеясындағы ұлы сарынның жолына түседі.Бұл өлеңнің түрі Абайдан кейін әдебиет дәуірінде де осы күнгі әдебиетімізде өте аз қолданған.Әлі өрістеп орын алған жоқ.Алтыншы өлеңнің өлшеуі-Сегіз аяқ:
Алыстан сермеп,
Жүректен тербеп.
Шымырлап бойға жалынған.
Қиуадан шауып,
Қисынын тауып,
Тағыны жетіп қайырған.
Толғауы тоқсан қызыл тіл
Сөйлеймін десең өзің біл.
Қайғылы сарын күйі жүректен қалғып шығып,қалғып сорғалап аспанда өрлеп барып,қайта жайылып бәсеңдейді.Тұла бойды шымырлатып балқытады.Күйдің пернесі қайталап тартылғандай дауыс толқыны бір көтеріліп өрлеп өрістей,тағы басылып тынғандай болады.Бірақ жаңғырық күйі тыньбастан іле шала іркілген түйдек толқыны бір шапшып жарға ұрылғандай шаңқ етіп,беті қайтады,жаралы болған жан тәрізді өзін мойынсұндырып,әлсіреп,әлі бітіп барып тоқтайды!Өлеңнің ырғағы,дыбыс толқындары (әні өз алдына және бар) Сегіз аяқтыңосы сарын күйін күшейте түседі:тағы ырғақ пен мазмұнның ән күйіне бірлігі келіп шығады. Өлеңнің бунақ,буындары ешбір ауыспайды.11 буынды қара өлеңде Абай өлеңдерінің бунақ,буындары бір шумақтың ішінде әлде неше рет ауысып отырса,мына ұйқас,буын,ырғақ дәлдігінқатты ұстайды.
Жетінші өлеңнің өлшеуі: Қор болды жаным.Енді бұл өлең бүтіндей құлап түскен.Еш бір көтеріліп серпіле алмайды.Шаршап,талығып,аяғы нәзік әлсіреген үнді дыбыс пен тоқтайды да,сәл серпіліп,сілкініп бойын жазбақ болып,өзін қалыптағы ырғақта тербетеді.Бірақ ауыр салмақ зілді көтеріп,өзін-өзі жеңіл билей алмайды.Дауыс толқыны ырғақта дірілдеп, тәлтіректеп тоқтайды.
Қор болды жаным,
Сенсіз де менің күнім.
Бек бітті халым.
Тағдырдан келген зұлым.
Тағдыр жетсе Алла,
Не көрмейді пенде.
Бұл өлеңде буын,бунақ,өлшеулер артық не кем болмайды да,дәл келіп отырады.Екпін сөз аяғында келіп тұрса да,басыңқы болып,төмен түсіп кеткендіктен,екпін күші н,мдыбыстарының ықпалдымен әлсіреп жойылып кетіп отыр.Сондықтан тиянақты болып тұрған екпін сарын күйге балқып тірек таба алмайды.Бұл өлеңнің түрі Абайдан кейінгі ақындарда да кездеседі.Бірақ буынға буын,ырғаққа ырғақ дәл келерліктей емес.Ұзын ырғақ үлгісі ғана.
Сегізінші өлеңнің өлшеуі.
Меніне етесің?
Сен мені не етесің?
Мені тастап,өнер бастап,
Жайына және алдап,арбап
Өз бетіңмен сен кетесің
Неге әуре етесің?
Қосылыспай,басылыспай;
Бойыңажәне жаттан,бай тап
Өмір бойы қор етесің!
Абай өлеңдерінің ішіндегі техникасы күшті өлеңнің бірі.Өлеңнің кестесін,мәнерін бұзбастан шығаруға ақын өте көңіл бөлген.Әрбір шумақ,әрбір ырғақ,буындарын бытыстырмай,заңды етіп алып отрыған.Мұнда әлгі жаншылып,қайғыға гүл болған көңіл күйі қайта серпіліп,өмір қиясына құлаш ұрады.Бірақ өмірдің соқпағы бой бермейді.Өмір соқпағымен алысады.Аласұрады.Өлең ырғағы,буын,бунақ өлшеулері, тақталары да біркелкі келмей,әр мөлшерде келуінің өзі - өлеңнің өмір соқпағынан серпіліп шыққан сарын күйді көрсетеді.Ұйқасып келген тармақтардың буын саны бірдей емес.
Тоғызыншы өлеңнің өлшеуі: Татьяна,Онегинжырлары.Бұл орыс әдебиетінде Пушкин заманынан бері қалыптанған түрі.Абайға дейінгі әдебиетімізде болмаса,Абайдан кейінгі әрбір ақындардың өлеңдерінде бар.
Таң ғажайып бұл қалай қат. - а
Мағынасы алыс,өзі жаз. - в
Сөзі орамды әр түрі жат. - а
Және әдепті және рас - в
Осы айғыс - ұйғыс үйле өлшеуімен жазған өлеңі - 50. Қара өлең түрімен жазғаны 84 - едіғой.Онан кейінгі 2 - орынды осы алады.Үшінші орында жыр,тақпақ өлеңдері - 36.Бұл өлеңнің екпіні ылғи нық келіп отырады.Ырғақтары дауыс толқыны,әуені көтеріңкі де,түсіңкі де емес,түзу қалыпта таразының тең басқан екі жағындай ырғалып шайқалады да тұрады.
Оныншы өлеңнің өлшеуі: Бар секілді.Бұл өлеңі ойдағы арманды ашық үгіт түрінде білдірген.Төңіректі атпен шоқытып жүріп болып,бір түсейін деген сарынды көз алдыңа елестетеді.Өлеңнің ырғағы да,ұйқастың қатарласып келуі де аттың жорғасындай емес,жортағысындай болып отырады.
Бай сейілді,
Бір бейілді,
Елде жақсы қалмады,
Елдегі еркек,
Босқа селтек;
Қағып елін қармады
Немесе
Бойы былғаң,
Сөзі жылмаң,
Кімді көрсем,мен сонан,
Бетті бастым,
Қатты састым
Тұра қаштым жалма - жан. Әуелгі шумақ 5 буыннан 7 буынмен қайырылады.2-шумақ 4 буынмен ұйқасып 7 буынмен қайырылады.Абай мұндай өлеңнің мөлшері мен жан күйіктерін,ішкі қасірет қайғыны ашшы тіл мен еш уақытта жазбаған.Себебі өлеңнің тыныштықты бұзатын ырғағы,ызалы жүректің нәзік тербеліп қана ақырын күйін шертетін өлшеулеріне жақындайды және ақынның жанын жай таптырмайды.Соның үшін өлеңнің сыртқы құрылысын,жүректің күйін шертуге,ішкі пікірді түйіп,сыртқа шығарып айтуға сәйкестей білген.Осы күнгі әдебиетімізде бұл үлкен орын алған.Бұ да Абай жасаған түр.Онан кейін:
Ем таба алмай,
От жалындай
Толды қайғы кеудеге.
Сырласа алмай,
Сөз аша алмай
Бендеғе! - деген өлеңінің өлшеуі де ос оныншы түрге кіреді.Тек айырмасы 6 - жол3 - жолмен бірдей 7 буын болып келмейді.Он бірінші өлеңінің өлшеуі: Ақылбайға
Ата-анаға көз қуаныш,
Алдына алған еркесі.
Көкірегінде көп жұбаныш,
Гүлденіп ол өлкесі.
Еркелік жетті
Ер жетті
Не бітті?
Оқытарсын молдаға оны.
Үйретерсің әр нені.
Медеу етіп ойы соны
Жаны тыныштық көрмейді.
Жасында күтті
Дәме етті
Босқа өтті!.
Құрысқан бой шаршап жалыққандықтан жазыла алмайды.Екпін де,ырғақ та ілгері өрге қарай өрістеп көтерілмейді.Иықтан кері тартып,етекті шегелеген ауыр зіл бар.Ол ағынды шаршатқан,талыққан бойдан,күйінген,назаланған ойдан қанша көтеріліп,жазылып күй шертуіне болмайды.Ақырында өзін - өзі еріксіз айналмаға отырып,басы айналғандай,жүрегін басып,шекесін ұстап,не бітті деген әлсіреп шыққан үнді есітеді. Өлеңнің кестесі бірыңғай заңдылықты бұзбайды.Абайдың бұл өлеңінің түрі - өзінде осы жазылған бір-ақ өлең.
Кейінгі поэзиямызда да орын алмаған.
Он төртінші өлеңінің өлшеуі: Ақыр заман жастары.Бұл өлең-айқыш-ұйқыш өлеңінің 7 буынмен жазылған үлгісі.
Заман ақыр жастары,
Қосылмас ешбір бастары.
Біріне бір қастыққа
Қойнына тыққан тастары.
Бұл өлеңнің өлшеуімен 15 өлең жазылған.Өлеңнің ырғақ күйі ширақ,балқып,ерітіп еңсе түсіп кетпейді.Жастардың салқын қанды жайда отырып,ащы тіл,улы сөзбен шенейді.Кейін қазақ әдебиетінің әр кезіндегі ақындардың өлеңдерінде көп қолданылған.
Он үшінші өлеңінің өлшеуі: Қызарып,сұрланып немесе Көзімнің қарасы.Көзімнің қарасы,
Көңілімнің санасы.
Кетпейді ішімде
Ғашықтық жарасы.
Бұл 11 буын қара өлең үлгісіндегі әлгі Заман ақыр жастарынанда қысқа 4 жолы 6 буыннан құралған.
Қызарып,сұрланып, дүрсілдеп жүрегі.
Өзгеден ұрланып,өзді - өзі керегі.
Әр тақтадағы бңуын ырғағы ақырғы буынға түспеген дауыс толқыны,екпін де жол ортасында,орта буындарда.Сондықтан ырғағы бірыңғай құлашын жайып серпіп отырады.Не кібіртіктеп тұрып та қалмайды.Тербеліп,шайқалып,көңілдің шақ қана ермегі пайда болады.Бірақ өлең Абайдың өзі айтқандай айналасы теп - тегіс жұмыр келген,6 буындымен жазып отырса да көп пікірді сыйғызып айтады.Бұл өлеңнің түрі кейінгі әдебиетте бар.Бірақ көп емес.
Он төртінші өлеңнің өлшеуі: Қатыны мен Машақпай, Сегіз аяқ, Сен мені етесіңдеген өлеңдерінен,кейінгі құрылысы өте қиын келген өлеңнің бірі.Бұл түрмен Абай бір-ақ өлең жазып кеткен.Кейін онысын заңдандырып,өзі еліктеп күшейтіп әкетпеген.
Сырмақ қып астына, байының тоқымын.
Отының басына,төрінін қоқымын.
Бүксітіп,бықсытып,қорсытып келтірді.
Осының бәрімен
Көңілде міні жоқ.
Жүзінің нәрі мен,
Бойының міні жоқ.
Бөкшиіп,сексиіп,түксиіп,өлтірді.
Әртүрлі ырғақ,әртүрлі ұйқасым.Әртүрлі дауыс толқындарымен келіп бір шумақ өлең 16 жолдан құралған.Өлеңнің күйі үй шаруасы,үй ішіндегі күнделік тұрмыстың сарынын елестетеді.Үй тұрмысында да адам бір отырмайды,кейде келіп назаланады.Кейде қуанады,күледі.Кейде жай отырып,бұрқан - тарқан болып ашуланған әйелдің сүйкімсіз мінездері оғаш,өрескел көрінеді.Осы қалып,осы жағдай адам көңіліне күй салады.Ақын осы жағдайға лайық өлеңнің ырғағын,ұйқасу,үндестіктеріне сәйкес етіп,сонымен өзінше мазмұнды тереңдетіп беруге тырысқан.Бірақ қоғамдық маңызы бар терең мәнді өлең емес.
Он бесінші өлеңінің өлшеуі: Сұрғылт тұман дым бүркіп.Бұл өлеңде Ақылбайға, Қор болды жаным деген өлеңдердің ырғағымен жазылған.Ақыннның өзіндік қайғылы ойы асқынып,оны сыртқа орғытып,жанамалы көзбен айтып отыр.Пікір терең.Заманның,өмірдің қайғысы бұл өлеңде де аңқып тұр.Ырғақ та соған лайықталып жасалған.
Жабырқау тартқан жүректің күйігі.
Сұрғылт тұман дым бүркіп,
Барқыт бешпент сулайды.
Жеңіменен көз сүртіп,
Сұрланып жігіт жылайды.
Әйелмісің,жылама!
Өлең айт,
Үйге қайт!Көзден қанды жасты төгіп аласұрып,ауыр қайғының күйіне ере бермей бір мезгіл шыдамдық қылып,Құдайына сыйынады.Өзімен - өзі ғана өлең айтуды ермек қылатын сияқты.Өлеңнің алғашқы 4 жолына ырғақ,дауыс толқыны да бірде баяу,бірде көтеріліп қалқиды.5 - 6 жолдарда көтеріңкі ырғақ сөз толқыны бәсеңдейді.Талықсыған,жайылып кеткен күйді көрсетеді.Соңғы жолдары мүлде төмен құлдырап түсіп,әлсіреп тек орнында тұрып қалады.Әлі бітіп тек бір орында ғана тыпырлай беретін сияқты.Абай өлеңдерінің мұндай ырғағы көбі көтеріңкі болмай,түсіңкі,тозып,азып,күні бітуге таянған феодалдық заманның өлуге бет алғандағы қайғылы сарынды көрсетеді.Бұл тек өлеңнің мағынасында ғана емес,сыртқы ырғақ,дауыс толқындарының өзінде ғана. Сондықтан Абай байлар табының дәуірлеген жыршысы едідеген лағушылардікі сөз емес екендігін дәлелдемей - ақ қояйық.
Енді ақырғы 16 - өлеңнің өлшеуі: Антпен тарқайды.Бұл өлеңі жыр үлгісімен басылса да,36 жол,бір-ақ шумақ айқыс - ұйқыс ұйқаспен келіп отырады.Бірінші жолдың ұйқасы тарқайдыменбасталып,18 жол бір үйлесіп, шайпайдыданаяқталады.Екінші жол кеңескедеп басталып,18 жол Он беске-мен аяқтайды.Не бір ырғақ,не бір екпін орын ауыспайды.Немесе ұйқастар қайталамайды.
Бәрі - тың,жаңа сөз.Өлең басынан аяғына дейін 7 буыннан келеді.аяғын шапшаң тымпыңдап басып,тынбай жүріп отыратын жүрдек тайдың жорғасындай.Қатты көсіліп кетпейді.Не аяқ тұсалып тұрып қалмады.Ақын үнемі қара жамылып,қайғыра бермейді.Кейде серпілін,сілкініп тастап,бойын көтеріп,төңірегіндегі шындықты көріп,соны не сөзбен,не іспен қамтиды.Кемістігіне күйінін,тәуіріне сүйсініп мақтайды.Міне,бұл өлең сондай мүнеттік серпілісте ғана жазылған. Абайдың барлық 16 өлең түріне қысқаша пікірді қорыта келгенде,Абай өлеңдеріндегі өлшеуі көбі әлі әдебиетімізде қолданбағандығын,тіпті өзі де кейбір түрлерді жетілтпей кеткендігін көреміз.16 өлең түрінің бастапқы екеуінен басқасы - Абайдың кіргізген жаңалықтары.Абай өлеңдерінің ең қиын,ең оңай мөлшер,өлшеулері де қазақтың бұрынғы халық әдебиетінде бар үлгі мен шығыс,орыс әдебиетінен алғаны.Абай поэзиясында парсы,араб өлеңдерінің өлшеу ырғақтары,ұйқасым құрылыстарында үлкен орын алып отырады.Мысалы, Рубаи үлгісімен жазылған мына өлең:
Иузи-раушан,көзі-гаухар
Лағилдек беті үші әхмәр,
Тамаги қардан әм биіхтар,
Қашың құдірәт қоли шигә!
Өзән гузәлләра рахбар,
Сәңе ғйшық болып кәмтар,
Сүлейман,Ямшид,Искандәр,
Ала алмас барша мүлкигә.Шағатай,Иран ақындарына еліктеп жазған.Әуелі үш жол 7 немесе 8 буыннан бірдей үйлеседі де,4 - жолда қайырылады.Сонан екінші шумақтың 4 - жолы мен 1 - шумақтың 4 - жолы ұйқасады.Бұл өлеңнің ерекшелігі буын екпіндері әнге,күйге келіп айтылуына қарай. Ырғақ екпінін өлеңнің күйі,сарыны билейді.Соның үшін мұнда,қазақтың өзінікіндей,буын аяқта келе бермейді.Бұл Ғаруз өлшеуіндегі өлең дауысты созып,ырғағы кеңінен жайылып отырады. Жүрегі айна,көңілі ояудеген өлеңнің үлгісі де осы Рубаи!Бірақ оның буын,ырғақтары,дауыс толқындары парсы,шағатай әсерін жойып жіберген.Буын екпіндері түгел сөз аяғында! Әліпбиөлеңі11 буынды болғанымен,негізгі парсы,шағатай ақындарына толық еліктеген.Өлеңнің ырғақтары,екпіні сөздің аяғында бірыңғай келіп отырмайды,толқып,біресе жол ортасында,біресе жол басында келеді.Оның себебі әлгіде мәт үвәзіні ғаруз өлшеуіне жақындатып жазғандықтан. Онан кейін көп өлеңдерінде арап,парсы өлеңінің мәт уәзінге лайық әдетті үйлестің тынуы келіп те отырады.Бұл жоғарғы өлеңдегідей өз алдына толық еліктенген өлеңдер емес,қазақтың өзінің өлеңі етіп жазғанында көрінеді.
Сенсің-жан ләззәті,
Сенсің-тән шәрбәті,
Артықша жаратқан
Алланың рахматы.
Көрік-тәңірі дәулеті,
Қылса ұнар құрметі.
Сұлуды сүймектік
Пайғамбар сүндеті.
Міне,мұнда өлең аяғы ті,ты - мен ұйқасып тынып тұрса да,әуелде Абай тій,тыйұйқасына бейімделген.Сондықтан кейде бұл өлең,өзінің әніне салып айтқанда,тій,тый - мен жырланып кетеді. Толғауы тоқсан қызыл тілдеген толғауболып әнде айтылуы,ол да сол Шығыс әдебиетіндегі өлеңнің сарын күйіне еліктелгендіктен туған.Абай поэзиясында парсы,арап,шағатай тілдерінің әсері бар екендігіне тоқталмай - ақ қояйық.Бұл арада ескерте кететініміз:Абай өлеңдері түр,өлшеу жағынан шығыс әдебиетінен зор үлгі алғандығын көреміз! Сондықтан Абай поэзиясының түр өрнектері,ырғақ сарын күйлері қазақтың ауыз әдебиетіне негізделіп жатумен қабат арап,парсы,шағатай,орыс әдебиеттерімен де араласып жатыр.Солардан үйренгендігі,солардан өлең түрлерін(әсіресе орыстан)қазақ жағдайында өзінше жасай білгендігін көріп отырмыз.
Абайдың алдындағы қазақ әдебиетінің үлгісі - батырлардың жырлары,билердің,шешендердің сөздері, жыраулардың толғауы,ақындардың айтысы,араб - парсының ескі қисса,ертегілері ел әдебиетінің түрлері еді.Абайдан бұрынғы заман әдебиеті - сол ескі жұртшылықтың заман бетінен торыққандығынан туған әдебиет еді.Абай - негізінде,осы жұртшылықпен қайнасып,осы әдебиетпен аяқтасып жатқан ақын.Бірақ Абайдың басына біткен қайшылық Абайды ескі заманға күйіндіре отырып,жаңаның бағытына жырлаттырады.Өміріне қарағанда Абай өлеңге бала жастан - ақ ауызданыпты.Өлеңді шу дегенде арабшадан бастайды:араб,парсы,шағатай ақындарына сыйынып кіріседі: Фзули,Шамси,Сейхали,Науаи,Сағди,Фир доуси,Қожа Хафиз - бұhәммәсиМедет бер я шағири фәрият.
Бұл - Абайдың 1858 - 1859 жылдардын бірінде жазған өлеңі.Абайдың бұл кездегі өлеңі тіпті аз.Болған бірлі - жарым өлеңінің ішінде арабтың,парсының шұбар тілімен бүлдіре жазған өлеңі де бар:
Иузи - раушан, көзі - гаухар,
Лағилдек бет үші ахмар,
Тамағы қардан әм бихтәр
Қашың құдірет,қоли шәғә - деген өлеңі және алиф-бидің ғарінмен қызға жазған өлеңі Абайдың алғашқы тілін көрсетеді.Басында ол кездегі әдебиеттің тілі де,түрі де осыған айналып та еді.Әсіресе Абай ауылы сияқты молда,қожалы ауылда,Абай оқыған Семей молдасының,дін мектептеріндегі елге тарайтын түрлы кітап өлеңінің тілі осы еді.Абай ащы тілді,улы сөзді,сықақты,мысқылды,ілмені,мазақ ты да қолданып отырады. Адасқанның алды жөн, Болыс болдым,мінекидеген сияқты өлеңдері Абайдың біз тілді (сатирик)ақын екенін де көрсетеді.Абай,бұлардың үстіне,толғаушы(лирик)ақын,Абайдың ақындығын көрсететін тәтті өлеңдері осында.Бірақ Абай толғағанда сол өз басының күйінен,дүниеге көзқарасынан шығарып толғайды.Өлеңді жан сергітетін жалғыз достым деп біледі:
Өзгеге,көңілім,тоярсың,
Өлеңді қайтіп қоярсың?
Оны айтқанда,толғанып,
Іштегі дертті жоярсың.
Сайра да зарла,қызыл тіл,
Қара көңілім оянсын.
Міне,осы секілді Көлеңке басын ұзартып, Қарашада өмір тұр, Адамның кейбір кездері, Көңіл-күйі тағы да, Келдік талай жерге енді, Қуатты оттай бұрқырап, Жүрегім менің қырық жамаудеген сияқты өлеңдері - Абайдыңішіндегі шынайы шерін толғайтын өлеңдері.Бұл өлеңдерің көбі - ақ Абайдың өмірінің соңғы жылдарында жазылған өлеңдері. Абай - шебер суретші (художник).Өлеңімен Абай салған суреттер мінсіз,көрікті,тұрманы түгел келеді.Абайдың ондай бір суретшілікпен көрінетін өлеңдері - Аттың сыны, Қансонарда, Аңшылық, Жаз, Күз, Қыс тектес өлеңдері.Абай бұл өлеңдерінде ақындықты лақылдатып құя салған.Осы өлеңдерінің қай - қайсысын алсаңыз да,өлең жазылған тақырып алдыңыздан жанды тұлғасымен тұтас түрегеледі. Шоқпардай кекілі бар,қамыс құлақ,
Қой мойынды,қоян жақ,бөкен қабақты, - оқыған адам Абайды осы жағынан тани береді.Абай қазақтың ұлт өнерін ғана өнер деп таныды.Оны арабшаның ала - шұбарынан,басқаның шәлдірігінен аршып алды.Өлең,ән - күй - өнер,оны бағалау керек деді.Өзі бағалап,өнер қылып,өзгеге бағалатты.
Өлең - сөздің патшасы,сөз сарасы,
Қиыннан қиыстырар ер данасы.
Өткірдің жүзі,
Кестенің бізі,
Өрнегін сендей сала алмас .
Білгенге маржан,
Білмеске арзан,
Надандар бәхрә ала алмас.
Қиналма бекер,тіл мен жақ,
Көңілсіз құлақ - ойға олақ.Абайдың осы секілді өлеңі туралы,өлеңінң өнер екені,ақыл екені жайында бірсыпыра пікірлері бар. Білімдіден шыққан сөз, Біреудің кісісі өлсе қаралы ол, Құлақтан кіріп бойды алардеген сияқты өлеңдерінің барлығы да - Абайдың өлең,ән-күйге,сөзге қандай баға бергендігін көрсететін өлеңдері.
Өлеңді өнер деп бағалаған Абай - сол өлеңді кестелеп,қазаққа қызмет етті.Өлеңнің өнер екенін көрсетті.Қазақта да мынадай сөз өнерінің үлгілері болды деп өнер белгісін қалдырды.Абайды жазба әдебиеттің - сырлы әдебиеттің басы дейтініміздің бір жағы осында.Абайдың ақындық қуаты,тілге шеберлігі - оның сөзінің арасына қыл сыймайтындығы.
Өлеңге әркімнің - ақ бар таласы,
Сонда да солардың бар таңдамасы.
Іші алтын,сырты күміс сөз жақсысын,
Қазақтың келістірер қай баласы?
Сөзді осылай саптап,өлеңөзді осылай саптап,өлеңге кіріскен Абайдың өлеңінің іші өз мазмұнында алтын болып шығады.Оның аз сөзіне көп мағына сыйып кеткен,сөз шеңберінің іші қалың қазына,өлең қауызының іші толған дән болады.Абай өз сөзбен,аз мұқаммен көп мазмұнды,көп мағынаны беріп тастайды.Абайдың Болыс болдым, мінекидеген кішкентай өлеңі болыстың кейіптерін түгел береді.Сол сықылды аз сөзбен,ірі мазмұнды айта қоятындығына тағы да бір мысал: Желсіз түнде жарық ай дейтін өлеңінде ұзақ әңгіменің желісін аз сөзбен қайырып тастайды емес пе?Бұл - Абайдың ақындық қуатының күштілігіне дәлел. Абайдың әдебиет түріндегі кестесі қалай?дегенге келсек,оның әдебиет түрі негізінде - өлең.Абай - өлең түрін жасауға қызмет еткен жазушы.Абай - бұрынғы қазақтағы ел өлең - жырларының өлшеуін,парсы,шағатай,орыс өлеңдерінің үлгісін кіргізіп,үлгілерін кеңітудің үстіне,араб,қазақ әдебиетін жаңалаған адам.Сол түрлерге қазақша тәтті тілмен қызықты мазмұн салып,тыңнан тартқан өз үлгісімен де қазақ өлеңін байытқан ақын.Абайда ескілі - жаңалы он бір түрлі өлең өлшеуі бар.Мұның ішінде Абайдың соңғы ақындар әлі қолданып,үлгі қып жаймаған: Сен мені не етесің, Ақылбайға, Қатыны мен Масақбайдеген сияқты түрлері,өлшеулері бар.Жырдың бірінші,үшінші,екінші,төртінші жолы да ұйқасып отыратын көркемдікті қазақ әдебиетіне бастап кіргізген де Абай.Бұл - Еуропа,араб үлгісі.Сөйтіп,қазақтың әдебиетіне бірсыпыра жаңа өлең өлшемдері Абаймен келіп кіреді.Бізге өзге түрік елдерінің,Батыс елдерінің өлең үлгісін Абай тастап кетті.Абайдың жырлары мына мсекілді сылдырлап шығады:
Жазды күні шілде болғанда,
Көкорай шалғын, бәйшешек,
Ұзарып өсіп толғанда.
Күркіреп жатқан өзенге
Көшіп ауыл қонғанда...
Абайдың жыры ырғақ,музыка,дыбыс құрылысы жағынан төғілін кетеді.Абайдың бұл өлеңіндегі ақынның бір өзгешелігі - ол өлең ұйқасындағы етістіктердің сайдың тасндай,ірі қимылды,қозғалысты көрсетуде жандылығы. Тегінде әдебиеті өрлеген өзге жұртта өлең ұйқасын етістіктен тізу ақынның нашарлығына жатады.Ал Абайдың Жаздеген өлеңіндегі етістіктен тізген өлеңдері қайта жырын жандандырып шығарған.Бұл - Абайдың тілінің тазалығы,ақындығының күштілігі деп білу керек.Абай өлеңінің іші алтын болса,сыртының күміс болуына қатты күзет істейді.Оның өлеңдеріне қыл сыймайды:
Қарашада өмір тұр,
Тоқтасаң,тоқсан көнер ме?
Арттағы майда көңіл жүр,
Жалынсаң,қайтып келер ме?
Майдағы жұрттің іші қар,
Бәйшешек қарға өнер ме?
Ішінде кімнің оты бар,
Қар жауса да,сөнер ме? - сияқты сөздің қиюына қыл сыймайтын сұлу өлендер - осындайлар.Абай өлеңдерінің көркем болуына,дыбыс сәйкестігі,дыбыс ұйқастығы өлеңшің көркемдігінің бір тұлғасы екендігіне көңілді ерекше білгендігін,әсіресе мына өлең айқындайды.Абай бұл өлеңді Оспан деген інісі өлгенде жазыпты:
Жайнаған туың жығылмай,
Жасқанып жаудан тығылмай,
Жасаулы жаудан бұрылмай,
Жау жүрек жомарт құбылмай,
Жақсы өмірің бұзылмай,
Жас қуатың тозылмай,
Жалын жүрек суынбай...
Жақсы өлінсің,япырмай!Міне,осы жырдың бас дыбысы,бас буынының бәрі жәрпімен келеді.Өлең жолының мұндай бірыңғай дыбыстан құрылуын аллитерация дейді.Бұл қазақтың ел әдебиетінде де көп кезігеді.Абайдың бұл өңшең ж дыбысынан бастап жасаған жырының бір көркемдігі - оның осы өлеңінің дыбыс құрғандағы білінбей еркін шыққандығы.Абай өлеңі мұнда тым еркін, ж дыбысы өзінен - өзі құралғандай,сөздің тігісін жатқызып,жымпитып кеткен.Жыр жыртылмай,жосылып жатыр.Бұл - Абайдың шеберлігі.Осы сықылды үлгі Абайдың әр сөзінде келіп отырады:
Самородный сары алтын,
Саудасыз берсең,алмайды
Саудыраған жезіне.
Саудырсыз сары қамқаны,
Садаға кеткір сұрайды
Самарқанның бөзіне, - дегендері сияқты.Мұнда жырдың іргесі с дыбысынан қаланып,сылдырлап келеді.Абайдың осы тектес ұйқастары дыбыс жағынан,ұйқас жағынан ерекше көркемдікпен тізіледі:
Тоты құс түсті көбелек,
Жаз сайларда гулемек.
Бәйшешек солмақ,күйремек,
Көбелек өлмек,сиремек, - сияқты жырларында ұйқасқан ерекше шеберлікпен,тілге байлықпен,ақындық еркіндігімен жазылғандығын көру қиын емес.Сонымен,Абайдың сөз үлгісі туралы айтқан аз пікірімізді қорытып келгенде, айтарымыз:
Абай - біздің көркем әдебиетімізге үлкен еңбек сіңірген,көп жаңалық кіргізген ақын.Ол бұрынғы қазақ өлеңінің арнасына тыңнан табыстар тауып,үлгілер қосты.Терең ойдың толғауы,мұңның,махаббаттың лирикасы,кестелі көркем суреттер,алдыңғы елдің ақындарының үлгілері,мысал,сықақ түрлері бізге Абаймен кіріп келді.Сонымен бірге Абай бұрынғы ескі сөз үлгісін де өлшеп,екшеп,өз дүкенінен жаңалап шығарды.Абайдың өзінен кейін көп ақынға үлгінің ұстасы болғаны содан.
Өлең деген әр сөздің ұнасымы,
Сөз қосарлық орайлы жарасымы. (Абай)
Абай-гуманист,ол дүние жүзіндегі ұлы гуманистердің алдыңғы сапында.Гуманизм әділдікті жақтау,адам баласы үшін игі қасиеттерді уағыздау,адамды сыйлап,оған жақсылық тілеу принциптеріне негізделетін болса,Абайдың да жырлағаны алдымен имандылық,адамгершілік қасиеттер болды.Сондықтан ол рухани - мәдени дүниеге қатысты дерексіз ұғым атауларын өте жиі қолданды.Мысалы,адамдық сөзін Абай 15 рет жұмсаса,оның бір вариантты адамшылық тұлғасын 17 рет қолданған,демек, адамгершілікмағынасындағы сөзді ақын отыздан астам рет келтірген екен.Абайдың ең жиі қолданған сөздерінің бірі - иман,оны ақын өз тіліне 59 рет үйірген.Имандылық - гуманизм шарты.Имандылыққа шақыру,оны үгіттеу,оны таныту - гуманист суреткердің міндеті.Міне,Абай осы үдеден шыққан.Иман сөзі о баста ислам дінінің бес парызының бірідегенді білдіргенімен,ал діни терминдік мағынасы,Абайдың түсіндірумен айтсақ, Алла табарака уа тағаланың бірлігіне,барлығынажіберген жарлығына мойынсұнып,иланбақболғанымен,бұл сөз қазақтың халық тілінде жалпы адамгершілік,ізгілікке деген сенімұғымында жиірек қолданылған. Абайдың өзі:
Ескендір патшаға Аристотель аузымен:
Ұятың мен арыңды малға сатып,Ұятсызда иман жоқ,түпке жетердегізгенінде, иман сөзі таза діни нанымды ғана емес,ар,ұят сияқты адамгершілік қасиетті атап тұр.Бұл сөздер қазақ поэзиясында бұрын да кездескенімен,дәл Абайдағыдай бір ақынның өлеңдері де 30 - 40 реттен орын алмағандығын білеміз.Сондай - ақ Абай адам қасиеттерін атайтын жақсылық(33 рет),жаманшылық (18), арсыз (18)сияқты сөздерді өлең тілінің актив сөздігіне айналдырған.Ақын жақсы - жаман мінез - қылықтар мен іс - әрекеттерді атайтын сөздерді жиі қолданады.Абайдың адамнан,әсіресе жастардан күтетіні талап болса,ақын осы идеясын білдіруде талап сөзін 45 рет қолданған екен.
Ал өз тұсындағы қазақ қоғамы үшін сауаттылыққа,білім - ғылымға ұмтылуды,өнердің түр - түрін игеруді жырлау - Абайдың ең негізгі тақырыбы.
Бұл өз халқының сауаттылық жайын,өнер - білім дәрежесін ойлағанда,Абайдың қабырғасы қайысқан тұсы.
Жарлы емеспін,зарлымын,
Оны да ойла,толғанып.
Жұртым деуге арлымын,
Өзге жұрттан ұялып, - деп зарлаған,арланған сәттері де осы замани мәселелерге қатысты.Сондықтан оқу,білім,өнер жайын сөз еткен шығармаларында осы категориялардың өзін жиі атайды:
оқу ( 54 рет), ғылым(111), білім (31), өнер (46) сөздерін актив қолдануы осыны дәлелдейді.
Жүрегіңнің түбіне терең бойла,
Мен бір жұмбақ адаммын,оны да ойла,
Соқтықпалы,соқпақсыз жерде өстім,
Мыңмен жалғыз алыстым,кінә қойма!
Абай болашақ ұрпаққа осылайша үн қатқан болатын.Бұл сөздерді өткендегі құлазыған заманнан өзі үшін бимәлім,басқа бір келешекке,нұрлы келешекке дұрыс жол тартқан ақын айтқан еді.Ол даланы басқан надандық түнегінің арасында алаулай жанған шырағын,жарқырата көтеріп,өз халқына таң атып,күн шығатын жақты қажымай - талмай нұсқап өтті.
Иә,Абай өзі өмір сүріп,ақындық еткен заманы үшін шынында да жұмбақ адам еді.Ақын қайтыс болғалы елу жыл өтті.Алайда Абай біздің өткеніміз ғана емес,ол үнемі алға ұмтылған халқымен бірге болды.Ендеше мұндай ақынға өлім жоқ.Абай еткен еңбекке дән риза,әділ совет халқы өз халқының күресі мен азабы на,тағдырына ортақтас болуды қалап алған ақын есімін құрметпен атайды. Абайдың бізге өлең,поэма,аударма,оқушы жұртшылықпен әңгімелесіп(өзі Ғақлиядеп атаған қарасөздері)түрінде қалдырған әдеби мұрасы соңғы басылуында қалың екі том болып шығады.Ақынның көп жылдар бойындағы ойлары мен толғаныстарының,ізгі жаны тебіренуінің аса бір қымбатты нәтижесіндей бұл еңбектер енді,тарихи тұрғыдан қарағанда,қазақ халқының рухани мәдениетінің жыйынтығы сыяқты болып көрініп тұр.
Туған халқының өткендегі ауызша,жазбаша ескерткіштерде сақталған ақындық мұрасына терең байлаған.Абай сол мөлдір бұлақтан құнарлы нәр алып,өз поэзиясын молықтыра білді.Қазақ халқына ол кезде жете таныс бола қоймаған тәжік,әзербайжан,өзбек сыяқты шығыс халықтарының классиктік поэзиясы да Абай поэзиясына прогресшіл ықпал жасады.Бірақ, қазақ мәдениетінің келешекте өркендеуінің кепілі,оның тарихи дамуы жолында сенімді жолбасшыс болған орыс мәдениетіне (ол арқылы бүкіл европалық мәдениетке),ең алдымен оған дейін қазақ халқына мүлде белгісіз орыстың ұлы классиктері қалдырған мұраға Абайдың үміт артуы орасан маңызы бар факт еді.Ерекше дарынды,кемел ойлы Абай,жаңа мәдениетті ақыл сарабынан өткізе,өз бойына сіңіре білді.Осындай асыл қазнаны қабылдаудан суретші Абайдың өзіндік айқын ерекшелігі өсіп,көркейе берді.Абай,қазақ халқы әлі меңгеріп жетпеген мәдениеттерге бой ұрғанда,жаңа көркемдік суреттеу құралдарымен ғана молыққан жоқ,рухани дүниесінің жаңа идеялармен де байытты.Өзінің идеялық және творчестволық байлығының асылына келгенде,Пушкин сыяқты, Абай да қалың жұртқа ортақ,сонымен бірге анық ұлттық,халықтық ақын.
Абайдың сексенінші жылдардағы өлеңдерінің көпшілігі қазақ қоғамыныңтағдырына арналады.Сонымен қатар,ақын халқының бүкіл рухани қазнасынтерең көркемдік-сыншылдықпен қайта қарап,өзінің ақындық жаңа программасын ұсынады.
Бұл шығармаларында Абай халық мұрасына жақын келеді.Алайда оның поэзиясының халық творчествосынан зор айырмасы барын дәл осы тұста айқын көреміз.Абай бірде - бір өлең жолында халық творчествосының қалыптасқан дәстүрлі сөз жүйесі мен ақындық ой бітімін қаз қалпында ала салмайды.Абай ауыз әдебиетіндегі сөздерді де,образ жүйесін де,стиль тәсілдерін де тереңдетіп,жаңа ой,сезімдермен толықтырады,оның өлеңдерінде өзгеше бір идеялар менжан сезімдері жүреді,алдымен бұл шығармалардан ақынның ескілік әдет,билеуші феодалдардың азғындық мінездері,қараңғылық,дау - жанжал жайлаған,еңбекші бұқара мұқтаждық пен жоқшылықта өмір сүрген сол кездегі қазақ ауылының қоғамдық қалпына бітіспес көзқарасы айқын көрінеді.Абайдың көптеген өлеңдерінде (Қартайдық,қайғы ойладық, Қалың елім,қазағым,қайран жұртым, Күлем байға, Көжекбайғалардан бастап)надандық,дәукестік,парақорлы қ,арамтамақтық,қазақ халқын билеп-төстеушілердің рухани бишаралығы өлтіре сыналады.
Поэзия - ажарлап тұрған сөз тізбегі емес,күрделі мазмұнды пікір мекені.Әдебиетте мазмұн мен түр егіз.Әдеби шығарманы кәрі - жас жаппай оқиды,олай болса,поэзия да - ортақ мұра.Абайдың өлеңдерін жиындарда әнмен орындайды,жастар сүйіспеншілік хаттарына пайдаланады,жолаушы жол бойына ермек етіп,өлеңмен көңіл күйін шертеді.Өйткені поэзия адам жанының сыр - сипатына құрылады,шын көркем шығарма адамның жан пернесін қозғайды.Абай - осы сырды терең ұғынған эстетикалық,творчестволық мәдениеті жоғары жазушы,орыс демократтарының озық эстетикасымен қаруланып,заман тілегіне сай өрелі идея дәрежесіне жеткен елге әйгілі ақын.Қандай тамаша пікірлермен толы болса да,мезгілі жеткен мәселелердің түйінін шешуге талпынса да,поэзиясыз өлеңде ешқандай тамаша пікір де,ешқандай жартымды мәселе де болмайды, - дейді орыстың данышпан сыншысы В.Г.Белинский.
Бұрынға ескі биді тұрсам барлап,
Мақалдап айтады екен сөз қосарлап,
Ақындары ақылсыз надан келіп,
Көр - жерді өлең қыпты жоқтан қармап, - деп Абай Белинскийдің бұл пікірін өнеге тұтты,ақыл,білім,мәдениет шын поэзияның тууына керекті басты шарт деп қарады.
Символистер мен акмеистер өлеңді бияздап,сырт көрінісін сұлулап - ақ бақты. Бірақ оның там - тұмдап кездесетін мазмұны көпшілікке жат болғандықтан,олардың шығармалары өз заманында да жұрттың ықыласын тартпады,өзінен - өзі құрылды.Абайдың эстетикалық пікірі бұған қарама - қарсы - көрік үшін емес,жетекші рөл мазмұнда деп таныды:
Өлеңге әркімнің - ақ бар таласы,
Сонда да солардың бар таңдамасы.
Іші алтын,сырты күміс сөз жақсысын
Қазақтың келістірер қай баласы? - Шығарма - жанды организм,онда шеберлік бой - бой болып бөлініп тұрмайды,толық тұлғасымен тұтасып келеді.
Абай өзінің толық тұлғалы өлеңімен қазақ поэзиясының өрісін кеңітті,бұрын қазақ поэзиясының ауқымына сыймаған мәселелерді,өмір көріністерін шығармасына арқау етіп жырлады.Әлеуметтік,тұрмыс - экономикалық мәселелерді сипаттау,адам характерін,образын жасау,сүйіспеншілік нәзік сезімдерді суреттеу,табиғат көркін бейнелеу,міндіні қазақ мінейтін сатира жасау өнеріне Абай өнегелі озық шебер.Сюжетті өлең жазу, сара композиция құру мазмұн кесектеу нәтижесінде шағын өлеңге мол идея арту,олақ сөз паналар саңлау қалдырмай,аз сөзбен көп мағына беріп,өлеңді арнаулы әлеуметтік мазмұнмен сықап,әр сөздің қисынын тауып,иін тірестіріп, сығылыстыра орналастыруда Абай шеберлігі әлі күнге дейін озық.
Әлеуметтік пікірінің құнарлылығына,тереңдігіне,әлеуметті к маңыздылығына және қарапайым жұрттың көңілін тербететін лайықты сөз тауып,әсер етерліктей,лайығымен айта білуінде де ол - өзіндік ерекшелігі болған ақын. Абайдың реалистік ақындық шеберлігі еңбекші жұртшылықтың мұқтаждық халін сипаттауда айқын көрінеді. Күз, Қарашасекілді өлеңдерінде ауыл тұрмысының пішіні,өмір теңсіздігі асқан реалистікпен табиғи түрде бейнеленеді.
Менімен мен тең бе деп мақтанасың,
Белгісі надандықтың ол баяғы, - деген Абай,бай мен кедейдің айырмасы ол екеуінің жаратылысында емес,меншігінде екенін жанды көріністер дәттетеді. Кедей үйінде отын жоқ,өйткені өзі байдың малында,әйелі малма салып тон илеп,шекпен тігумен қолы босамайды.Күздің қара суығы қысқанда да байдікі мыңқ етпейді:киізді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz