Әңгіме кейіпкері көсем бейнесі бұлдыр
КІРІСПЕ
Жұмыс көлемі - 63 бет.
Пайдаланылған әдебиеттер саны - 30.
Аңдатпа:Дипломдық жұмыста Рахымжан Отарбаев пен Думан Рамазан әңгімелеріндегі көркемдік ізденістер, соның ішінде ұлттық идея мәселесі қарастырылды. Жaзушылардың танымындағы ұлт, ұлттық идея, ұлттық мiнeз кaтeгоpиялapының нeгiзгi пapaмeтpлepi aйқындалды.
Тірек сөздер:ұлт, ұлттық идея, ұлттық құндылық, ұлттық характер, отбасы құндылығы.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Дипломдық жұмыcтың нeгiзгi бacты мaқcaты Рахымжан Отарбаев пен Думан Рамазан әңгімелеріндегі ұлттық идея мәceлeciн көpкeмдiк-эcтeтикaлық кaтeгоpиялap контeкciндe қapacтыpу. Cуpeткep peтiндe Рахымжан Отарбаев пен Думан Рамазанның шығармашы-лығындағы хикaят, әңгiмe жaнpындaғы шeбepлiктерін aйқындaу; көpкeм шығapмaлapының cтилдiк мәceлeлepiнe тоқтaлу, шығapмa поэтикacы мeн көpкeм тiлi дe зepттeудiң ныcaнacынa aлынды; cол apқылы ұлттық тaнымның aшылу epeкшeлiгiнe зep caлу;
Жaзушы хикaяттapының жaнpлық тaбиғaтын, тaқыpыптық-көpкeмдiк мaзмұ-нын aшу;
Рахымжан Отарбаев пен Думан Рамазан шығapмaлapының көpкeмдiк қуaты, көpкeм бeйнeлepдiң cомдaлуы жәнe ондaғы хaлықтық пeн ұлттық кaтeгоpиялap epeкшeлiгi хикaяттapдa қaлaй көpiнic тaпқaн, оcы epeкшeлiктepiн aвтоp қaлaй aшa бiлгeн дeгeн, екі қаламгерге ортақ қандай туындылардың болғаны жайлы мәceлeлep зepттeудiң нeгiзгi мaқcaты болaды.
Жaзушылардың көpкeмдiк жүйeciндeгi ұлт, хaлық, ұлттық идея, ұлттық мiнeз кaтeгоpиялapының нeгiзгi пapaмeтpлepiн aйқындaу;
Әдебиеттану ғылымындағы баяндау теориясын жаңа аспектіде нарра-тология ғылымы ұстанымдарымен зерделеп, барлық ізденіс бағыттарын жи-нақтап, Р. Отарбаев пен Д. Рамазан әңгімелеріндегі тарихи және заманауи тақырыптардағы туындыларының көркемдік-эстетикалық табиғатын таныту. Постмодернизмнен кейінгі парадигманың көркем мәтіндердегі нарративті стратегиясының мағыналық-құрылымдық ерекшелігін зерттеу. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- қазіргі шығармалардағы баяндау саласындағы нарративті стратегия санатының теориялық талдауын жинақтау;
- қазіргі әдебиеттегі нарративті стратегияларды постмодернизмнен кейінгі үрдістің аспектісінде қарастыру;
- автордың көркем мәтін құрудағы ролі, атқаратын қызметінің әр тараптылығын ашу; автор мен бейне жасау, автор мен баяншы қатынастарын айқындау;
- қаламгерлердің көркемдік әлемін, жазушылық шеберліктерін, жазу машығын, тақырыптық-жанрлық, мазмұндық-құрылымдық ізденістерін дәй-ектеу;
- мәтін мен дискурс жайлы ғылыми әдебиеттердегі түрлі анықтамаларды талқылап, әдеби дискурстың түпкілікті мәнін айқындау;
- көркем мәтіннің сапалық деңгейінде автор - кейіпкер - оқырман қатынасының жаңа қырларын ашу;
- ұлттық әдебиеттанудағы бұрынғы-соңғы тұжырымдарды жүйелеп, олардың жаңа аспектімен байланысын, үндестігін саралап, баяндау теориясы бойынша жүйелі сабақтастықты таныту;
- баяндау қызметінің пішіндерін көркем мәтін арқылы айқындау.
Зерттеу әдістері: Рахымжан Отарбаев пен Думан Рамазан шығapмaшы-лығындaғы ұлттық идея мәceлeлеріне тapихи-тaнымдық жәнe көpкeмдiк-эc-тeтикaлық кaтeгоpиялap контeкciндe қapacтыpa отыpып, cуpeткepдiң ұлттық cтилiнe нaзap aудapдық, зepттeугe объeктi peтiндe aлынғaн мәceлeнi қapacтыpу бapыcындa жүйeлi-caлыcтыpмaлы әдicтepдi бacшылыққa aлдық. Оcы әдicтep aяcындa Р. Отарбаев пен Д. Рамазанның пpозaларын, ондaғы хикaят жaнpын зepттeудeгi нeгiзгi ныcaнa - ұлттық жәнe хaлықтық кaтeгоpиялapын, cондaй-aқ, ондaғы ұлттық идея һәм ұлттық мінез мәceлeciн, тұтac ұлттық әдeбиeт контeкciндe қaлaй aшылғaн, cоны шығapмa aяcындa aйқындaу;
Практикалық қолданысы: Рахымжан Отарбаев пен Думан Рамазан - қазір-гі қазақ прозасында қоғамдағы ең өзекті мәселелерді көркем шығармаға дер кезінде арқау еткен аз жазушылардың бірі. Көркем туынды оқырманға эстетикалық ләззат сыйлаумен қатар тәрбиелік мән беретінін ескерсек, Отарбаев пен Рамазан шығармаларын мектеп бағдарламасына енгізу арқылы келер ұрпақ бойына ұлт ұғымын дарытып, ұлттық құндылықтарды наси-хаттап, ұлттық мүдде аясында жас ұрпақты өрелі етіп тәрбиелеуге өзіндік әсері бар.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлім-нен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
1. Р. ОТАРБАЕВ, Д. РАМАЗАН ӘҢГІМЕЛЕРІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ.
1.1. АВТОР, КЕЙІПКЕР, ОҚЫРМАН.
Көркем мәтіннің сапалық деңгейіне үш нәрсе: туынды иесі - автор, әрекет иесі - кейіпкер, туындыны тұтынушы - оқырман қатысы. Яғни, мәтін тікелей адамға қатысты дүние. Осыдан келіп туындының әлеуметтілігі туады. Мәтіннің әлеуметтік сипаты белгілі бір кезеңмен, уақытпен, дәуірмен және қоғамдағы әлеуметтік құрылыммен байланысты болады. Автор мен кейіпкер арасындағы басқа да түрлі байланыстарға зерттеушілер ерекше назар аударуды жөн деп санайды. Сондай-ақ, автордың екіге жарылуы көптеген әдеби-көркем шығармалардың басты ерекшелігіне айналғанын да білеміз.
Кейіпкер, өзімізге белгілі, көркем шығармада әрекет ететін тұлға, ол кейде оқиғаға тікелей қатысады немесе эпизодтарда ғана көрінуі мүмкін. Әдеби туынды құрылымындағы аса маңызды көркемдік - бейнелілік функциялардың дамып, жүзеге асуына өз ықпалын тигізеді. Көркем шығарма кейіпкері белгілі бір әлеуметтік яки табиғи ортада әрекет ете отырып, өзінің айналасындағы адамдарды және олармен қарым - қатынасты оқиғаға араластырады.
Думан Рамазанның көркемдік әлемі романтизм мен реализм, натурализм мен сентиментализм, модернизм мен сюреализмнің өте күрделі бірін-бірі жоққа шығарып, әрі толықтырып, әрі өзгеріске ұшыратып отыратын эстетикалық тенденцияларының синтезінен тұратын постмодер-низмнің прозадағы ұлттық этолоны. 2000 жылдардан бастап оның прозасы бейреалды бастау көзге бірте-бірте ие бола түсті. Думанның сан тарапты эпигондық еліктеу-солықтаушылықтан ада өзіндік авторлық стилі мен қаламгерлік бағыт-бағдарын танытатын әдеби ізденістерінің қорытындысына баланатын Көш әңгімелер жинағы жазушының жаңа ғасырдың 10 жылды-ғын қалай еңсергенін толыққанды аңғартып, шығармашылық ізденістері тура-сында өз оқырмандары алдында жазушылық есеп беруі болып табылады. Ол өзі ұнатқан туындыларын авторлық қалауы бойынша өте сәтті және біршама сәтті деп шартты түрде бөліп шығарма мәтінінің тінінен кезек-тестікпен орын бергені көрініп тұр. Сондықтан да біз, жазушының осы топтастыруымен келісіп, барлық әңгімелерін жіпке тізіп тізбектеп шығудан бойды аулақ ұстай отырып, тек қаламгердің қазақ оқырманына нені айтпақ болғанына, нені емеуірімен сездірмек болғандығын әдебиет назариятшысы ретінде жұрт құптайтын, не жоққа шығарып келіспейтін таптаурындықтан жаңашылдығы басым әдеби теориялық таным-түсінік негізінде ой жүгіртіп, өз пікірімізді білдіреміз. Және Думан Рамазан шығармашылығы турасында елдің бәрі ден қоятын бірден бір ақиқат, бірден бір дұрысты соңғы сөзді түгесе айтып отырмыз деген ғылыми күмәнді пікірден аулақпыз. Реалдылық пен фантазияның өзіндік айшыққа ие синтезі жазушының жанр, құрылымдық және сюжет түзуші принципіне айналды.
Жазушының осы жинаққа енген Көш [1], Жатбауыр [2], О дүниедегі кездесу [3] т.б. әңгімелерінде жоғарыда біз сөз еткен әдеби әдіс кең көрініс тапқан. Осы аталған әңгімелерде реалдылық бір шетке ысыры-лып, романтикалық қос әлемділік (романтический двоемирие) идеясы өлілер патшалығынан еніп, осында мен онда болмысы бір-біріне қарама-қарсы қойылып, жазушы өз оқырманына не шынайы өмір (пәни), не тылсымды тірлік (бақи) турасында тұтасқан түсініктің ұштығын ұстатуға еш тырыспайды, қайта олардың көршілесе өмір сүруін қабылдауға тиісті екендігімізді ұғындырады. Автор ұғындырмасы бойынша денеңді мұздатып, жүрегіңді ұшырып, зәреңді зәр түбіне кетіретін мистикалық күш біздің өмірімізге дендеп еніп қана қойған жоқ, сонымен бірге өз заңдылығын адамдар арасында орнатып та үлгергендігін мәтіндемелік емеурінмен сездіреді [4].
Қазіргі кездегі прозада автордың, баяндаушының оқырманмен іштарта сөйлесуі, екеуіне ғана белгілі деректі меңзеуі, имплицинттік ақпаратты қолдануы, екеуінің емін-еркін сырласуына әлдеқандай бөгет бар екенін астарлап жеткізуі фатикалық мағынаны күшейту үшін қолданылуда. Сен, мен, біз деген есімдіктерді жиі қолдану да оқырманды мәтінге жақындатудың бір үлгісі екенін біліп қойғанның артықтығы жоқ. Автор пікірі мен оқырман пікірін жарыстыра қолдану, оқиғаның әрі қарайғы дамуын болжалдауда оқырманмен сырласу сияқты амалдардың да коммуникативтік маңызы зор. Көркем мәтіннің белгісіз оқырманға арнап баяндалуы да арнайы байланыс каналы ретінде сирек те болса қолданылады. Ал адресаттың белгілі ұжым, бір топ болуы Шахерезаданың ертегілерінен белгілі, мұндай фатикалық сипат сатиралық монологтарда, мінәжат түріндегі туындыларда жиі бой көрсетеді. Ал әңгімешінің жеке тыңдаушымен сұхбаты түріндегі көркем мәтіннің оқырманға айтары бөлек және оған ықпалы да басқа.
Әдеби шығармадағы автордың атынан сөйлеуге құқы бар персонаждың әрқайсысы өз әлінше оқырман назарын бөлуге қызмет атқарады, өйткені олар автор мен оқырманның арасындағы дәнекер ретінде қабылданады және ол туындының басынан аяғына дейін жалғасуы да таңғаларлық жай емес, мұндай әдіс иелерін актант деп атау қалыптасқан.[5;114б]
Бетерадамды (суперменді) бірінші орынға шығарып, соның төңірегінде оқырманға өз ойын тану жазушының постмодерндік оқырманмен ойынындағы өзін ақтаған әдеби тәсіл екендігі турасында Думан Рамазанның Көш әпсанасы осындай ой түйгізеді. Өйткені, Қабдеш Жұмаділовтің Соңғы көш романы реалды өмірді тарихи шындықпен қосылта өрілтіп отырса, Думан Рамазанның Көші турасында бұлай дей алмаймыз. Онда алаш тарихы түрлі ракруста алынып, мифтендіріліп, сакралданып беріледі. Ақиқатты тану - өте қиын, ал оны айта білу - одан да қиын деген автордың қасиетті хадистен алған эпиграфымен келісе отырып, бұндағы көш символы сана мен тілге қатысты екіұдай қабылданады да, нақты мәдени қызметі аясында, яғни, қаламгер мен оқырман арасында мәтінді оқу процесі үстінде туындап өмірге келетін ұлттық қарым-қатынас түрінде өзгеше қырынан өріледі. Қабдештің романы көшті көрген ұрпақ бар кезде жазылса, Думанның әпсанасы көшті көрмеген ұрпақ кезінде жазылып отыр. Бірақ көшті көрмеген оқырмандар қаламгердің туындысына ұжымдық, санасыздық арқылы ой жүгірте алады. Бұл арада көш архетипі тек қана форматүзуші регулятивтік принцип емес, өзінің әмбебап семантикасы бар. Осы арқылы ой-шыл қаламгердің туындысының ерекшелігін сезінуге мүмкіндік аламыз. Ту-ынды бойындағы архетип бізге жалпыалаштық санасыздықтан ұлттық ұйысуға бастайтын бастау көз болып табылады. [6]
Шығармадағы автор бейнесі дегенде жазушының жеке басын түсінуге болмайды. Көркем шығарманы оны өмірге әкелушіден бөліп тастауға да болмайды. Себебі, жазушының жеке басының ерекшеліктері: өмірі, дүниеге көзқарасы, оқиға құбылыстарға шығармашылық қатынасы оның шығармаларында ізін қалдырады. Шығармадағы автор бейнесінің көріну дәрежесі әр-түрлі болады. Кейде ол шығармада барынша анық көрінеді, яғни шығармадағы болып жатқан оқиға, құбылыстарға автордың көзқарасы, қатынасы анық бейнеленеді. Ал енді ол бірде жасырынып, кейіпкер бейнесінің тасасында қалады. Бірақ олардың қайсысы болсын автор бейнесін сипаттайды. Бүкіл көркем туындының баяндау жүйесі автор сөзі, жазушы толғаныстары арқылы айшықты стильдік өрнек табатыны мәлім. Бейнелеу компоненттері: портрет, пейзаж біршама дербестік танытқанымен, бәрібір, қаламгердің объективті, субъективті көңіл-күй ассоциацияларын қамтитын автор тіліне негізделеді. Диалог, ішкі монолог таза кейіпкер сөзіне құрылғанымен де, осы сөз құрылымдарын өмір шындығына теңдес биікте көрсетуге күш салатын жазушы бейнесін жасыра алмайды.
Қазіргі кездегі ғылымда автордың екі түрі көп сөз болады. Бірі - биографиялық автор, яғни көркемдік кеңістіктен тыс тұратын шығарма-шылық тұлға, оның өз өмірі мен тағдыры бар. Екіншісі- көркем мәтіннің ішіндегі, яғни образға, белгіге айналған автор. Авторды мәтіннен тыс тұрған немесе мәтінде көрінетін деп бөлу кездескенімен, мұндай жіктеудің қисыны аздау. Бірақ кейде орынды да болмақ. Сөз өнері тарихында автордың тұлғасы, қызметі мен оларға деген көзқарас өзгеріп отырған. Жырау, жыршы, айтушы, баяндаушы, әңгімеші сияқты ұғымдар шығармашылық еңбекпен кәсіби түрде айналысатын адамдар деп есептелген. Уақыт өте келе көркем мәтінге тікелей жауапкершілікті өз мойнына алатын жеке тұлғалар пайда бола бастаған. Мәтіннен тыс тұрған тұлға мен мәтін ішіндегі автор арасын-дағы байланыстарды күшейту үшін автор ұстанымы, авторлық тұлға, автор-дың идеясы, қаламгер концепциясы, автордың шешімі сияқты ұғымдар қол-данылатыны мәлім. Обьективтік болмыс пен автордың субьективтік еркі ара-сында қайшылық шығармада түрліше көрінеді.
Адамгершілік-құқықтық кеңістікте авторлық құқық, авторлық қолжаз-ба, авторлық мәтін, авторлық аударма сияқты ұғымдар қолданыста жүреді. Қаламгер белгілі бір деңгейде өз кезеңінің әдеби өміріне араласады, яғни басқа шығармашылық тұлғалармен, сыншылармен, баспасөз өкілдерімен, аспагерлермен, оқырмандармен әрқилы қарым-қатынасқа түседі. Ынтымақ-тас, ықпалдас қаламгерлер әдеби топ, үйірме, авторлық бірлестіктер, одақтар ұйымдастырады. Осы факторлардың бәрі жазушының кәсіби біліктілігінің дамуына әсер ететіні сөзсіз, сондықтан авторға қатысты осындай деректер мен мағлұматтарға назар аударып қана қоймай, оларды түбегейлі талдау қа-жет.
Мәтін ішіндегі авторды зертеу үшін ғалымдар автор образы деген ұғым енгізген болатын. Автор образының әр түрлі жақтарда көрінуі де ерекше, дегенмен ортақ үрдістер де бар. Прозалық шығармадағы эпигроф, арнау, алғысөз, соңғысөз, авторлық түсініктеме, түйіндеме авторлық субьективизм-нің анық көріністері болып есептеледі.
Авторлық сананың мәтінді тұтастырудағы қызметіне ерекше мән бере-тіндер авторлық көзқарас, бақылау нүктесі сияқты түсініктерді қолдануға әуес. Кейбір шығармаларда автор образы жартылай кейіпкер, жартылай автор түрінде көрінетіні кездеседі. Түйіп айтсақ, автор образы семантикалық-стил-дік категория ретінде қаралғаны абзал. [5;45]
Кей шығармаларда автор шығармасының басқа кейіпкерлерімен бір қатарда тұрады, оқиға, құбылыстарға қатардағы кейіпкер ретінде қатысады. Бұндай жағдайда оның мәні, ролі, қызметі басқаша. Мұнда ол шығарманың көптеген компоненттерінің бірі ретінде қаралады.
Автор бейнесі - болмыс пен оқырманды жалғастырушы дәреже. Автор ондай аралық байланыстырушы қызметін атқару үшін, өмірдегі оқиғаларды белгілі бір нүктеден баяндауы керек. Ол белгілі бір нүктеден кейіпкер-лерінің іс-қимылын бейнелей отырып, өзінің баяндағандарына оқырманның қатысын (қабылдауын) және өзінің қатысын белгілейді.
Кез келген шығармаға автор көзге көрінбей қатысып отырады. Оның демі, тынысы, нені қалайтыны, нені қаламайтыны т.б. - бәрі сезіліп тұрады. Бірақ оның сезілу дәрежесі барлық шығармада бірдей болмайды. Ол жазушының баяндалып отырған жағдайларға қандай арақашықтықты ұстайтынына байланысты.
Сөйтіп, шығармадағы баяндаушы бейнесі - автор образы әр уақытта әр шығармада бар образ. Оны мәтінде нақтылай түсетін болсақ, ол - сурет-теліп отырған жайға қатысты белгілі бір көзқарас, принцип, идея. Ол - шығармадағы оқиғадан оқиғаға жетелейтін, кейіпкерлерге сөз беретін, сөз билігін ұстаушы сөз иесі.
Ол - жазушының бүкіл қоғамдық-мәдени, эмоциональдық, интелек-туалдық сапа-қасиеттерінің жиынтық бейнесі. Шығармаға өзек болатын өмір құбылыстарын сұрыптап алып, оған идеялық бағыт, бір сөзбен айтқанда, шығарманың идеялық-көркемдік мазмұнын қалыптастыратын жазушының өз бейнесі - автор бейнесі деп аталады. Сондықтан ол - жалпыланған бейне.
Қазіргі роман, повесть, әңгімелердің объективтік сипатынан гөрі су-бъективті сипатының басым түсіп жататыны, Белинский айтқандай, басты нысанаға оқиғаны емес, керісінше адамды, оның болмысын, сезім иірімдерін, нысана ету көкейтесті мақсатқа айналуы эпостың баяндау тәсіліне нәзіктік, серпінділік, уақыт пен кеңістікке бағынбайтын еркіндік әкелді.
Ал, Думан Рамазан өзінің шығармашылық зертханасы туралы былай дейді: Мен бап таба алмайтын адаммын. Ерекше күтімді де қажетсінбеймін. Қалаған уақытымда столға отыра беремін. Ал жазу жазып отырғанда ешкім-нің мазаламауын,тылсым тыныштық орнағанын қалаймын. Шыбын - шіркей жүрсе міндетті түрде бөлмеден қуып шығамын, болмаса өлтіріп тастаймын. Яғни, ешкімнің де, ешнәрсенің де ойымды бөлмегенін дұрыс көремін. Сонда да қаламым жүрмей қоятын кездер болады. Ондайда тез тұрып кетемін де,басқа нәрсемен айналысамын. Өмірі түнде шығарма жазған емеспін. Әр нәрсе өз уақытымен, өз кезегімен болғаны дұрыс деп ойлаймын.Түнде адам дем алу керек,яғни ұйықтау керек. Негізі өзім жай жатамын, он екіден бұрын жастыққа басым тиер күндер сирек, бірақ ерте тұрамын. Өмірі онға дейін ұйықтаған емеспін. Бұл бала кезден келе жатқан дағды. Ал бір шығарманы бастап кетсем, бітіргенше тыным таппаймын. Таңертеңгі жетіден, кешке он екіге дейін тапжылмай жазу жазып отыра беруім мүмкін. Қаламмен көркем шығарма жазбағалы бес- алты жылдан асты, бірден компьютерге түсіремін. Әрі ыңғайлы, әрі уақытыңды үнемдейсің. Ұнамай қалған жері болса, өшіріп тастап қайта жаза саласың,олпы - солпы сөйлемдерді де түзей салу да онша қиынға соқпайды. Ал тамақ ішпей қалу деген әдет менде жоқ. Дүние күйіп бара жатса да, таңертеңгі, түскі,кешкі астарды өз уақытымен ішкенді ұнатамын. Егер ерінбей еңбек етсең, күндіз талай нәрсе бітіріп тастауға болады ғой. Тек бітпейтін көп сылтау - себептерге жүгіне бермесек болғаны. Сондықтан шығармашылық зертханамда өзгеше ештеңе жоқ. Негізінен болашақ шығарманы миым мен ойымда әбден пісіріп аламын да, содан кейін ғана жазуға отырамын. Кейде тез жазылады, ал кейде ұзаққа созылып кете-тіні де рас [7].
Эпикалық ракурс - автордың оқиғаларды бейнелеудегі өзін-өзі ұстау дәрежесі, яғни өзін-өзі көрсетуі. Осыған байланысты әңгімелеушінің белгілі бір құрылымдық типі қалыптасады. Әңгімелеуші оқиғаларды жай сырттай бақылаушы түрінде болуы мүмкін. Сондай-ақ, автор оқиғаларды обьективті түрінде баяндамай, өзінің ішкі жан дүниесінен өткізіп, субьективті түрде бергені жөн. Соңғы жағдайда оқиғаларды талдап, ой елегінен өткізеді.
Думан Рамазанның бір ерекшелігін айта кетсек, оның көлемі үлкен шығармаға қалам тартпайтыны. Ол туралы жазушының өзі: Роман жазайын деп отырсам, жазу барысында әңгімеге айналып кетеді. Бұл бірнеше мәрте қайталанды. Бір романда айтатын ойды, қысқа әңгімеге сыйдырып жіберу қолыңнан келсе, көп мыжи берудің не керегі бар?! Чехов та көлемді шығарма жазбаған ғой! Роман жазбады екен деп, оны әлемдік әдебиеттің алтын төренен ешкім сүйреп шығара алмас. Тіпті бірлі жарым әңгімесімен- ақ әдебиет тарихында қалған адамдар бар. Оған қарағанда біз қалай болғанда да жүзге тарта әңгіме жаздық қой! Менің де бүкіл болмысым, табиғатым - әңгіме жанрына бейім екенін түсіндім. Түсіндім де шағын жанрдың шаужайына жармастым. Содан айырылғым келмейді. Одан айырылсам, бәрі-нен айырылып қалатын сияқтымын. Мысалыға:Ә.Нұрпейісов әңгімені көп жазбаған екен. Керісінше, әңгіме жазайын деп отырса романға айналып кетеді екен. Жазушы еңбегі мен шығармашылық өзара байланысты, етене ұғым - түсініктер. Бірін - бірі байытып, толықтырады. Ұлтқа, руханиятқа қызмет етеді. Қалың көптің мәдени - рухани талабы мен талғамын биіктетіп, көкжиегін кеңейтеді. Тақырып табиғатына осы тұрғыдан келсек, Ғ.Мүсіреповтың: Әдебиет - кәсіп емес, өнер, З.Қабдоловтың Әдебиет - сөз өнері, Қ.Мырза Әлидің: Жазушылық - мамандық емес, тағдыр деген қанатты ойлар мен толғам - толғаныстарындағы шындық сырлары мол. Бұл бағытта қазақ ақын - жазушылары үлкен мектеп қалыптастырды, талай танымал туындыларды қалың көпшілікке тарту етті [7,1].
Кейіпкер дегеніміз- көркем әдебиетте роман, повесть, әңгімеде, драмалық шығармада, поэмада бейнеленетін оқиғаға қатысушы.
Думанның Ақсақал мен ақ жылан атты әңгімесінде туған жердің құдіреті айтылады. Мұндағы жасөспірім бала бейнесі жазушының өзінің балалық шақтағы естелігінен екені аян. Қазақтың ұлттық дәстүрін Думан мұқият сақтауға күш салады. Мысалы, атасы мен апасының бауырындағы баланы өз әке-шешесінің артық еркелете алмауы, көзбен ғана елжірей қарауы, атасының немересін еңбекке баулуы, тіпті бидай көже ішудің өзі бұрын талай айтылса да қазақы оқырманды шаршатпайды. Ауыл тұрмысы, шөп шабуға, жолай үлкеннің кішіге жер танытуы - исі қазақтың әр ауылына таныс әсем көрініс. Атасы немересіне Ай, әбзит-ай деп сөйлейді. Немересі Нұрман тым сұрақ қойғыш бала. Әуелгі шалғы шапқаны да нанымды. Осы әңгімеде сөзшең баланың Ата, намазды неменеге оқисыз? деп сұрайтыны бар. Дауласа кеткіш. Бұл сауал Думанға советтік замандағы дінсіздікті таныту үшін керек. Теріс түсінікті аңдатып қалады. Ел жаппай намаз оқымайтын заманда ата мен немере - екі буын, қос ұрпақ арасындағы рухани қайшылық. Осы әңгімеде атасы немересіне мылжыңсың дегенді бірнеше мәрте айтатыны тегін емес. Немеренің атасына Құдай жоқ. Адам маймылдан жаратылған. Дарвин айтқан дегені бұл атеистік идеология болатын. Мылжыңдық, құр сөз, пайдасыз һәм зиян сөз. Сондай-ақ коммунизм елесі де шалғайдағы қазақ баласының санасынан жабысып қалмағаны күлкілі. Бұл - жаттанды идеологияның теріс әсерін әшкерелеу. Сөйтіп, автор советтік идеологияны баланың үйретілген сөзімен білдіреді. Бұл жұрт тегіс шыққан шекпен. Жад ұмытылмауы үшін қайталанып айтыла берсе керек. Ұрпаққа аманат тәрізді. Осы әңгімедегі ең сәтті шыққан тұс - қаршадай баланың Қоңыр әулиенің үңгіріндегі мүсіні жатқан елес қызбен қиялында сөйлесетін тұсы. Баяғыда сүйегі қурап қалған елес қыз. Сол арқылы Думан қиялшыл ауыл баласының ғана емес, ұл баланың табиғи мінезін нақты бере алған.
Жазушының реализм мен мистиканы үйлестіруге құштар екенін тағы бірер әңгімесі айғақтайды. Соның бірі - Көш атты әңгіме. Атақты жазушы Төлен Әбдіков Думанның осы шығармасын өте жоғары бағалап, оны әфсана деп атапты: Әңгіменің аллегориялық сипаты жан-жақты. Сондықтан мұндай әңгіменің ғұмыры ұзақ болуға тиісті. Көш. Қазақ үшін көш - киелі ұғым. Бірақ мына әңгімеде бұл көш ұғымы қоғамдық сатираға айналған. Әңгіме кейіпкері көсем бейнесі бұлдыр. Кейіпкерлер шартты, тұман басқандай нобайлары беріледі. Сірә, бұл жалпы адамзаттың адасқан бейнесін тұспалдауға тырысу болса керек, сондықтан бұлдыр тәрізді. Тіпті ойыма құлдық санадан арылу үшін қырық жыл шөлде адасқан бір тарихи өктем халықтың образы да келе қалуы тегін емес. Сосын Думан әңгіме арқауына өзіне бек таныс әдебиеттің ішкі иірімін алған, алайда оның отаншыл рухы бұл әңгіменің құндылығын күшейткен. Көштің кейіпкерлері халықтан гөрі, ақын-жазушылардың өзінің ішіндегі көңіл-күйді суреттейді. Мұнда қалам ұстайтындардың портреті басым. Нағыз ақын мен Дәлдүріш ақын. Біреуі шындық үшін өмір сүреді, өледі, біреуі өтіріктен өседі. Осы антитезадан күллі қоғамның сипаты, әрине, таныла қалмасы анық. Әңгіменің күшті лейтмативі - Бұл, атаңа нәлет, көзіңді бақырайтып қойып, жалған сөйлеп тұр. Оның өтірік екенін өзі де, мына қостап тұрған халық та жақсы біледі. Бірақ амал не, бұлай өтірік сөйлеу біздің елде дәстүрге айналғалы қашан?! Енді ол дәстүрді бұзу қиын-ау, сірә! Бұған таң қалудың қажеті жоқ. Әлі-ақ, сенің де етің өліп, бойың үйреніп кетеді. Біз бәріміз де өтірік күліп, жалған сөйлеуге әбден дағдыланғанбыз! - осы тұсы шынымен мықты, ол енді қазіргі қазақ қоғамын айнадай көрсетіп тұр.
Думан Рамазан осы шындықты жаны қинала айтуы әңгімесін ақтап қана қоймай, зорайтып тұр. Болмағанды болды, жоқты бар деп көрсетуді Ханс Христиан Андерсен әйгілі Король тұттай жалаңаш атты ертегісінде таңғажайып аллегориямен бейнелейді. Осы аллегорияны туғанына 800 жыл толған Джалаледдин Руми әйгілі Дат ертегісінен бұрын қолданған, онда ай сәулесін, жоқ матаны өтірік кесіп сататын алаяқ саудагерлер туралы притча бар. Думан мына әңгімесінде осы аллегорияны тиімді қолданыпты. Жын атты әңгімедегі оқиға, сарын қазіргі қазақ тұрмысында көп ашылмай жүрген шындықты жұмсақ юмормен айта білгенімен ерекше ұнады. Әңгімеде қазақтың санасы, сезімі, мінезі дәл беріледі, жаңсақ, өтірік жоқ. Расында, бұл Мың бір түн сюжетінен алынбаған, мынау біздің қым-қуат өмірімізден алынған оқиға. Басқа жұртты білмеймін, бір түйір күдік келтірмек түгілі, өз басым әбден сендім. Неліктен? Қазір күллі әлемде оккульттық шу атқақтап тұр. Көрші Ресейдің өзінде миллиондаған адамдар сиқыр, мистика, экстрасенсорикаға бір бүйрегі бұрылған. Ақ десін мейлі, қара десін мейлі магия атаулы бәрібір жын-сайтанмен іліктес. Дуалау күшейген. Қара қызғаныш адамдарды құртуда. Думанның әңгімесінде бір сұрбойдақ отбасын құра алмай, ішімдікке салынып жүрген Болатбек есімді жігіттің жасы қырық бестен асқанда мешіттегі молданың жыннан арылтуымен жолы ашылып, қалай ел қатарына қосылғаны сөз болады. Расымен, бұл өте өзекті тақырып, әншейін бәсі жеңіл әңгіме болып көрінбеді. Талай адам бұл мәселеге ден қойса, өздерін иектеп алған жындарынан арылса, ол ислам дінінің көмегімен болады, содан еш ұтылмас еді. Ислам дінінің имани қағидалары, пайғамбар сүннеті Думанның көптеген әңгімесінде бар.
Думан Рамазан жазушы ретінде ислам дініне Алла Тағаланың берген бір сынағынан соң басы бүтін келген тәрізді. Оны әңгімелеріндегі қолтаңба тасқа басқандай анықтайды. Ол - расымен иман мәселесін қарапайым қағидалар арқылы ашуға ден қоя білген жазушы. Егер Алла пендесіне бір тауқымет жазса, оны өзінен басқа ешкім жеңілдете алмайды. Адамды пәле-жаладан сақтайтын да, қайғы-қасіреттен құтқаратын да - бір Алла. Адамға шипа беріп, ем дарытатын да - бір Алла, адамның қолында тұрған ештеңе жоқ, бәрі де бір Алланың жазуымен болады. Біз жай ғана себепкерміз, - деп ғибадат айта келіп, Болатбекке көз салды, - қане, бауырым, не мазалайды?.. жазушы молданың аузына салған мынау мың мәрте айтылған жаттанды сөз емес, әр жүректе жазылуы тиіс ұлық сөз болған соң қымбат. Думан қарапайым әңгімемен қазақ қоғамын қор қылып жүрген үлкен шындықтан сыр шертеді. Бақсы мен пері атты әңгімесінің сарыны оқырманды жалықтырмайды, кейіпкерлер бейнесі анық. Өйткені онда ертегілік элементтер реализммен астасқан. Алланың әмірі - Нұх пайғамбар туралы мұсылмандық аңыздың прозалық нұсқасы, негізгі идеясы - ғибадат. Өйткені адамзатты Алла Тағала құлшылық үшін жаратқан. Думан Нұх пайғамбар бейнесін қазақы мінезбен берген, оның кемесі Қазығұрт басында қалған. Сондай-ақ оның әңгімелеріндегі Алла Тағала әмірін дауыс арқылы бергенде ақсақалдық, абыздық қалып білінбей қалмайды, яғни Жаратушы ие адамиландырылған. Мұндай дайын сюжетті әдебиетте қанша үлгімен, нұсқа-мен болсын пайдаланған жөн. Топан су - эсхатологиялық идея, дінсіздер мен қорқаулардың биік жазасы. Топан судан адамды Құдайға деген сенім құтқарады. Бұл - жарық дүние тұрғанда мәнін ешқашан жоғалтпайтын идея. Сонымен қатар бір әңгімеде бірнеше сюжеттік желіні қатар пайдаланады, кемедегі хайуандардың пайғамбардан бата немесе қарғыс алуы. Қарлығаштың құйрығы неге айыр? - қазақ халық ертегісін ол Қазығұртқа байланысты мифпен сабақтастырған. Бұл өлмейтұғын өте құнарлы тақырып.[4]
Демек, эпикалық тектің объективті шындықты танытудағы ең басты тәсілі - баяндау, әңгімелеу екен. Сондықтан шығармадағы баяндау, суреттеу тәсілдеріне қаламгер ешқашан селқос қарай алмайды. Өйткені, түптеп келгенде, автор мұраты, идеялық нысана құр ниетпен, салқын ақылмен айтылмақ емес, мазмұнды ашатын оңтайлы пішін, сәтті табылған түр екендігі хақ. Суреткер әр туынды тұсында қайта толғанысқа түсіп, шарқ ұрып ізденіп соны баяндау тәсілін табуға тер төкпек.
1.2.ӘҢГІМЕЛЕРДЕГІ БАЯНДАУ ТӘСІЛІНІҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
Көркем прозаның баяндау тәсілі бой көрсететін автор бейнесі мен авторлық позицияның өзіндік ерекшеліктерін айқындайды. Әр суреткер өз дәуірінің перзенті. Оның қаламынан туған туындылары- сол өмірдің айнасы. Сондықтан жазушының көркем шығармаларынан шындық өмірдің көрінуі заңды құбылыс. Бірақ қаламгердің өмірді көруі, көзқарастары әр түрлі болғандықтан оның әдеби туындысында өз дүниетанымынан туған даралық сипат болады. Өзіндік мені жоқ жазушы жоқтың қасы Шығармада жазушы бүкіл жан дүниесін ашады, өз сезімін білдіреді. Егер оқырман суреткердің жан дүнтесін түсінгісі келсе, оның бейнесін көргісі келсе, оның шығармаларына үңілу керек. Ол өзінің өмірге деген сүйіспеншілігін, арман-мүддесін, жексұрындыққа, жауыздыққа деген жиіркенішін шығармасындағы кейіпкерлер арқылы көрсетеді. Ал көркем туындыдағы образдарды бір-бірімен байланыста қарастырмасақ, кейіпкер мінезін жан-жақты аша алмай-мыз
Сонда баяндау тәсілі дегеніміз не? Адамдардың талай ғасырлық тіл қолдану дәстүрінде қалыптасқан сөйлеу типтері (хабарлау, суреттеу, ойталқы) көркем шығарманың баяндау тәсілдеріне негіз болады. Сөйлеу формалары немесе баяндау тәсілдері шығарманың композициялық элементтеріне сәйкес келетіндіктен, оларды талдау шығарманың көркем стилистикалық жүйесін түсінуге көмектеседі. Өйткені баяндау тәсілдері суреттелетін болмыстың, кеңістік және мезгілдік байланыстары мен қатынастарын бейнелеп, шығарма композициясының негізін құрайды. Суреткер өзінің жеке басына тән субьективті қабылдауын беруге пайдаланатын тілдік тұлғаларға о бастан жұрттың бәріне ортақ обьективті заңдылықтар тән. Олай болмағанда оқырман оны қабылдай алмаған болар еді. Шындықтың адам санасында сәулеленуінің формасы сан алуан. Алайда, солардың ішінен негізгі екі құрылым айрықша ажыратылады, олар кеңестік және мезгілдік құрылымдар,басқаша айтқанда, бірқалыпты созылыңқы (экстенсивті) және ширыққан, шиеленісті (интерсивті) құрылымдар. Бір қалыпты құрылым кеңістік бойында орналасса, шиеленісті құрылым мезгілдік ендікте орналасады. Бір қалыпты құрылым кеңістік бойында құры-лым обьектілердің берік байланысынан тұрады да, шиеленісті құрылым се-бептестік, тамырластық байланыстармен сипатталады. Осы негізде монолог-тік сөйлеудің екі түрлі формасы ажыратылады: суреттеу және әңгімелеу. Сөйтіп шындық кеңістік пен уақыт ішінде өмір сүрсе, оның көркем шығармадағы бейнесі суреттеу мен әңгімелеу түрінде көрініс табады. Бұл екеуінен тыс, көркем шығарманың баяндау құрылымынан ойталқы формасын да ажыратып қарайды.
Суреттеу, әңгімелеу, ойталқы - монологтық сөйлеудің құрылымдық-стилистикалық типтерін құрайды. Суреттеу - бейнелеудің кеңістіктегі дамуы болса, әңгімелеу - мезгілдік дамуы, ал, ойталқы - логикалық дамуы. Бұлар-дың көркем прозада таза күйінде кездесуі сирек, көбіне араласып келіп оты-рады. Осы баяндау типтерінің ерекшеліктері, бір-бірімен қатынасының си-паттары көркем проза тілінің дамуын белгілейді.
Суреттеу - кеңістік қатынастағы құрылымның негізінде ұйымдасады. Ол қатынас арқылы заттардың және олардың белгілерінің кеңістікте бір-біріне қатарласа орналасуы обьектілердің ішкі байланыстары ашылмай-ақ беріледі. Автор оқырмандарда заттардың сөзде белгіленген образдарын нақтылы сезімдік, көрнекті тұрғыда қалыптастыруға ұмтылады. Суреттеуде болмыстың жай-күйі толық беріледі. Олардың ізбе- ізділігі заттың кеңістіктегі орнына, яғни бақылаушы- автор позициясына байланысты болады. Әңгімелеу- эпикалық үлгідегі прозаның негізгі баяндау формасы. Әңгімелеудің құрылымы баяндау элементтерінің табиғи кезектілігімен, тығыз ішкі байланысымен ерекшеленеді, соған орай фразалық байланыстардың маңызы артады. Бірінен- бірі туындап, толығып, әрі қарай дамып отыратын оқиға, әрекеттер уақыт жағынан кезектілік қатынаста орналасады. Әңгімелеудің заттық мазмұны өлшеусіз кеңестікті қамтып, мезгіл жағынан да шектеулі болмайды. Композициялық- тілдік деңгейде бұл мазмұнды нақтылау кеңістік пен уақыт жағынан белгілі қашықтықты сақтау (эпикалық дистанция) арқылы жүзеге асады. Мұның өзі обьектіні бейнелеуге динамикалық сипат береді. Ой талқының заттық мазмұнын белгілі бір мәселенің, ойлаудың логикалық дамуы, ізбе-ізділігі құрайды. Оған пікірлердің себеп-салдарлық, қайшылықты қатынасы тән. Әңгімелеу формасындағы сияқты мұнда да сөйлемдердің арасын іліктестік байланыс жалғастырады. Ой талқының нақты мазмұнын ойлау, түсіндііру, талдау түрінде көрінеді. Кейінгі уақыттарда прозаның шағын формалық түрлеріне сана ағымы әдісі кіре бастады. Кейіпкерлердің ішкі әлемін, сезім дүниесін ашуда, психологиялық құбылыстарды тиянақтауда бұл көркемдік тәсілдің мүмкіндіктері мол. Қазақ прозасының осы уақыт аралығында жариланған табысты шығармаларында: әңгімелерде, повестерде, романдарда сана ағымы әдісінің шебер пайдаланылуы көп ойларға меңзейді. Сана ағымы тәсілі арқылы адам жанына үңілу қазақ қаламгерлері ішінде әсіресе,Р. Отарбаевтың стиліне тән. Қазіргі қазақ қара сөзіне тән осы бір тәсіл арнай зерттеуді қажет ететін күрделі құбылыс. Сонымен ой талқы немесе сана ағымы қазіргі қазақ прозасының кемеліне жетіп, адам жанының нәзік иірімдеріне терең бойлауға мүмкіндік беретін баяндау формасы деп түюге болады.
Осы орайда Рахымжанның өтпелі кезеңнің ауыртпалықтарын қынжылап отырып жазған әңгімелері ойға оралады. Жасырынбақ атты әңгіменің тақырыбы бір қарағанда тәуелсіздіктің балаң жылдары жекешелен-дірудің негізгі кілті болған банкрот жайлы секілді көрінер. Иә, бір қараған-да. Ал түптеп, тереңдеп қарасаңыз, осы шығарма қаймана қара халық пен ақ-сүйек әкім-қаралардың арасындағы тас қамал шекараға айналған күрделі қарым-қатынастың түп-тамырына үңілетін әшкере шығарма дер едім. Осы шығармадағы бала күннен жасырынбақ ойынымен ауызданған баланың ел тізгіні қолына тигенде де осы ойынның шартынан жазбай, ел-жұртымен тығылыспақ ойнап жүргенін көресің. Жеме-жемге келгенде Рақымжанда осындай қатігез де қауіпті ойындармен ауырған кейіпкер көп. Мына өмірде бары мен жоғы белгісіз ақ көбелек-періштені қуалап есі ауысқан Дәурен, атадан қалған алтынын іздеп алтын уақытын өлтірген Алмат, батыр бабаларының кескінін қармен көмкеріп, аққала тұрғызумен күн өткізетін Тоқтышақ бала, мәйітсіз жерге кесене тұрғызып, өзін-өзі жұбатып жүрген Торшақыз...
Таныс та бейтаныс жандар. Бәрі де біздің замандастарымыз. Өтпелі кезеңде қатарластың қаншасы қиял қуып, елкезбеге айналса, қаншасы әлі күнге жасырынбақ ойнап жүргені бізге аян. Базар барсаң - жарты қазақ базаршы болып кеткен бе деп, жолға шықсаң - қалған жартысы саяхатшы болып кеткен бе деп қаласың. Қала сайын қоршаған салтанатты сарайлар. Түнге қарай солардан жылт еткен жарық көрсем-ші. Мәрмәр таспен көмкерген көз тартатын дүкендер мен мейрамханалар. Сол дүкен мен сауық-сайран орнына кіріп-шығып жатқан адам аз. Астана мен Алматының ортасы жарқ-жұрқ еткен жарнама. Сол жарнамаға жалт етіп көз тастар адам көрсем-ші. Ана бір жылдары мұздан қала тұрғызу дәстүрге айналмап па еді. Көктем шығар-шықпаста өне бойы езіліп, еріп кетер осы үйлерді көргенде осы біз жасырынбақ қана емес, үйшік-үйшік ойынын ойнап жүрген жоқпыз ба? деп ойлайтынмын өз басым. Көркем шығарма стилін анықтауда шешуші рөл атқаратын міндетердің бірі автор бейнесінің тілдік құралдармен берілу жолдарын ашу, оның тілдік құрылымын айқындау. Себебі, автор бейнесі- шығармадағы барлық стилдік құралдарды біріктіруші орталық стилистика-лық жүйесін шығармадағы автор бейнесінің көріну дәрежесі әр түрлі болады. Кейде ол шығармада барынша анық көрінеді, яғни шығармадағы болып жатқан оқиға, құбылыстарға автордың көзқарасы, қатынасы анық бейнеленеді. Ал енді ол бірде жасырынып, кейіпкер бейнесінің тасасында қалады. Бірақ олардың қайсысы болсын автор бейнесін сипаттайды. [8]
Бүкіл көркем туындының баяндау жүйесі автор сөзі, жазушы толғаныстары арқылы айшықты стильдік өрнек табатыны мәлім. Бейнелеу компоненттері: портрет, пейзаж біршама дербестік танытқанымен, бәрібір, қаламгердің объективті, субъективті көңіл-күй ассоциацияларын қамтитын автор тіліне негізделеді. Диалог, ішкі монолог таза кейіпкер сөзіне құрылғанымен де, осы сөз құрылымдарын өмір шындығына теңдес биікте көрсетуге күш салатын жазушы бейнесін жасыра алмайды.
Кей шығармаларда автор шығармасының басқа кейіпкерлерімен бір қатарда тұрады, оқиға, құбылыстарға қатардағы кейіпкер ретінде қатысады. Бұндай жағдайда оның мәні, ролі, қызметі басқаша. Мұнда ол шығарманың көптеген компоненттерінің бірі ретінде қаралады.
Автор бейнесі - болмыс пен оқырманды жалғастырушы дәреже. Автор ондай аралық байланыстырушы қызметін атқару үшін, өмірдегі оқиғаларды белгілі бір нүктеден баяндауы керек. Ол белгілі бір нүктеден кейіпкерлерінің іс-қимылын бейнелей отырып, өзінің баяндағандарына оқырманның қатысын (қабылдауын) және өзінің қатысын белгілейді.
Кез келген шығармаға автор көзге көрінбей қатысып отырады. Оның демі, тынысы, нені қалайтыны, нені қаламайтыны т.б. - бәрі сезіліп тұрады. Бірақ оның сезілу дәрежесі барлық шығармада бірдей болмайды. Ол жазушының баяндалып отырған жағдайларға қандай арақашықтықты ұстайтынына байланысты.
Сөйтіп, шығармадағы баяндаушы бейнесі - автор образы әр уақытта әр шығармада бар образ. Оның мәтін нақтылай түсетін болсақ, ол - суреттеліп отырған жайға қатысты белгілі бір көзқарас, принцип, идея. Ол - шығармадағы оқиғадан оқиғаға жетелейтін, кейіпкерлерге сөз беретін, сөз билігін ұстаушы сөз иесі.
Ол - жазушының бүкіл қоғамдық-мәдени, интеллектуалдық, эмоциональдық сапа-қасиеттерінің жиынтық бейнесі. Шығармаға өзек болатын өмір құбылыстарын сұрыптап алып, оған идеялық бағыт, бір сөзбен айтқанда, шығарманың идеялық-көркемдік мазмұнын қалыптастыратын жазушының өз бейнесі - автор бейнесі деп аталады. Сондықтан ол - жалпылаған бейне.
Прозалық шығармадағы баяндаушының композициялық негізгі үш типі бар. Олар үшінші жақ (ол) формасында әңгімелеуші автор, арнайы әңгімелеуші (бұл не шығарманың кейіпкері, не белгілі бір атқа ие әңгімелеуші адам болуы мүмкін) және бірінші жақтағы (мен) әңгімелеуші.
Үшінші жақтан әңгімелеуші шығармада баяндалатын жайлардан тыс тұрады. Бірақ оның өзіндік дүниетанымы, көзқарасы жоқ деуге болмайды. Ол формасындағы әңгімелеуші әңгімені обьективті түрде жүргізеді, арасында тек түсініктер ғана беріп отыру мүмкін. Мұндайда, әсіресе, авторлық шегіністердің мәні зор. Авторлық шегіністерде автордың рухани әлемі, оның қоғамдық, саяси т.б. мәселелерге көзқарас-қатынасы ашылады. Баяндаушының мұндай типі қазақ прозасындағы дәстүрлі тип, Қазақ әдебиетіндегі шоқтықты туындылардың деніне (мәселен, Абай жолы, Қан мен тер, Көшпенділер, Аласапыран т.б.) үшінші жақтан әңгімелейтін әңгімелеуші автор бейнесі тән.
Әңгімелуші - автор атынан баяндаудың өзіндік ерекшелігін таныту үшін М.Мағауиннің Аласапыран дилогиясынан мысал келтірейік Тарихтың тоғыз жүз тоқсан алтыншы, тышқан жылы наурыз туып, қар сөгіле, шығыс Дәшті-Қапшақтың падишахы Тәуекелдің сауын айтып, шұғыл шықыруымен, киіз туырлықты қазақ ұлына хүкім жүргізуші қасқа-жайсаң атаулы Қаратудың терістігіндегі Созақ қаласына құрылтайға жиналды. Бұл - Тәуекел хан осыдан біраз бұрын ақ киізге көтеріліп, ата жұртын қолына алғаннан бергі, тіпті, төніректің төрт бұрышына түгел қылыш сермеген Хақ-Назар хан шаһид болғалы өткізілмек үлкен кеңес еді [9,6]. Шығармадағы айтылмыш жайлар мен әңгімелеуші өмір сүріп отырған уақыттың аралығында үлкен мезгілдік әрі кеңістік қашықтық бары бірден көзге түседі. Бұл біріншіден, баяндаудың тілдікстилдік құрылым ерекшелігінен (мысалы, оқиғаның өткен шақта айтылуынан), екіншіден, нақты тарихи мезгіл көрсетілуінен аңғарылады. Әңгімелеуші көркем туындыда баяндалған оқиғалардың тысқары тұрғаны да әңгімелеу формасынан байқалып тұр. Туындыға тән баяндау стилі романның жанрына сай таңдалып алынған.
Үшінші жақтағы автор - әңгімелеуші өзі туралы ешқандай мәлімет білдірмесе де оның бар екені еш уакытта жоққа шығарылмайды. Әңгімелеу бейтарап мәнде, ірі тұрғыда алынып, зат, көріністер толықтай, ерекше дәлдікпен тәптіштей сипатталады. Ондай баяндаудың тілі-әдеби тілдің ең жоғары үлгісі. Автор бейнелеуші адам болғандықтан, оның тілі де - бейнелеу құралы.
Бірінші жақтан баяндау, әсіресе, шағын эпикалық жанрларда жемісті пайдаланылады. Мұндай тәсіл кейіпкер немесе әңгімешінің қоршаған орта туралы қабылдауын елестетеді де, ұлғайтылған ішкі монолог түріне енеді. Мәселен, хат күнделіктер баяндау әр алуандығын тудырып, мазмұн өрісін кеңейтеді, бейнеленген шындықтың көркемдік сенімділігін арттырады, сюжеттік әрекеттерге психологиялық дәлелдеме дайындайды. Әсіресе, лирикалық менмен ойластыратын жазушы сол мақсатын жүзеге асыруға қажет амал, тәсілдерді таңдап алуға ерікті.
Бірінші жақтан әңгімелеу (мен) формасының ерекшелігі - баяндаудың субьективтілігімен, шындыққа ерекше жақын болып көрінуімен байланысты. Мұнда жеке адам ерекше сезіледі. Әңгімелеушінің өз бейнелеуші болмыстың бір тетігі ретінде алынады. Әрі оқиғаға қатысушы ретінде, әрі әңгімелеуші ретінде ол өзінің басынан өткендерін, көргендерін ғана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыс көлемі - 63 бет.
Пайдаланылған әдебиеттер саны - 30.
Аңдатпа:Дипломдық жұмыста Рахымжан Отарбаев пен Думан Рамазан әңгімелеріндегі көркемдік ізденістер, соның ішінде ұлттық идея мәселесі қарастырылды. Жaзушылардың танымындағы ұлт, ұлттық идея, ұлттық мiнeз кaтeгоpиялapының нeгiзгi пapaмeтpлepi aйқындалды.
Тірек сөздер:ұлт, ұлттық идея, ұлттық құндылық, ұлттық характер, отбасы құндылығы.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Дипломдық жұмыcтың нeгiзгi бacты мaқcaты Рахымжан Отарбаев пен Думан Рамазан әңгімелеріндегі ұлттық идея мәceлeciн көpкeмдiк-эcтeтикaлық кaтeгоpиялap контeкciндe қapacтыpу. Cуpeткep peтiндe Рахымжан Отарбаев пен Думан Рамазанның шығармашы-лығындағы хикaят, әңгiмe жaнpындaғы шeбepлiктерін aйқындaу; көpкeм шығapмaлapының cтилдiк мәceлeлepiнe тоқтaлу, шығapмa поэтикacы мeн көpкeм тiлi дe зepттeудiң ныcaнacынa aлынды; cол apқылы ұлттық тaнымның aшылу epeкшeлiгiнe зep caлу;
Жaзушы хикaяттapының жaнpлық тaбиғaтын, тaқыpыптық-көpкeмдiк мaзмұ-нын aшу;
Рахымжан Отарбаев пен Думан Рамазан шығapмaлapының көpкeмдiк қуaты, көpкeм бeйнeлepдiң cомдaлуы жәнe ондaғы хaлықтық пeн ұлттық кaтeгоpиялap epeкшeлiгi хикaяттapдa қaлaй көpiнic тaпқaн, оcы epeкшeлiктepiн aвтоp қaлaй aшa бiлгeн дeгeн, екі қаламгерге ортақ қандай туындылардың болғаны жайлы мәceлeлep зepттeудiң нeгiзгi мaқcaты болaды.
Жaзушылардың көpкeмдiк жүйeciндeгi ұлт, хaлық, ұлттық идея, ұлттық мiнeз кaтeгоpиялapының нeгiзгi пapaмeтpлepiн aйқындaу;
Әдебиеттану ғылымындағы баяндау теориясын жаңа аспектіде нарра-тология ғылымы ұстанымдарымен зерделеп, барлық ізденіс бағыттарын жи-нақтап, Р. Отарбаев пен Д. Рамазан әңгімелеріндегі тарихи және заманауи тақырыптардағы туындыларының көркемдік-эстетикалық табиғатын таныту. Постмодернизмнен кейінгі парадигманың көркем мәтіндердегі нарративті стратегиясының мағыналық-құрылымдық ерекшелігін зерттеу. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- қазіргі шығармалардағы баяндау саласындағы нарративті стратегия санатының теориялық талдауын жинақтау;
- қазіргі әдебиеттегі нарративті стратегияларды постмодернизмнен кейінгі үрдістің аспектісінде қарастыру;
- автордың көркем мәтін құрудағы ролі, атқаратын қызметінің әр тараптылығын ашу; автор мен бейне жасау, автор мен баяншы қатынастарын айқындау;
- қаламгерлердің көркемдік әлемін, жазушылық шеберліктерін, жазу машығын, тақырыптық-жанрлық, мазмұндық-құрылымдық ізденістерін дәй-ектеу;
- мәтін мен дискурс жайлы ғылыми әдебиеттердегі түрлі анықтамаларды талқылап, әдеби дискурстың түпкілікті мәнін айқындау;
- көркем мәтіннің сапалық деңгейінде автор - кейіпкер - оқырман қатынасының жаңа қырларын ашу;
- ұлттық әдебиеттанудағы бұрынғы-соңғы тұжырымдарды жүйелеп, олардың жаңа аспектімен байланысын, үндестігін саралап, баяндау теориясы бойынша жүйелі сабақтастықты таныту;
- баяндау қызметінің пішіндерін көркем мәтін арқылы айқындау.
Зерттеу әдістері: Рахымжан Отарбаев пен Думан Рамазан шығapмaшы-лығындaғы ұлттық идея мәceлeлеріне тapихи-тaнымдық жәнe көpкeмдiк-эc-тeтикaлық кaтeгоpиялap контeкciндe қapacтыpa отыpып, cуpeткepдiң ұлттық cтилiнe нaзap aудapдық, зepттeугe объeктi peтiндe aлынғaн мәceлeнi қapacтыpу бapыcындa жүйeлi-caлыcтыpмaлы әдicтepдi бacшылыққa aлдық. Оcы әдicтep aяcындa Р. Отарбаев пен Д. Рамазанның пpозaларын, ондaғы хикaят жaнpын зepттeудeгi нeгiзгi ныcaнa - ұлттық жәнe хaлықтық кaтeгоpиялapын, cондaй-aқ, ондaғы ұлттық идея һәм ұлттық мінез мәceлeciн, тұтac ұлттық әдeбиeт контeкciндe қaлaй aшылғaн, cоны шығapмa aяcындa aйқындaу;
Практикалық қолданысы: Рахымжан Отарбаев пен Думан Рамазан - қазір-гі қазақ прозасында қоғамдағы ең өзекті мәселелерді көркем шығармаға дер кезінде арқау еткен аз жазушылардың бірі. Көркем туынды оқырманға эстетикалық ләззат сыйлаумен қатар тәрбиелік мән беретінін ескерсек, Отарбаев пен Рамазан шығармаларын мектеп бағдарламасына енгізу арқылы келер ұрпақ бойына ұлт ұғымын дарытып, ұлттық құндылықтарды наси-хаттап, ұлттық мүдде аясында жас ұрпақты өрелі етіп тәрбиелеуге өзіндік әсері бар.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлім-нен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
1. Р. ОТАРБАЕВ, Д. РАМАЗАН ӘҢГІМЕЛЕРІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ.
1.1. АВТОР, КЕЙІПКЕР, ОҚЫРМАН.
Көркем мәтіннің сапалық деңгейіне үш нәрсе: туынды иесі - автор, әрекет иесі - кейіпкер, туындыны тұтынушы - оқырман қатысы. Яғни, мәтін тікелей адамға қатысты дүние. Осыдан келіп туындының әлеуметтілігі туады. Мәтіннің әлеуметтік сипаты белгілі бір кезеңмен, уақытпен, дәуірмен және қоғамдағы әлеуметтік құрылыммен байланысты болады. Автор мен кейіпкер арасындағы басқа да түрлі байланыстарға зерттеушілер ерекше назар аударуды жөн деп санайды. Сондай-ақ, автордың екіге жарылуы көптеген әдеби-көркем шығармалардың басты ерекшелігіне айналғанын да білеміз.
Кейіпкер, өзімізге белгілі, көркем шығармада әрекет ететін тұлға, ол кейде оқиғаға тікелей қатысады немесе эпизодтарда ғана көрінуі мүмкін. Әдеби туынды құрылымындағы аса маңызды көркемдік - бейнелілік функциялардың дамып, жүзеге асуына өз ықпалын тигізеді. Көркем шығарма кейіпкері белгілі бір әлеуметтік яки табиғи ортада әрекет ете отырып, өзінің айналасындағы адамдарды және олармен қарым - қатынасты оқиғаға араластырады.
Думан Рамазанның көркемдік әлемі романтизм мен реализм, натурализм мен сентиментализм, модернизм мен сюреализмнің өте күрделі бірін-бірі жоққа шығарып, әрі толықтырып, әрі өзгеріске ұшыратып отыратын эстетикалық тенденцияларының синтезінен тұратын постмодер-низмнің прозадағы ұлттық этолоны. 2000 жылдардан бастап оның прозасы бейреалды бастау көзге бірте-бірте ие бола түсті. Думанның сан тарапты эпигондық еліктеу-солықтаушылықтан ада өзіндік авторлық стилі мен қаламгерлік бағыт-бағдарын танытатын әдеби ізденістерінің қорытындысына баланатын Көш әңгімелер жинағы жазушының жаңа ғасырдың 10 жылды-ғын қалай еңсергенін толыққанды аңғартып, шығармашылық ізденістері тура-сында өз оқырмандары алдында жазушылық есеп беруі болып табылады. Ол өзі ұнатқан туындыларын авторлық қалауы бойынша өте сәтті және біршама сәтті деп шартты түрде бөліп шығарма мәтінінің тінінен кезек-тестікпен орын бергені көрініп тұр. Сондықтан да біз, жазушының осы топтастыруымен келісіп, барлық әңгімелерін жіпке тізіп тізбектеп шығудан бойды аулақ ұстай отырып, тек қаламгердің қазақ оқырманына нені айтпақ болғанына, нені емеуірімен сездірмек болғандығын әдебиет назариятшысы ретінде жұрт құптайтын, не жоққа шығарып келіспейтін таптаурындықтан жаңашылдығы басым әдеби теориялық таным-түсінік негізінде ой жүгіртіп, өз пікірімізді білдіреміз. Және Думан Рамазан шығармашылығы турасында елдің бәрі ден қоятын бірден бір ақиқат, бірден бір дұрысты соңғы сөзді түгесе айтып отырмыз деген ғылыми күмәнді пікірден аулақпыз. Реалдылық пен фантазияның өзіндік айшыққа ие синтезі жазушының жанр, құрылымдық және сюжет түзуші принципіне айналды.
Жазушының осы жинаққа енген Көш [1], Жатбауыр [2], О дүниедегі кездесу [3] т.б. әңгімелерінде жоғарыда біз сөз еткен әдеби әдіс кең көрініс тапқан. Осы аталған әңгімелерде реалдылық бір шетке ысыры-лып, романтикалық қос әлемділік (романтический двоемирие) идеясы өлілер патшалығынан еніп, осында мен онда болмысы бір-біріне қарама-қарсы қойылып, жазушы өз оқырманына не шынайы өмір (пәни), не тылсымды тірлік (бақи) турасында тұтасқан түсініктің ұштығын ұстатуға еш тырыспайды, қайта олардың көршілесе өмір сүруін қабылдауға тиісті екендігімізді ұғындырады. Автор ұғындырмасы бойынша денеңді мұздатып, жүрегіңді ұшырып, зәреңді зәр түбіне кетіретін мистикалық күш біздің өмірімізге дендеп еніп қана қойған жоқ, сонымен бірге өз заңдылығын адамдар арасында орнатып та үлгергендігін мәтіндемелік емеурінмен сездіреді [4].
Қазіргі кездегі прозада автордың, баяндаушының оқырманмен іштарта сөйлесуі, екеуіне ғана белгілі деректі меңзеуі, имплицинттік ақпаратты қолдануы, екеуінің емін-еркін сырласуына әлдеқандай бөгет бар екенін астарлап жеткізуі фатикалық мағынаны күшейту үшін қолданылуда. Сен, мен, біз деген есімдіктерді жиі қолдану да оқырманды мәтінге жақындатудың бір үлгісі екенін біліп қойғанның артықтығы жоқ. Автор пікірі мен оқырман пікірін жарыстыра қолдану, оқиғаның әрі қарайғы дамуын болжалдауда оқырманмен сырласу сияқты амалдардың да коммуникативтік маңызы зор. Көркем мәтіннің белгісіз оқырманға арнап баяндалуы да арнайы байланыс каналы ретінде сирек те болса қолданылады. Ал адресаттың белгілі ұжым, бір топ болуы Шахерезаданың ертегілерінен белгілі, мұндай фатикалық сипат сатиралық монологтарда, мінәжат түріндегі туындыларда жиі бой көрсетеді. Ал әңгімешінің жеке тыңдаушымен сұхбаты түріндегі көркем мәтіннің оқырманға айтары бөлек және оған ықпалы да басқа.
Әдеби шығармадағы автордың атынан сөйлеуге құқы бар персонаждың әрқайсысы өз әлінше оқырман назарын бөлуге қызмет атқарады, өйткені олар автор мен оқырманның арасындағы дәнекер ретінде қабылданады және ол туындының басынан аяғына дейін жалғасуы да таңғаларлық жай емес, мұндай әдіс иелерін актант деп атау қалыптасқан.[5;114б]
Бетерадамды (суперменді) бірінші орынға шығарып, соның төңірегінде оқырманға өз ойын тану жазушының постмодерндік оқырманмен ойынындағы өзін ақтаған әдеби тәсіл екендігі турасында Думан Рамазанның Көш әпсанасы осындай ой түйгізеді. Өйткені, Қабдеш Жұмаділовтің Соңғы көш романы реалды өмірді тарихи шындықпен қосылта өрілтіп отырса, Думан Рамазанның Көші турасында бұлай дей алмаймыз. Онда алаш тарихы түрлі ракруста алынып, мифтендіріліп, сакралданып беріледі. Ақиқатты тану - өте қиын, ал оны айта білу - одан да қиын деген автордың қасиетті хадистен алған эпиграфымен келісе отырып, бұндағы көш символы сана мен тілге қатысты екіұдай қабылданады да, нақты мәдени қызметі аясында, яғни, қаламгер мен оқырман арасында мәтінді оқу процесі үстінде туындап өмірге келетін ұлттық қарым-қатынас түрінде өзгеше қырынан өріледі. Қабдештің романы көшті көрген ұрпақ бар кезде жазылса, Думанның әпсанасы көшті көрмеген ұрпақ кезінде жазылып отыр. Бірақ көшті көрмеген оқырмандар қаламгердің туындысына ұжымдық, санасыздық арқылы ой жүгірте алады. Бұл арада көш архетипі тек қана форматүзуші регулятивтік принцип емес, өзінің әмбебап семантикасы бар. Осы арқылы ой-шыл қаламгердің туындысының ерекшелігін сезінуге мүмкіндік аламыз. Ту-ынды бойындағы архетип бізге жалпыалаштық санасыздықтан ұлттық ұйысуға бастайтын бастау көз болып табылады. [6]
Шығармадағы автор бейнесі дегенде жазушының жеке басын түсінуге болмайды. Көркем шығарманы оны өмірге әкелушіден бөліп тастауға да болмайды. Себебі, жазушының жеке басының ерекшеліктері: өмірі, дүниеге көзқарасы, оқиға құбылыстарға шығармашылық қатынасы оның шығармаларында ізін қалдырады. Шығармадағы автор бейнесінің көріну дәрежесі әр-түрлі болады. Кейде ол шығармада барынша анық көрінеді, яғни шығармадағы болып жатқан оқиға, құбылыстарға автордың көзқарасы, қатынасы анық бейнеленеді. Ал енді ол бірде жасырынып, кейіпкер бейнесінің тасасында қалады. Бірақ олардың қайсысы болсын автор бейнесін сипаттайды. Бүкіл көркем туындының баяндау жүйесі автор сөзі, жазушы толғаныстары арқылы айшықты стильдік өрнек табатыны мәлім. Бейнелеу компоненттері: портрет, пейзаж біршама дербестік танытқанымен, бәрібір, қаламгердің объективті, субъективті көңіл-күй ассоциацияларын қамтитын автор тіліне негізделеді. Диалог, ішкі монолог таза кейіпкер сөзіне құрылғанымен де, осы сөз құрылымдарын өмір шындығына теңдес биікте көрсетуге күш салатын жазушы бейнесін жасыра алмайды.
Қазіргі кездегі ғылымда автордың екі түрі көп сөз болады. Бірі - биографиялық автор, яғни көркемдік кеңістіктен тыс тұратын шығарма-шылық тұлға, оның өз өмірі мен тағдыры бар. Екіншісі- көркем мәтіннің ішіндегі, яғни образға, белгіге айналған автор. Авторды мәтіннен тыс тұрған немесе мәтінде көрінетін деп бөлу кездескенімен, мұндай жіктеудің қисыны аздау. Бірақ кейде орынды да болмақ. Сөз өнері тарихында автордың тұлғасы, қызметі мен оларға деген көзқарас өзгеріп отырған. Жырау, жыршы, айтушы, баяндаушы, әңгімеші сияқты ұғымдар шығармашылық еңбекпен кәсіби түрде айналысатын адамдар деп есептелген. Уақыт өте келе көркем мәтінге тікелей жауапкершілікті өз мойнына алатын жеке тұлғалар пайда бола бастаған. Мәтіннен тыс тұрған тұлға мен мәтін ішіндегі автор арасын-дағы байланыстарды күшейту үшін автор ұстанымы, авторлық тұлға, автор-дың идеясы, қаламгер концепциясы, автордың шешімі сияқты ұғымдар қол-данылатыны мәлім. Обьективтік болмыс пен автордың субьективтік еркі ара-сында қайшылық шығармада түрліше көрінеді.
Адамгершілік-құқықтық кеңістікте авторлық құқық, авторлық қолжаз-ба, авторлық мәтін, авторлық аударма сияқты ұғымдар қолданыста жүреді. Қаламгер белгілі бір деңгейде өз кезеңінің әдеби өміріне араласады, яғни басқа шығармашылық тұлғалармен, сыншылармен, баспасөз өкілдерімен, аспагерлермен, оқырмандармен әрқилы қарым-қатынасқа түседі. Ынтымақ-тас, ықпалдас қаламгерлер әдеби топ, үйірме, авторлық бірлестіктер, одақтар ұйымдастырады. Осы факторлардың бәрі жазушының кәсіби біліктілігінің дамуына әсер ететіні сөзсіз, сондықтан авторға қатысты осындай деректер мен мағлұматтарға назар аударып қана қоймай, оларды түбегейлі талдау қа-жет.
Мәтін ішіндегі авторды зертеу үшін ғалымдар автор образы деген ұғым енгізген болатын. Автор образының әр түрлі жақтарда көрінуі де ерекше, дегенмен ортақ үрдістер де бар. Прозалық шығармадағы эпигроф, арнау, алғысөз, соңғысөз, авторлық түсініктеме, түйіндеме авторлық субьективизм-нің анық көріністері болып есептеледі.
Авторлық сананың мәтінді тұтастырудағы қызметіне ерекше мән бере-тіндер авторлық көзқарас, бақылау нүктесі сияқты түсініктерді қолдануға әуес. Кейбір шығармаларда автор образы жартылай кейіпкер, жартылай автор түрінде көрінетіні кездеседі. Түйіп айтсақ, автор образы семантикалық-стил-дік категория ретінде қаралғаны абзал. [5;45]
Кей шығармаларда автор шығармасының басқа кейіпкерлерімен бір қатарда тұрады, оқиға, құбылыстарға қатардағы кейіпкер ретінде қатысады. Бұндай жағдайда оның мәні, ролі, қызметі басқаша. Мұнда ол шығарманың көптеген компоненттерінің бірі ретінде қаралады.
Автор бейнесі - болмыс пен оқырманды жалғастырушы дәреже. Автор ондай аралық байланыстырушы қызметін атқару үшін, өмірдегі оқиғаларды белгілі бір нүктеден баяндауы керек. Ол белгілі бір нүктеден кейіпкер-лерінің іс-қимылын бейнелей отырып, өзінің баяндағандарына оқырманның қатысын (қабылдауын) және өзінің қатысын белгілейді.
Кез келген шығармаға автор көзге көрінбей қатысып отырады. Оның демі, тынысы, нені қалайтыны, нені қаламайтыны т.б. - бәрі сезіліп тұрады. Бірақ оның сезілу дәрежесі барлық шығармада бірдей болмайды. Ол жазушының баяндалып отырған жағдайларға қандай арақашықтықты ұстайтынына байланысты.
Сөйтіп, шығармадағы баяндаушы бейнесі - автор образы әр уақытта әр шығармада бар образ. Оны мәтінде нақтылай түсетін болсақ, ол - сурет-теліп отырған жайға қатысты белгілі бір көзқарас, принцип, идея. Ол - шығармадағы оқиғадан оқиғаға жетелейтін, кейіпкерлерге сөз беретін, сөз билігін ұстаушы сөз иесі.
Ол - жазушының бүкіл қоғамдық-мәдени, эмоциональдық, интелек-туалдық сапа-қасиеттерінің жиынтық бейнесі. Шығармаға өзек болатын өмір құбылыстарын сұрыптап алып, оған идеялық бағыт, бір сөзбен айтқанда, шығарманың идеялық-көркемдік мазмұнын қалыптастыратын жазушының өз бейнесі - автор бейнесі деп аталады. Сондықтан ол - жалпыланған бейне.
Қазіргі роман, повесть, әңгімелердің объективтік сипатынан гөрі су-бъективті сипатының басым түсіп жататыны, Белинский айтқандай, басты нысанаға оқиғаны емес, керісінше адамды, оның болмысын, сезім иірімдерін, нысана ету көкейтесті мақсатқа айналуы эпостың баяндау тәсіліне нәзіктік, серпінділік, уақыт пен кеңістікке бағынбайтын еркіндік әкелді.
Ал, Думан Рамазан өзінің шығармашылық зертханасы туралы былай дейді: Мен бап таба алмайтын адаммын. Ерекше күтімді де қажетсінбеймін. Қалаған уақытымда столға отыра беремін. Ал жазу жазып отырғанда ешкім-нің мазаламауын,тылсым тыныштық орнағанын қалаймын. Шыбын - шіркей жүрсе міндетті түрде бөлмеден қуып шығамын, болмаса өлтіріп тастаймын. Яғни, ешкімнің де, ешнәрсенің де ойымды бөлмегенін дұрыс көремін. Сонда да қаламым жүрмей қоятын кездер болады. Ондайда тез тұрып кетемін де,басқа нәрсемен айналысамын. Өмірі түнде шығарма жазған емеспін. Әр нәрсе өз уақытымен, өз кезегімен болғаны дұрыс деп ойлаймын.Түнде адам дем алу керек,яғни ұйықтау керек. Негізі өзім жай жатамын, он екіден бұрын жастыққа басым тиер күндер сирек, бірақ ерте тұрамын. Өмірі онға дейін ұйықтаған емеспін. Бұл бала кезден келе жатқан дағды. Ал бір шығарманы бастап кетсем, бітіргенше тыным таппаймын. Таңертеңгі жетіден, кешке он екіге дейін тапжылмай жазу жазып отыра беруім мүмкін. Қаламмен көркем шығарма жазбағалы бес- алты жылдан асты, бірден компьютерге түсіремін. Әрі ыңғайлы, әрі уақытыңды үнемдейсің. Ұнамай қалған жері болса, өшіріп тастап қайта жаза саласың,олпы - солпы сөйлемдерді де түзей салу да онша қиынға соқпайды. Ал тамақ ішпей қалу деген әдет менде жоқ. Дүние күйіп бара жатса да, таңертеңгі, түскі,кешкі астарды өз уақытымен ішкенді ұнатамын. Егер ерінбей еңбек етсең, күндіз талай нәрсе бітіріп тастауға болады ғой. Тек бітпейтін көп сылтау - себептерге жүгіне бермесек болғаны. Сондықтан шығармашылық зертханамда өзгеше ештеңе жоқ. Негізінен болашақ шығарманы миым мен ойымда әбден пісіріп аламын да, содан кейін ғана жазуға отырамын. Кейде тез жазылады, ал кейде ұзаққа созылып кете-тіні де рас [7].
Эпикалық ракурс - автордың оқиғаларды бейнелеудегі өзін-өзі ұстау дәрежесі, яғни өзін-өзі көрсетуі. Осыған байланысты әңгімелеушінің белгілі бір құрылымдық типі қалыптасады. Әңгімелеуші оқиғаларды жай сырттай бақылаушы түрінде болуы мүмкін. Сондай-ақ, автор оқиғаларды обьективті түрінде баяндамай, өзінің ішкі жан дүниесінен өткізіп, субьективті түрде бергені жөн. Соңғы жағдайда оқиғаларды талдап, ой елегінен өткізеді.
Думан Рамазанның бір ерекшелігін айта кетсек, оның көлемі үлкен шығармаға қалам тартпайтыны. Ол туралы жазушының өзі: Роман жазайын деп отырсам, жазу барысында әңгімеге айналып кетеді. Бұл бірнеше мәрте қайталанды. Бір романда айтатын ойды, қысқа әңгімеге сыйдырып жіберу қолыңнан келсе, көп мыжи берудің не керегі бар?! Чехов та көлемді шығарма жазбаған ғой! Роман жазбады екен деп, оны әлемдік әдебиеттің алтын төренен ешкім сүйреп шығара алмас. Тіпті бірлі жарым әңгімесімен- ақ әдебиет тарихында қалған адамдар бар. Оған қарағанда біз қалай болғанда да жүзге тарта әңгіме жаздық қой! Менің де бүкіл болмысым, табиғатым - әңгіме жанрына бейім екенін түсіндім. Түсіндім де шағын жанрдың шаужайына жармастым. Содан айырылғым келмейді. Одан айырылсам, бәрі-нен айырылып қалатын сияқтымын. Мысалыға:Ә.Нұрпейісов әңгімені көп жазбаған екен. Керісінше, әңгіме жазайын деп отырса романға айналып кетеді екен. Жазушы еңбегі мен шығармашылық өзара байланысты, етене ұғым - түсініктер. Бірін - бірі байытып, толықтырады. Ұлтқа, руханиятқа қызмет етеді. Қалың көптің мәдени - рухани талабы мен талғамын биіктетіп, көкжиегін кеңейтеді. Тақырып табиғатына осы тұрғыдан келсек, Ғ.Мүсіреповтың: Әдебиет - кәсіп емес, өнер, З.Қабдоловтың Әдебиет - сөз өнері, Қ.Мырза Әлидің: Жазушылық - мамандық емес, тағдыр деген қанатты ойлар мен толғам - толғаныстарындағы шындық сырлары мол. Бұл бағытта қазақ ақын - жазушылары үлкен мектеп қалыптастырды, талай танымал туындыларды қалың көпшілікке тарту етті [7,1].
Кейіпкер дегеніміз- көркем әдебиетте роман, повесть, әңгімеде, драмалық шығармада, поэмада бейнеленетін оқиғаға қатысушы.
Думанның Ақсақал мен ақ жылан атты әңгімесінде туған жердің құдіреті айтылады. Мұндағы жасөспірім бала бейнесі жазушының өзінің балалық шақтағы естелігінен екені аян. Қазақтың ұлттық дәстүрін Думан мұқият сақтауға күш салады. Мысалы, атасы мен апасының бауырындағы баланы өз әке-шешесінің артық еркелете алмауы, көзбен ғана елжірей қарауы, атасының немересін еңбекке баулуы, тіпті бидай көже ішудің өзі бұрын талай айтылса да қазақы оқырманды шаршатпайды. Ауыл тұрмысы, шөп шабуға, жолай үлкеннің кішіге жер танытуы - исі қазақтың әр ауылына таныс әсем көрініс. Атасы немересіне Ай, әбзит-ай деп сөйлейді. Немересі Нұрман тым сұрақ қойғыш бала. Әуелгі шалғы шапқаны да нанымды. Осы әңгімеде сөзшең баланың Ата, намазды неменеге оқисыз? деп сұрайтыны бар. Дауласа кеткіш. Бұл сауал Думанға советтік замандағы дінсіздікті таныту үшін керек. Теріс түсінікті аңдатып қалады. Ел жаппай намаз оқымайтын заманда ата мен немере - екі буын, қос ұрпақ арасындағы рухани қайшылық. Осы әңгімеде атасы немересіне мылжыңсың дегенді бірнеше мәрте айтатыны тегін емес. Немеренің атасына Құдай жоқ. Адам маймылдан жаратылған. Дарвин айтқан дегені бұл атеистік идеология болатын. Мылжыңдық, құр сөз, пайдасыз һәм зиян сөз. Сондай-ақ коммунизм елесі де шалғайдағы қазақ баласының санасынан жабысып қалмағаны күлкілі. Бұл - жаттанды идеологияның теріс әсерін әшкерелеу. Сөйтіп, автор советтік идеологияны баланың үйретілген сөзімен білдіреді. Бұл жұрт тегіс шыққан шекпен. Жад ұмытылмауы үшін қайталанып айтыла берсе керек. Ұрпаққа аманат тәрізді. Осы әңгімедегі ең сәтті шыққан тұс - қаршадай баланың Қоңыр әулиенің үңгіріндегі мүсіні жатқан елес қызбен қиялында сөйлесетін тұсы. Баяғыда сүйегі қурап қалған елес қыз. Сол арқылы Думан қиялшыл ауыл баласының ғана емес, ұл баланың табиғи мінезін нақты бере алған.
Жазушының реализм мен мистиканы үйлестіруге құштар екенін тағы бірер әңгімесі айғақтайды. Соның бірі - Көш атты әңгіме. Атақты жазушы Төлен Әбдіков Думанның осы шығармасын өте жоғары бағалап, оны әфсана деп атапты: Әңгіменің аллегориялық сипаты жан-жақты. Сондықтан мұндай әңгіменің ғұмыры ұзақ болуға тиісті. Көш. Қазақ үшін көш - киелі ұғым. Бірақ мына әңгімеде бұл көш ұғымы қоғамдық сатираға айналған. Әңгіме кейіпкері көсем бейнесі бұлдыр. Кейіпкерлер шартты, тұман басқандай нобайлары беріледі. Сірә, бұл жалпы адамзаттың адасқан бейнесін тұспалдауға тырысу болса керек, сондықтан бұлдыр тәрізді. Тіпті ойыма құлдық санадан арылу үшін қырық жыл шөлде адасқан бір тарихи өктем халықтың образы да келе қалуы тегін емес. Сосын Думан әңгіме арқауына өзіне бек таныс әдебиеттің ішкі иірімін алған, алайда оның отаншыл рухы бұл әңгіменің құндылығын күшейткен. Көштің кейіпкерлері халықтан гөрі, ақын-жазушылардың өзінің ішіндегі көңіл-күйді суреттейді. Мұнда қалам ұстайтындардың портреті басым. Нағыз ақын мен Дәлдүріш ақын. Біреуі шындық үшін өмір сүреді, өледі, біреуі өтіріктен өседі. Осы антитезадан күллі қоғамның сипаты, әрине, таныла қалмасы анық. Әңгіменің күшті лейтмативі - Бұл, атаңа нәлет, көзіңді бақырайтып қойып, жалған сөйлеп тұр. Оның өтірік екенін өзі де, мына қостап тұрған халық та жақсы біледі. Бірақ амал не, бұлай өтірік сөйлеу біздің елде дәстүрге айналғалы қашан?! Енді ол дәстүрді бұзу қиын-ау, сірә! Бұған таң қалудың қажеті жоқ. Әлі-ақ, сенің де етің өліп, бойың үйреніп кетеді. Біз бәріміз де өтірік күліп, жалған сөйлеуге әбден дағдыланғанбыз! - осы тұсы шынымен мықты, ол енді қазіргі қазақ қоғамын айнадай көрсетіп тұр.
Думан Рамазан осы шындықты жаны қинала айтуы әңгімесін ақтап қана қоймай, зорайтып тұр. Болмағанды болды, жоқты бар деп көрсетуді Ханс Христиан Андерсен әйгілі Король тұттай жалаңаш атты ертегісінде таңғажайып аллегориямен бейнелейді. Осы аллегорияны туғанына 800 жыл толған Джалаледдин Руми әйгілі Дат ертегісінен бұрын қолданған, онда ай сәулесін, жоқ матаны өтірік кесіп сататын алаяқ саудагерлер туралы притча бар. Думан мына әңгімесінде осы аллегорияны тиімді қолданыпты. Жын атты әңгімедегі оқиға, сарын қазіргі қазақ тұрмысында көп ашылмай жүрген шындықты жұмсақ юмормен айта білгенімен ерекше ұнады. Әңгімеде қазақтың санасы, сезімі, мінезі дәл беріледі, жаңсақ, өтірік жоқ. Расында, бұл Мың бір түн сюжетінен алынбаған, мынау біздің қым-қуат өмірімізден алынған оқиға. Басқа жұртты білмеймін, бір түйір күдік келтірмек түгілі, өз басым әбден сендім. Неліктен? Қазір күллі әлемде оккульттық шу атқақтап тұр. Көрші Ресейдің өзінде миллиондаған адамдар сиқыр, мистика, экстрасенсорикаға бір бүйрегі бұрылған. Ақ десін мейлі, қара десін мейлі магия атаулы бәрібір жын-сайтанмен іліктес. Дуалау күшейген. Қара қызғаныш адамдарды құртуда. Думанның әңгімесінде бір сұрбойдақ отбасын құра алмай, ішімдікке салынып жүрген Болатбек есімді жігіттің жасы қырық бестен асқанда мешіттегі молданың жыннан арылтуымен жолы ашылып, қалай ел қатарына қосылғаны сөз болады. Расымен, бұл өте өзекті тақырып, әншейін бәсі жеңіл әңгіме болып көрінбеді. Талай адам бұл мәселеге ден қойса, өздерін иектеп алған жындарынан арылса, ол ислам дінінің көмегімен болады, содан еш ұтылмас еді. Ислам дінінің имани қағидалары, пайғамбар сүннеті Думанның көптеген әңгімесінде бар.
Думан Рамазан жазушы ретінде ислам дініне Алла Тағаланың берген бір сынағынан соң басы бүтін келген тәрізді. Оны әңгімелеріндегі қолтаңба тасқа басқандай анықтайды. Ол - расымен иман мәселесін қарапайым қағидалар арқылы ашуға ден қоя білген жазушы. Егер Алла пендесіне бір тауқымет жазса, оны өзінен басқа ешкім жеңілдете алмайды. Адамды пәле-жаладан сақтайтын да, қайғы-қасіреттен құтқаратын да - бір Алла. Адамға шипа беріп, ем дарытатын да - бір Алла, адамның қолында тұрған ештеңе жоқ, бәрі де бір Алланың жазуымен болады. Біз жай ғана себепкерміз, - деп ғибадат айта келіп, Болатбекке көз салды, - қане, бауырым, не мазалайды?.. жазушы молданың аузына салған мынау мың мәрте айтылған жаттанды сөз емес, әр жүректе жазылуы тиіс ұлық сөз болған соң қымбат. Думан қарапайым әңгімемен қазақ қоғамын қор қылып жүрген үлкен шындықтан сыр шертеді. Бақсы мен пері атты әңгімесінің сарыны оқырманды жалықтырмайды, кейіпкерлер бейнесі анық. Өйткені онда ертегілік элементтер реализммен астасқан. Алланың әмірі - Нұх пайғамбар туралы мұсылмандық аңыздың прозалық нұсқасы, негізгі идеясы - ғибадат. Өйткені адамзатты Алла Тағала құлшылық үшін жаратқан. Думан Нұх пайғамбар бейнесін қазақы мінезбен берген, оның кемесі Қазығұрт басында қалған. Сондай-ақ оның әңгімелеріндегі Алла Тағала әмірін дауыс арқылы бергенде ақсақалдық, абыздық қалып білінбей қалмайды, яғни Жаратушы ие адамиландырылған. Мұндай дайын сюжетті әдебиетте қанша үлгімен, нұсқа-мен болсын пайдаланған жөн. Топан су - эсхатологиялық идея, дінсіздер мен қорқаулардың биік жазасы. Топан судан адамды Құдайға деген сенім құтқарады. Бұл - жарық дүние тұрғанда мәнін ешқашан жоғалтпайтын идея. Сонымен қатар бір әңгімеде бірнеше сюжеттік желіні қатар пайдаланады, кемедегі хайуандардың пайғамбардан бата немесе қарғыс алуы. Қарлығаштың құйрығы неге айыр? - қазақ халық ертегісін ол Қазығұртқа байланысты мифпен сабақтастырған. Бұл өлмейтұғын өте құнарлы тақырып.[4]
Демек, эпикалық тектің объективті шындықты танытудағы ең басты тәсілі - баяндау, әңгімелеу екен. Сондықтан шығармадағы баяндау, суреттеу тәсілдеріне қаламгер ешқашан селқос қарай алмайды. Өйткені, түптеп келгенде, автор мұраты, идеялық нысана құр ниетпен, салқын ақылмен айтылмақ емес, мазмұнды ашатын оңтайлы пішін, сәтті табылған түр екендігі хақ. Суреткер әр туынды тұсында қайта толғанысқа түсіп, шарқ ұрып ізденіп соны баяндау тәсілін табуға тер төкпек.
1.2.ӘҢГІМЕЛЕРДЕГІ БАЯНДАУ ТӘСІЛІНІҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
Көркем прозаның баяндау тәсілі бой көрсететін автор бейнесі мен авторлық позицияның өзіндік ерекшеліктерін айқындайды. Әр суреткер өз дәуірінің перзенті. Оның қаламынан туған туындылары- сол өмірдің айнасы. Сондықтан жазушының көркем шығармаларынан шындық өмірдің көрінуі заңды құбылыс. Бірақ қаламгердің өмірді көруі, көзқарастары әр түрлі болғандықтан оның әдеби туындысында өз дүниетанымынан туған даралық сипат болады. Өзіндік мені жоқ жазушы жоқтың қасы Шығармада жазушы бүкіл жан дүниесін ашады, өз сезімін білдіреді. Егер оқырман суреткердің жан дүнтесін түсінгісі келсе, оның бейнесін көргісі келсе, оның шығармаларына үңілу керек. Ол өзінің өмірге деген сүйіспеншілігін, арман-мүддесін, жексұрындыққа, жауыздыққа деген жиіркенішін шығармасындағы кейіпкерлер арқылы көрсетеді. Ал көркем туындыдағы образдарды бір-бірімен байланыста қарастырмасақ, кейіпкер мінезін жан-жақты аша алмай-мыз
Сонда баяндау тәсілі дегеніміз не? Адамдардың талай ғасырлық тіл қолдану дәстүрінде қалыптасқан сөйлеу типтері (хабарлау, суреттеу, ойталқы) көркем шығарманың баяндау тәсілдеріне негіз болады. Сөйлеу формалары немесе баяндау тәсілдері шығарманың композициялық элементтеріне сәйкес келетіндіктен, оларды талдау шығарманың көркем стилистикалық жүйесін түсінуге көмектеседі. Өйткені баяндау тәсілдері суреттелетін болмыстың, кеңістік және мезгілдік байланыстары мен қатынастарын бейнелеп, шығарма композициясының негізін құрайды. Суреткер өзінің жеке басына тән субьективті қабылдауын беруге пайдаланатын тілдік тұлғаларға о бастан жұрттың бәріне ортақ обьективті заңдылықтар тән. Олай болмағанда оқырман оны қабылдай алмаған болар еді. Шындықтың адам санасында сәулеленуінің формасы сан алуан. Алайда, солардың ішінен негізгі екі құрылым айрықша ажыратылады, олар кеңестік және мезгілдік құрылымдар,басқаша айтқанда, бірқалыпты созылыңқы (экстенсивті) және ширыққан, шиеленісті (интерсивті) құрылымдар. Бір қалыпты құрылым кеңістік бойында орналасса, шиеленісті құрылым мезгілдік ендікте орналасады. Бір қалыпты құрылым кеңістік бойында құры-лым обьектілердің берік байланысынан тұрады да, шиеленісті құрылым се-бептестік, тамырластық байланыстармен сипатталады. Осы негізде монолог-тік сөйлеудің екі түрлі формасы ажыратылады: суреттеу және әңгімелеу. Сөйтіп шындық кеңістік пен уақыт ішінде өмір сүрсе, оның көркем шығармадағы бейнесі суреттеу мен әңгімелеу түрінде көрініс табады. Бұл екеуінен тыс, көркем шығарманың баяндау құрылымынан ойталқы формасын да ажыратып қарайды.
Суреттеу, әңгімелеу, ойталқы - монологтық сөйлеудің құрылымдық-стилистикалық типтерін құрайды. Суреттеу - бейнелеудің кеңістіктегі дамуы болса, әңгімелеу - мезгілдік дамуы, ал, ойталқы - логикалық дамуы. Бұлар-дың көркем прозада таза күйінде кездесуі сирек, көбіне араласып келіп оты-рады. Осы баяндау типтерінің ерекшеліктері, бір-бірімен қатынасының си-паттары көркем проза тілінің дамуын белгілейді.
Суреттеу - кеңістік қатынастағы құрылымның негізінде ұйымдасады. Ол қатынас арқылы заттардың және олардың белгілерінің кеңістікте бір-біріне қатарласа орналасуы обьектілердің ішкі байланыстары ашылмай-ақ беріледі. Автор оқырмандарда заттардың сөзде белгіленген образдарын нақтылы сезімдік, көрнекті тұрғыда қалыптастыруға ұмтылады. Суреттеуде болмыстың жай-күйі толық беріледі. Олардың ізбе- ізділігі заттың кеңістіктегі орнына, яғни бақылаушы- автор позициясына байланысты болады. Әңгімелеу- эпикалық үлгідегі прозаның негізгі баяндау формасы. Әңгімелеудің құрылымы баяндау элементтерінің табиғи кезектілігімен, тығыз ішкі байланысымен ерекшеленеді, соған орай фразалық байланыстардың маңызы артады. Бірінен- бірі туындап, толығып, әрі қарай дамып отыратын оқиға, әрекеттер уақыт жағынан кезектілік қатынаста орналасады. Әңгімелеудің заттық мазмұны өлшеусіз кеңестікті қамтып, мезгіл жағынан да шектеулі болмайды. Композициялық- тілдік деңгейде бұл мазмұнды нақтылау кеңістік пен уақыт жағынан белгілі қашықтықты сақтау (эпикалық дистанция) арқылы жүзеге асады. Мұның өзі обьектіні бейнелеуге динамикалық сипат береді. Ой талқының заттық мазмұнын белгілі бір мәселенің, ойлаудың логикалық дамуы, ізбе-ізділігі құрайды. Оған пікірлердің себеп-салдарлық, қайшылықты қатынасы тән. Әңгімелеу формасындағы сияқты мұнда да сөйлемдердің арасын іліктестік байланыс жалғастырады. Ой талқының нақты мазмұнын ойлау, түсіндііру, талдау түрінде көрінеді. Кейінгі уақыттарда прозаның шағын формалық түрлеріне сана ағымы әдісі кіре бастады. Кейіпкерлердің ішкі әлемін, сезім дүниесін ашуда, психологиялық құбылыстарды тиянақтауда бұл көркемдік тәсілдің мүмкіндіктері мол. Қазақ прозасының осы уақыт аралығында жариланған табысты шығармаларында: әңгімелерде, повестерде, романдарда сана ағымы әдісінің шебер пайдаланылуы көп ойларға меңзейді. Сана ағымы тәсілі арқылы адам жанына үңілу қазақ қаламгерлері ішінде әсіресе,Р. Отарбаевтың стиліне тән. Қазіргі қазақ қара сөзіне тән осы бір тәсіл арнай зерттеуді қажет ететін күрделі құбылыс. Сонымен ой талқы немесе сана ағымы қазіргі қазақ прозасының кемеліне жетіп, адам жанының нәзік иірімдеріне терең бойлауға мүмкіндік беретін баяндау формасы деп түюге болады.
Осы орайда Рахымжанның өтпелі кезеңнің ауыртпалықтарын қынжылап отырып жазған әңгімелері ойға оралады. Жасырынбақ атты әңгіменің тақырыбы бір қарағанда тәуелсіздіктің балаң жылдары жекешелен-дірудің негізгі кілті болған банкрот жайлы секілді көрінер. Иә, бір қараған-да. Ал түптеп, тереңдеп қарасаңыз, осы шығарма қаймана қара халық пен ақ-сүйек әкім-қаралардың арасындағы тас қамал шекараға айналған күрделі қарым-қатынастың түп-тамырына үңілетін әшкере шығарма дер едім. Осы шығармадағы бала күннен жасырынбақ ойынымен ауызданған баланың ел тізгіні қолына тигенде де осы ойынның шартынан жазбай, ел-жұртымен тығылыспақ ойнап жүргенін көресің. Жеме-жемге келгенде Рақымжанда осындай қатігез де қауіпті ойындармен ауырған кейіпкер көп. Мына өмірде бары мен жоғы белгісіз ақ көбелек-періштені қуалап есі ауысқан Дәурен, атадан қалған алтынын іздеп алтын уақытын өлтірген Алмат, батыр бабаларының кескінін қармен көмкеріп, аққала тұрғызумен күн өткізетін Тоқтышақ бала, мәйітсіз жерге кесене тұрғызып, өзін-өзі жұбатып жүрген Торшақыз...
Таныс та бейтаныс жандар. Бәрі де біздің замандастарымыз. Өтпелі кезеңде қатарластың қаншасы қиял қуып, елкезбеге айналса, қаншасы әлі күнге жасырынбақ ойнап жүргені бізге аян. Базар барсаң - жарты қазақ базаршы болып кеткен бе деп, жолға шықсаң - қалған жартысы саяхатшы болып кеткен бе деп қаласың. Қала сайын қоршаған салтанатты сарайлар. Түнге қарай солардан жылт еткен жарық көрсем-ші. Мәрмәр таспен көмкерген көз тартатын дүкендер мен мейрамханалар. Сол дүкен мен сауық-сайран орнына кіріп-шығып жатқан адам аз. Астана мен Алматының ортасы жарқ-жұрқ еткен жарнама. Сол жарнамаға жалт етіп көз тастар адам көрсем-ші. Ана бір жылдары мұздан қала тұрғызу дәстүрге айналмап па еді. Көктем шығар-шықпаста өне бойы езіліп, еріп кетер осы үйлерді көргенде осы біз жасырынбақ қана емес, үйшік-үйшік ойынын ойнап жүрген жоқпыз ба? деп ойлайтынмын өз басым. Көркем шығарма стилін анықтауда шешуші рөл атқаратын міндетердің бірі автор бейнесінің тілдік құралдармен берілу жолдарын ашу, оның тілдік құрылымын айқындау. Себебі, автор бейнесі- шығармадағы барлық стилдік құралдарды біріктіруші орталық стилистика-лық жүйесін шығармадағы автор бейнесінің көріну дәрежесі әр түрлі болады. Кейде ол шығармада барынша анық көрінеді, яғни шығармадағы болып жатқан оқиға, құбылыстарға автордың көзқарасы, қатынасы анық бейнеленеді. Ал енді ол бірде жасырынып, кейіпкер бейнесінің тасасында қалады. Бірақ олардың қайсысы болсын автор бейнесін сипаттайды. [8]
Бүкіл көркем туындының баяндау жүйесі автор сөзі, жазушы толғаныстары арқылы айшықты стильдік өрнек табатыны мәлім. Бейнелеу компоненттері: портрет, пейзаж біршама дербестік танытқанымен, бәрібір, қаламгердің объективті, субъективті көңіл-күй ассоциацияларын қамтитын автор тіліне негізделеді. Диалог, ішкі монолог таза кейіпкер сөзіне құрылғанымен де, осы сөз құрылымдарын өмір шындығына теңдес биікте көрсетуге күш салатын жазушы бейнесін жасыра алмайды.
Кей шығармаларда автор шығармасының басқа кейіпкерлерімен бір қатарда тұрады, оқиға, құбылыстарға қатардағы кейіпкер ретінде қатысады. Бұндай жағдайда оның мәні, ролі, қызметі басқаша. Мұнда ол шығарманың көптеген компоненттерінің бірі ретінде қаралады.
Автор бейнесі - болмыс пен оқырманды жалғастырушы дәреже. Автор ондай аралық байланыстырушы қызметін атқару үшін, өмірдегі оқиғаларды белгілі бір нүктеден баяндауы керек. Ол белгілі бір нүктеден кейіпкерлерінің іс-қимылын бейнелей отырып, өзінің баяндағандарына оқырманның қатысын (қабылдауын) және өзінің қатысын белгілейді.
Кез келген шығармаға автор көзге көрінбей қатысып отырады. Оның демі, тынысы, нені қалайтыны, нені қаламайтыны т.б. - бәрі сезіліп тұрады. Бірақ оның сезілу дәрежесі барлық шығармада бірдей болмайды. Ол жазушының баяндалып отырған жағдайларға қандай арақашықтықты ұстайтынына байланысты.
Сөйтіп, шығармадағы баяндаушы бейнесі - автор образы әр уақытта әр шығармада бар образ. Оның мәтін нақтылай түсетін болсақ, ол - суреттеліп отырған жайға қатысты белгілі бір көзқарас, принцип, идея. Ол - шығармадағы оқиғадан оқиғаға жетелейтін, кейіпкерлерге сөз беретін, сөз билігін ұстаушы сөз иесі.
Ол - жазушының бүкіл қоғамдық-мәдени, интеллектуалдық, эмоциональдық сапа-қасиеттерінің жиынтық бейнесі. Шығармаға өзек болатын өмір құбылыстарын сұрыптап алып, оған идеялық бағыт, бір сөзбен айтқанда, шығарманың идеялық-көркемдік мазмұнын қалыптастыратын жазушының өз бейнесі - автор бейнесі деп аталады. Сондықтан ол - жалпылаған бейне.
Прозалық шығармадағы баяндаушының композициялық негізгі үш типі бар. Олар үшінші жақ (ол) формасында әңгімелеуші автор, арнайы әңгімелеуші (бұл не шығарманың кейіпкері, не белгілі бір атқа ие әңгімелеуші адам болуы мүмкін) және бірінші жақтағы (мен) әңгімелеуші.
Үшінші жақтан әңгімелеуші шығармада баяндалатын жайлардан тыс тұрады. Бірақ оның өзіндік дүниетанымы, көзқарасы жоқ деуге болмайды. Ол формасындағы әңгімелеуші әңгімені обьективті түрде жүргізеді, арасында тек түсініктер ғана беріп отыру мүмкін. Мұндайда, әсіресе, авторлық шегіністердің мәні зор. Авторлық шегіністерде автордың рухани әлемі, оның қоғамдық, саяси т.б. мәселелерге көзқарас-қатынасы ашылады. Баяндаушының мұндай типі қазақ прозасындағы дәстүрлі тип, Қазақ әдебиетіндегі шоқтықты туындылардың деніне (мәселен, Абай жолы, Қан мен тер, Көшпенділер, Аласапыран т.б.) үшінші жақтан әңгімелейтін әңгімелеуші автор бейнесі тән.
Әңгімелуші - автор атынан баяндаудың өзіндік ерекшелігін таныту үшін М.Мағауиннің Аласапыран дилогиясынан мысал келтірейік Тарихтың тоғыз жүз тоқсан алтыншы, тышқан жылы наурыз туып, қар сөгіле, шығыс Дәшті-Қапшақтың падишахы Тәуекелдің сауын айтып, шұғыл шықыруымен, киіз туырлықты қазақ ұлына хүкім жүргізуші қасқа-жайсаң атаулы Қаратудың терістігіндегі Созақ қаласына құрылтайға жиналды. Бұл - Тәуекел хан осыдан біраз бұрын ақ киізге көтеріліп, ата жұртын қолына алғаннан бергі, тіпті, төніректің төрт бұрышына түгел қылыш сермеген Хақ-Назар хан шаһид болғалы өткізілмек үлкен кеңес еді [9,6]. Шығармадағы айтылмыш жайлар мен әңгімелеуші өмір сүріп отырған уақыттың аралығында үлкен мезгілдік әрі кеңістік қашықтық бары бірден көзге түседі. Бұл біріншіден, баяндаудың тілдікстилдік құрылым ерекшелігінен (мысалы, оқиғаның өткен шақта айтылуынан), екіншіден, нақты тарихи мезгіл көрсетілуінен аңғарылады. Әңгімелеуші көркем туындыда баяндалған оқиғалардың тысқары тұрғаны да әңгімелеу формасынан байқалып тұр. Туындыға тән баяндау стилі романның жанрына сай таңдалып алынған.
Үшінші жақтағы автор - әңгімелеуші өзі туралы ешқандай мәлімет білдірмесе де оның бар екені еш уакытта жоққа шығарылмайды. Әңгімелеу бейтарап мәнде, ірі тұрғыда алынып, зат, көріністер толықтай, ерекше дәлдікпен тәптіштей сипатталады. Ондай баяндаудың тілі-әдеби тілдің ең жоғары үлгісі. Автор бейнелеуші адам болғандықтан, оның тілі де - бейнелеу құралы.
Бірінші жақтан баяндау, әсіресе, шағын эпикалық жанрларда жемісті пайдаланылады. Мұндай тәсіл кейіпкер немесе әңгімешінің қоршаған орта туралы қабылдауын елестетеді де, ұлғайтылған ішкі монолог түріне енеді. Мәселен, хат күнделіктер баяндау әр алуандығын тудырып, мазмұн өрісін кеңейтеді, бейнеленген шындықтың көркемдік сенімділігін арттырады, сюжеттік әрекеттерге психологиялық дәлелдеме дайындайды. Әсіресе, лирикалық менмен ойластыратын жазушы сол мақсатын жүзеге асыруға қажет амал, тәсілдерді таңдап алуға ерікті.
Бірінші жақтан әңгімелеу (мен) формасының ерекшелігі - баяндаудың субьективтілігімен, шындыққа ерекше жақын болып көрінуімен байланысты. Мұнда жеке адам ерекше сезіледі. Әңгімелеушінің өз бейнелеуші болмыстың бір тетігі ретінде алынады. Әрі оқиғаға қатысушы ретінде, әрі әңгімелеуші ретінде ол өзінің басынан өткендерін, көргендерін ғана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz