НОҒАЙЛЫ ДӘУІРІНДЕГІ ЖЫРЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 85 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан республикасы Білім және ғылым министрлігі

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті

Әзімхан Ардақ Талғатқызы

НОҒАЙЛЫ ДӘУІРІ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ЭТНОЛОГИЯЛЫҚ САНА ЖӘНЕ ЭПИКАЛЫҚ ДӘСТҮР

МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ

6М011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті

Алматы, 2019

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті

Қазақ әдебиеті кафедрасы

ӘЗІМХАН АРДАҚ ТАЛҒАТҚЫЗЫ

Педагогика ғылымдар магистрі академиялық дәрежесін
алу үшін даярланған
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ

Тақырыбы: НОҒАЙЛЫ ДӘУІРІ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ЭТНОЛОГИЯЛЫҚ САНА ЖӘНЕ ЭПИКАЛЫҚ ДӘСТҮР

6М011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті

Ғылыми жетекшісі:
ф.ғ.к., қауымд. профессор
____________ Қожекеева Б.Ш.
_____ _______ 2019

Норма бақылау ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ
__________ Қазақ әдебиеті кафедрасы
РhD доктор _________Н.Б.Балтабаева
___ _______2019 ж
___ _______2019 ж

Алматы, 2019

Мазмұны:

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

1 НОҒАЙЛЫ ДӘУІРІ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ЭТНОЛОГИЯЛЫҚ САНА ЖӘНЕ ЭПИКАЛЫҚ ДӘСТҮР ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

2 НОҒАЙЛЫ ДӘУІРІНДЕГІ БАТЫРЛЫҚ, ҚАҺАРМАНДЫҚ ЖЫРЛАР ... ... ... ... ... ...

2.1 БАТЫРЛАР ЭПОСЫНЫҢ ПОЭТИКАСЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

3.НОҒАЙЛЫ ДӘУІРІНДЕГІ ЖЫРЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .

КІРІСПЕ

Жалпы сиппаттамасы: Ноғайлы дәуірі Еуразиядағы кең далада ерекше роль атқарған көшпелі қоғамның дамуында маңызды із қалдырған кезеңнің бірі болып табылады. Ноғайлы дәуіріндегі көшпелі қоғамның, қоғамдық ойының маңызды мұраларының бірі тәуелсіздікке арнау жырлары екендігі белгілі. Патриоттық жырлар осы кезеңде айшықталып, негізін қалады десек артық айтқандық емес. Қазақ әдебиетінің энциклопедиялық анықтамалығында бұл туралы былай делінген: "Ноғайлы аталып, кейін бір-бірінен бөлініп кеткен түркі тайпаларының көпшілігі өздерінің ноғайлы кезінде жырлаған шығармаларын мүлде ұмытқан, не оның ұзын-ырғасын, үзінді жұрнақтарын ғана сақтаған. Ал қазақ атанған ноғайлылықтар сол кездегі мол мұраға ие болып, көпшілік мұрасын жоғалтпай сақтап қалған. Сөйтіп, бұрын ноғайлы әдебиеті делініп келген туындылардың көпшілігі қазақ әдебиетінің қорына қосылып, оның төл әдебиеті боп кеткен.
Бұл күнде бұрын ноғайлы әдебиеті делініп келген туындылардың көпшілігі Қазақ әдебиетінің қорында сақталып, оның төл туындыларына айналып кеткен. Мысалы, Ер Төстік, Жиренше шешен, Алдар Көсе т.б. ертегі, аңыздар мен Алпамыс, Қобыланды батыр, Қамбар батыр, Ер Тарғын, Ер Қосай, Ер Сайын, Едіге, Қырымның ҚырыҚ батыры, Ер Жабай, Ер Шора, Орақ-Мамай сияқты эпостық жырлар - сол ноғайлы заманының мұралары. Қазақтың Қаһармандық эпосының ең жарқын үлгілеріне Алпамыс батыр, Қобыланды батыр, Ер Тарғын, Қамбар батыр жатады. Ел жадында батырлық, күштілік атаулының бәрі сақтала бермейді. Рулар арасындағы әдеттегі талас немесе көрші халықтарға жасалған әділетсіз шабуыл халықтың эпостың жырларында дәріптелмейді. Елін, жерін қорғауға, халықты басқа жұрттың езгісінен азат етуге жұмсалған батырлық қана ерекше ілтипатқа бөленіп, ел жадында қалады. Қобыланды -- Қыпшақ елінің, Алпамыс - Қоңырат жұртының, Ер Тарғын - бүкіл ноғайлы елінің намысын қорғаған батырлар. Бір кезде бүгінгі Қазақ, ноғай, Қарақалпақ ноғайлы елі деген жалпы атпен белгілі болған.
Қазақ халқының ауызша жыраулық творчествосының көптеген ескерткіштеріне, әсіресе, ноғайлы циклындағы: Ер Төстік, Едіге батыр, Қарасай - Қази, Орақ - Мамай, Ер Сайын, Шора батыр, Қазтуған батыр, секілді батырлар жырына да дәл осындай баға берілді. С. Мұқановтың, Ғ. Мүсіреповтің, С. Бегалиннің, Қ. Аманжоловтың, Қ. Әбдіқадыровтың, А. Тоқмағамбетовтің, Ж. Сыздықовтың, Ә. Тәжібаевтың, Ә. Әбішевтің және басқаларының жекелеген шығармалары идеялық жағынан зиянды, ұлтшыл және саяси тұрғыда қате шығармалар ретінде айыпталды. Қазақ әдебиеттану ғылымының ізашарлары М. Әуезовтің, Қ. Жұмалиевтің, Е. Ысмайыловтың, Т. Нұртазиннің, Ә. Қоңыратбаевтың, Ә. Мәметованың еңбектері өткір сынға алынып, оларға феодалдық-рулық құрылысты марапаттады, өткен кезең ақындарының творчествосына таптық емес көзқараста болды деген айып тағылды.
Жұмыстың өзектілігі: Ноғайлы кезеңінің қалыптасу мәселелері мен сол дәуірдегі тарихи қаһармандық жырлардың өзіндік ерекшеліктері туралы сөз болады.Қаһармандық жырлар мен ел тарихының арасында үлкен байланыс жатуы бүгінгі күні үлкен құндылық болып отыр. Жыр арқылы тарихты танимыз. Елдің өз ішіндегі әртүрлі әлеуметтік мәселелер мен қатар сыртқы жаулардан қорғану кезінде ерлігімен танылған батырлықтың озық үлгілерін танытқан батырлар ерлігінің бейнесін көрсеткен жырлардың маңызы зор.Жырлардағы үлкенді-кішілі оқиғалардың бәрі де сол қаһарманның іс-әрекеті мен түсінігі арқылы тізбектеліп өтіп жатады. Ноғайлы әдебиеті делініп келген туындылардың көпшілігі қазақ әдебиетінің қорында сақталып, оның төл туындыларына айналып кеткен. Ол кезең айрықша қаһармандық дәуір, батырлық кезең. Ноғайлы кезеңіндегі жырлардың ерекшелігі сюжеттерді ширықтыра, шиеленістіре беретіндігінде. Міне, осы тұрғыдан алғанда, қазіргі кезде қоғамдағы рухани негізімізді танып, құндылықтардың орны мен рөлін дұрыс анықтаудың үлкен ғылыми-тәжірибелік мәні бар. Ноғайлы дәуірінде туған ұланғайыр қаһармандық жырлар мен хандық дәуірдегі жыраулардың арнау, толғаулары елді ерлікке, елін сыртқы жаудан қорғауға үндесе, одан берідегі Махамбет пен Жанкісінің отты жырлары мен ел тәуелсіздігі жолында өз өмірлерін құрбан еткен Ахмет Байтұрсынұлы, Жүсіпбек, Мағжан, Міржақып сияқты айтулы тұлғалар шығармаларының, майданда от кешкен сарбаздардың жігерін жанып жеңіске жетелеген Баубек, Қасым, Сырбай, ұлттың рухани бүтіндігін басты мұрат тұтқан кешегі Жұбан, Жұмекен, Қадыр, Мұқағали сияқты ақындардың өр рухты жырлары мен бүгінгі Фариза Оңғарсынова, Темірхан Медетбек сияқты ақындар шығармаларының да басты ерекшелігі елдің бірлігі мен тәуелсіздігі, ел қорғау мен ерлікті, батырлықты, адамгершілік асыл қасиеттердің негіз етіп алынуында болатын. Құнарлы жердің ғана нәрлі де мол өнім беретіні сияқты қазақ әдебиетінің терең ойлы, мазмұны терең, көркемдігі келбетті шығармаларының жалғастығын үзбей сабақтастық тауып отыруы ежелден келе жатқан рухани құндылықтарды, әдеби дәстүрді жалғастыра білуі дер едік. Қазақ халқының көркем фольклорлық туындылары - дәуірлер сүзгісінен, халқымыздың ой саралау, талғам, қабылдаулардан, көркем сөз зергерлерінің өңдеу, жетілдіруінен өтіп, дәстүрлі жалғастығын тауып біздің дәуірімізге жеткен асыл мұра. Осы мұраларымызда ел іші бірлігін сақтауға, тәуелсіздіктің тұғырлы болуына, Отанды қорғауға, ерлікке шақыратын құнарлы, философиялық ойлар тұнып тұр деуімізге әбден болады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Магистрлік жұмыстың негізгі мақсаты - ұлттық құндылықтарымызды насихаттайтын мәліметтерді контент талдау жасап, келер ұрпақ бойына ұлт құндылығы насихатталған шығармаларды оқытудың жолдарын ашу.
Зерттеудің ғылыми мақсатына жету үшін төмендегідей негізгі міндеттер анықталды:
- Ноғайлы кезеңіндегі жырлардың әдеби негіздеріне шолу жасау, оның әлеуметтік қызметі мен маңызын зерделеу;
- Ноғайлы дәуіріндегі батырлық, қаһармандық жырларды эпикалық дәстүр негізінде қарастыру;
- Ноғайлы жырларын талдау барысында этнологиялық сана көрінісін нақтылау, жүйелеу;
- Ноғайлы дәуіріндегі жырлардың зерттелу жағдайын және бүгінгі таңдағы қолданылу деңгейін анықтап, сараптама жасау.
- Жыр жөніндегі бұған дейінгі айтылған азды-көпті пікірлердің барлығын да жаңаша ғылыми ой-таныс тұрғысынан зерделеу;
- Қаһармандық сарындардың сипатын саралап,оның өзге эпостардан бөлек өрілімін жыр сюжеті негізінде дәлелдеу
Жұмыстың ғылыми жаңалығы Жұмыстың жаңалығы - табан тірер мәдениеттердің эпос материалының молдығында ғана емес, эпостану ғылымының қазіргі теориялық ізденістері мен де өрелесіп отыруында. Нәтижесінде, қазақтың батырлық жырының поэтикалық бітімі уақыт пен кеңістік, сюжет пен көркемдік тәсілдер тұрғысынан көркемдік жүйе ретінде жинақталуы іс жүзінде жұмыстың ғылыми концепциясына ұласады.
Қазақ фольклорының мән-жайы орта мектепте де, жоғары оқу орнында да оқылатыны мәлім. Ендігі жерде оны танып білудің де жолы өзгеруі тиіс деп білеміз. Әсіресе, батырлық жырды таптық тұрғыдан, өлшеп-пішілген партиялық , халықтық, жалған интернационализм шеңберінің ішінде ғана сөз етудің, сөйтіп талай-талай эпостың осы өлшемге сыймай қалуының қазір күні өтті.
Байыптай түссек, қазақ эпосын үзіп-жұлқып сөз етудің тәжірибесі енді оны тұтас игеруге, ұлттық нақышын терең тануға ұласуы қазіргі қажеттіліктен туындап отыр. Бұл тұрғыдан келгенде батырлық жырлардың көркемдік шежіресі, халық тарихымен ара қатысы, өнер ретінде даму жолы, ұлттық және жалпы типологилық белгілері ауыз әдебиеті туралы оқулықтардан да орын алуы қажет-ақ.
Қазақ эпосындағы ноғай дәуірі, толып жатқан рулар мен тайпалардың атаулары,батырлардың үнемі жеңіске жету себептері, жырдағы бұрынғы өткен заманның өз бойына халықтың тарихын, мұң-мұқтажын, алдын күткен арман-тілектерін жинақтайтындығы анықталып отыр және осындай сауалдарды ендігі жерде оқулықтарда жауапсыз қалдырудың жөні жоқ.
Магистрлік жұмыс белгілі бір дәрежеде осындай практикалық мәні бар сауалдарға да жауап береді. Оның үстіне Қазақ эпосының поэтикасы деген тақырып жоғарғы оқу орындарының филология факультеттерінде де арнайы курс ретінде оқытуға әбден лайық. - табан тірер мәдениеттердің эпос материалының молдығында ғана емес, эпостану ғылымының қазіргі теориялық ізденістері мен де өрелесіп отыруында. Нәтижесінде, қазақтың батырлық жырының поэтикалық бітімі уақыт пен кеңістік, сюжет пен көркемдік тәсілдер тұрғысынан көркемдік жүйе ретінде жинақталуы іс жүзінде жұмыстың ғылыми концепциясына ұласады.
Ал енді осындай ізденістің мән-маңызы қандай болмақ? Бұл сауал, сөз жоқ, магистрлік диссертациясының практикалық қызметімен тығыз байланысты.
Жұмыстың нысаны мен деректемелік негізі. Магистрлік жұмыс жырдың Қазан төңкерісіне дейін жарық көрген басылымдарына,Қазақстан Республикасының ОҒҚ мен М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты қолжазба қорларында сақтаулы нұсқаларына,түрлі (ғылыми,ғылыми-көпшілік,көп томдық) жинақтарда басылған жарияланымдарына, Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік архив материалдарына негізделді. Аталған қолжазба қорларында әлі де ғылыми айналымға түспеген материалдар пайдаланылды.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы. Диссертация жазубарысында әдебиеттану мен фольклортану ғылымында іргелі зерттеулер жүргізген отандық жетекші ғалымдардың,сонымен қатар орыс зерттеушілерінің теориялық тұжырымдары басшылыққа алынды.
Тақырыпты игеру барысында М.О.Әуезов,С.Сейфуллин,С.Мұқанов, Ә.Марғұлан, А.Орлов, М.Ғабдуллин, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев, Ә.Қоңыратбаев, Н.С.Смирнова, Р.Бердібаев, М.Ғұмарова, С.Қасқабасов, С.Садырбаев, Т.Сыдықов, Ш.Ыбыраев, Б.Абылқасымов, Б.Әзібаева, Т.Қоңыратбаев,т.б. зерттеушілердің еңбектері ғылыми-әдістемелік бағдар берді.
Жеке батырлық жырларын қарастырған М.Ғабдуллин мен О.Нұрмағамбетованың (Қобыланды батыр), Т.Сыдықовтың (Алпамыс), Д.Есенжанованың (Қарасай-Қази), Е.Мағауиннің (Едіге), А.Тұрғанбаевтың (Орақ-Мамай), А.Мамытов пен Б.Қорғанбековтың (Шора батыр) монографиялары мен зерттеу жұмыстары зерттеу жұмысымызда бағыт-бағдар айқындауға көмегін тигізді.Сондай-ақ зерттеуінде үш-төрт классикалық жырларды қарастырған Қ.Бұзаубағарованың, Б.Айтбаеваның диссертациялық жұмыстарын атап кету қажет.
Жұмыстың мақсаты мен міндетіне байланысты тарих, этнография, әдебиеттану, тіл білімі ғылымдарының жетістіктерін таяныш еттік.
Зерттеу әдістері. Жұмыста сипаттау, тарихи-салыстырмалы, типологиялық, талдау, жинақтау, қорыту әдісі қолданылды.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс үш тараудан және оның мәнін ашатын тараушалардан тұрады.

1 НОҒАЙЛЫ ДӘУІРІ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ЭТНОЛОГИЯЛЫҚ САНА ЖӘНЕ ЭПИКАЛЫҚ ДӘСТҮР

Ноғай аталған халықтың негізін монғол жаулаушыларының құрамында болған рулар қалыптастырған. Олар жергілікті Қыпшақ тектес елдермен араласып, уақыт өте келе жеке халық ретінде дүниеге келген. Ноғай Ордасы ХІІІ ғасырдың екінші жартысында бөлектене бастады. Ноғай, ноғайлықтар, Ноғай Ордасы деген терминдер алғаш рет ХVІ ғасырдың басында ғана пайда болды. Ноғайлықтар өздерін маңғыт деп, ал өз ұлысын - Маңғыт жұрты деп атаған. Оларды көрші халықтар осы атымен білген. ХІІІ ғасырдың екінші жартысында маңғыттар Алтын Орданың уақытша билеушісі түмен басы Ноғай иелігінің құрамына кіреді. Осыдан барып Ноғай Ордасы ұғымы шыққан [1, 188- 189 бб.]. ХVІ ғасырдың екінші жартысында Қазан және Астрахань хандықтарының Ресейге қосылғанынан кейін, Ноғай Ордасы бірнеше дербес иеліктерге ыдырады, оның ыдырау үрдісінде халықтың бір бөлегі қазақтың кіші жүзінің құрамына енді. Ноғайлар мен қазақтар аралас-құралас отыра берген. Өзара туыс екі Орда - ноғайлар мен қазақтардың бірге көшіп жүрген уағын Қой үстіне боз торғай жұмыртқалаған алтын заман ретінде бағалайды Шоқан. Қазақстан Ғылым Академиясы орталық кітапханасының Қолжазба Қорындағы Мұрын жыраудың өмірбаяны және қысқа өлеңдері. Көкше батыр қолжазбасында мынадай мәлімет беріледі: Ноғайдың әуелі келіп жайлаған жері Әз Жәнібек ханның Астраханнан келіп орын алуымен ноғайлар да осылай қарай өте бастады. Әз Жәнібектен бұрын бұның алдын қалмақ иеленіп қалып бермеген, сонан ноғайдың ерлері қалмақты бостырған. Ноғайдың тарауы үшке бөлінеді: 1) Қарақыпшақ ноғай, оларға: Қобыланды батыр жатады. 2) Қырымды ноғайға жататын: Ер Көкше, Ер Қосай, Айсанның ұлы Ахмет, Ақжонас ұлы Ер Кеңес, Асанқайғы, Ер Абат, Қарға бойлы Қазтуған, Нәрік ұлы Шора, Шынтас ұлы Төрехан т.т. Шер куртты ноғайға жататындар: Алатайлы Аңшыбайдың тұқымы Мұраттың маған айтуы осы [2, 3 б]. Жалпы ноғай Ордасының қазақ хандықтарының қалыптасуына үлкен әсері болған. Қарақалпақ халқы да осы Орданың құрамына кірген халықтар негізінде пайда болды. Бүгінгі таңда Солтүстік Кавказда осы орда құрамына кірген құмық, балқар, қарашай халықтары тұрады.
Бұл күнде бұрын ноғайлы әдебиеті делініп келген туындылардың көпшілігі Қазақ әдебиетінің қорында сақталып, оның төл туындыларына айналып кеткен. Мысалы, Ер Төстік, Жиренше шешен, Алдар Көсе т.б. ертегі, аңыздар мен Алпамыс, Қобыланды батыр, Қамбар батыр, Ер Тарғын, Ер Қосай, Ер Сайын, Едіге, Қырымның ҚырыҚ батыры, Ер Жабай, Ер Шора, Орақ-Мамай сияқты эпостық жырлар - сол ноғайлы заманының мұралары. Қазақтың Қаһармандық эпосының ең жарқын үлгілеріне Алпамыс батыр, Қобыланды батыр, Ер Тарғын, Қамбар батыр жатады. Ел жадында батырлық, күштілік атаулының бәрі сақтала бермейді. Рулар арасындағы әдеттегі талас немесе көрші халықтарға жасалған әділетсіз шабуыл халықтың эпостың жырларында дәріптелмейді. Елін, жерін қорғауға, халықты басқа жұрттың езгісінен азат етуге жұмсалған батырлық қана ерекше ілтипатқа бөленіп, ел жадында қалады. Қобыланды -- Қыпшақ елінің, Алпамыс - Қоңырат жұртының, Ер Тарғын - бүкіл ноғайлы елінің намысын қорғаған батырлар. Бір кезде бүгінгі Қазақ, ноғай, Қарақалпақ ноғайлы елі деген жалпы атпен белгілі болған. Батырлық жырларындағы Қазақтың негізгі жаулары - Қызылбастар, Қалмақтар. Қызылбастар - түркі жұрттары сонау ерте заманнан қақтығысып келген Орталық Азияның оңтүстік-батысындағы иран тектес халықтар да, Қалмақтар - жоңғар-моңғол тектес халық.Ноғайлы дәуірі әдебиеті туралы алғашқылардың бірі болып Шоқан Уәлиханов ХІХ ғасырда сөз еткен еді. Ол өзінің еңбектерінде Қазақтың батырлық эпосы Ноғай ордасы заманында туған деп тұжырымдайды [3,138 б.]. Ол Торғай даласынан Ер Көкше, Едіге, Орақ жырларын жазып алады.
Кейіннен Сәкен Сейфуллин осындай жағдайларды ескере келіп, эпикалық аңыздауларға Ноғайлы дәуірінің туындылары деп сипаттама берген [4, 138 б.] Қазақтағы батырлар жырының дені Ноғайлы дәуірінде туды дей келе, пікірін дәлелдеу үшін сол дәуір жайында тарихи деректер келтіреді. Сонымен қатар жырлардың Ноғайлы дәуірінде туғандығын көрсету үшін бірнеше жырдан (Қозы Көрпеш - Баян сұлу, Қамбар батыр, Ер Сайын, Қобыланды батыр, Ер Тарғын, Ер Көкше, Жабай батыр т.б.) сөзіне дәлел ретінде үзінділер алады. Сәкен еңбегінде қазақта эпостық жырлар тек Ноғайлы дәуірінде туған деген пікір баса айтылады [4, 161 б.].
Ноғайлы әдебиеті туралы пікір айтқан тағы бір ғалымымыз Қ. Жұмалиев қазақ эпостарының жасалыну жолдарын ХІV-ХVІ ғасырлардағы Алтын Орда дәуірімен байланыстырған Шоқан Уәлиханов пікіріне сүйенеді. Оның: Қазақ, қырғыз, өзбек, ноғайдың ауыз әдебиеттерінің бір түрі батырлар туралы жырлар. Бұл жырлардың көбі Алтын Орда дәуірінде болған тарихи адамдар туралы. Соған қарағанда бұл жырлар ХІІІ ғасырдың ақырында, ХV-ХVІ ғасырларда жасалған сияқты [5, 10-11 бб.], - деген пікірін дәлелге келтіреді.
"Алаштан Қазақ тараған, Ноғайлыға қараған. Ноғайдан Қазақ бөлініп, үш жүз болып тараған" деген сөз қалған. Осы себептерден де Ноғайлы дәуірінің жырлары Кіші жүз ішінде көп сақталған. Ғалымдар Қырық батыр немесе - Ноғайлы жырларының сақталып, бүгінге жетуіне негізінен адай жыршыларының еңбегі зор дегенді айтады. Мұрын - Алатайлы Аңшыбай ұрпақтары, - Қарадөң ұрпақтары және - Құлыншақ, - Ақжонасұлы Ер Кеңес, - Жаңбыршы, - Телағыс, - Оғыз батырларды Нұрым Шыршықұлынан, - Қыдырбай ұрпағы Қобыланды, - Шынтасұлы Төрехан, - Әмет батыр, - Алау батыр, - Ер Көкше, - Ер Қосай, - Асан Қайғы, - Абат батыр, - Тоған батыр, - Манашы батыр, - Тұяқбай батыр, - Айсаұлы Ахмет, - Қарғабойлы Қазтуған, - Көрұғлыны Қашағаннан үйрендім деген. Бұлар Сыпыра жырау мектебін жалғастырушылар еді. Қазақтың Қарасай - Қази, Шора батыр, Қырымның Қырық батыры, т.б. эпостанушылардың пікіріне Қарағанда, ноғайлы елінің ыдырап, жеке-жеке жұртқа бөлінген дәуірінде (XV ғасырдың соңы) туған жырлар. Жырлардағы үлкенді-кішілі оқиғалардың бәрі де сол Қаһарманның іс-әрекеті мен түсінігі арқылы тізбектеліп өтіп жатады.Сөйтіп Қаһармандық эпос тарихтағы оқиғалардың халықтық тұрғыдан бейнеленген, оның халық санасындағы көркем тілмен баяндалған шежіресі Қызметін атқарады. Қаһармандық жырлардың өзіне тән ерекшеліктері төмендегі тізбеден көрінеді: жорыққа аттану, батырлардың белдесуі, жекпе-жек, жеңіспен елге оралу, жаудан елін азат ету,бәскелестерді, құлдарды жазалау түрінде болып келеді. Ол кезең айрықша Қаһармандық дәуір, батырлық кезең. Ноғайлы кезеңіндегі жырлардың ерекшелігі сюжеттерді ширықтыра, шиеленістіре беретіндігінде. Ноғайлы дәуірінің әдебиеті, негізінен екі түрлі арнада дамыды: бірі ауыз әдебиеті, екіншісі қаһармандық мазмұндағы эпос үлгілері. Ноғайлы дәуіріндегі Қаһармандық жырларының өзіне тән ерекшеліктері болды. Қаһармандық жырлар мен ел тарихының арасында үлкен байланыс жатуы бүгінгі күні үлкен құндылық болып отыр. Жыр арқылы тарихты танимыз. Елдің өз ішіндегі әртүрлі әлеуметтік мәселелер мен қатар сыртқы жаулардан қорғану кезінде ерлігімен танылған батырлықтың озық үлгілерін танытқан батырлар ерлігінің бейнесін көрсеткен жырлардың маңызы зор. Бұл ретте ғалым У.Әзібаева: Екі мың жылдан астам тарихы бар Қазақтың қаһармандық эпикалық дәстүрі - күрделі әрі кең ауқымды құбылыс. Мәні жағынан біртұтас десек те іштей өзгешеліктері жоқ емес. Қаһармандық жырларды шартты түрде екі топқа бөлуге болады: 1) Қазақ эпосының классикалық үлгілері, яғни жекелеген ру-тайпалардың тәуелсіздігі мен тыныштығы үшін күресетін, ешқашан жеңілмейтін батырларды жырлайтын шығармалар; 2) Қазақ Қаһармандық эпосының құрамындағы ноғайлы циклы, яғни жеке ру-тайпаның емес, жалпы ноғайлы жұртының батырларын жырлайтын шығармалар. Бірінші топқа Алпамыс батыр, Қобыланды батыр, Қамбар батыр эпостары жатады - деп нақтылайды [ 6, 5 б.]
Эпостың негізгі Қаһарманы - хас батырдың бойына адалдық, батылдық, алыптыҚ секілді асыл қасиеттер жинақталып беріледі. Батырлық эпос ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан көне, дәстүрлі жыр, ол негізінен жатқа айту арқылы жалғасады. Бір жыршыдан екінші айтушыға ауызекі жету жолында әрбір Қисса қисапсыз өзгерістерге ұшырайды. Әр алуан жүйріктер ғасырлар бойы бірінен-бірі іліп алып жырлағандықтан, бастапқы шығарған автордың немесе алғашқы орындаған жыраудың есімі ұмытылып қалуы да заңдылық. Осылайша ол халықтық шығармаға айналады. Тарих белдерінің тасасында қалған жаугершілігі мол ерте заманнан күні кешеге дейін, анығырақ айтқанда, батырлар жыры - эпос ұрпақ тәрбиесін түбегейлі мойнына алған институт секілді еді. Біріншіден - батырлар жыры ерте бастан баланың дүниеге, алыс-жақынға деген көзқарасын қалыптастырды, туған жерге деген оттай ыстық сүйіспеншілігін оятты; екіншіден - елін, жерін сүюдің тамаша үлгісін көз алдына елестете отырып, жау мен жанашырдың ара жігін ажырата білуге баулыды; үшіншіден - халық тілінің қайнар бұлағынан емін-еркін сусындатты. Шешен сөйлеуге, ойды дәл, ұғынықты етіп жеткізуге; төртіншіден - жарық дүниені көркем бояумен көретін суреткерлікке; бесіншіден - шапшаң ойлап, дүниені жіті көзбен көруге таптырмайтын құрал болды. Эпостық жырлардағы бір ерекшелік - олар күйкі тірлік, күншілдік, пендешіліктен ада. Кейіпкерлері шетінен ірі сөйлеп, кесек турайды. Ноғай Ордасының негізін салушы - әмір Едіге (1395-1419 жж). Ноғай Ордасы Едігенің ұлы, Нұраддин (1426-1440 жж) тұсында Алтын Ордадан бөлініп, дербес мемлекет атанды. Ноғай Ордасында ұлыстық басқару жүйесі қалыптасып, бір орталыққа бағынған өкімет болды. Орда билеушісі - хан. Ұлыс билеушісі - мырза. Орданы Едіге ұрпақтары басқарып, әкімшілік, әскери, елшілік, билігі мұрагерлік жолмен берілді. Ш.Уәлиханов ноғайлар мен Қазақтарды екі туысқан Орда деп атаған. Ал Хақназар хан Қазақтар мен ноғайлар ханы атанған. ХVІ ғасырда Ноғай Ордасының Орыс мемлекетімен сауда, экономикалық, саяси байланысы дамыды. ХVІ ғасырдың екінші жартысында Ноғай Ордасы ыдырап екіге бөлінді:Үлкен Ноғайлы - Еділдің шығысы; Кіші Ноғайлы - Еділдің батысы.Ер Едіге - тарихи Қаһармандық жырлардың ортақ атауы. Әмір Темір заманында өмір сүрген көреген мемлекет қайраткері, ерен ерлігімен Қоса әділ билігімен де есімі аңызға айналып, Алтын Орда хандарының ақылшысы, халық қамқоры болған Едіге батырдың Тоқтамыспен арадағы соғыстарын арқау еткен аңыз-әңгіме, дастан-жырлар халық арасына кең тараған.
Мен - Ноғайлы елінің
Елден шыққан ерімін,
Артық туған шерімін,
Асыл туған бөрісі едім.
Талай алдым Қалмақтың.
Астымдағы ала тай,
Жануарда Қанат бар.
Енді Қуып жетейін,
Қорамсаны Қолға алайын.
Алмай Қойман өзіңді
- Енді Қанға малармын,
Басыңды кесіп алармын,
Қалаңа ойын салармын
Ноғайлы кезеңі тудырған батырлар жырында да негізінен ел бірлігі, сырт елдің басқыншылық әрекетіне деген күрес сөз болады. Қырымның Қырық батыры жырларының ішіне кіретін Аңшыбай жырында да елінен жырақта жүрген ердің табандылығы, оның тұлғалануы және елін Қайтадан тауып, оның айбынын арттыруға деген жігерлі күресі баяндалады: - Аңшыбай батыр және оның ұрпақтары атты тараудың - Аңшыбай батыр деп аталатын жыры бас кейіпкердің үш жасқа келгенде шешесі, төрт жасқа келгенде әкесі өліп, жетім қалғаны, жетім қалған бала Аңшыбайдың, оны ауылдағы өзге балалардың елден қуып жібергендіктен, қаңғырып жүріп, бір тоғайдың ішіндегі көлге тап болып, сонда жалғыз өзі аңшылықпен күн көріп, алты жыл бойы өмір сүргені, ол он жасқа келгенде, оған мұсылман перісі патшасының қызы мен кәпір перісі патшасының қызы аққу кейпінде келіп, жолығып, өз еріктерімен тиеді. Осы екі аққу қыздың жәрдемімен Аңшыбай мал-мүлікке ие болып, елі-жұртына қайта оралып қана қоймай, Ноғайлы елін қорғайтын батырға, өз елінің басшысына айналады. Қалмақтың көрдім барып, қалаларын. Жапанда жүріп жалғыз араладым. Саны көп, сапасы жоқ ел екен ол, қайратын, қаруын да шамаладым. Жауыңды жеңіп келдім алдарыңа, аман ба мал мен басың, балаларың? Бармысыз сау-саламат елде, халқым, көтерді, әруақ қолдап, ноғай атын.
Қаһармандық жырлардың тағы бір ерекшелігі ғалым С.Сәкенов пайымдауынша: Эпостық жырлардың барлығына тән типологиялық мотивтердің бірі - батырдың өзі мінетін атты өз күшқайраты мен ерлігі арқасында иемденуі. Осы дәстүрге Мұрын жыраудың да адалдығына біз Әділ зынданнан шыққан сәт бейнеленген тұста куә боламыз. Айтулы ерлердің жаудан сытылып шығу үшін жолдасын жаяу қалдырып, соның атын өзі мінуге немесе біреуге мінгесіп, құтылуға арланатынын, оны - өзінің сүйегіне таңба салатын әрекет деп санайтынын Абылай мен Жәнібек, Исатай мен Махамбет туралы халық аңыздары және одан да өзге халық туындылары айқын аңғартады [7, 386 б.].
Қорыта келгенде, айтарымыз ноғайлы жырлары батырлық, ерлік дәуірінің жыры болып табылады. Оның негізгі өзегі ноғайлы елінің бірлігі, оның мемлекеттік тұтастығының нышаны. Ноғайлы дәуірі Еуразиядағы кең далада ерекше роль атқарған көшпелі Қоғамның саяси және құқықтың дамуында маңызды із қалдырған кезеңнің бірі болып табылады. Ноғайлы дәуіріндегі көшпелі қоғамының, қоғамдық ойының маңызды мұраларының бірі батырлар жыры екендігі белгілі. Батырлар жыры осы кезеңде айшықталып, негізін қалады десек артық айтқандық емес. Ежелгі дәуірлерден бері жырланып келе жатқан барлық түркі халықтарына ортақ батырлар жырының дәстүрі осы кезеңде айшықталды. Тәуелсіздігімізді алу барысында көнеден келе жатқан рухани құндылықтарымызды толық жариялап, оқырмандарға жеткізу жолға қойылып отырғандығы қуантады. Осы орайды біз сөз етіп отырған батырлар, қаһармандық жырлардан Бабалар сөзі сериясының 50-томына Қырымның Қырық батыры эпикалық топтамасының Аңшыбай батыр және оның ұрпақтары шежірелік циклына жататын Аңшыбай, Парпария, Құттықия, Едіге, Нұрадын, Мұса хан, Орақ, Мамай, Қарасай, Қази жырлары және Қарадөң батыр және оның ұрапақтары шежірелік циклының Қарадөң, Жұбаныш, Сүйініш, Ер Бегіс, Көгіс, Тегіс, Тама, Тана жырлары енді. Бұл эпикалық туындыларға XIV-XVI ғасырлардың тарихи оқиғалары негіз болған. Ноғайлы дәуірінің әдебиеті - Алтын Орданың ыдырау кезеңі мен Қазақ хандығы құрылғанға дейінгі әдебиет. ХІІІ ғасырдың екінші жартысында маңғыттар Алтын Орданың уақытша билеушісі түмен басы Ноғай иелігінің құрамына кіреді. Осыдан барып Ноғай Ордасы ұғымы шыққан. [8,7 б].
ХVІ ғасырдың екінші жартысында Қазан және Астрахань хандықтарының Ресейге қосылғанынан кейін, Ноғай Ордасы бірнеше дербес иеліктерге ыдырады, оның ыдырау үрдісінде халықтың бір бөлегі қазақтың Кіші жүзінің құрамына енді. Ноғайлар мен қазақтар аралас-құралас отыра берген. Өзара туыс екі Орда - ноғайлар мен қазақтардың бірге көшіп жүрген уағын қой үстіне боз торғай жұмыртқалаған алтын заман ретінде бағалайды Шоқан. Ноғайлы дәуірінің әдебиеті, негізінен, екі түрлі арнада дамыды: бірі - фольклор, екіншісі - ауыз әдебиеті. Фольклор саласында көптеген ғұрып өлеңдері мен ертегілер, шығыс сюжеттері "Мың бір түн", "Тотынама", "Калила мен Димна" кең тарады. Қаһармандық мазмұндағы классикалық эпос үлгілері "Қобыланды", "Алпамыс", "Ер Сайын" бұл кезеңде этникалық сананың қозғаушы күші ретінде мазмұндық-құрылымдық жағынан жаңғырып, толықтырылып, қайтадан эпикалық айналымға түсті. Сонымен қатар ноғайлы заманының тарихи оқиғаларын қамтыған эпостық жырлар да бой көрсетті. Олар бірде жеке батырлардың іс-әрекеттеріне негізделсе, "Ер Тарғын", "Ер Қосай", "Ер Көкше", бірде ондаған жырлардан құралатын, генеологиялық жүйеге негізделген эпикалық топтама үлгісіне құрылды ("Едіге", "Орақ - Мамай", "Қарасай - Қази", "Аңшыбай батыр", "Парпария", "Құттықия", "Едіге", "Нұрадин", "Мұсахан", т.б.). "Қырымның қырық батыры" деп аталған бұл жырлар Қазақстанның батыс аймақтарында сақталған. Оның толық нұсқасы 1942 жылы Мұрын жыраудан жазылып алынса, кей үлгілерін ("Қарасай - Қази", "Едіге", "Орақ - Мамай") 20 ғасырдың бас кезінде Нұртуған ақын жазбаша түрде қайта жаңғыртқан. Қазақстан Ғылым Академиясы орталық кітапханасының қолжазба қорындағы Мұрын жыраудың өмірбаяны және қысқа өлеңдері. Көкше батыр қолжазбасында мынадай мәлімет беріледі: Ноғайдың әуелі келіп жайлаған жері Әз Жәнібек ханның Астраханнан келіп орын алуы мен ноғайлар да осылай қарай өте бастады. Әз Жәнібектен бұрын бұның алдын қалмақ иеленіп қалып бермеген, сонан ноғайдың ерлері қалмақты бостырған. Ноғайдың тарауы үшке бөлінеді: 1) Қарақыпшақ ноғай, оларға: Қобыланды батыр жатады. 2) Қырымды ноғайға жататын: Ер Көкше, Ер Қосай, Айсанның ұлы Ахмет, Ақжонас ұлы Ер Кеңес, Асанғайғы, Ер Абат, Қарға бойлы Қазтуған, Нәрік ұлы Шора, Шынтас ұлы Төрехан т.т. 3) Шер куртты ноғайға жататындар: Алатайлы Аңшыбайдың тұқымы Мұраттың маған айтуы осы.
Жалпы ноғай Ордасының Қазақ хандықтарының қалыптасуына үлкен әсері болған. Қарақалпақ халқы да осы Орданың құрамына кірген халықтар негізінде пайда болды. Бүгінгі таңда Солтүстік Кавказда осы орда құрамына кірген құмық, балқар, қарашай халықтары тұрады. Бұл күнде бұрын ноғайлы әдебиеті делініп келген туындылардың көпшілігі қазақ әдебиетінің қорында сақталып, оның төл туындыларына айналып кеткен. Мысалы, Ер Төстік, Жиренше шешен, Алдар Көсе т.б. ертегі, аңыздар мен Алпамыс, Қобыланды батыр, Қамбар батыр, Ер Тарғын, Ер Қосай, Ер Сайын, Едіге, Қырымның қырық батыры, Ер Жабай, Ер Шора, Орақ-Мамай сияқты эпостық жырлар - сол ноғайлы заманының мұралары. Ноғайлы дәуірі әдебиеті туралы алғашқылардың бірі болып Шоқан Уәлиханов ХІХ ғ. сөз еткен еді. Ол өзінің еңбектерінде қазақтың батырлық эпосы Ноғай ордасы заманында туған деп тұжырымдайды [9, 358-359 бб.].
Ол Торғай даласынан Ер Көкше, Едіге, Орақ жырларын жазып алады. Кейіннен Сәкен Сейфуллин осындай жағдайларды ескере келіп, эпикалық аңыздауларға Ноғайлы дәуірінің туындылары деп сипаттама берген [4, 138 б.]. Қазақтағы батырлар жырының дені Ноғайлы дәуірінде туды дей келе, пікірін дәлелдеу үшін солдәуір жайында тарихи деректер келтіреді. Сонымен қатар жырлардың Ноғайлы дәуірінде туғандығын көрсету үшін бірнеше жырдан (Қозы Көрпеш - Баян сұлу, Қамбар батыр, Ер Сайын, Қобыланды батыр, Ер Тарғын, Ер Көкше, Жабай батыр т.б.) сөзіне дәлел ретінде үзінділер алады. Сәкен еңбегінде қазақта эпостық жырлар тек Ноғайлы дәуірінде туған деген пікір баса айтылады.Ноғайлы дәуірі, сол дәуір әдебиеті жайлы пікір білдіргендердің бірі - Е. Ысмайылов. Оның 1939 ж. жазған Батырлар жыры туралы деген мақаласы көлемі жағынан ықшам болғанымен едәуір келелі ой түйген зерттеу деп бағаланған. Қазақтың жалпы батырлар жырын алғанда өзінің шыққан заманына, тарихи дәуіріне қарай бірнеше салаға бөлуге болады, - дейді ол, - ХІV ғасырға дейінгі болған қаңлы-қыпшақ заманының батырлар жыры: Ертөстік, Құламерген, Аралхан, Көрұғлы, Бозұғлан, Алпамыс т.б. ХІV-ХVІ ғасырлардағы ноғайлы заманының жырлары: Едіге, Қобыланды, Орақ-Мамай, Шора, Ер Тарғын, ЕрКөкше, Қамбар, Бөген батыр, Ер Сайын т.б. ХVІІ-ХVІІІ ғасырдағы қазақ-қалмақ арасының қарым-қатынасына байланысты батырлар жыры: Есім хан, Қабанбай, Олжабай, Бөгенбай, Арқалық, Алатай, Қаратай т.б. ХІХ ғасырдағы қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысына байланысты батырлар жыры: Сырым, Исатай, Махамбет, Бекет, Жанқожа, Ағыбай, Сұраншы, Сыпатай, т.б. .
Мұрын жырау Сеңгірбекұлынан жазылып алынған "Қырымның қырық батыры" атты бас қаһармандары қырық бір батыр болып табылатын отыз бес жырдан құралған эпикалық жырлар циклы - әлем мәдениетінде аса маңызды орын алатын теңдессіз құбылыс. Бұл туралы Қ.Сәтбаев, Н.Сауранбаев, Е.Ысмайылов, Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, С.Садырбаев, О.Нұрмағанбетова, М.Ғұмарова, С.Қасқабасов, Қ.Сыдиықұлы, Ш.Ыбыраев, С.Қондыбай және өзге де қазақ ғалымдарының зерттеулерімен қатар сыртқы жұрт өкілдерінің еңбектерін де оқи отырып анық көз жеткіземіз. Мысалы, 1944 жылы Ташкент қаласында өткен Орта Азия фольклоры туралы бүкілодақтық ғылыми конференция қаулысында бұл эпостың дүниежүзілік маңызы бар екені арнайы атап өтілді. Академиктер - В.М.Жирмунский мен Е.М.Мелетинскийдің іргелі ғылыми еңбектерінде де "Қырымның қырық батырының" танымдық, тарихи, рухани және көркемдік айрықша құндылығы жан-жақты ашып көрсетілген1963 жылы жарық көрген "Батырлар жыры" атты екі томдық жинақтың екінші томында "Манашыұлы Тұяқбай", "Ақжонасұлы Ер Кеңес" жырлары, 1964 жылы басылып шыққан "Батырлар жыры" атты кітапта "Қарадөң", "Жұбаныш", "Сүйініш", "Ер Бегіс", "Тегіс, Көгіс", "Тама" жырлары алғаш рет баспа бетін көрді. Ол уақыттағы жарияланымдардың барлығы цензураның қатаң сүзгісінен өтіп, үстем идеологиялық ұстанымдарға, коммунистік көзқарасқа сәйкес келгенде ғана көпшілікке ұсынылып отырғаны баршаға аян. Соның салдарынан жыр мәтіндерінің көптеген тұстары қысқартылған немесе өңделген. "Қырымның қырық батырын" жыршының өзі "Аңшыбай батыр және оның ұрпақтары", "Қарадөң батыр және оның ұрпақтары" және "Жеке батырлар" деп аталатын үш салаға бөліп жырлағаны белгілі. "Аңшыбай және оның ұрпақтары" атты шежірелік циклды құрайтын сегіз жырдың бас қаһармандары - Аңшыбай, Парпария, Құттықия, Едіге, Нұрадын, Мұса хан, Орақ, Мамай, Қарасай, Қази атты он батыр. Бұл кейіпкерлердің алғашқысы тек Мұрыннан жазылып алынған жырларда және "Қарасай, Қази" жырының Маңғыстаудан табылған, белгісіз жыршыдан жазылып алынған нұсқасында, сонымен қатар ноғайдың "Эдиге" атты жырында ғана кездессе, Парпария деген есімді Мұрын жырау репертуарындағы жырлардан және жоғарыда аталған ноғай жырынан ғана ұшырастырамыз. Едігенің әкесі ретінде сөз болатын Құттықия және Едігенің шөбересі - Мұса туралы жеке жырлар тек осы циклда ғана бар. Едігенің ұлы - Нұрадын да жеке жырдың кейіпкері ретінде осы эпикалық топтамада және профессор А.В.Васильев жазып алған тағы бір қазақ жырында ғана көрінеді. Мұрын айтқан "Едіге", "Орақ, Мамай" жырлары бұл жырдың өзге түркі халықтары мен қазақтар арасындағы нұсқаларынан өзіндік соны сипаттарымен дараланады. Қазақтар арасында отыздан астам үлгісі сақталған "Қарасай, Қази" атты жыр өзге халықтарда кездеспейді. Бұл туындының Мұрын жырау нұсқасы қайталанбас өзгеше айшықтарға толы. "Қарадөң батыр және оның ұрпақтары" шежірелік циклына жататын "Қарадөң", "Жұбаныш", "Сүйініш", "Ер Бегіс" атты жырлардың бас қаһармандары өмірде болғандығынан оқырман қауым осы жырлармен танысу барысында ғана хабардар болса, "Тама" жырында Жетіруға жататын рулардың бірінің атасы дәріптелетіні осы циклдың ең соңғы екі жырының бас кейіпкерлері Нәрік пен оның ұлы Шора екендігінен айқын аңғарылады. Ал, Таманың әкесі Көгіс екенін осы эпикалық топтамадағы "Көгіс, Тегіс" жырымен қатар "Қарасай, Қази" жырының Мұрыннан өзге жыршылар айтқан бірнеше нұсқасын және "Шора батыр" жырының татарлар арасынан жазып алынған үлгілерін оқи отырып білеміз. Бір қызық жайт - осы топтамадағы "Тана" атты жырдың бас қаһарманының Таманың ұлы екендігі баяндалуы. Ноғайлы дәуіріндегі әдебиет үлгілерін М.Османов, В.В. Радлов, А.Жәнібек, Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, Х.Сүйіншәлиев, Р.Бердібаев, М.Мағауин, А.Сикалиев, Ә.Дербісалин, т.б. ғалымдар зерттеді.
Ноғайлы дәуірі Еуразиядағы кең далада ерекше роль атқарған көшпелі қоғамның дамуында маңызды із қалдырған кезеңнің бірі болып табылады. Ноғайлы дәуіріндегі көшпелі қоғамның, қоғамдық ойының маңызды мұраларының бірі тәуелсіздікке арнау жырлары екендігі белгілі. Патриоттық жырлар осы кезеңде айшықталып, негізін қалады десек артық айтқандық емес. Қазақ әдебиетінің энциклопедиялық анықтамалығында бұл туралы былай делінген: "Ноғайлы аталып, кейін бір-бірінен бөлініп кеткен түркі тайпаларының көпшілігі өздерінің ноғайлы кезінде жырлаған шығармаларын мүлде ұмытқан, не оның ұзын-ырғасын, үзінді жұрнақтарын ғана сақтаған. Ал қазақ атанған ноғайлылықтар сол кездегі мол мұраға ие болып, көпшілік мұрасын жоғалтпай сақтап қалған. Сөйтіп, бұрын ноғайлы әдебиеті делініп келген туындылардың көпшілігі қазақ әдебиетінің қорына қосылып, оның төл әдебиеті боп кеткен. Мысалы, Біз - қазақпыз", "Жорықта өлген жігіттің жыры", "Асқар тау", "Сары қыз", "Алалай жыры", "Ботагөз","Тақырлауға қонған қаз, тырна" (Асан қайғы), "Алаң да алаң, алаң жұрт" (Қазтуған), "Би Темірге айтқаны", "Шағырмақ бұлт жай тастар" (Шалгез), т.б. қазақ жырлары соның айғағы. Аталған жырлардың негізгі кейіпкерлері және мазмұны сол дәуірдің қоғамдық көрінісін сипаттайды.
Ноғайлы дәуірі сол кезеңдегі көшпелі қоғамының саяси ой-пікірлерінің синтезделіп, даралана түсуіне негіз болып табылды. Ноғайлы кезеңіндегі тәуілсіздік және батырлар жырын екі үлкен бағытқа бөліп көрсетуге болады: Бірінші, жалпы ежелгі түркі тайпаларынан бері жырланып келе жатқан тәуелсіздік дастандары. Олардың қатарына "Ер Төстік", "Қамбар батыр", "Алпамыс батыр", "Қобыланды батыр", "Ер Тарғын" және т.б. жатқызамыз. Екінші, ноғайлы дәуірінің төл тума "батырлар жыры". Олардың қатарына "Шора батыр", "Әділ Султан", "Мұса хан", "Аңшыбай батыр", "Нурадин", "Қырымның қырық батыры", "Едіге батыр" және т.б. жатады.
Ноғайлы кезеңіндегі жырларда сол кезеңдегі қоғамдық өмірдің алға тартқан әлеуметтік-саяси көкейтесті мәселелері жырланған болатын. Сондықтан да, батырлар жыры саяси және құқықтық даму үшін өте маңызды болып табылады. Жалпы сол кезеңдегі жырлардың негізгі өзегі сол кезеңдегі елдің бірлігі, мемлекеттің біртұтастығы болып табылады. Осы мәселені көп жылдардан бері зерттеуші ғалымдардың бірі, А.И.М. Сикалиев ол жөнінде былай өте орынды пікір білдіреді: "В ногайском эпосе нашли свое воплощение буржуазная политическая и духовная жизнь ногайского народа в ХІІІ-ХҮІІ вв., его борьба с внутренними и внешними врагами, его мечта о светлом будущем.Наиболее распространенными являются поэмы: "Ахмет, сын Айсыла", "Копланды батыр", "Эдиге", "Мамай", "Манашы улы Туякбай", "Эр Таргыл", "Мусевке батыр", "Шора батыр", "Адиль-Солтан", "Сорок ногайских богатырей", "Карасай-казы", "Эр Кусеп", "Эр Косай", "Аманхор", "Эр Кокше", "Камбар батыр" и др. [10, с 6].
Ноғайлы дәуірінде туған ұланғайыр қаһармандық жырлар мен хандық дәуірдегі жыраулардың арнау, толғаулары елді ерлікке, елін сыртқы жаудан қорғауға үндесе, одан берідегі Махамбет пен Жанкісінің отты жырлары мен ел тәуелсіздігі жолында өз өмірлерін құрбан еткен Ахмет Байтұрсынұлы, Жүсіпбек, Мағжан, Міржақып сияқты айтулы тұлғалар шығармаларының, майданда от кешкен сарбаздардың жігерін жанып жеңіске жетелеген Баубек, Қасым, Сырбай, ұлттың рухани бүтіндігін басты мұрат тұтқан кешегі Жұбан, Жұмекен, Қадыр, Мұқағали сияқты ақындардың өр рухты жырлары мен бүгінгі Фариза Оңғарсынова, Темірхан Медетбек сияқты ақындар шығармаларының да басты ерекшелігі елдің бірлігі мен тәуелсіздігі, ел қорғау мен ерлікті, батырлықты, адамгершілік асыл қасиеттердің негіз етіп алынуында болатын. Құнарлы жердің ғана нәрлі де мол өнім беретіні сияқты қазақ әдебиетінің терең ойлы, мазмұны терең, көркемдігі келбетті шығармаларының жалғастығын үзбей сабақтастық тауып отыруы ежелден келе жатқан рухани құндылықтарды, әдеби дәстүрді жалғастыра білуі дер едік. Қазақ халқының көркем фольклорлық туындылары - дәуірлер сүзгісінен, халқымыздың ой саралау, талғам, қабылдаулардан, көркем сөз зергерлерінің өңдеу, жетілдіруінен өтіп, дәстүрлі жалғастығын тауып біздің дәуірімізге жеткен асыл мұра. Осы мұраларымызда ел іші бірлігін сақтауға, тәуелсіздіктің тұғырлы болуына, Отанды қорғауға, ерлікке шақыратын құнарлы, философиялық ойлар тұнып тұр деуімізге әбден болады.
Ноғайлы дәуірі әдебиеті туралы алғашқылардың бірі болып Шоқан Уәлиханов ХІХ ғ. сөз еткен еді. Ол өзінің еңбектерінде қазақтың батырлық эпосы Ноғай ордасы заманында туған деп тұжырымдайды.
Біздің заманымыздағы түрколог ғалымдар ескіден жеткен мұралардың көпшілігінің қазіргі түрік халықтарының қайсысына нақты тиесілі екендігін дәл басып айта алмайды. Сондықтан орта ғасырлардан қалған түрік ескерткіштері қазіргі қазақ, татар, анатөл-түрік, өзбек, қырғыз, ноғай, түркмен т.б. туыстас халықтардың бәріне ортақ әдеби мұра, солардың бәрінің де әдебиетінің басы болып есептеледі. Ал зерттеліп отырған дәуір әдебиеті туралы көптеген ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.