Мифтік көркемдік қызметі
Аулан Жанар
Ш.АЙТМАТОВ ПРОЗАСЫНДАҒЫ МИФОЛОГИЗМ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі қазақ әдебиетіндемифопоэтикалық пішін қызметініңартып отыруы тақырып өзектілігін айқындайды. Қазіргі проза контексі философиялық және эстетикалық салаларды бір арнаға тоғыстырған. Сондықтан болар, қазақ прозасы жанрларының,оның ішіндеромандардың рухани тынысы кеңейді. Қазақ әдебиетіндегі мифологизм құбылысы М. О. Әуезов, С. Мұқанов, Ғ. Мүсірепов және тағы басқа қазақ әдебиеті классиктерінің шығармаларынан бастауалады.
ШыңғысАйтматовтағы миф халықтық аңызды жай баяндап бересалу ғанаемес және мифтік стилизация даемес, суреткер қашан да мифтік аңыздауларды жоғары сатыға көтере мазмұндай отырып, бүгінгі күнге терең түсінікпен назар аударуды көздейді.
ШыңғысАйтматов шығармашылығының алтын өзегінеайналған ұлы гуманизм тамырын сонауесте жоқ ескі замандардан алатын дүниетанымды жаңғыртасуреттеумен тығыз байланысты.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.Миф - адам ойының алғашқы лабороториясы. Сондықтан да, миф пен мифтік шығармашылыққаарналған әдебиет өте көп.Мифті зерттеуобъектісіетіп философия, психология, лингвистика, әдебиеттану, археология, антропология, өнертану,теология, логика, мәдениеттану, т.с.с. ғылым салалары қарастырады.
Зерттеу жұмысымызда Ш. Айтматовтың туындыларын, миф поэтикасын қарастырған шетел ғалымдырының іргелі зерттеу жұмыстарын басшылыққаалдық. Ш. Айтматовтың мифологиялық шығармаларына байланысты жазылған еңбектерден Ж.Аймұхамбетованың, К. Сәттібайұлының, Ғ. Есімнің еңбектерін атауға болады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің басты мақсаты - ШыңғысАйтматов шығармаларындағы мифологизмдіжан-жақты талдау, қазіргі қазақ прозасындағы мифтік шығармашылықтың атқаратын көркемдік аясын ашуарқылы қазақ әдебиетіндегі мифологизмнің орнын бағдарлау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Қазақ әдебиетіндегі мифологизм табиғатын анықтау;
- Мифтік көркемдік қызметін табу;
- Ш.Айтматов повестеріндегі мифологизмнің қолданылуын талдау;
- Ш.Айтматов романдарындағы мифологизмді қарастыру;
- Жанпида романындағы мифологизмнің берілуерекшелігін анықтау;
- Боранды бекет романындағы мифологизмнің берілуорнынталдау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жұмыста төмендегідей бірнеше жайттар ғылыми зерттеугеенгізіліп отыр:
oo қазақ әдебиетіндегі мифологизмнің даму бағытына және даму кезеңдеріне ғылыми тұрғыдан маңыз берілді;
oo жазушының мифтік шығармаларына жан-жақты талдау жасалды;
oo мифологизмнің ерекшеліктері тұжырымдалыпсараланды;
oo мифтік аңыздарғасараптама жасалды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері.ШыңғысАйтматов шығармаларындағы мифологизм турасындағы ғылыми жарияланымдар, диссертациялық еңбектер; Зерттеуге материал жинау барысында қазақ мифологиясына қатысты бұрын-соңды жинақталған түрлі деректерді мүмкіндігінше түгел қамтуға күш салдық. Диплом жұмысының дереккөзіне Алматы қаласының облыстық кітапханасы мен қолжазба қорларындағы мұралар, сонымен бірге баспа беттеріне жарық көрген жинақтарды да пайдаландық.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Жұмыстағы тұжырымдар мен келтірілген деректерді қазақ филологиясы факультетінің студенттерінеарнаулы курстарға қосымша материал ретінде пайдалануға болады.
Зерттеу тәсілдері. Зерттеу барысында талдау, салыстыру, жинақтау, сипаттау әдістері қолданылды. Сол сияқты жүйелеу, сұрыптау, талдау зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері ретінде қолданылды. Зерттеу барысындаалға қойған мақсат-міндеттерді шешу үшін дәстүрлі ғылыми сипаттама, салыстырмалы, мән мәтіндік талдау әдістері қолданылады.
Зерттеу нысаны. ШыңғысАйтматовтың повестері, романдары негізгі материал болды.Оның ішінде Боранды бекет, Жанпида романдары мен Ақ кеме, Жәмилә, Теңіз жағалай жүгірген тарғыл төбет повестері.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыскіріспеден, екі бөлімнен, тақырыптың мәнін ашатын үш тараушадан, қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер берілген.
1 Қазақ әдебиетіндегі мифологизм табиғаты
1.1 Мифтік көркемдік қызметі
Түрік-моңғол халықтарының фольклорында, соның ішінде халық прозасында миф деген жанрдың бар екендігі туралы мәселе қазақта 1980 жылы С.А.Қасқабасов деген ғалымның тарабынан алғаш рет ғылыми нысанғаайналды.
Миф - қазіpгі қазақ әдебиетіндегі маңызды теориялық мәселегеайналды. Қазіргітаңда мифтік жүйенің көптеген түрлерібар. Қазақтыңақын - жазушылары да мифті түрлі қызметте керегіншеқолданды: ол аллегория да, символ да, архетип те болды, күрделі әлемнің бейнесін берудің, философиялық ой айтудың жақсы құралынаайналды. Мифологизм элементтеріадам болмысының қарама-қайшылықты, күрделі табиғатын ашып, бүгінгі күннің рухани мәселелерін терең бейнелеудепайдаланылады. Қазақ қаламгерлерінің мифтік бастауға ден қоюы - өз дәуірінің көкейкесті мәселелерінен алшақтауыемес, керісінше, сол қоғам жүзегеасып жатқан саяси, экономикалық, рухани өзгерістердіқабылдамаудан, жалпы қоғамдық ахуалғанаразылықтан пайда болды. [1,3].
Қазақ қаламгерлеріадамзаттың балаң кезінен жасаған рухани дүниесі боп саналған мифтер мен мифтердегіобраздылықты жаңа көркемдік мақсатқа ғанаемес, сол заманның өзекті мәселелерін шешуде, өздерінің көңілі толмаған жағдайдан шығудың жолын қарастырудаөзгертіп қолданды. Олардың өткен тарихқа мойын бұруы өздері ғұмыр кешіп отырған уақыттың маңызды, дәуірлік, мәңгілік мәселелеріне деген қызығушылықтан туындады.
Мифтіарқылы тарихи дәуірдің рухани дамуындағы басты ерекшеліктердіашуда қолдануға болады. Оларды мифтің романтикалық пафосы, эмоционалдық және эстетикалық қуаты, экспрессивтік тіл көркемдігі, т.б. қызықтырды. Қазақ жазушылары мифологиялық сарындар арқылы жинақталған символдық бейнелерді жасауға ұмтылды. Сонымен қатар олар дәуірдің рухын суреттейтін өздерінің мифтік образдарын ойлап тапты.
Кеңестік дәуірде М.Әуезов еңбектерінде миф деген атау кездеседі, оған қысқаша түсінік беріп, ежелгіадам тұтынған білім мен дін деген сыңайдаой айтылады.Содан кейінгі кезеңдерде Р.Бердібаев пен Ш.Елукенов еңбектерінде мифке назар аударылады.
Мағжан Жұмабаев туындыларындағы Қойлыбайдың қобызы, Әбіш Кекілбаевтың Аңыздың ақыры романындағы мұнара, С. Санбаевтың Ақ аруанасы, Бекет бақсысы, О. Бөкеев шығармаларындағы Бура, Кербұғы бейнелеріжайындаайтуға келеді. Олар ұлтымыздыңөткен тарихына, рухани мұрасынаайрықша мән беріп қана қоймай, өз мифологиясын жасай алатынын айтады. Қазақ қаламгерлері мифтің шығармашылық потенциалын, оның адамзат үшін уақыттан тыс мәнін белгіледі. Осының негізінде дәстүрлі мифті жаңғырту мен оны авторлық концепцияғасай қайта жасауға ұмтылыс күшейіп, қазақ прозасында 1970-і жылдардан бастап жаңа мифология идеясы келді.
Мифология ұзақ уақыт бойы дәстүрлі көркемдік ойлау жүйесінде дайын көркем форма ретінде қызмет етуде. Адамзат тәжірибесінің түйіні болып табылатын ондағы мазмұн байлығы, мифтің қасиеті, синкреттілігі әр түрлі бағытта қалам сілтеген қаламгерлерді ғасырлар бойы қызықтырып келеді.
Мифологияның негізгіірі десірі тақырыбы біреу ғана - ол хаостан космостың реттеліп пайда болуы. Бұнда ұдайы өткен тарих, нақтырақ айтқанда қасиетті қаһармандар әрекет ететін киелі тарих баяндалады..[1,5].
Рас, барлық мифте бұрынғы өткен жасампаздық тарих айтылғанымен, тек бір ғана мифте жасампаздық емес, керісінше күйреушілік баяндалады. Сонымен бірге миф хаостан космостың реттелуін құр баяндап қана қоймайды, ол хаостан қалған қалдықтарға, яғни космосты күйреткісі келетінкүштерге ұарсы күш жүргізеді.
Мифте әрдайым өткен тарих айтылады, бірақ ол бүгінгі өмірдің мәнін түсіндіруге, сол арқылы болашақ нәтижені пайымдауғаарналады. Сол себептен мифте өткен шақ, осы шақ, болашақ - үшеуі тоғысып тұрады. Бұл жанр әсіре түсіндірмелі, себебіол байырғы замандарда (мифтік дәуірде) бабалар орнатқан реттілік пен тәртәптә, үйлесім мен үлгілерді қорғаушы әріорнықтырушы. Оның мәтіндеріосы құндылықтарды растайды, куәлендіреді, ережелейді, сендіреді, сол мақсатта түсіндіреді, демек, мифтің этиологиясы болуы содан. [1,12].
Шындығында, мифология мәтінің түпкі мақсаты - бүкіл әлемнің мінсіз кескінін жасау, рәміздеу, суреттеу. Бұнда тұңғыштық сипат айрықша мәнге ие. Күнделікті көзімізге көрініп тұрған барша өмір-тіршілік атаулының маңдайалды тұмса үлгісі мифтік ерекшеуақытта жаралған, пайда болған деп дәріптеледі де, қазіргі қарапайым тірлік сол ілкіозық үлгіні қайталау, еліктеудеп түсіндіріледі. Бұл киелі бейнелер мен рәміздер қауымның өсіп өнуінің, өмір сүруінің айнасы, кепілі, кілті. Түптеп келгенде, мифология осы ұлаңғайыр қызметінің ақырында белгілі қауым мүшесінің, яғни адамның ортаға бейімделуіне әлеуметтік-табиғи күштерге үйлесімдік табуынаайқын бағыт-бағдар беретін ғаламның дәстүрлі бейнесін (традиционная картина мира) сомдап, соның нәтижесінде жалпақ космосқауниверсал классификация жасап береді.
Әлбетте, әлемнің сапалық құрылымын, бір сөзбен айтқанда, мәні мен мазмұнын анықтау үшін мифологиялық таным жұптық тайталас жүйесін пайда болдырып, соған сүйенеді, иек артады. Бұл жақсылық пен жамандық атаулыны тұтас жіктейтін, айыратын, анықтайтын бұлжымаселек, сүзгі. Мифологиялық таным осы логикалық құрал арқылы жалпақ космосқа баға береді. Қысқасы, жұптық тайталастың көмегімен әлемнің қасиеттері (кеңістік, уақыт, әлеуметтік,сандық, сапалық т.с.с) түгел сипатталады.
Әлемдік мифологияда қамтылған тақырып та, сарын да тарихи-типологялық тұрғыдан үндес болып келеді. Мифтің табиғатын тану үшін сарындарды салыстыруемес, оның өзегінде жатқан кереғар ұғымдарды шендестіріп, құрылымдық- семиотикалық талдау жасаудың мәні зор екені ғылымдаанықталған жайт.
Қазақтаадамның тікелей ағаштан туғаны жөнінде миф сақталмаған. Шежіредеқыпшақ руының арғы тегіағашпен байланыстырылады, яғни ағашты, ертеде тотем болғаны айқын. Аңызда қыпшақтың арғы бабасы ағаштың қуысынан шыұұан делінсе, грек мифологиясындағы кейбір нұсқадаАдонисағаштың қуысынан туады.Ежелгі ұйғырлардың ханы Бөгуадамшасөйлейтін киелі қос бәйтеректен туған деген аңыздауды парсы тарихшысы Ата-Малик Жувейни жазып қалдырған. Ал қазақтаадамның дене мүшесі, қаны өсімдіккеайналғаны туралы мифтер бар. Мысалы, бір мифте райхан гүлінің пайда болғаны
Белгілі бір тақырыпқа жазылған көркем шығармаларда өзгеше бітімді миф-аңыздардың бой көрсетуі жазушылар шығармашылығынаерекше бір өзгерісенгізді. Көркем шығармалардағы мифтік сюжеттер ежелгі мәдениеттің философиялық концепцияларын синтездеуге мүмкіндік береді.
Аңыз - өмір материалы, шикі- зат. Сондықтан оны да жинақтаудан, сұрыптаудан өткізгеннен соң,айтар идеяғасай ұтымды пайдалана білу қажет. Халық қазынасында жалпы адамзаттық идеялар мен адамгершілік жағдайлар бой көрсетіп, бүгінгі заманның ділгір мәселелерімен үйлескендіктен, жазушылар даосындайсарқылмас бастауларғакөшті.
Көркем әдебиеттің шырқауында мифтік сюжеттерді, аңыз-әңгімелерді әдеби шығармада қажетіне қарай пайдаланубұрыннан бар процесс. Шығыстың, қазақтың поэтикалық ойлау жүйесіндесөз зергерлерінің мифологиялық бастаулардан тірек іздеуі жиі байқалады. ХХ ғасырда қазақ әдеби үрдісінің дамуында діни-мифологиялық мотивтердің ықпалы зор болғанымен, оның дамуы біркелкіболмады.
Мифтік жүйе ХХ ғасыр басындағы әдебиетте жақсы көріне бастады да, 1930-1960 жылдардағы әдебиетте үстемдік еткен идеологиялық себептердің салдарынан үзіліп қалды, содан кейіннен 1970 жылдардан бастап қазақ әдебиетіндеосы сабақтастық қайта жалғасын тапты. Аңыздық желі, мифологиялық сюжеттер, мотив пен образдар атақты қаламгерлертуындыларында жиіпайдаланылып, көркемдік ізденістердің күрделі де белсендіүрдісі жүрді.
А. Жақсылықов қазақ әдебиетіндегі мифопоэтикалық дәстүр мен діни-мифологиялық, аңыздық сюжеттердің типологиялық, тарихилық тұрғыдағы көркемдік функциясын зерттеуеңбегіндеқазақ әдебиетінде мифологиялық ойлау процесінің генетикалық тұрғыдан сабақтастығы әлі дежойылмағанын, ол үрдістіңАхмет Иассауи (12 ғ.), Асан қайғы (15 ғ.) еңбектерінен қосаалғанда ХХ ғасырдың басына дейін орын алғанын дәлелдейді. Зерттеушінің пайымдауынша, бұл эстетикалық сабақтастық большевиктік идеология және әдебиеттегі репрессиялық тазалаудың, отызыншы жылдардың басындасоциалистік реализм әдісінің директивтіенуінің нәтижесінде ғана үзіліп қалды да, тек жетпісінші жылдардажалғасты [2, 31].
Аңыздар мен мифтерді көркем туындыда әдеби тәсіл ретінде қолдану 1970 жылдарынан бастап күшті қарқын алды. Осы кезеңде мифологизм өз заманының тақырыбын идеялық-образдық тұрғыдан шешу құралы ретіндеайқын қолданады. ХХ ғасырдың екінші жартысында, көбінесе 60- 70 жылдардан бастап қазақ әдебиетіндемифтік аңыз-әңгімелерге, романдарға деген ықылас, фантастикаға, философиялық болжамдарға, қиял-ғажайыпқа деген құштарлық осы заман әдебиетінің өзіндік ерекшеліктерін танытады. Ғылыми-техникалық даму мифтік шығармашылыққа жаңа тақырыптар берді. Осы тұстағы қазақ жазушыларының тарихи романдармен бірге, бүгінгі күн тынысын көрсететінсимволдық астарлы мәндегі әңгіме, повестерде, хикаяттарда, күй аңыздарында, т.б. прозалық туындылар түрлеріндеаңыз жаңашапайдаланылды.
Қазақ ақын-жазушыларыныңтуындылары халықтың өткен тарихына қатысты ауқымды философиялық тұжырымдарға, толғаныстарға бейімділігімен; халық ауыз әдебиетінің поэтикасымен, эстетикасымен ішкіұқсастығымен; көтеріңкі-эмоциялық, романтикалық стильге жақындығымен әдебиетте ерекше орын алады.
Мифология ұзақ уақыт бойы дәстүрлі көркемдік ойлау жүйесінде дайын көркем форма ретінде қызмет етуде. Адамзат тәжірибесінің түйіні болып табылатын ондағы мазмұн байлығы, мифтің қасиеті, синкреттілігі әр түрлі бағытта қалам сілтеген қаламгерлерді ғасырлар бойы қызықтырып келеді.
Мифологияның негізгіірі десірі тақырыбы біреу ғана - ол хаостан космостың реттеліп пайда болуы. Бұнда ұдайы өткен тарих, нақтырақ айтқанда қасиетті қаһармандар әрекет ететін киелі тарих баяндалады..[1,5].
Рас, барлық мифте бұрынғы өткен жасампаздық тарих айтылғанымен, тек бір ғана мифте жасампаздық емес, керісінше күйреушілік баяндалады. Сонымен бірге миф хаостан космостың реттелуін құр баяндап қана қоймайды, ол хаостан қалған қалдықтарға, яғни космосты күйреткісі келетінкүштерге ұарсы күш жүргізеді.
Мифте әрдайым өткен тарих айтылады, бірақ ол бүгінгі өмірдің мәнін түсіндіруге, сол арқылы болашақ нәтижені пайымдауғаарналады. Сол себептен мифте өткен шақ, осы шақ, болашақ - үшеуі тоғысып тұрады. Бұл жанр әсіре түсіндірмелі, себебіол байырғы замандарда (мифтік дәуірде) бабалар орнатқан реттілік пен тәртәптә, үйлесім мен үлгілерді қорғаушы әріорнықтырушы. Оның мәтіндеріосы құндылықтарды растайды, куәлендіреді, ережелейді, сендіреді, сол мақсатта түсіндіреді, демек, мифтің этиологиясы болуы содан. [6,12].
Шындығында, мифологияның басты мақсаты - бүкіл әлемнің мінсіз кескінін жасау, рәміздеу, суреттеу. Бұнда тұңғыштық сипат айрықша мәнге ие. Күнделікті көзімізге көрініп тұрған барша өмір-тіршілік атаулының маңдайалды тұмса үлгісі мифтік ерекшеуақытта жаралған, пайда болған деп айтылады да, қазіргі қарапайым тірлік сол ілкіозық үлгіні қайталау, еліктеу деп дәріптеледі. Бұл киелі бейнелер мен рәміздер қауымның өсіп өнуінің, өмір сүруінің айнасы, кепілі, кілті.
Негізінде мифология осы ұлаңғайыр қызметінің ақырында белгілі қауым мүшесінің, яғни адамның ортаға бейімделуіне әлеуметтік-табиғи күштерге үйлесімдік табуынаайқын бағыт-бағдар беретін ғаламның дәстүрлі бейнесін (традиционная картина мира) сомдап, соның нәтижесінде жалпақ космосқауниверсал классификацияныжасайды.
Әлбетте, әлемнің сапалық құрылымын, бір сөзбен айтқанда, міндеті мен мазмұнын анықтауда мифологиялық таным жұптық тайталас жүйесін пайда болдырып, соған сүйенеді, иек артады.
Бұл жақсылық пен жамандық атаулыны тұтас жіктейтін, айыратын, анықтайтын бұлжымас елек, сүзгі. Мифологиялық таным осы логикалық құрал арқылы жалпақ космосқа баға береді. Қысқасы, жұптық тайталастың көмегімен әлемнің қасиеттері (кеңістік, уақыт, әлеуметтік, сандық, сапалық т.с.с) түгел сипатталады.
1970 жылдары қазақ прозасынаерекше болмысбітімді шығармалар әкелген, туындыларындааңыздық желілерді эпикалық кеңдікпен түйістіріп, сәтімен, өнімдісуреттеген, өзінің көркемдік шешімін әлемге танытқан қаламгерлердіңалдында Әбіш Кекілбаевты ерекшеатауға болады. Ә. Кекілбаев туындыларындағы мифтік жүйелер, аңызды, әңгімелерді пайдалану тәжірибесін алсақ, ол өзіне дейінгіаңыз-әңгімелерді шебер пайдаланып, философиялық, психологиялық мән-мағына, өзіндік концепция жүктейді. Жазушы өз шығармаларындааңыздық сарынды дайын күйіндеалмайды. Ол халық жадындағы аңыз-әңгімелерден ерекше бір күрделі мазмұн, символдық мағына көре біледі. Фольклорлық процесстің көркемдік жетістіктерінен нәр алған Оралхан Бөкеев прозасының стилистикасы поэзия тілімен табиғи суреттелген.
С. Санбаевтың мифологиялық туындыларындаәсіресетуған халқының ертезамандағыортағасырлық тарихы өзек болған. 1960-жылдардың аяғы мен 70-ші жылдардың басындағы туындыларындаС.Санбаевтың кейіпкерлері үшін жасаған ісі ғанамаңызды болмады, кейіпкерлерініңішкі көңіл-күйі, жан дүниесіндегі өзгерістер деойландырады. Олардың өмірінде болып жатқаноқиғаның нәтижесі тағылымдық өмір сабағы дааса маңызды. Жазушы мифтік-фольклорлық сюжеттерді қазақ халқының өткені мен бүгінін сабақтастыра, салыстыра бейнелеудеқолданды. Бірақ жазушы туындыларындағыаңыз-әңгімелердетуға нжерінің тарихи тұлғаларына, тарихи оқиғаларғатамсанудан,оларғаеліктеуд ен гөрі, ондағы оқиға желісінен тыс жатқан маңызды мәселелерді қозғаубасымырақ болды.
Далаадамдарының рухани өмірі - жазушы шығармаларындағы маңызды тақырыптардың бірі. Қаламгер туындылары мифологиялық халықтық сананың ең терең қабаттарын суреттейді.
С. Санбаев туындыларындағы аңыз-әңгіме, мифтерден терең философиялық, адамгершілік бастаулар ашылып, бүгінгі күннің әлеуметтік- рухани мәселелерін жазады. Бабалардың рухани өмірінің тарихын баяндайтынаңыз шексіздік ұғымымен ұштасады. Қаламгер туындыларындаадамның, туған жердің тарихымен, халқының өткенімен және бүгінімен терең байланысы философиялық тұрғыдабаяндалады. Қаламгерді көбіне тарихи оқиғалар қызықтырады. Бірақ рухани-эстетикалық қажеттілікке, жазушының дүниетаным ерекшелігінеорай әр тақырыптың игерілусипаты мен сыры әр түрлі. Көшпелі халықтың белгілі бір тарихи уақыты, өткен дәуір оқиғалары көрініс бергенімен, оның шығармалары үйреншікті мағынадағы тарихи туынды емес.
Қаламгер үшін поэтикалық мифтің адамгершілік-философиялық бастауы, оның қазіргі заман адамдары үшін көкейкестілігі маңызды. Өйткенісуреткер үшін тарихи оқиғаларды нақты баяндау негізгі мақсат емес. Жазушыкөбінесе өткен тарихқа, өмірге эстетикалық көзқарасын танытып, философиялық пайымдаулар жасауғакөп мән береді.
Халық аңыз- әңгімелерінің философиялық мағынасы, ауыз әдебиеті дәстүрінің гуманистік мазмұны, жазушы шығармаларындаерекше өрнек тауып, жаңа қырынан көрінген. Қаламгердің Ақ аруанасы - қазақ сөз өнеріне өзіндік қолтаңбасымен, стильдік ерекшелігімен жаңаша леп әкелген туынды. Ол сол тұстағы қазақтың тарихи прозасынан өзіндік ұқсамайтын даралығымен ерекшеленеді. С.Санбаев дайын мифтік сюжетті, аңыздардысол күйіндеқолданбағанымен, қазақ үшін киелі болып саналатын аруанажайлы өзінің авторлық мифологиясын тудырған.
Қазақ әдебиетіндегі мифологизмдеайрықша бөліп айтуға тұратын тәсілдердің маңыздысы - мифтік құбылушылық.Архаикалық мифтердегіадамзат тудырған адамның өзге заттардың кейпінеенеалуы жайындағы сенімдері кейінгі жылдар прозасында жаңастилизацияға келді. Адам мен жануар, адам және табиғатты тұтастандыра көрсететін сарынның жаңа заман өңдеуіне түсуі қазақ әдебиетіндеанималистік прозаның дамуына үлесін қосты.
Мұхтар Мағауиннің Тазының өлімі, О. Бөкейдің Бурасы, Кербұғысы, Ә. Кекілбаевтың Бәйгеторысы, С. Санбаевтың Ақ аруанасындағы хайуанттарғаадами сипаттар беруде эстетикалық-философиялық астарлары кездесті.
Мифологизмнен қалыптасатын анималистік образдар адамның болмысын-қарым қатынасын тереңдей зерделеудің маңызды тәсілінеайналды.
О. Бөкеев Бура шығармасында мифтік аңыз-әңгімелердегі халықтың рухани тәжірибесімен суарылған дәстүрлі бейнеден авторлық мифологиялық кейіпкердісуреттейді. Образ ғарыштық, табиғи деңгейге көтеріліп, экспрессиямен, лиризммен молыққан, жалпылық, жинақтық мән алып, сонымен қатар жаңа мифтік бейнеге, бостандық сүйгіш рухтың бөкеевтік символынаайналған. Суреткерлердің дара шығармашылық ерекшелігін әдебиеттегі дәстүр мәселесімен сабақтас қарастырудың маңызы үлкен. Әр жаңашыл қаламгер өзінен бұрынғы ақындар қол жеткізген көркемдік тәсілдерді, көркемдік даму тәжірибесін игеруарқылы алға жылжиды да, өзі де жаңаой ойлап табады.
Мысалы, Шәкәрім Құдайбердиев дүниетанымының қалыптасуына ұлы Абайдың, орта ғасырдағы сопылар поэзиясының, жыраулар поэзиясының, Л. Толстой шығармашылығы арқау болды. Шәкәрім ақиқатты тану, рухани тұрғыда өзін-өзі жетілдіру ұмтылыстарын, рухани ізденістерін әдеби, көркемдік ізденістерімен ұштастыра білген сирек тұлғалардың бірі болып саналады. Қаламгердің шығармашылығында діни, эстетикалық, философиялық және психологиялық бастаулардың синтезі жүзегеасты.
Қазіргі қазақ әдебиетіндеайқын көрінетін мифопоэтика шығарманың көркемдік әлемін жаңа мазмұнмен, терең уақыттық межемен байытады.
Жазушы тілінің мүмкіндіктерін көтеріп, мәдени метафоралар мен ассоциациялар қорын молайтады. Нәтижесінде мағыналық мәні күшті мифологиялық образдардың, архетиптік сарынның жандану, мазмұн мен пішін тұрғысында жаңару процесі жүреді.
Қаламгерлер өз шығармаларындааңыз-әңгімелерді, діни көнесюжеттердікеңінен қолдану үстінде, бұл өз кезегіндеолардың туындыларындағы кеңістіктік-мезгілдік өлшемдердің күрделі болуынаәкелді. Бұл реттеқаһармандардың ішкі әлемінің ұңғыл-шұңғылын, олардың жан дүниесінің, санасының, жадының, қиялының кеңістіктерін зерттеуге назар аудара бастады. Бұл бір жағынан адаммен байланысты философиялық мәселенің түп негізінебойлауға, екінші жағынан жекеуақыт пен кеңістіктің шекарасын жылжытуғамүмкіндігін кеңейтті.
Адам өткен күннің, қазірдің және болашақтың тоқайласар нүктесіндебейнеленіп, ал оның ішкі әлемітарихи уақытпен, мифпен бірліктесуреттеледі. Мифологизмнің өз дәуіріндегі қоғамда бел алған рухани бастауға қарсы, адамзат дамуына кері әсерін тигізетін жат құбылыстарды әшкерелеудегі көркемдік қызметіерекше. Миф бүгінгі өркениеттің дамусатысында қайталанбас жаңа мазмұнға ие. Ол жаңа қасиеттермен кеңейе түсті.
Ең алдымен, мифологизм өсиетшілдіктен, дидактизмнен, ақыл айтушылықтан арылды. Мифтік сюжеттер шығармада бүгінгі күннің күрделі де қарама-қайшылығы мол адамгершілік, рухани жағдайымен үндес келеді. Қазіргі қазақ романындағы мифологема метафора ретінде, қазіргі болмысты жалпы адамзаттық адамгершілік тәжірибесі контекстінеенгізудің қандай да бір көркемдік тәсілін айқындаудакөрінеді.
Қазақ фольклортану ғылымының негізін салушылардың еңбектерінде миф деген атау кездеспегенімен, байырғы адамдардың санасындағы рухани ерекшеліктер арагідік аталып өтеді. Мысалы, А.Байтұрсынұлы: Адам анайы шағында баласияқты жанды, жансыз нәрсеніайырмаған. Жанды да, жансыз дабірдей тіршілік ететін, бірдей өмір сүретін сияқтя көрінген...Табиғаттан ұзап кеткен жері болмаған соң, адамның өзі де табиғатпен қатар, табиғатпен жалғас, сабаұтас, өзектессияқты күйде өмір кешкен. Жансыз нәрселерді жанды деп таныған [4, 5], - дейді.
Мифте әрдайым өткен тарих, өткен заманайтылады, бірақ ол бүгінгі өмірдің мәнін ашуға, сол арқылы болашақ нәтижені пайымдауғаарналады. Сол себептен мифте өткен шақ, осы шақ, болашақ - үшеуі тоғысып тұрады [4, 10].
В мифах встречаются рассказы о происхожлении каких-либосуществ или предметов из тела предков, убитых в результате жертвоприношений. Этот тип мифов специфичен для древних земледельцев, например, для папуасов, у которых смерть дема влечет его преврощение в культурные растения [3, с. 195], - деп жазады М.Мелетинский
Ал қазақ мифінде тура бұндай мағындағы құрбандық туралы мотив жоқ деп айтуға болады. Бізде мифтік кейіпкерлерді тек жаулар немесе қатігез мергендер жарақаттайды. Мысалы, жаулардың сілтеген қаруларын тиіп, әулиеадам құрбан боп, денесінен жергілікті жердің жағырапиялық нысаны пайда болатын сарындар бар.
Бұған үндес қазақта Шие неге қызыл болған?, Алманың гүлі неге қызыл? деген сауалдарға түсінік беретін мифтер бар. Мысалы, Сонауерте кезде бір аңшы болыпты. Ол аң-құс біткендң аямай, ата беріпті. Көп ұзамай бұл өңірде жүгірген аң, ұшқан құс қалмайды. Күндердің күніндеаңшының ауласындағы шиеағашына бір көгершін қонады.ОЛ кезде шие жемісінің түсісары екен. Жылы жақтан ұзаұ ұшып қанаты талған көгершін демалып отырады. Оны көрген аңшы еқгершінді қақ жүректен дәлдеп атады. Көгершіннің қаны шиеағашынан көпке дейін тамшылап тұрады. Жазықсыз құстың қанына боялған шие жемісісодан бері қып-қызыл болып кетіпті [3, 33]. Ал келесі бір сюжетте қатыгез балаалмаағашында қонақтап отырған көгершін-рухты атады да, соның қанына боялғандықтан алма гүлінің түсі қызыл, ал оқ тигендіктен көгершін құсыағашқа қонбайтындығы айтылады [4, 111].
Келесі бір мифтердеағаштардың өмір-тіршілігіне қазақ халқының төл өмірі көшірілмегенін байқаймыз. Бұнда құбылу жоқ, тек қанаағаштардың негесолай? өмір сүретіні туралы әңгімеленеді. Мысалы, Қарағай мен сексеуіл және Тобылғы, баялыш, арша деген екі мифтеосы жайттар аңғарылады.
Бұл мифте құбылусарыны байқалмайды, тек қанаежелгі дәуірдеағаштардың даадам сияқты өмір сүргендігіайтылады. Табиғат пен адамның аражігіалшақтап, адам өзін-өзі таныған соң, әлеуметтік өмірін табиғатқа телитін болған. Бұл мифтесол кезеңде туып, ағаштардың негесолай өмір сүретіндігін, яғни мифтік қасиеттіуақыттаорнаған алғашқы реттіліктің, тәртіптің сырын түсіндіругеарналған. Осы мифтерде қазақтың өз өмірінің суретін көреміз. Ұзын қарағай тәкаппар, мықшиған сексеуіл жазықсыз жапа шегуші, қара түсті баялыш сияқсыз, таста өсетін арша тасбауыр, қызыл тобылғы ұялшақ кейіпкер ретіндесомдалып, халқымыздың қалыңмал төлеп үйленусалтының көріністері бейнеленген. Ағаштардың сыртқы түр-тұрпаты, өсетін мекенніңерекшелігі әңгімегеарқау болған.
Жалпы, жергілікті жағырапиялық нысандар мифті белсенді тасымалдаушы әрі көне миф кей жағдайда тарихи тұлғалардың бейнесін сомдауға үлес қосып, қайтадан түлейтін қабілетке ие.
Қазақ эпосы әсіресе жоңғарларға қарсы жүргізілген шайқас кезеңінде тарихи жинақтаудан қайта өтіп, тұтастанып, патриоттық идеологияға қызмет еткендігі ғылымдаанықталған.
Олай болса, қазақ мифологиясындағы жер-суға қатысты ежелгісюжеттер десондай кезеңдердеотаншылдық рухта жинақталып, тоғысып, ширыға түскендігіайқын. Бір сөзбен айтқанда, қазақтағы тау-тас, өзен-су, көл-бұлақтардың пайда ьолуы туралы сюжеттердің ерекшелігісол, онда баяндалатын нысандар жауға қарсы соғысып, көз жұмған рухы биік жандардан қалған тарихи ескерткіш, куә ретіндесомдалады да, бүгінгі ұрпақты бабалар дәуірімен жалғастырып, зердесінеотаншылдық рухтың дәнін себеді.
Аңыздар мен мифтерді көркем шығармада қолдануына байланысты әрбір суреткердің сюжет өрбітуі, композициялық шешімі, уақыт пен кеңістік шекарасының бейнеленуі, материалды қорытуы өзіндік ерекше көркемдік табиғаты әртүрлі деңгейде көрінеді.
Қазақ ұлттық прозасының, соның ішінде роман құрылымына мифопоэтикалық пішіндерді кіріктірудің әр түрлі тәсілдерін игеруде, жаңасапалық қасиеттерге қол жеткізудеолар батыс пен шығыстың озық әдебиет үлгілері жетістіктерінесүйенген. Ол жетістіктер мифтік шығармашылықты. өз шығармаларында әдеби тәсіл етәп пайдаланған сөз зергерлері Т. Манн (Доктор Фауст), Дж.Джойс (Уллис), Э.Т.А. Гофман ( Золотой Горшок) тағы басқа үздік туындыларынан танып сезінеміз.
Қазіргі қазақ прозасындағы мифтік шығармашылық пен ХХ ғасыр басындағы мифтік шығармашылық арасында үлкен айырмашылық бар. Бұл әдеби процесске тән құбылыс. Кеңес дәуірі кезіндегі идеологиялық ойлау, даурықпасаясат әсерінен ұлттық рухани байлық белгілісебептермен кіреалмаған. Бұл кезең шығармаларына, бұл уақыт өкілдеріне тән сипат социолистік ойлаусипаты негізіндеадамны, революция әсеріне жеке тұлға ретінде дамуына, соны дәріптеуіне көңіл бөлушілік басым болды. Бүгінгі қоғамдағы ғылыми-техникалық прогресс әдебиетке де ықпал етті. Қоғам дерті болған нашақорлық, адамгершілік ізгі қасиеттерден қол үзу, психологиялық нашар климат, ұлттық мәңгүрттік тағы басқа толып жатқан келеңсіз көріністер көркемдік мүддеге қызмет ететін мифопоэтикалық пішінді творчестволықпен меңгеруарқылы философиялық сипатқа ие болады.
Сондай философиялық сипатқа ие болған роман қатарына жазушы Әкім Таразидің Жаза романын жатқызамыз. Әкім Таразидің Жаза романының баяндаустилі әлем әдебиетінің модернистік форма түрінде жазылған.
Қаламгер Р. Сейсенбаевтың Өлілер құмды кезіп жүр (Мертвые бродят в песках, қазақшалап берген - Ғ.А.) романы модернистік ағымдағы мифопоэтикалық пішінді қолданудың жаңа үлгісі. Романдаадамзат зұлымдығанан көк теңіздің бүгінгі экологиялық апатты аймаққаайналуы суреттеледі. Кезінде көк майса шөбі жайқалып, теңіз суының шуылы алыстан естіліп тұратын елдіаймақ ендігі жерде құмды өлкенің тұтқынынаайналды. Табиғаттың көркемдігі Қараой ауылы адамдарының жанынада көркемдік сыйлаған. Табиғатқа тән сұлулық, пәктік сол өлкеадамдарының бойынаегілген қасиет. Бұл қасиеттің қайнар көзі - көк теңіз. Олар ешқашан байлыққа ұмтылмаған, қарапайым қмірді ұстанған. Еңбекқорлықты, бір-біріне деген адамшылдық қасиетті, жүректің ашықтығын жоғары қойып, қасиет тұтқан. Бірақ адам қолымен, адам санасымен жасалған ғылыми-техникалық жетістіктер, өркениет адамының табиғат бірлігенеажырап, оған қарама-қайшылықты іс-әрекетке баруы - трагедияғаалып келеді. Көк теңіздің жер бетінен жоғалуынасебер болған. Қараойдай жер ұжмағы тозаққа, құмғаайналады. Ауыл тұрғындары көше бастайды. Бақытты заман теңіз суымен бірге құмғасіңгендей болады. Ролланның Өлілер құмды кезіп жүр романы өз халқының, туған жерінің тағдырын шығармау,арқауетеді.
Романды туған жер жөніндегі философиялық толғау десе де болады. Суреттелген географиялық орта - Насыр, оның әйелі Қорлан, Ұлы Отан соғысындаекіаяқ-қолынан айырылған Нұрдәулет, ақыл-естен айырылған Қызбала тағдырлары өмір үшін күрескен адам рухының мықтылығын көрсетеді.
Насыр өткенде балықшы, бүгінде қолына құдай кітабы - Құран ұстаған молда. Молда боламын деп ол мүлдем ойламаған. Оның осы жолға түсуіне десебепші болған - қасиетті көк теңіз. Құдайдан жәрдем сұрап, рахым күтіп елсіз ауылда жалғыз өзі қалады. Нұрдәулет тағдыр - ертеңгі күнге деген үміті үзілмеген, әлі де болса жарқын болашаққа ұмтылған адам бейнесі. Қасиетті Иманбек зиратына баруды аңсауы осыны көрсетеді. Иманжек жайлы романғаенген тәмсіл сөз (ертегілік, діни әңгіме) қасіреттіадамдардың көңіл-күйін, жұбаныш іздеген қам көңілдерін, адам жанының терең психологиялық иірімдерін берумен байланысты шебер пайдаланылады. Патша төсегінен шошынып оянатынды шығарды. Оның ойынан көзін ойдыртқан Сыр бойындағы жігіт шықпайтын болды. Бір жұма бойы түсінде көреді. Жетінші түнісыр өзеніндегі жігіт оның тамағына қылыш тақайды. Қатты шошынған патшаоның тегін жігіт емесекендігін сезеді. Ол жігіт қасиетті Иманбек болатын. Одан ары Иманбектің құдайдың берген құдірет күшінің арқасында талай адамның ауыртпашылығын жеңілдетугесебеп болғандығы мифопоэтикалық пішін арқылы суреттеледі. Оқиға өрісін кеңейтуде жазушы романдағы шегіністерді, мифопоэтикалық пішіннің қуатты түрлерін ұтымды пайдаланады. Шегіністерде кейіпкерлердің жастық шақ өмірлері беріледі. Қорлан баласы Қаһарманды көруге өзінің науқас жағдайына қарамай аттанады. Ядролық сынақ өтіп жатқан өлкеде тағы бір жарылысы кезінде Қорлан ес-түсін білмей құлайды. Қараңғылыққа кетеді. Жоқ, қараңғылыққаемес, жарық дүниеге шығады. Тек балалық шағында болатын күн сәулесінеоранады - деп өлім мен қмір арасында жатқан кәрі әйелдің кішкентай қыз кезінен бастап, Насырға тұрмысқа шыққанға дейінгі өмір жолы, ХХ ғасырдың басындағы саяси науқан - аяулы азамат атасыШәкәрім НКВД-ның аяусыз сілтенген оғынан оққа ұшуы, отыз жыл бойы оның денесін ешкім білмейтін құдыққа тасталынуы, одан кейінгі қазақ даласында болғанашаршылық жыл кезінде Насырды оны теңіз жағасынаалып келуісуреттеледі. Оның бүгінгі тірлігі қасиетті теңізгебайланысты. Ата Балық пен Ана Балықпен жас жұбайлар некелі түні теңізгесеруенге шыққанда кездесіпи еді. Екі балық оларды айнала жүзіп еді. Олардың баласы Қаһарман бқл балықтармен басқаша жағдайда - трагедиялық жағдайда кездеседі. Тартылған көк теңіздің тұзды суы терілерін шымшып, жан азабына шыдамаған, ертеңгі бимәліс тағдырына наразы болған балықтар өлімге өз еріктерімен бой ұсынуда, өздерін өздері өлтіріп жатыр Ата Балық пен Ана Балық - мифтендірілген образдар. Оларғасаналылық, ойлылық тән. Мифтік схема жер бетіндегі ядролық жарылыстар мен адам жанының экологиясын, рухани шарасыздықты суреттейді. Мифтің көркемдік мүмкіндігін творчестволық концепция дәрежесіне дейін (Ж.Дәдебаев) көтерген, адамзатты таңдайынан дәмі кетпейтін азықпен қоректендіруші (Т. Садықов) жазушы ШыңғысАйтматовтың туындыларындағы өзін-өзі өлтірген алып киттер (Кассандра таңбасы) деадам мен табиғат арасындағы қарама-қайшылықтың белгісі.
Насырдың ұлы Қаһарман өмірден өзін-өзііздеумен, мына жалған дүниенің өтірігінен шаршаған, ақиқатқа қол жеткізуге ұмтылған адам болмысы суреттеледі. Қаһармен - кіршіксіз мораль адамы. Адамдардың айналада болып жатқан құбылымтарға, оқиғаларға немқұрайлы, жауапсыздықпен қарауы, ойсыздық, жігерсіздік пен адамгершілікдеген ұғымды белінен аттап басып жүруісияқты жат қылықтар оны күйдіруде. Роман соңында өмірде таза жүріп, өтірік айтпаған, ұрлық жасамаған, ақшаға қызығып, дүниегесатылмаған - моральдық құндылықтар принципін өмірлік ұстаным еткен Қаһарман адамгершілік заңына қиянат жасаған Қайырдың надан іс-әрекетіне шыдамай, кісі өлтіреді. Қиянатшыл дүниені жеңу жолы - өлім. Роман соңында өмірдің зұлымдығына, әділетсіздігінешыдай алмаған ол өзін-өзі әкесінің үйінде үстіне бензин құйып, өртеп тынады.
ХХ ғасырдың басындағы қазақ прозасындағы Күшікбай туралы аңыздық желініең алғаш М. О. Әуезов қолданған болатын. Қазіргі қазақ прозасы туындылары М.Әуезов қалаған шеберлік мектебінен сусындап, нәр алды, қанаттанды. Қазіргі әдебиетте бұл желіні Шайтанның тағы романындаС.Сейсенбаев пайдаланды. Бұл туралы профессор А.Жақсылықов: Шайтанның тағы романындағы мифтің, аңыздың рухани энергиясын пайдалануарқылы адамды психологиялық ракурсте терең ашу - соңғы он жылдағы әдеби техника мен поэтиканың белгілістильдік тенденцияларынан хабар береді, - дейді. Күшікбай аңызы романның бас кейіпкеріАбылай тағдырымен байланысты бірліктеалынады. Тәртіпті, тәрбиеліотбасыдан шыққан, келешектен көп үміт өткізген Абылай өмірі күтпеген жерден шым-шытырық оқиғаға тап болады. Жас жігіт Абылай тағдыр тәлкегімен түрмеге түседі. Сүйген қызынан айырылады. Жақын туысқандарының жанын ауыртады. Оның өмір жолы аңыздық Күшікбай бейнесімен ұштасып жатады. Ол да Күшікбай сияқты қызу қанды, намысшыл, адамгершілік пен әділеттілік туын бәрінен де жоғары қойған ер мінезді жігіт. Романда Күшікбайға қатысты аңыз үш рет - Абылайдың түрмеге түсуімен, түрмеден қашпақ әрекеті кезінде жәнебостандыққа шығар кезімен байланысты беріледі. Абылай тағдыры қыл арқанда, дәл шешілер уақытында эмоцияға беріліп, шайтан сөздердің құрсауына түсіп қалады.Адам жүрегінің қараюы - шайтан тағына жол салмақ. Романның Шайтанның тағы деп аталуында метафоралық мағына басым. Ол романдаадамдардың философиялық көзқарастарымен беріледі. Драмалық ситуациялар терең психологизмге құрылған. Адамның эгоистік қылықтан өрбіген жауыз қылықтары, менмендік, жауапсыздық, әділетсіздік, рухани дүниесінің жұтаңдығы абстракциялық ұғыммен ( швйтанның билігіне мойынсыну, соның уысында қалу) шығармаға терең мазмұн дарытады. Адамзатқа тән теріс жабайы қылықтарды, абстракция ұғымымен беру - Р. Сейсенбаевтың Өлілер құмды кезіп жүр романы да тән.
Бүгіндері мифологизм , мифологиялық дәстүр атты ұғымдар әлемдік әдебиетпен қатар, қазақ әдебиетінде де көркемдік тәсіл, шығарма құрылымын құрастыруды, ұйымдастырудың ұтымды құралы ретінде жиі қолданылады. Мифопоэтика мүмкіндігінің кеңдігі жазушыларға мол мүмкіндіктер ұсынып отыр. Мифтің қуатын шығармашылықпен кәдеге жаратқан қаламгерлер бүгінгі қоғамдық жағдайда белең алған - ядролық жарылыстар, адам миын жаулаған компьтерлік жүйе, экология зардаптары, ұлттық мәңгүрттік, рухани шарасыздық сияқты өзекті мәселелерді биік интеллект тұрғысынан үлкен бір көркемдік бағытта бейнелеуге қол жеткізеді.
Мифті көркемдік дүниетаным ретінде қабылдау, оны әдеби мүддегеайналдыру әдебиеттегі көркем мазмұн мен форманы, жаңашасипатқа ие болуына да әсер етті. Қазақ әдебиетінің іргетасын қалауға негіз болған М.О.Әуезов, С. Мұқанов, Ғ. Мүсірепов, Ғ. Мұстафин сынды ұстаздар кейінгі буын әдебиет өкілдеріІ. Есенберлин, О. Бөкей, Ә. Кекілбаев, Ә. Нұрпейісов, Ә. Тарази, Р. Сейсанбаев, Т. Әлімқұлов, Д. Досжан, С. Санбаев т.б. талантты жазушылардыңсуреткерлік позиция мен стильдік ізденістеріне жол көрсетіп, үлгі-өнеге болды. Әдеби процестің ары қарай толығып жетілуінесебер болды.
Жазушы Ә. Нұрпейісовтың Соңғы парыз романы алдыңғы Қан мен тер романы сияқты Арал тағдырымен байланысты жазылған шығарма. Соңғы парызда ол адамның ішкі әлеміне үңілеотырып, көркем философиялық ой түйіндейді.
Шығарма құрылымындағы мифопоэтикалық пішін кейіпкерлердің ішкі жан дүниесін беруде, қоғамдық жағдайды қабылдаудағы монологы, диалогына байланысты болады. Роман балықшы колхозының председателі, Еңбек озаты Жәдігердің ой толғанысынан басталады. Осы тоғанысарқылы кейіпкер өмірінен мағлұмат аламыз. Кейіпкердің өз ізінеайналсоқтап қарай беруі шығарма құрылымындағы сюжеттік баспалдақтарғасай қайталанып отырады. Із философиялық мән жинақталған поэтикалық метафора. Із - Жәдігердің ғана тірліктегі берген есебіемес, жалпы адамзаттың өзін-өзііздеудегі, өмірдегіорнын танудағы, болмыстың мәнін түйсініп - түсінудегі, құндылықтар әлемін болжаудағы есебі.
Қазіргі әдебиетте мифтік шығармашылыққа барудың бірден-бір формасы авторлық мифтердің туындауы Ә.Нұрпейісовтың Соңғы парыз романындағы совхоз директоры Жәдігердің түсіндегі көлді жұтып, аралды құрғатып қоятын Көк өгізіежелгі мифтік сюжет. Автор оны Арал трагедиясын көрсету үшін роман құрылымына кіргізеді. Роман құрылымынаенген мифтің реалистік өмірдің шындығын суреттеуде эффектілік маңызы зор. Арал теңізінің күн санап құрғауы, қайғысы мен қуанышы теңіз суына байланысты қарапайым жұртшылыққа төңгеннәубет Жәдігердің түсіне кіретін Көк өгіз арқылы көркемдік шешімге ие болады. Жазушы Ә. Нұрпейісов романында көркем образ негізіндеойлау көз алдымызғаАрал трагедиясының негізін салады. Көк өгіз туралы ертегілік - мифтік сюжет реалистік образдар арқылы авторлық толғаныстың гуманистік идеясын ашады.
Соңғы парыз романы құрылымның шешімінде көрінетін өлім сәтінің жақындауы шығармаға өзіндік трагедиялық ситуация туындатады. Сең үстінде қалған үшеусаңырау табиғатпен бетпе-бет келгенде бірінен-бірі өткен дәрменсіз болып шығады. Енді әрқайсысы өткен өмір жолын, өмірлік ұстанымдарын ой елегінен өткізеді. Өмір мен өлім арасындағы кейіпкерлер өмірдің мәнін іздей бастайды. Адамның екінші мүлдем бөтен адамды көруі жүйкеауруына шалдыққан шақта көрінуі мүмкін.
Мифтердеадам өлер алдында өзінің екінші бейнесін көретіні жайлы желілер бар. Ә. Нүрпейісов бұл мифтік танымғасүйенеотырып, кейіпкерлердің ажал сәтіндегі психикалық күйзелісін баяндайды. Жәдігер де, Бәкизат та, Әзім де - трагедия.
Шығарма құрылымында кейіпкерлер тағдырына әсер ететін күш - қарғыс, қарғысарқылы жүзегеасатын жаңасакральдық мәнге ие. Оның негізіндеадамның күнәлары жатыр, кейін алдынан жаза ретінде қолданылады, адам өмірісәтсіздікке ұшырайды деген сенім жатыр. Қаламгердің Соңғы парыз, Қан мен тер романдарында күнәға батқан батқан кейіпкерлер тағдыры көнемифтердегідей метаморфозаланбайды, кейіпкер өзінің күнәсін мойындаса, жалғыздықта қалады, іштей жан күйзелісіне ұшырап жазаланады.
І. Есенберлиннің Алтын Орда трилогиясының құрылымында мифопоэтикалық пішіндер түс көрудің поэтикалық суреттелуімен беріледі. Романдағы түс көру мативі әмір Темірдің өзгеше тумысын, келешектеатақты әмірші болатындығынан хабардар етеді. Әмір Темірге байланысты түсекіадамға бірі - әкесі Тарағай биге, екіншісі - шешесі Тәкинә қатынның түсіне кіреді. Тарағай биге Қызыр Ғали әссәләм аяң беріп ұлды болатынын, оның әлемді билейтін жиһангер екендігін ескертеді. Шығармадағы Ақсақ Темірдің қатігез жақтарының бір себебі Тәкине қатынның көрген түсімен байланыстырылады.
Әдебиеттегі фольклорлық-мифологиялық дәстүр жалғастығының бір көрінісі метаморфоза құбылысына байланысты байқалады. Мифтік құбылушылық көркемдік тәсіл ретінде көркем жазба әдебиетте кеңінен қолданылғанын әлем әдебиеті үлгілерінен де байқауға болады.
Әбіш Кекілбаевтың Үркер романында Әбілқайыр болмысына қатысты мифтік құбылушылық екі түрде көрінеді. Оның біріншісіелесарқылы беріледі. Жолбарыстың арланға, арланның қызыл түлкіге , қызыл түлкіден сиырдың жапасына, жапаның ұсақ жәндіктергеайналуын жатқызсақ, мифтік құбылушылықты, екіншісипаты Әбілқайыр толғанысында көрінеді. Елес қызыл түлкіӘбілқайырға Патшайым бетіндегі жұмбақ күлкі мен Әз-Тәуке жүзіндегі күлкіні көз алдынаалып келеді. Қызыл түлкі бейнесі бірде патшайымғаайналады, бірде әз-Тәуке ханғаайналады.
1.2 Ш.Айтматов повестеріндегі мифологизм
ШыңғысАйтматов аңыздық проза үлгілеріне жаңалық енгізген қаламгер. Ақ кеме, Қош бол, Гүлсары, Теңіз жағалай жүгірген тарғыл төбет повестеріндегі жұмбақ сырлы аңыздық мифтік мотивтер шығарманың əлеуметтік мəнін тереңдете түседі. Жазушыжаңа заман бейнесінсуреттеудеаңыздың тылсымдық құдіреттілігінебасты ден қойған.
Адам əлемін, оның рухани болмысын көркемдік шындықпен суреттеуде түрлі мазмұндықформалық əдеби тәсілдерді қолданады.
ШыңғысАйтматовтыңшығармаларының кейіпкерлеріалған бағытынан қайтпайтын, қандай қиын халде деелдің рухын сақтап қалатын ерлер бейнесі болып саналады.
Адам психологиясының нəзік иірімдерін айқындай білетін қаламгер, санаағымындағы жай көзге көріне бермейтін ішкі рухани толғаныстарды психологиялық шындықпенаңыздық арнадасуреттей білген. Жазушының Жәмилә атты повесіөзіндік даралық қолтаңбасын айқындап тұр. Жазушыкейіпкерлері бойындағы жағымсыз қасиеттерді даралап, бөліп алып аңыздық желілер арқылы суреттейді.
Жәмила повесіалғашқыда Әуен деп аталған. Қаламгер шығарманың тууына негіз болған оқиға жайында қызықты баяндайды. Жазушының шығармаларындағы оқиғалар мен өзініңестеліктерін салыстыртын болсақ, осы повестің жалпы сюжеті ғанаемес, жекеленіп тұрғаноқиғалар дақаламгердің өмірден көрген әсерін өзінің басынан өткізгеншындықтан алынғанын байқаймыз.
Осы повестежазушысоғыс жылдарындағы небір қиын кездерді көрсеткісі келген. Бидайды қаптап, траппен көтеретін қабылдау пунктіндегі жұмыстар, арбамен дән тасыған жолдар, бәрі-бәрі де жазушының жас шағында өз көзімен көрген, басынан өткерген оқиғалары. Повестіңбасты кейіпкері - Жәмилә бейнесі қазақ оқырмандарына қымбат және қадірлі. Жәмиланың қайсарлығын жазушы шығармада былай суреттейді: Жәмиләнің пар ат жеккен арбаны айдап кететіндігіне мен күмәнданған жоқпын. Ол өзі жастайынан жылқыға үйренген, таудағы Бақайыр ауылындағы жылқышының қызы еді.
Біздің Садық та жылқышы болып жүріп, жайлаудағы малшылардың тойында қыз қууға түсіп, Жәмиләға жетеалмай, осыдан кейіннамыстанып, оны алып қашып келгенін естігенім бар. Олай емесекеуісүйіп қосылды деп айтып жүрдіабысын-ажындар. Не болса даолар үш-төрт ай бірге тұрып, одан кейін Садық ағамды әскергеалып кеткен.
Білмеймін, бәлкім, жастайынан әкесімен біргеой-қырда жылқы айда, атқа шауып жүріп өр мінез болып өскен бе, ілде жалғыз қыз болғандықтан ба, әйтеуір Жәмиләнің жүріс-тұрысында бір қайраттылық, еркек адамға тән бір мінез бар. Әрбір іске шапшаң кірісіп, басқа келіншектердей басым, белім деуді білмейтін.
Онан кейін біругеақысын жібермейтін өжет, айтысқанмен айтысып, тартысқанмен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш.АЙТМАТОВ ПРОЗАСЫНДАҒЫ МИФОЛОГИЗМ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі қазақ әдебиетіндемифопоэтикалық пішін қызметініңартып отыруы тақырып өзектілігін айқындайды. Қазіргі проза контексі философиялық және эстетикалық салаларды бір арнаға тоғыстырған. Сондықтан болар, қазақ прозасы жанрларының,оның ішіндеромандардың рухани тынысы кеңейді. Қазақ әдебиетіндегі мифологизм құбылысы М. О. Әуезов, С. Мұқанов, Ғ. Мүсірепов және тағы басқа қазақ әдебиеті классиктерінің шығармаларынан бастауалады.
ШыңғысАйтматовтағы миф халықтық аңызды жай баяндап бересалу ғанаемес және мифтік стилизация даемес, суреткер қашан да мифтік аңыздауларды жоғары сатыға көтере мазмұндай отырып, бүгінгі күнге терең түсінікпен назар аударуды көздейді.
ШыңғысАйтматов шығармашылығының алтын өзегінеайналған ұлы гуманизм тамырын сонауесте жоқ ескі замандардан алатын дүниетанымды жаңғыртасуреттеумен тығыз байланысты.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.Миф - адам ойының алғашқы лабороториясы. Сондықтан да, миф пен мифтік шығармашылыққаарналған әдебиет өте көп.Мифті зерттеуобъектісіетіп философия, психология, лингвистика, әдебиеттану, археология, антропология, өнертану,теология, логика, мәдениеттану, т.с.с. ғылым салалары қарастырады.
Зерттеу жұмысымызда Ш. Айтматовтың туындыларын, миф поэтикасын қарастырған шетел ғалымдырының іргелі зерттеу жұмыстарын басшылыққаалдық. Ш. Айтматовтың мифологиялық шығармаларына байланысты жазылған еңбектерден Ж.Аймұхамбетованың, К. Сәттібайұлының, Ғ. Есімнің еңбектерін атауға болады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің басты мақсаты - ШыңғысАйтматов шығармаларындағы мифологизмдіжан-жақты талдау, қазіргі қазақ прозасындағы мифтік шығармашылықтың атқаратын көркемдік аясын ашуарқылы қазақ әдебиетіндегі мифологизмнің орнын бағдарлау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Қазақ әдебиетіндегі мифологизм табиғатын анықтау;
- Мифтік көркемдік қызметін табу;
- Ш.Айтматов повестеріндегі мифологизмнің қолданылуын талдау;
- Ш.Айтматов романдарындағы мифологизмді қарастыру;
- Жанпида романындағы мифологизмнің берілуерекшелігін анықтау;
- Боранды бекет романындағы мифологизмнің берілуорнынталдау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жұмыста төмендегідей бірнеше жайттар ғылыми зерттеугеенгізіліп отыр:
oo қазақ әдебиетіндегі мифологизмнің даму бағытына және даму кезеңдеріне ғылыми тұрғыдан маңыз берілді;
oo жазушының мифтік шығармаларына жан-жақты талдау жасалды;
oo мифологизмнің ерекшеліктері тұжырымдалыпсараланды;
oo мифтік аңыздарғасараптама жасалды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері.ШыңғысАйтматов шығармаларындағы мифологизм турасындағы ғылыми жарияланымдар, диссертациялық еңбектер; Зерттеуге материал жинау барысында қазақ мифологиясына қатысты бұрын-соңды жинақталған түрлі деректерді мүмкіндігінше түгел қамтуға күш салдық. Диплом жұмысының дереккөзіне Алматы қаласының облыстық кітапханасы мен қолжазба қорларындағы мұралар, сонымен бірге баспа беттеріне жарық көрген жинақтарды да пайдаландық.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Жұмыстағы тұжырымдар мен келтірілген деректерді қазақ филологиясы факультетінің студенттерінеарнаулы курстарға қосымша материал ретінде пайдалануға болады.
Зерттеу тәсілдері. Зерттеу барысында талдау, салыстыру, жинақтау, сипаттау әдістері қолданылды. Сол сияқты жүйелеу, сұрыптау, талдау зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері ретінде қолданылды. Зерттеу барысындаалға қойған мақсат-міндеттерді шешу үшін дәстүрлі ғылыми сипаттама, салыстырмалы, мән мәтіндік талдау әдістері қолданылады.
Зерттеу нысаны. ШыңғысАйтматовтың повестері, романдары негізгі материал болды.Оның ішінде Боранды бекет, Жанпида романдары мен Ақ кеме, Жәмилә, Теңіз жағалай жүгірген тарғыл төбет повестері.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыскіріспеден, екі бөлімнен, тақырыптың мәнін ашатын үш тараушадан, қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер берілген.
1 Қазақ әдебиетіндегі мифологизм табиғаты
1.1 Мифтік көркемдік қызметі
Түрік-моңғол халықтарының фольклорында, соның ішінде халық прозасында миф деген жанрдың бар екендігі туралы мәселе қазақта 1980 жылы С.А.Қасқабасов деген ғалымның тарабынан алғаш рет ғылыми нысанғаайналды.
Миф - қазіpгі қазақ әдебиетіндегі маңызды теориялық мәселегеайналды. Қазіргітаңда мифтік жүйенің көптеген түрлерібар. Қазақтыңақын - жазушылары да мифті түрлі қызметте керегіншеқолданды: ол аллегория да, символ да, архетип те болды, күрделі әлемнің бейнесін берудің, философиялық ой айтудың жақсы құралынаайналды. Мифологизм элементтеріадам болмысының қарама-қайшылықты, күрделі табиғатын ашып, бүгінгі күннің рухани мәселелерін терең бейнелеудепайдаланылады. Қазақ қаламгерлерінің мифтік бастауға ден қоюы - өз дәуірінің көкейкесті мәселелерінен алшақтауыемес, керісінше, сол қоғам жүзегеасып жатқан саяси, экономикалық, рухани өзгерістердіқабылдамаудан, жалпы қоғамдық ахуалғанаразылықтан пайда болды. [1,3].
Қазақ қаламгерлеріадамзаттың балаң кезінен жасаған рухани дүниесі боп саналған мифтер мен мифтердегіобраздылықты жаңа көркемдік мақсатқа ғанаемес, сол заманның өзекті мәселелерін шешуде, өздерінің көңілі толмаған жағдайдан шығудың жолын қарастырудаөзгертіп қолданды. Олардың өткен тарихқа мойын бұруы өздері ғұмыр кешіп отырған уақыттың маңызды, дәуірлік, мәңгілік мәселелеріне деген қызығушылықтан туындады.
Мифтіарқылы тарихи дәуірдің рухани дамуындағы басты ерекшеліктердіашуда қолдануға болады. Оларды мифтің романтикалық пафосы, эмоционалдық және эстетикалық қуаты, экспрессивтік тіл көркемдігі, т.б. қызықтырды. Қазақ жазушылары мифологиялық сарындар арқылы жинақталған символдық бейнелерді жасауға ұмтылды. Сонымен қатар олар дәуірдің рухын суреттейтін өздерінің мифтік образдарын ойлап тапты.
Кеңестік дәуірде М.Әуезов еңбектерінде миф деген атау кездеседі, оған қысқаша түсінік беріп, ежелгіадам тұтынған білім мен дін деген сыңайдаой айтылады.Содан кейінгі кезеңдерде Р.Бердібаев пен Ш.Елукенов еңбектерінде мифке назар аударылады.
Мағжан Жұмабаев туындыларындағы Қойлыбайдың қобызы, Әбіш Кекілбаевтың Аңыздың ақыры романындағы мұнара, С. Санбаевтың Ақ аруанасы, Бекет бақсысы, О. Бөкеев шығармаларындағы Бура, Кербұғы бейнелеріжайындаайтуға келеді. Олар ұлтымыздыңөткен тарихына, рухани мұрасынаайрықша мән беріп қана қоймай, өз мифологиясын жасай алатынын айтады. Қазақ қаламгерлері мифтің шығармашылық потенциалын, оның адамзат үшін уақыттан тыс мәнін белгіледі. Осының негізінде дәстүрлі мифті жаңғырту мен оны авторлық концепцияғасай қайта жасауға ұмтылыс күшейіп, қазақ прозасында 1970-і жылдардан бастап жаңа мифология идеясы келді.
Мифология ұзақ уақыт бойы дәстүрлі көркемдік ойлау жүйесінде дайын көркем форма ретінде қызмет етуде. Адамзат тәжірибесінің түйіні болып табылатын ондағы мазмұн байлығы, мифтің қасиеті, синкреттілігі әр түрлі бағытта қалам сілтеген қаламгерлерді ғасырлар бойы қызықтырып келеді.
Мифологияның негізгіірі десірі тақырыбы біреу ғана - ол хаостан космостың реттеліп пайда болуы. Бұнда ұдайы өткен тарих, нақтырақ айтқанда қасиетті қаһармандар әрекет ететін киелі тарих баяндалады..[1,5].
Рас, барлық мифте бұрынғы өткен жасампаздық тарих айтылғанымен, тек бір ғана мифте жасампаздық емес, керісінше күйреушілік баяндалады. Сонымен бірге миф хаостан космостың реттелуін құр баяндап қана қоймайды, ол хаостан қалған қалдықтарға, яғни космосты күйреткісі келетінкүштерге ұарсы күш жүргізеді.
Мифте әрдайым өткен тарих айтылады, бірақ ол бүгінгі өмірдің мәнін түсіндіруге, сол арқылы болашақ нәтижені пайымдауғаарналады. Сол себептен мифте өткен шақ, осы шақ, болашақ - үшеуі тоғысып тұрады. Бұл жанр әсіре түсіндірмелі, себебіол байырғы замандарда (мифтік дәуірде) бабалар орнатқан реттілік пен тәртәптә, үйлесім мен үлгілерді қорғаушы әріорнықтырушы. Оның мәтіндеріосы құндылықтарды растайды, куәлендіреді, ережелейді, сендіреді, сол мақсатта түсіндіреді, демек, мифтің этиологиясы болуы содан. [1,12].
Шындығында, мифология мәтінің түпкі мақсаты - бүкіл әлемнің мінсіз кескінін жасау, рәміздеу, суреттеу. Бұнда тұңғыштық сипат айрықша мәнге ие. Күнделікті көзімізге көрініп тұрған барша өмір-тіршілік атаулының маңдайалды тұмса үлгісі мифтік ерекшеуақытта жаралған, пайда болған деп дәріптеледі де, қазіргі қарапайым тірлік сол ілкіозық үлгіні қайталау, еліктеудеп түсіндіріледі. Бұл киелі бейнелер мен рәміздер қауымның өсіп өнуінің, өмір сүруінің айнасы, кепілі, кілті. Түптеп келгенде, мифология осы ұлаңғайыр қызметінің ақырында белгілі қауым мүшесінің, яғни адамның ортаға бейімделуіне әлеуметтік-табиғи күштерге үйлесімдік табуынаайқын бағыт-бағдар беретін ғаламның дәстүрлі бейнесін (традиционная картина мира) сомдап, соның нәтижесінде жалпақ космосқауниверсал классификация жасап береді.
Әлбетте, әлемнің сапалық құрылымын, бір сөзбен айтқанда, мәні мен мазмұнын анықтау үшін мифологиялық таным жұптық тайталас жүйесін пайда болдырып, соған сүйенеді, иек артады. Бұл жақсылық пен жамандық атаулыны тұтас жіктейтін, айыратын, анықтайтын бұлжымаселек, сүзгі. Мифологиялық таным осы логикалық құрал арқылы жалпақ космосқа баға береді. Қысқасы, жұптық тайталастың көмегімен әлемнің қасиеттері (кеңістік, уақыт, әлеуметтік,сандық, сапалық т.с.с) түгел сипатталады.
Әлемдік мифологияда қамтылған тақырып та, сарын да тарихи-типологялық тұрғыдан үндес болып келеді. Мифтің табиғатын тану үшін сарындарды салыстыруемес, оның өзегінде жатқан кереғар ұғымдарды шендестіріп, құрылымдық- семиотикалық талдау жасаудың мәні зор екені ғылымдаанықталған жайт.
Қазақтаадамның тікелей ағаштан туғаны жөнінде миф сақталмаған. Шежіредеқыпшақ руының арғы тегіағашпен байланыстырылады, яғни ағашты, ертеде тотем болғаны айқын. Аңызда қыпшақтың арғы бабасы ағаштың қуысынан шыұұан делінсе, грек мифологиясындағы кейбір нұсқадаАдонисағаштың қуысынан туады.Ежелгі ұйғырлардың ханы Бөгуадамшасөйлейтін киелі қос бәйтеректен туған деген аңыздауды парсы тарихшысы Ата-Малик Жувейни жазып қалдырған. Ал қазақтаадамның дене мүшесі, қаны өсімдіккеайналғаны туралы мифтер бар. Мысалы, бір мифте райхан гүлінің пайда болғаны
Белгілі бір тақырыпқа жазылған көркем шығармаларда өзгеше бітімді миф-аңыздардың бой көрсетуі жазушылар шығармашылығынаерекше бір өзгерісенгізді. Көркем шығармалардағы мифтік сюжеттер ежелгі мәдениеттің философиялық концепцияларын синтездеуге мүмкіндік береді.
Аңыз - өмір материалы, шикі- зат. Сондықтан оны да жинақтаудан, сұрыптаудан өткізгеннен соң,айтар идеяғасай ұтымды пайдалана білу қажет. Халық қазынасында жалпы адамзаттық идеялар мен адамгершілік жағдайлар бой көрсетіп, бүгінгі заманның ділгір мәселелерімен үйлескендіктен, жазушылар даосындайсарқылмас бастауларғакөшті.
Көркем әдебиеттің шырқауында мифтік сюжеттерді, аңыз-әңгімелерді әдеби шығармада қажетіне қарай пайдаланубұрыннан бар процесс. Шығыстың, қазақтың поэтикалық ойлау жүйесіндесөз зергерлерінің мифологиялық бастаулардан тірек іздеуі жиі байқалады. ХХ ғасырда қазақ әдеби үрдісінің дамуында діни-мифологиялық мотивтердің ықпалы зор болғанымен, оның дамуы біркелкіболмады.
Мифтік жүйе ХХ ғасыр басындағы әдебиетте жақсы көріне бастады да, 1930-1960 жылдардағы әдебиетте үстемдік еткен идеологиялық себептердің салдарынан үзіліп қалды, содан кейіннен 1970 жылдардан бастап қазақ әдебиетіндеосы сабақтастық қайта жалғасын тапты. Аңыздық желі, мифологиялық сюжеттер, мотив пен образдар атақты қаламгерлертуындыларында жиіпайдаланылып, көркемдік ізденістердің күрделі де белсендіүрдісі жүрді.
А. Жақсылықов қазақ әдебиетіндегі мифопоэтикалық дәстүр мен діни-мифологиялық, аңыздық сюжеттердің типологиялық, тарихилық тұрғыдағы көркемдік функциясын зерттеуеңбегіндеқазақ әдебиетінде мифологиялық ойлау процесінің генетикалық тұрғыдан сабақтастығы әлі дежойылмағанын, ол үрдістіңАхмет Иассауи (12 ғ.), Асан қайғы (15 ғ.) еңбектерінен қосаалғанда ХХ ғасырдың басына дейін орын алғанын дәлелдейді. Зерттеушінің пайымдауынша, бұл эстетикалық сабақтастық большевиктік идеология және әдебиеттегі репрессиялық тазалаудың, отызыншы жылдардың басындасоциалистік реализм әдісінің директивтіенуінің нәтижесінде ғана үзіліп қалды да, тек жетпісінші жылдардажалғасты [2, 31].
Аңыздар мен мифтерді көркем туындыда әдеби тәсіл ретінде қолдану 1970 жылдарынан бастап күшті қарқын алды. Осы кезеңде мифологизм өз заманының тақырыбын идеялық-образдық тұрғыдан шешу құралы ретіндеайқын қолданады. ХХ ғасырдың екінші жартысында, көбінесе 60- 70 жылдардан бастап қазақ әдебиетіндемифтік аңыз-әңгімелерге, романдарға деген ықылас, фантастикаға, философиялық болжамдарға, қиял-ғажайыпқа деген құштарлық осы заман әдебиетінің өзіндік ерекшеліктерін танытады. Ғылыми-техникалық даму мифтік шығармашылыққа жаңа тақырыптар берді. Осы тұстағы қазақ жазушыларының тарихи романдармен бірге, бүгінгі күн тынысын көрсететінсимволдық астарлы мәндегі әңгіме, повестерде, хикаяттарда, күй аңыздарында, т.б. прозалық туындылар түрлеріндеаңыз жаңашапайдаланылды.
Қазақ ақын-жазушыларыныңтуындылары халықтың өткен тарихына қатысты ауқымды философиялық тұжырымдарға, толғаныстарға бейімділігімен; халық ауыз әдебиетінің поэтикасымен, эстетикасымен ішкіұқсастығымен; көтеріңкі-эмоциялық, романтикалық стильге жақындығымен әдебиетте ерекше орын алады.
Мифология ұзақ уақыт бойы дәстүрлі көркемдік ойлау жүйесінде дайын көркем форма ретінде қызмет етуде. Адамзат тәжірибесінің түйіні болып табылатын ондағы мазмұн байлығы, мифтің қасиеті, синкреттілігі әр түрлі бағытта қалам сілтеген қаламгерлерді ғасырлар бойы қызықтырып келеді.
Мифологияның негізгіірі десірі тақырыбы біреу ғана - ол хаостан космостың реттеліп пайда болуы. Бұнда ұдайы өткен тарих, нақтырақ айтқанда қасиетті қаһармандар әрекет ететін киелі тарих баяндалады..[1,5].
Рас, барлық мифте бұрынғы өткен жасампаздық тарих айтылғанымен, тек бір ғана мифте жасампаздық емес, керісінше күйреушілік баяндалады. Сонымен бірге миф хаостан космостың реттелуін құр баяндап қана қоймайды, ол хаостан қалған қалдықтарға, яғни космосты күйреткісі келетінкүштерге ұарсы күш жүргізеді.
Мифте әрдайым өткен тарих айтылады, бірақ ол бүгінгі өмірдің мәнін түсіндіруге, сол арқылы болашақ нәтижені пайымдауғаарналады. Сол себептен мифте өткен шақ, осы шақ, болашақ - үшеуі тоғысып тұрады. Бұл жанр әсіре түсіндірмелі, себебіол байырғы замандарда (мифтік дәуірде) бабалар орнатқан реттілік пен тәртәптә, үйлесім мен үлгілерді қорғаушы әріорнықтырушы. Оның мәтіндеріосы құндылықтарды растайды, куәлендіреді, ережелейді, сендіреді, сол мақсатта түсіндіреді, демек, мифтің этиологиясы болуы содан. [6,12].
Шындығында, мифологияның басты мақсаты - бүкіл әлемнің мінсіз кескінін жасау, рәміздеу, суреттеу. Бұнда тұңғыштық сипат айрықша мәнге ие. Күнделікті көзімізге көрініп тұрған барша өмір-тіршілік атаулының маңдайалды тұмса үлгісі мифтік ерекшеуақытта жаралған, пайда болған деп айтылады да, қазіргі қарапайым тірлік сол ілкіозық үлгіні қайталау, еліктеу деп дәріптеледі. Бұл киелі бейнелер мен рәміздер қауымның өсіп өнуінің, өмір сүруінің айнасы, кепілі, кілті.
Негізінде мифология осы ұлаңғайыр қызметінің ақырында белгілі қауым мүшесінің, яғни адамның ортаға бейімделуіне әлеуметтік-табиғи күштерге үйлесімдік табуынаайқын бағыт-бағдар беретін ғаламның дәстүрлі бейнесін (традиционная картина мира) сомдап, соның нәтижесінде жалпақ космосқауниверсал классификацияныжасайды.
Әлбетте, әлемнің сапалық құрылымын, бір сөзбен айтқанда, міндеті мен мазмұнын анықтауда мифологиялық таным жұптық тайталас жүйесін пайда болдырып, соған сүйенеді, иек артады.
Бұл жақсылық пен жамандық атаулыны тұтас жіктейтін, айыратын, анықтайтын бұлжымас елек, сүзгі. Мифологиялық таным осы логикалық құрал арқылы жалпақ космосқа баға береді. Қысқасы, жұптық тайталастың көмегімен әлемнің қасиеттері (кеңістік, уақыт, әлеуметтік, сандық, сапалық т.с.с) түгел сипатталады.
1970 жылдары қазақ прозасынаерекше болмысбітімді шығармалар әкелген, туындыларындааңыздық желілерді эпикалық кеңдікпен түйістіріп, сәтімен, өнімдісуреттеген, өзінің көркемдік шешімін әлемге танытқан қаламгерлердіңалдында Әбіш Кекілбаевты ерекшеатауға болады. Ә. Кекілбаев туындыларындағы мифтік жүйелер, аңызды, әңгімелерді пайдалану тәжірибесін алсақ, ол өзіне дейінгіаңыз-әңгімелерді шебер пайдаланып, философиялық, психологиялық мән-мағына, өзіндік концепция жүктейді. Жазушы өз шығармаларындааңыздық сарынды дайын күйіндеалмайды. Ол халық жадындағы аңыз-әңгімелерден ерекше бір күрделі мазмұн, символдық мағына көре біледі. Фольклорлық процесстің көркемдік жетістіктерінен нәр алған Оралхан Бөкеев прозасының стилистикасы поэзия тілімен табиғи суреттелген.
С. Санбаевтың мифологиялық туындыларындаәсіресетуған халқының ертезамандағыортағасырлық тарихы өзек болған. 1960-жылдардың аяғы мен 70-ші жылдардың басындағы туындыларындаС.Санбаевтың кейіпкерлері үшін жасаған ісі ғанамаңызды болмады, кейіпкерлерініңішкі көңіл-күйі, жан дүниесіндегі өзгерістер деойландырады. Олардың өмірінде болып жатқаноқиғаның нәтижесі тағылымдық өмір сабағы дааса маңызды. Жазушы мифтік-фольклорлық сюжеттерді қазақ халқының өткені мен бүгінін сабақтастыра, салыстыра бейнелеудеқолданды. Бірақ жазушы туындыларындағыаңыз-әңгімелердетуға нжерінің тарихи тұлғаларына, тарихи оқиғаларғатамсанудан,оларғаеліктеуд ен гөрі, ондағы оқиға желісінен тыс жатқан маңызды мәселелерді қозғаубасымырақ болды.
Далаадамдарының рухани өмірі - жазушы шығармаларындағы маңызды тақырыптардың бірі. Қаламгер туындылары мифологиялық халықтық сананың ең терең қабаттарын суреттейді.
С. Санбаев туындыларындағы аңыз-әңгіме, мифтерден терең философиялық, адамгершілік бастаулар ашылып, бүгінгі күннің әлеуметтік- рухани мәселелерін жазады. Бабалардың рухани өмірінің тарихын баяндайтынаңыз шексіздік ұғымымен ұштасады. Қаламгер туындыларындаадамның, туған жердің тарихымен, халқының өткенімен және бүгінімен терең байланысы философиялық тұрғыдабаяндалады. Қаламгерді көбіне тарихи оқиғалар қызықтырады. Бірақ рухани-эстетикалық қажеттілікке, жазушының дүниетаным ерекшелігінеорай әр тақырыптың игерілусипаты мен сыры әр түрлі. Көшпелі халықтың белгілі бір тарихи уақыты, өткен дәуір оқиғалары көрініс бергенімен, оның шығармалары үйреншікті мағынадағы тарихи туынды емес.
Қаламгер үшін поэтикалық мифтің адамгершілік-философиялық бастауы, оның қазіргі заман адамдары үшін көкейкестілігі маңызды. Өйткенісуреткер үшін тарихи оқиғаларды нақты баяндау негізгі мақсат емес. Жазушыкөбінесе өткен тарихқа, өмірге эстетикалық көзқарасын танытып, философиялық пайымдаулар жасауғакөп мән береді.
Халық аңыз- әңгімелерінің философиялық мағынасы, ауыз әдебиеті дәстүрінің гуманистік мазмұны, жазушы шығармаларындаерекше өрнек тауып, жаңа қырынан көрінген. Қаламгердің Ақ аруанасы - қазақ сөз өнеріне өзіндік қолтаңбасымен, стильдік ерекшелігімен жаңаша леп әкелген туынды. Ол сол тұстағы қазақтың тарихи прозасынан өзіндік ұқсамайтын даралығымен ерекшеленеді. С.Санбаев дайын мифтік сюжетті, аңыздардысол күйіндеқолданбағанымен, қазақ үшін киелі болып саналатын аруанажайлы өзінің авторлық мифологиясын тудырған.
Қазақ әдебиетіндегі мифологизмдеайрықша бөліп айтуға тұратын тәсілдердің маңыздысы - мифтік құбылушылық.Архаикалық мифтердегіадамзат тудырған адамның өзге заттардың кейпінеенеалуы жайындағы сенімдері кейінгі жылдар прозасында жаңастилизацияға келді. Адам мен жануар, адам және табиғатты тұтастандыра көрсететін сарынның жаңа заман өңдеуіне түсуі қазақ әдебиетіндеанималистік прозаның дамуына үлесін қосты.
Мұхтар Мағауиннің Тазының өлімі, О. Бөкейдің Бурасы, Кербұғысы, Ә. Кекілбаевтың Бәйгеторысы, С. Санбаевтың Ақ аруанасындағы хайуанттарғаадами сипаттар беруде эстетикалық-философиялық астарлары кездесті.
Мифологизмнен қалыптасатын анималистік образдар адамның болмысын-қарым қатынасын тереңдей зерделеудің маңызды тәсілінеайналды.
О. Бөкеев Бура шығармасында мифтік аңыз-әңгімелердегі халықтың рухани тәжірибесімен суарылған дәстүрлі бейнеден авторлық мифологиялық кейіпкердісуреттейді. Образ ғарыштық, табиғи деңгейге көтеріліп, экспрессиямен, лиризммен молыққан, жалпылық, жинақтық мән алып, сонымен қатар жаңа мифтік бейнеге, бостандық сүйгіш рухтың бөкеевтік символынаайналған. Суреткерлердің дара шығармашылық ерекшелігін әдебиеттегі дәстүр мәселесімен сабақтас қарастырудың маңызы үлкен. Әр жаңашыл қаламгер өзінен бұрынғы ақындар қол жеткізген көркемдік тәсілдерді, көркемдік даму тәжірибесін игеруарқылы алға жылжиды да, өзі де жаңаой ойлап табады.
Мысалы, Шәкәрім Құдайбердиев дүниетанымының қалыптасуына ұлы Абайдың, орта ғасырдағы сопылар поэзиясының, жыраулар поэзиясының, Л. Толстой шығармашылығы арқау болды. Шәкәрім ақиқатты тану, рухани тұрғыда өзін-өзі жетілдіру ұмтылыстарын, рухани ізденістерін әдеби, көркемдік ізденістерімен ұштастыра білген сирек тұлғалардың бірі болып саналады. Қаламгердің шығармашылығында діни, эстетикалық, философиялық және психологиялық бастаулардың синтезі жүзегеасты.
Қазіргі қазақ әдебиетіндеайқын көрінетін мифопоэтика шығарманың көркемдік әлемін жаңа мазмұнмен, терең уақыттық межемен байытады.
Жазушы тілінің мүмкіндіктерін көтеріп, мәдени метафоралар мен ассоциациялар қорын молайтады. Нәтижесінде мағыналық мәні күшті мифологиялық образдардың, архетиптік сарынның жандану, мазмұн мен пішін тұрғысында жаңару процесі жүреді.
Қаламгерлер өз шығармаларындааңыз-әңгімелерді, діни көнесюжеттердікеңінен қолдану үстінде, бұл өз кезегіндеолардың туындыларындағы кеңістіктік-мезгілдік өлшемдердің күрделі болуынаәкелді. Бұл реттеқаһармандардың ішкі әлемінің ұңғыл-шұңғылын, олардың жан дүниесінің, санасының, жадының, қиялының кеңістіктерін зерттеуге назар аудара бастады. Бұл бір жағынан адаммен байланысты философиялық мәселенің түп негізінебойлауға, екінші жағынан жекеуақыт пен кеңістіктің шекарасын жылжытуғамүмкіндігін кеңейтті.
Адам өткен күннің, қазірдің және болашақтың тоқайласар нүктесіндебейнеленіп, ал оның ішкі әлемітарихи уақытпен, мифпен бірліктесуреттеледі. Мифологизмнің өз дәуіріндегі қоғамда бел алған рухани бастауға қарсы, адамзат дамуына кері әсерін тигізетін жат құбылыстарды әшкерелеудегі көркемдік қызметіерекше. Миф бүгінгі өркениеттің дамусатысында қайталанбас жаңа мазмұнға ие. Ол жаңа қасиеттермен кеңейе түсті.
Ең алдымен, мифологизм өсиетшілдіктен, дидактизмнен, ақыл айтушылықтан арылды. Мифтік сюжеттер шығармада бүгінгі күннің күрделі де қарама-қайшылығы мол адамгершілік, рухани жағдайымен үндес келеді. Қазіргі қазақ романындағы мифологема метафора ретінде, қазіргі болмысты жалпы адамзаттық адамгершілік тәжірибесі контекстінеенгізудің қандай да бір көркемдік тәсілін айқындаудакөрінеді.
Қазақ фольклортану ғылымының негізін салушылардың еңбектерінде миф деген атау кездеспегенімен, байырғы адамдардың санасындағы рухани ерекшеліктер арагідік аталып өтеді. Мысалы, А.Байтұрсынұлы: Адам анайы шағында баласияқты жанды, жансыз нәрсеніайырмаған. Жанды да, жансыз дабірдей тіршілік ететін, бірдей өмір сүретін сияқтя көрінген...Табиғаттан ұзап кеткен жері болмаған соң, адамның өзі де табиғатпен қатар, табиғатпен жалғас, сабаұтас, өзектессияқты күйде өмір кешкен. Жансыз нәрселерді жанды деп таныған [4, 5], - дейді.
Мифте әрдайым өткен тарих, өткен заманайтылады, бірақ ол бүгінгі өмірдің мәнін ашуға, сол арқылы болашақ нәтижені пайымдауғаарналады. Сол себептен мифте өткен шақ, осы шақ, болашақ - үшеуі тоғысып тұрады [4, 10].
В мифах встречаются рассказы о происхожлении каких-либосуществ или предметов из тела предков, убитых в результате жертвоприношений. Этот тип мифов специфичен для древних земледельцев, например, для папуасов, у которых смерть дема влечет его преврощение в культурные растения [3, с. 195], - деп жазады М.Мелетинский
Ал қазақ мифінде тура бұндай мағындағы құрбандық туралы мотив жоқ деп айтуға болады. Бізде мифтік кейіпкерлерді тек жаулар немесе қатігез мергендер жарақаттайды. Мысалы, жаулардың сілтеген қаруларын тиіп, әулиеадам құрбан боп, денесінен жергілікті жердің жағырапиялық нысаны пайда болатын сарындар бар.
Бұған үндес қазақта Шие неге қызыл болған?, Алманың гүлі неге қызыл? деген сауалдарға түсінік беретін мифтер бар. Мысалы, Сонауерте кезде бір аңшы болыпты. Ол аң-құс біткендң аямай, ата беріпті. Көп ұзамай бұл өңірде жүгірген аң, ұшқан құс қалмайды. Күндердің күніндеаңшының ауласындағы шиеағашына бір көгершін қонады.ОЛ кезде шие жемісінің түсісары екен. Жылы жақтан ұзаұ ұшып қанаты талған көгершін демалып отырады. Оны көрген аңшы еқгершінді қақ жүректен дәлдеп атады. Көгершіннің қаны шиеағашынан көпке дейін тамшылап тұрады. Жазықсыз құстың қанына боялған шие жемісісодан бері қып-қызыл болып кетіпті [3, 33]. Ал келесі бір сюжетте қатыгез балаалмаағашында қонақтап отырған көгершін-рухты атады да, соның қанына боялғандықтан алма гүлінің түсі қызыл, ал оқ тигендіктен көгершін құсыағашқа қонбайтындығы айтылады [4, 111].
Келесі бір мифтердеағаштардың өмір-тіршілігіне қазақ халқының төл өмірі көшірілмегенін байқаймыз. Бұнда құбылу жоқ, тек қанаағаштардың негесолай? өмір сүретіні туралы әңгімеленеді. Мысалы, Қарағай мен сексеуіл және Тобылғы, баялыш, арша деген екі мифтеосы жайттар аңғарылады.
Бұл мифте құбылусарыны байқалмайды, тек қанаежелгі дәуірдеағаштардың даадам сияқты өмір сүргендігіайтылады. Табиғат пен адамның аражігіалшақтап, адам өзін-өзі таныған соң, әлеуметтік өмірін табиғатқа телитін болған. Бұл мифтесол кезеңде туып, ағаштардың негесолай өмір сүретіндігін, яғни мифтік қасиеттіуақыттаорнаған алғашқы реттіліктің, тәртіптің сырын түсіндіругеарналған. Осы мифтерде қазақтың өз өмірінің суретін көреміз. Ұзын қарағай тәкаппар, мықшиған сексеуіл жазықсыз жапа шегуші, қара түсті баялыш сияқсыз, таста өсетін арша тасбауыр, қызыл тобылғы ұялшақ кейіпкер ретіндесомдалып, халқымыздың қалыңмал төлеп үйленусалтының көріністері бейнеленген. Ағаштардың сыртқы түр-тұрпаты, өсетін мекенніңерекшелігі әңгімегеарқау болған.
Жалпы, жергілікті жағырапиялық нысандар мифті белсенді тасымалдаушы әрі көне миф кей жағдайда тарихи тұлғалардың бейнесін сомдауға үлес қосып, қайтадан түлейтін қабілетке ие.
Қазақ эпосы әсіресе жоңғарларға қарсы жүргізілген шайқас кезеңінде тарихи жинақтаудан қайта өтіп, тұтастанып, патриоттық идеологияға қызмет еткендігі ғылымдаанықталған.
Олай болса, қазақ мифологиясындағы жер-суға қатысты ежелгісюжеттер десондай кезеңдердеотаншылдық рухта жинақталып, тоғысып, ширыға түскендігіайқын. Бір сөзбен айтқанда, қазақтағы тау-тас, өзен-су, көл-бұлақтардың пайда ьолуы туралы сюжеттердің ерекшелігісол, онда баяндалатын нысандар жауға қарсы соғысып, көз жұмған рухы биік жандардан қалған тарихи ескерткіш, куә ретіндесомдалады да, бүгінгі ұрпақты бабалар дәуірімен жалғастырып, зердесінеотаншылдық рухтың дәнін себеді.
Аңыздар мен мифтерді көркем шығармада қолдануына байланысты әрбір суреткердің сюжет өрбітуі, композициялық шешімі, уақыт пен кеңістік шекарасының бейнеленуі, материалды қорытуы өзіндік ерекше көркемдік табиғаты әртүрлі деңгейде көрінеді.
Қазақ ұлттық прозасының, соның ішінде роман құрылымына мифопоэтикалық пішіндерді кіріктірудің әр түрлі тәсілдерін игеруде, жаңасапалық қасиеттерге қол жеткізудеолар батыс пен шығыстың озық әдебиет үлгілері жетістіктерінесүйенген. Ол жетістіктер мифтік шығармашылықты. өз шығармаларында әдеби тәсіл етәп пайдаланған сөз зергерлері Т. Манн (Доктор Фауст), Дж.Джойс (Уллис), Э.Т.А. Гофман ( Золотой Горшок) тағы басқа үздік туындыларынан танып сезінеміз.
Қазіргі қазақ прозасындағы мифтік шығармашылық пен ХХ ғасыр басындағы мифтік шығармашылық арасында үлкен айырмашылық бар. Бұл әдеби процесске тән құбылыс. Кеңес дәуірі кезіндегі идеологиялық ойлау, даурықпасаясат әсерінен ұлттық рухани байлық белгілісебептермен кіреалмаған. Бұл кезең шығармаларына, бұл уақыт өкілдеріне тән сипат социолистік ойлаусипаты негізіндеадамны, революция әсеріне жеке тұлға ретінде дамуына, соны дәріптеуіне көңіл бөлушілік басым болды. Бүгінгі қоғамдағы ғылыми-техникалық прогресс әдебиетке де ықпал етті. Қоғам дерті болған нашақорлық, адамгершілік ізгі қасиеттерден қол үзу, психологиялық нашар климат, ұлттық мәңгүрттік тағы басқа толып жатқан келеңсіз көріністер көркемдік мүддеге қызмет ететін мифопоэтикалық пішінді творчестволықпен меңгеруарқылы философиялық сипатқа ие болады.
Сондай философиялық сипатқа ие болған роман қатарына жазушы Әкім Таразидің Жаза романын жатқызамыз. Әкім Таразидің Жаза романының баяндаустилі әлем әдебиетінің модернистік форма түрінде жазылған.
Қаламгер Р. Сейсенбаевтың Өлілер құмды кезіп жүр (Мертвые бродят в песках, қазақшалап берген - Ғ.А.) романы модернистік ағымдағы мифопоэтикалық пішінді қолданудың жаңа үлгісі. Романдаадамзат зұлымдығанан көк теңіздің бүгінгі экологиялық апатты аймаққаайналуы суреттеледі. Кезінде көк майса шөбі жайқалып, теңіз суының шуылы алыстан естіліп тұратын елдіаймақ ендігі жерде құмды өлкенің тұтқынынаайналды. Табиғаттың көркемдігі Қараой ауылы адамдарының жанынада көркемдік сыйлаған. Табиғатқа тән сұлулық, пәктік сол өлкеадамдарының бойынаегілген қасиет. Бұл қасиеттің қайнар көзі - көк теңіз. Олар ешқашан байлыққа ұмтылмаған, қарапайым қмірді ұстанған. Еңбекқорлықты, бір-біріне деген адамшылдық қасиетті, жүректің ашықтығын жоғары қойып, қасиет тұтқан. Бірақ адам қолымен, адам санасымен жасалған ғылыми-техникалық жетістіктер, өркениет адамының табиғат бірлігенеажырап, оған қарама-қайшылықты іс-әрекетке баруы - трагедияғаалып келеді. Көк теңіздің жер бетінен жоғалуынасебер болған. Қараойдай жер ұжмағы тозаққа, құмғаайналады. Ауыл тұрғындары көше бастайды. Бақытты заман теңіз суымен бірге құмғасіңгендей болады. Ролланның Өлілер құмды кезіп жүр романы өз халқының, туған жерінің тағдырын шығармау,арқауетеді.
Романды туған жер жөніндегі философиялық толғау десе де болады. Суреттелген географиялық орта - Насыр, оның әйелі Қорлан, Ұлы Отан соғысындаекіаяқ-қолынан айырылған Нұрдәулет, ақыл-естен айырылған Қызбала тағдырлары өмір үшін күрескен адам рухының мықтылығын көрсетеді.
Насыр өткенде балықшы, бүгінде қолына құдай кітабы - Құран ұстаған молда. Молда боламын деп ол мүлдем ойламаған. Оның осы жолға түсуіне десебепші болған - қасиетті көк теңіз. Құдайдан жәрдем сұрап, рахым күтіп елсіз ауылда жалғыз өзі қалады. Нұрдәулет тағдыр - ертеңгі күнге деген үміті үзілмеген, әлі де болса жарқын болашаққа ұмтылған адам бейнесі. Қасиетті Иманбек зиратына баруды аңсауы осыны көрсетеді. Иманжек жайлы романғаенген тәмсіл сөз (ертегілік, діни әңгіме) қасіреттіадамдардың көңіл-күйін, жұбаныш іздеген қам көңілдерін, адам жанының терең психологиялық иірімдерін берумен байланысты шебер пайдаланылады. Патша төсегінен шошынып оянатынды шығарды. Оның ойынан көзін ойдыртқан Сыр бойындағы жігіт шықпайтын болды. Бір жұма бойы түсінде көреді. Жетінші түнісыр өзеніндегі жігіт оның тамағына қылыш тақайды. Қатты шошынған патшаоның тегін жігіт емесекендігін сезеді. Ол жігіт қасиетті Иманбек болатын. Одан ары Иманбектің құдайдың берген құдірет күшінің арқасында талай адамның ауыртпашылығын жеңілдетугесебеп болғандығы мифопоэтикалық пішін арқылы суреттеледі. Оқиға өрісін кеңейтуде жазушы романдағы шегіністерді, мифопоэтикалық пішіннің қуатты түрлерін ұтымды пайдаланады. Шегіністерде кейіпкерлердің жастық шақ өмірлері беріледі. Қорлан баласы Қаһарманды көруге өзінің науқас жағдайына қарамай аттанады. Ядролық сынақ өтіп жатқан өлкеде тағы бір жарылысы кезінде Қорлан ес-түсін білмей құлайды. Қараңғылыққа кетеді. Жоқ, қараңғылыққаемес, жарық дүниеге шығады. Тек балалық шағында болатын күн сәулесінеоранады - деп өлім мен қмір арасында жатқан кәрі әйелдің кішкентай қыз кезінен бастап, Насырға тұрмысқа шыққанға дейінгі өмір жолы, ХХ ғасырдың басындағы саяси науқан - аяулы азамат атасыШәкәрім НКВД-ның аяусыз сілтенген оғынан оққа ұшуы, отыз жыл бойы оның денесін ешкім білмейтін құдыққа тасталынуы, одан кейінгі қазақ даласында болғанашаршылық жыл кезінде Насырды оны теңіз жағасынаалып келуісуреттеледі. Оның бүгінгі тірлігі қасиетті теңізгебайланысты. Ата Балық пен Ана Балықпен жас жұбайлар некелі түні теңізгесеруенге шыққанда кездесіпи еді. Екі балық оларды айнала жүзіп еді. Олардың баласы Қаһарман бқл балықтармен басқаша жағдайда - трагедиялық жағдайда кездеседі. Тартылған көк теңіздің тұзды суы терілерін шымшып, жан азабына шыдамаған, ертеңгі бимәліс тағдырына наразы болған балықтар өлімге өз еріктерімен бой ұсынуда, өздерін өздері өлтіріп жатыр Ата Балық пен Ана Балық - мифтендірілген образдар. Оларғасаналылық, ойлылық тән. Мифтік схема жер бетіндегі ядролық жарылыстар мен адам жанының экологиясын, рухани шарасыздықты суреттейді. Мифтің көркемдік мүмкіндігін творчестволық концепция дәрежесіне дейін (Ж.Дәдебаев) көтерген, адамзатты таңдайынан дәмі кетпейтін азықпен қоректендіруші (Т. Садықов) жазушы ШыңғысАйтматовтың туындыларындағы өзін-өзі өлтірген алып киттер (Кассандра таңбасы) деадам мен табиғат арасындағы қарама-қайшылықтың белгісі.
Насырдың ұлы Қаһарман өмірден өзін-өзііздеумен, мына жалған дүниенің өтірігінен шаршаған, ақиқатқа қол жеткізуге ұмтылған адам болмысы суреттеледі. Қаһармен - кіршіксіз мораль адамы. Адамдардың айналада болып жатқан құбылымтарға, оқиғаларға немқұрайлы, жауапсыздықпен қарауы, ойсыздық, жігерсіздік пен адамгершілікдеген ұғымды белінен аттап басып жүруісияқты жат қылықтар оны күйдіруде. Роман соңында өмірде таза жүріп, өтірік айтпаған, ұрлық жасамаған, ақшаға қызығып, дүниегесатылмаған - моральдық құндылықтар принципін өмірлік ұстаным еткен Қаһарман адамгершілік заңына қиянат жасаған Қайырдың надан іс-әрекетіне шыдамай, кісі өлтіреді. Қиянатшыл дүниені жеңу жолы - өлім. Роман соңында өмірдің зұлымдығына, әділетсіздігінешыдай алмаған ол өзін-өзі әкесінің үйінде үстіне бензин құйып, өртеп тынады.
ХХ ғасырдың басындағы қазақ прозасындағы Күшікбай туралы аңыздық желініең алғаш М. О. Әуезов қолданған болатын. Қазіргі қазақ прозасы туындылары М.Әуезов қалаған шеберлік мектебінен сусындап, нәр алды, қанаттанды. Қазіргі әдебиетте бұл желіні Шайтанның тағы романындаС.Сейсенбаев пайдаланды. Бұл туралы профессор А.Жақсылықов: Шайтанның тағы романындағы мифтің, аңыздың рухани энергиясын пайдалануарқылы адамды психологиялық ракурсте терең ашу - соңғы он жылдағы әдеби техника мен поэтиканың белгілістильдік тенденцияларынан хабар береді, - дейді. Күшікбай аңызы романның бас кейіпкеріАбылай тағдырымен байланысты бірліктеалынады. Тәртіпті, тәрбиеліотбасыдан шыққан, келешектен көп үміт өткізген Абылай өмірі күтпеген жерден шым-шытырық оқиғаға тап болады. Жас жігіт Абылай тағдыр тәлкегімен түрмеге түседі. Сүйген қызынан айырылады. Жақын туысқандарының жанын ауыртады. Оның өмір жолы аңыздық Күшікбай бейнесімен ұштасып жатады. Ол да Күшікбай сияқты қызу қанды, намысшыл, адамгершілік пен әділеттілік туын бәрінен де жоғары қойған ер мінезді жігіт. Романда Күшікбайға қатысты аңыз үш рет - Абылайдың түрмеге түсуімен, түрмеден қашпақ әрекеті кезінде жәнебостандыққа шығар кезімен байланысты беріледі. Абылай тағдыры қыл арқанда, дәл шешілер уақытында эмоцияға беріліп, шайтан сөздердің құрсауына түсіп қалады.Адам жүрегінің қараюы - шайтан тағына жол салмақ. Романның Шайтанның тағы деп аталуында метафоралық мағына басым. Ол романдаадамдардың философиялық көзқарастарымен беріледі. Драмалық ситуациялар терең психологизмге құрылған. Адамның эгоистік қылықтан өрбіген жауыз қылықтары, менмендік, жауапсыздық, әділетсіздік, рухани дүниесінің жұтаңдығы абстракциялық ұғыммен ( швйтанның билігіне мойынсыну, соның уысында қалу) шығармаға терең мазмұн дарытады. Адамзатқа тән теріс жабайы қылықтарды, абстракция ұғымымен беру - Р. Сейсенбаевтың Өлілер құмды кезіп жүр романы да тән.
Бүгіндері мифологизм , мифологиялық дәстүр атты ұғымдар әлемдік әдебиетпен қатар, қазақ әдебиетінде де көркемдік тәсіл, шығарма құрылымын құрастыруды, ұйымдастырудың ұтымды құралы ретінде жиі қолданылады. Мифопоэтика мүмкіндігінің кеңдігі жазушыларға мол мүмкіндіктер ұсынып отыр. Мифтің қуатын шығармашылықпен кәдеге жаратқан қаламгерлер бүгінгі қоғамдық жағдайда белең алған - ядролық жарылыстар, адам миын жаулаған компьтерлік жүйе, экология зардаптары, ұлттық мәңгүрттік, рухани шарасыздық сияқты өзекті мәселелерді биік интеллект тұрғысынан үлкен бір көркемдік бағытта бейнелеуге қол жеткізеді.
Мифті көркемдік дүниетаным ретінде қабылдау, оны әдеби мүддегеайналдыру әдебиеттегі көркем мазмұн мен форманы, жаңашасипатқа ие болуына да әсер етті. Қазақ әдебиетінің іргетасын қалауға негіз болған М.О.Әуезов, С. Мұқанов, Ғ. Мүсірепов, Ғ. Мұстафин сынды ұстаздар кейінгі буын әдебиет өкілдеріІ. Есенберлин, О. Бөкей, Ә. Кекілбаев, Ә. Нұрпейісов, Ә. Тарази, Р. Сейсанбаев, Т. Әлімқұлов, Д. Досжан, С. Санбаев т.б. талантты жазушылардыңсуреткерлік позиция мен стильдік ізденістеріне жол көрсетіп, үлгі-өнеге болды. Әдеби процестің ары қарай толығып жетілуінесебер болды.
Жазушы Ә. Нұрпейісовтың Соңғы парыз романы алдыңғы Қан мен тер романы сияқты Арал тағдырымен байланысты жазылған шығарма. Соңғы парызда ол адамның ішкі әлеміне үңілеотырып, көркем философиялық ой түйіндейді.
Шығарма құрылымындағы мифопоэтикалық пішін кейіпкерлердің ішкі жан дүниесін беруде, қоғамдық жағдайды қабылдаудағы монологы, диалогына байланысты болады. Роман балықшы колхозының председателі, Еңбек озаты Жәдігердің ой толғанысынан басталады. Осы тоғанысарқылы кейіпкер өмірінен мағлұмат аламыз. Кейіпкердің өз ізінеайналсоқтап қарай беруі шығарма құрылымындағы сюжеттік баспалдақтарғасай қайталанып отырады. Із философиялық мән жинақталған поэтикалық метафора. Із - Жәдігердің ғана тірліктегі берген есебіемес, жалпы адамзаттың өзін-өзііздеудегі, өмірдегіорнын танудағы, болмыстың мәнін түйсініп - түсінудегі, құндылықтар әлемін болжаудағы есебі.
Қазіргі әдебиетте мифтік шығармашылыққа барудың бірден-бір формасы авторлық мифтердің туындауы Ә.Нұрпейісовтың Соңғы парыз романындағы совхоз директоры Жәдігердің түсіндегі көлді жұтып, аралды құрғатып қоятын Көк өгізіежелгі мифтік сюжет. Автор оны Арал трагедиясын көрсету үшін роман құрылымына кіргізеді. Роман құрылымынаенген мифтің реалистік өмірдің шындығын суреттеуде эффектілік маңызы зор. Арал теңізінің күн санап құрғауы, қайғысы мен қуанышы теңіз суына байланысты қарапайым жұртшылыққа төңгеннәубет Жәдігердің түсіне кіретін Көк өгіз арқылы көркемдік шешімге ие болады. Жазушы Ә. Нұрпейісов романында көркем образ негізіндеойлау көз алдымызғаАрал трагедиясының негізін салады. Көк өгіз туралы ертегілік - мифтік сюжет реалистік образдар арқылы авторлық толғаныстың гуманистік идеясын ашады.
Соңғы парыз романы құрылымның шешімінде көрінетін өлім сәтінің жақындауы шығармаға өзіндік трагедиялық ситуация туындатады. Сең үстінде қалған үшеусаңырау табиғатпен бетпе-бет келгенде бірінен-бірі өткен дәрменсіз болып шығады. Енді әрқайсысы өткен өмір жолын, өмірлік ұстанымдарын ой елегінен өткізеді. Өмір мен өлім арасындағы кейіпкерлер өмірдің мәнін іздей бастайды. Адамның екінші мүлдем бөтен адамды көруі жүйкеауруына шалдыққан шақта көрінуі мүмкін.
Мифтердеадам өлер алдында өзінің екінші бейнесін көретіні жайлы желілер бар. Ә. Нүрпейісов бұл мифтік танымғасүйенеотырып, кейіпкерлердің ажал сәтіндегі психикалық күйзелісін баяндайды. Жәдігер де, Бәкизат та, Әзім де - трагедия.
Шығарма құрылымында кейіпкерлер тағдырына әсер ететін күш - қарғыс, қарғысарқылы жүзегеасатын жаңасакральдық мәнге ие. Оның негізіндеадамның күнәлары жатыр, кейін алдынан жаза ретінде қолданылады, адам өмірісәтсіздікке ұшырайды деген сенім жатыр. Қаламгердің Соңғы парыз, Қан мен тер романдарында күнәға батқан батқан кейіпкерлер тағдыры көнемифтердегідей метаморфозаланбайды, кейіпкер өзінің күнәсін мойындаса, жалғыздықта қалады, іштей жан күйзелісіне ұшырап жазаланады.
І. Есенберлиннің Алтын Орда трилогиясының құрылымында мифопоэтикалық пішіндер түс көрудің поэтикалық суреттелуімен беріледі. Романдағы түс көру мативі әмір Темірдің өзгеше тумысын, келешектеатақты әмірші болатындығынан хабардар етеді. Әмір Темірге байланысты түсекіадамға бірі - әкесі Тарағай биге, екіншісі - шешесі Тәкинә қатынның түсіне кіреді. Тарағай биге Қызыр Ғали әссәләм аяң беріп ұлды болатынын, оның әлемді билейтін жиһангер екендігін ескертеді. Шығармадағы Ақсақ Темірдің қатігез жақтарының бір себебі Тәкине қатынның көрген түсімен байланыстырылады.
Әдебиеттегі фольклорлық-мифологиялық дәстүр жалғастығының бір көрінісі метаморфоза құбылысына байланысты байқалады. Мифтік құбылушылық көркемдік тәсіл ретінде көркем жазба әдебиетте кеңінен қолданылғанын әлем әдебиеті үлгілерінен де байқауға болады.
Әбіш Кекілбаевтың Үркер романында Әбілқайыр болмысына қатысты мифтік құбылушылық екі түрде көрінеді. Оның біріншісіелесарқылы беріледі. Жолбарыстың арланға, арланның қызыл түлкіге , қызыл түлкіден сиырдың жапасына, жапаның ұсақ жәндіктергеайналуын жатқызсақ, мифтік құбылушылықты, екіншісипаты Әбілқайыр толғанысында көрінеді. Елес қызыл түлкіӘбілқайырға Патшайым бетіндегі жұмбақ күлкі мен Әз-Тәуке жүзіндегі күлкіні көз алдынаалып келеді. Қызыл түлкі бейнесі бірде патшайымғаайналады, бірде әз-Тәуке ханғаайналады.
1.2 Ш.Айтматов повестеріндегі мифологизм
ШыңғысАйтматов аңыздық проза үлгілеріне жаңалық енгізген қаламгер. Ақ кеме, Қош бол, Гүлсары, Теңіз жағалай жүгірген тарғыл төбет повестеріндегі жұмбақ сырлы аңыздық мифтік мотивтер шығарманың əлеуметтік мəнін тереңдете түседі. Жазушыжаңа заман бейнесінсуреттеудеаңыздың тылсымдық құдіреттілігінебасты ден қойған.
Адам əлемін, оның рухани болмысын көркемдік шындықпен суреттеуде түрлі мазмұндықформалық əдеби тәсілдерді қолданады.
ШыңғысАйтматовтыңшығармаларының кейіпкерлеріалған бағытынан қайтпайтын, қандай қиын халде деелдің рухын сақтап қалатын ерлер бейнесі болып саналады.
Адам психологиясының нəзік иірімдерін айқындай білетін қаламгер, санаағымындағы жай көзге көріне бермейтін ішкі рухани толғаныстарды психологиялық шындықпенаңыздық арнадасуреттей білген. Жазушының Жәмилә атты повесіөзіндік даралық қолтаңбасын айқындап тұр. Жазушыкейіпкерлері бойындағы жағымсыз қасиеттерді даралап, бөліп алып аңыздық желілер арқылы суреттейді.
Жәмила повесіалғашқыда Әуен деп аталған. Қаламгер шығарманың тууына негіз болған оқиға жайында қызықты баяндайды. Жазушының шығармаларындағы оқиғалар мен өзініңестеліктерін салыстыртын болсақ, осы повестің жалпы сюжеті ғанаемес, жекеленіп тұрғаноқиғалар дақаламгердің өмірден көрген әсерін өзінің басынан өткізгеншындықтан алынғанын байқаймыз.
Осы повестежазушысоғыс жылдарындағы небір қиын кездерді көрсеткісі келген. Бидайды қаптап, траппен көтеретін қабылдау пунктіндегі жұмыстар, арбамен дән тасыған жолдар, бәрі-бәрі де жазушының жас шағында өз көзімен көрген, басынан өткерген оқиғалары. Повестіңбасты кейіпкері - Жәмилә бейнесі қазақ оқырмандарына қымбат және қадірлі. Жәмиланың қайсарлығын жазушы шығармада былай суреттейді: Жәмиләнің пар ат жеккен арбаны айдап кететіндігіне мен күмәнданған жоқпын. Ол өзі жастайынан жылқыға үйренген, таудағы Бақайыр ауылындағы жылқышының қызы еді.
Біздің Садық та жылқышы болып жүріп, жайлаудағы малшылардың тойында қыз қууға түсіп, Жәмиләға жетеалмай, осыдан кейіннамыстанып, оны алып қашып келгенін естігенім бар. Олай емесекеуісүйіп қосылды деп айтып жүрдіабысын-ажындар. Не болса даолар үш-төрт ай бірге тұрып, одан кейін Садық ағамды әскергеалып кеткен.
Білмеймін, бәлкім, жастайынан әкесімен біргеой-қырда жылқы айда, атқа шауып жүріп өр мінез болып өскен бе, ілде жалғыз қыз болғандықтан ба, әйтеуір Жәмиләнің жүріс-тұрысында бір қайраттылық, еркек адамға тән бір мінез бар. Әрбір іске шапшаң кірісіп, басқа келіншектердей басым, белім деуді білмейтін.
Онан кейін біругеақысын жібермейтін өжет, айтысқанмен айтысып, тартысқанмен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz