Қазақ батырларының ерлік істері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:

Қарабай Әлия Оспанқызы
Тақырыбы: Жыраулар поэзиясындағы ерлік тақырыбының жырлануындағы көркемдік ерекшеліктер

КІРІСПЕ

Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Жыраулық поэзиясы өзінің көркемдік ізденістерімен біршама жетістіктерге қол жеткізген қазақ поэзиясындағы аса ірі дәуір. Жыраулар негізін қалаған толғау жанрында кездесетін көркемдік тәсілдерді зерттеудің маңызы зор. Жыраулар поэзиясының кемелденуіне елеулі үлес қосқан Жиембет, Ақтамберді, Марғасқа, Тәтіқара, Үмбетей, Бұқар жырау шығармалары өзінің мазмұндық құрылысы мен көркемдік тәсілдері жағынан да, түр-стильдік сипаты мен адам бейнесін жасау ерекшеліктері тұрғысынан да жетіліп, даралана түсті. Осыған орай жыраулар поэзиясының әлеуметтік мазмұны байып, көркемдік тәсілдерінің кемелденгенін көреміз. Зерттеу жұмысының мақсаты хандық дәуірдегі толғауларда кездесетін көркемдік тәсілдердің жаңа сатыларын байқау, анықтау. Анығында, батыр образын ашуда қолданылған көркемдегіш құралдарды тауып, талдау. Жыраулар поэзиясындағы ерлік тақырыбының жырлануындағы көркемдік ерекшеліктерді анықтап, жыраулардың тілдік деңгейін саралау зерттеу жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады. Жыраулар толғауына негіз еткен батыр тұлғалардың бейнесін ашып, біршама сапалық өзгерістерге ұшырағанын байқауға болады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Зерттеу жұмыста өткеніңді білмесең, болашақты болжай алмайсың деген ұстанымды негізге алып, батыр образын бейнелеуде қолданылған көркемдегіш тәсілдерді анықтап, жаңаша үлгілерін қарастырдық. Зерттеу барысында батыр бейнесін берудегі көркемдегіш құралды анықтадық. Зерттеу жұмысының өзектілігі - көркемдік тәсілдердің жаңа сатыларын байқап, анықтау. Жыраулар поэзиясына өзіндік бағасын беру.
Жұмыстың мақсат-міндеттері:
:: Жыраулар тілінің көркемдік деңгейін саралау;
:: Жыраулар поэзиясындағы ерлік тақырыбының дәріптелуіне баса назар аудару;
:: Батырлық, ерлік тақырыбын жырлаудағы көркемдік ерекшеліктерін анықтау;
:: Жыраулар поэзиясында кездесетін көркемдегіш құралдарды табу;
:: Жыраулар поэзиясының қазақ әдебиетіндегі орнын бағамдау.
Жұмыстың нысаны. Жұмыстың нысаны ретінде Ай, заман-ай, заман-ай (Бес ғасыр жырлайды) атты кітап негізге алынып, осы кітапқа енген жыраулар поэзиясының қорына жататын барлық шығармалар талданып, ерлік тақырыбына сәйкес толғаулар алынып талдау жүргізілді. Негимов С. Ақын-жыраулар поэзиясының бейнелілігі кітабын пайдалана отырып, көркемдегіш тәсілдер топтастырылды. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш еңбегінің нұсқауымен негізгі бөлім жазылды. Жыраулар әдебиетінде кездескен көрнекті сөздер талданып, мағынасына қарай топтастырылды.
Жұмыстың ғылымилығы. Жұмыс қазақ әдебиеті тарихы мен қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет жайлы жазылған еңбектер мен мақалалардың негізгі тұжырымдарын жүйелеп, жинақтаумен ғылыми сипатқа ие болып отыр. Сыздықова Р. XV-XVIII ғасырлардағы қазақ әдеби тілінің тарихы, Сыдықов Қ. Көркемдік өрнектер, және де Негимов С. Ақын-жыраулар поэзиясының бейнелілігі атты кітаптарға сүйене отырып талдау жасалды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Жыраулар поэзиясының құрамына енетін түрлі толғауларды және де көркемдік ерекшелігін талдаудағы тұжырымдарды жоғарғы оқу орындарындағы XV-XVІІІ ғасыр қазақ әдебиеті пәнінен жүргізілетін дәрістер мен практикалық сабақтарда, арнайы курстарда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Әр тарауға ат беріліп, тараулар тақырыпшаларға бөлініп, зерттеу жұмысы жүргізілді. Соңында қорытынды жазылып, пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.

І ТАРАУ

ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ЕРЛІК ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҚ РУХ

Жыраулар поэзиясындағы ерлік тақырыбының дәріптелуі

Жыраулық поэзия өзінің көркемдік ізденістері мен өмірдің шындық көріністерін бейнелеуде біршама жетістіктерге қол жеткізген. Жыраулар негізін қалаған толғау жанры жеке түр ретінде қалыптасумен қатар, ең алдымен, әлеуметтік-қоғамдық өмірді, сондағы бір алуан адамдар бейнесін сараптады. Толғау жанрының толысып кемелденуіне кезінде елеулі үлес қосқан Жиембет, Ақтамберді, Марғасқа, Тәтіқара, Үмбетей, Бұқар жырау шығармалары өзінің мазмұндық құрылысы мен көркемдік тәсілдері жағынан да, түр-стильдік сипаты мен адам бейнесін жасау ерекшеліктері тұрғысынан да жетіліп, даралана түсті. Осыған орай жыраулар поэзиясының әлеуметтік мазмұны байып, ел қорғау тақырыбының тұрақтап, көркемдік тәсілдерінің кемелденгенін көреміз. Осы белгілеріне қарап бұл шығармаларды жаңа кезеңде өмірді шындық күйінде бейнелейтін соны сипатты поэзия деп айта аламыз. Мұны жыраулардың адам кейіптемелерін жасаудағы талпыныстарынан да айқын аңғаруға болады. Жыраулар творчествосындағы қалыпты бейнелер жүйесінен мынадай көбісіне тән бір ортақ белгілерді көре аламыз. Олар үнемі белгілі бір тұлғаға (ханға немесе биге, батырға) арнау үлгісінде айтылады да, жырдың ішкі иірім, заңдылықтарына сәйкес өзгенің бейнесін жасау үстінде өз бейнесін ашуға да көңіл бөліп отырған. Мысалы, Бұдырайған екі шекелі, Салпаң да салпаң жортармын, Би Темірге бірінші толғау толғауларында дәстүрге айналған метафоралық сипат, ал Айдаса қойдың көсемі, сөйлесе қызыл тілдің шешені - Қазтуған, Торлаусыз өскен құланмын, мезгілсіз жусап өрермін - Доспамбет, Сен жібексің - мен жүнмін. Сен сұлтансың - мен құлмын - Шәлгез жырларында теңеудің күрделірек түрлеріне ауысып, біршама сапалық өзгерістерге ұшырайды деп айта аламыз.
Жыраулар поэзиясында батырлардың іс-әрекет, кескін-келбетін ерлік істерімен астастыра баяндау жүйелі дәстүрге айналған. Бұл әр алуан ерекшеліктерімен көрінсе де, осылардың бәріне тән ортақ белгілер де жоқ емес. Авторлары әрі жырау, әрі жауынгер батыр болғандықтан, бұлар өз жырларында өзгелермен қатар өз бейнесін жасауға да мән беріп келген. Осының өзі жыраулар поэзиясындағы шығармашылық қиял мен шындықтың арақатынасын айырып ашуға мүмкіндік беретіні анық. Бұған Үмбетей жыраудың Бөгембай өліміне деген толғауы дәлел бола алады.
Үмбетей жырау Бөгембай өліміне, Бөгембай өлімін Абылай ханға естірту деген екі жырында басқыншы жауға қарсы күресте жанқиярлық үлкен ерлік көрсеткен айбарлы батырдың асқақ тұлғасын шабыттана жырлайды. Бөгембай өліміне атты қысқа ғана (бас-аяғы 30 жол) жырда ол елі үшін туған Бөгембай батырдың заңғар таудай тұлғасы мен өшпестей ерлігін шеберлікпен түйіп сипаттай алған.
Адам бейнесін жасау талабы Бұқар толғауларының да басты бір белгісін құрайды. Үмбетей жырында аталатын қазақтың сол тұстағы әйгілі батырларын ол Абылай бейнесімен тығыз бірлікте алып, бұларды бір-бірін толықтыратын егіз тұлғалар кейпінде жырлайды.
Бұқар жырау өз замандасы Үмбетеймен қатар, жоғарыдағыдай Бөгембай батыр бейнесін жасауға да айтарлықтай үлес қосты. Оның Қазақтың ханы Абылай атты толғауы Үмбетей жырына өзінің мазмұны мен жалпы сипаты жағынан көп ұқсас болып құрылса да, жырау мұнда Бөгембай өліміне орны толмас ауыр қаза тұрғысында көңіл айта келіп, оны ел қорғаны, халық тірегі еді деп жоғары бағалайды. Бұл ойын ол көркем де әсем салыстырулар арқылы шебер сипаттайды.
Ал енді, жыраудың Абылай бейнесін жасауы сол кездегі толғау жанрындағы елеулі құбылыс. Ол Абылай ханның халық тағдыры шешілер жауапты кезеңде көрсеткен жанқиярлық ерлігі мен жауға қарсы күресті ұйымдастырғандағы орасан зор еңбегін шалқыта сипаттауға айрықша мән береді. Жырау ел тәуелсіздігін қорғауда көзге түскен ханның әдепсіз іске баспаған әділдігі мен алдын болжағыш ақылдылығын, көрегендігін әр қырынан ашып көрсету үшін оның өткендегі жоқшылыққа толы өмірін әдейі еске салып, бүгінгі басына бақ қонған дәуірімен салыстыра, шендестіре жырлайды.
Асан қайғыдан басталып Бұқармен шектелетін жыраулар поэзиясынан тыс, жаңа мазмұнда әдебиетіміз дами берді. Алдымен, жыраулар поэзиясының даму жолын, тақырыптар аясының кеңеюін, көркемдік ерекшеліктерінің жаңа сатыға көтерілуін және де жыраулардың азаматтық бейнесін ашып алмай болмас. Яғни, жыраулардың сол кездегі қоғамдық рөлі қандай болды деген сұрақтарға жауап іздеп көрелік.
Түрлі тарихи кезеңдерді басынан өткеріп хандық құрып бөлініп шыққан елдің мақсаты - ел ішіндегі алауыздықты жоя алатын, сыртқы дұшпандарға тойтарыс бере алатын, елдің қамы үшін еңбек ететін әмірші керек екенін түсінді. Енді халық арасында осы идеяны қолдап үгіттеуге ерекше күш салған қайраткерлердің ішінде жыраулар мен шешендер өздерінің құдіретті сөздерімен, үлгі істерімен де басты рөл атқарып, елді біріктіруде орасан зор еңбек сіңірді. Керек жерінде ханның кемшіліктері мен қателіктерін бетіне басып, қажет жерінде мемлекеттік қайраткер қызметін атқарып, елдің ішкі саясатымен де айналысқан. Осыдан келе жырау деген кім деген ойға келеміз.
Жырау дегеніміз кім? деген сұраққа қазақ әдебиетінің энциклопедиялық анықтамасында былай дейді: Жырау - өз жанынан жыр шығарып айтатын және эпикалық дастандар мен толғауларды орындайтын халық поэзиясының өкілі.
Ал Махмұд Қашқари жырау сөзін йығру өлең шығарушы, музыкант деп түсіндіреді.
Дәстүрлі қазақ қоғамында жыраулар халықтың рухани көсемі, қоғамдық пікір қалыптастыратын қайраткер рөлін атқарады. Жыраулар жаугершілік заманда жорықтарға қатысып, кейбірі батыр қолбасы бола жүріп, соғыстағы өз ерліктерін жырласа, кейбірі жанындағы жолдастарының ерлігін мадақтап, бірі ел қорғау парызымыз дей келе, отанды сүюге арналған жалынды ұран-жырлар туғызушы.
Туындылары адам көңілін дөп басар әсерлілігімен, мірдің оғындай өткірлігімен, аз сөзге көп мағына сыйғызған нақтылығымен, қиыннан қиыстырған көркемдігі және қуатты серпінділігімен ерекшеленеді [1, 38].- делінген Қазақ әдебиеті еңбегінде, расында да, жыраулар толғаулары өте әсерлі әрі көркемдік қуаты екпінді.
Жырау - ақпа-төкпе, суырып салма өлең сөзді қару еткен өнер адамы, халықтың қамын ойлайтын парасаты мол ел ағасы, қысылғанда жол табар ақылшысы, уақыт, мезгіл сырын, замана бағыт-бағдарын ақыл таразысына салып, сынай, салмақтай білетін, болжағаны болып, айтқаны келетін тапқыр да көрегендіктің дана образы, қисық қылышпен емес, сөзбен сілейтін, бұйрық берер әміршісі, бетің-жүзің демей тура айтар әділ биі, жөні болғанда жыр мен қаруды бірдей жұмсап жауға аттанар жауынгер қолбасы. Жырау ел тағдырын шешер ірі оқиғалар, аса мәнді көкейкесті мәселелер тұсында толғанған [2, 4].- деген, жыраудың шығармашылық, әлеуметтік тұлғасын танытарлық пікір білдіреді Сыдықов Қ.
Жырау тұлғасына қатысты ғалымдардың пікірлері сан қырлы болғанымен, барлығында да жырау ұғымының синкреттілігі туралы ой қозғалады. Сыр бойының жыраулық-жыршылық дәстүрі атты ғылыми зерттеуінде Б. Жүсіпов: Көне қоғамда жырау - синкретті тұлға. Орта қоғамда - тарамдалған полихромды (көп қырлы) тұлға. Кейінгі заманда өз бастауына оралып, қайта синкреттелді. Жырау - әрі тотем, кие, билеуші, бақсы, келешек келбетін жасаушы үлгі. Билеуші бақсы ретінде ол қоғам қайшылықтарын, әлеуметтік сырқаттарды емдеуші, жол нұсқаушы. Ол - өз қоғамының дүниетаным шегін анықтаушы. Сондықтан өз қоғамының жемісі бола тұра, ол ұстаз ретінде жырау - сол қоғамның киесі, демек, киеге тән қасиеттер оған тән. Бұл тұрғыда жырау - әлеуметтік ой-пікірді реттегіш социорегулятор деген анықтама береді.
Профессор Е. Ысмайылов тек қана қазақ жырлары емес, ноғайлы, қарақалпақ, басқа да Орта Азия Халықтарының жырларының авторы да жыраулар мен шайырлар деп дәлелдейді. Сондай-ақ, қазақтың да белгілі батырлар жырын ең әуелі Шалгез, Сыпыра, Жиембет сынды жыраулар шығарып таратса керек деген құнды пікір қалдырды.
С. Мұқанов: Сыпыра жырау, Асанқайғы, Бұқар жыраулар XІX ғасырға дейінгі қазақ ақындарының символы, олар хан қасында отырып батырды жырлаумен қатар, сол кездегі мемлекет мәселелерін шешуге қатысады [3, 56]. - дейді. Расында да Сыпыра, Асан қайғы, Бұқар сынды жыраулар өз заманында мемлекет басшысының кеңесші әрі нұсқаушысы болғаны дәлелденіп отыр.
Е. Байғабылов жариялаған Сыпыра жырау сөзінің бір үзіндісінде ол өзінің алпыстан астам хан көрген қария жырау болғанын хабарлайды:
Өрлеуге қандай алабың,
Шыңға шықсын талабың.
Алпыс екі хан көрдім,
Несіне оны сұрадың?!
Атқа мінер халы жоқ
Мінсе түсер әлі жоқ.
Жүз сексен жасаған,
Халы осы Сыпыраның [4, 98]!
Қадым замандардан бастап, қазақ қазақ аталмай тұрып-ақ халық жыраулар мен жыршыларды аса қадыр тұтқан. Академик Әлкей Марғұлан: Жырау - рубасы ақсақал, халықтың көкейкесті арманының мұңшысы, жыршысы ретінде өте қажетті тұстарда ғана болмаса, суырып салып жыр тудыра бермеген. Ел құрметіне бөленген жырауларға жұрт болашағына қауіп төніп, қалың бұқара жол таба алмай тығырыққа тығылған екіталай ауыр сағаттарда ғана ақыл салып, кеңес сұрайтын болған. Сонда ғана жыраулар халыққа күш-жігер беріп, осы оқиғаның немен тынарын болжап, тебірене жыр толғайтын болған. Болашақты барлап болжам айту - көреген де білгір жыраулардың поэтикалық өнерінің басым тәсілі болып саналған [3, 186]. - дейді, өзінің Қазақ халқының көне поэтикалық мұрасын жасаушылар туралы деген мақаласында.
Халық қайғырғанда демеп, қуанғанда қанат бітіріп, ақыл қосатын асыл сөз иесі жырауларды қатты қадірлеген. XV-XVІІІ ғасырларда өмір сүрген жыраулар мен ақындардың көпшілігі сарай маңынан көрінеді. Мұндай сипатты Шығыс, Орта Азия елдері ақындары өмірінен де байқаймыз. Ресейде XVІІ ғасырда патша сарайында ертекші, әңгімешілер (сказочниктер) ұстаған [5, 16]. - дейді, академик Д. С. Лихачев. Бұл тек Ресейде ғана емес бүкіл Орта Азия мемлекеттеріне тән қасиет дей аламыз.
Сөзі өтімді, халыққа беделді мұндай адамдарды ел билеушілердің тірек етпеуі өз маңында ұстамауы мүмкін емес еді [6, 12]. - деген пікір өте дұрыс айтылған. Себебі, қазақ қоғамында да би-шешендеріміз ханның кеңесшісі болып сарайда отырғаны, яғни өмір сүргені белгілі.
Жырау ұғымы мен жырау тұлғасы XV ғасырға дейін де болған. Дегенмен, тарих мұнарынан аршылып шығып, белгілі бір шығармашылық тұлға ретінде қалғандары XV ғасырдан бастау алады. Сол себепті де жыраулар поэзиясының туып, қалыптасқан кезеңдері XV-XVIII ғасырлар [7, 5]. - делінеді. Шындығында, ол қазақ мемлекетінің тәуелсіздік алуымен тығыз байланысты болып отыр.
Қазақ жыраулық поэзиясында гректің аэд пен рапсодтары секілді жырау мен жыршы деп екіге бөлінеді. Және олардың өзіндік ерекшеліктері мен айырмашылықтары тек заманының, қоғамның, ел өмірінің әрқилылығы ғана.
Рас жыр, жыршы деген ұғымдар әдебиетіміздің ерте кезеңдерде-ақ туып қалыптасқан. Бұған өз жанынан шығарып айтуға мүмкіндігі бар әр алуан суырып салма ақындар жатқызылып келген. Жырау сөзі де осы ұғыммен терең астасып жатыр. Алайда XIX ғасыр мен XX ғасыр басында шығыс сюжетіне байланысты туған қисса, хикая, дастандарды ел ішіне айтып таратушы жаңа бір топ орындаушы - жыршылар пайда болды. Бұлардың көпшілігі суырып салма ақындар емес, тек бұрынғы ақындар жырлаған өз репертуарындағы әр алуан жырларды ел ішінде орындап, айтып таратуды дәстүр етті, сондықтан осы топтағы кейінгі орындаушы жырларды төкпе ақын-жыршылармен, дарынды ақын-жыраулармен бір қатарға қойып атаудың реті келе бермейді. Әрине, бұл топтың ішінде де некен-саяқ ақындық өнері бар, көне сюжетті өзінше үйлестіріп қайта жырлайтын табиғи дарындылары да болды, алайда біз бұлардың өзінде жіктеп ажырата білуге тиіспіз [9, 90]. - делінген Ерте дәуірдегі қазақ әдебиеті деген зерттеу еңбекте.
Ал Шоқан Уәлиханов Қазақ халық поэзиясының түрлері жөнінде деген еңбегінде рапсод жөнінде мынадай пікірде: Жыр дегеніміз - рапсодия. Ол жырламақ деген етістік тақпақтап айту дегенді білдіреді. Барлық далалық жырлар қобыздың сүйемелдеуінде тақпақтап айтылады. Негізінен, жырлардың мазмұны бұрында өткен белгілі халық батырларының өмірі мен қаһармандық іс әрекеттері болып келеді. Бұл тұста бір назар аударатын жай, шығармадағы батырдың өмірі мен ерліктеріне байланысты оқиға қара сөзбен әңгімеленіп келеді де, ал өлең-жыр жолдары шығарма кейіпкерлері немесе негізгі қаһарман сөйлегенде ғана басталады [10, 26]. - дейді.
Жыраулар - басқа тілдік тұлғаларға ұқсамайтын ерекше феномен. Жырау - шығарманы өзі тудырушы, орындаушы, көркем жеткізуші, дәстүр қалыптастырушы, белгілі бір шығармашылық мәдениет қалыптастырушы философиялық болмыс иесі. Сондықтан жыраулар поэзиясын поэтикалық, филологиялық, лингвистикалық, филологиялық, теологиялық пайымдаулармен қарастырған абзал. Жыраулар поэтикасында дүниенің сан түрлі бейнесі көрініс береді.
Жыраулар поэзиясында қалыпты бейнелер жүйесінен көбісіне тән ортақ белгілерді көре аламыз. Олар үнемі белгілі бір тұлғаға (ханға немесе биге, батырға) арнау үлгісінде айтылады. Өз тұсындағы батырларды, қолбасыларды, өз серіктерінің жасаған ерліктерін дәріптеген. Мысалы, Доспамбетті қарастырсақ, өзі әрі жырау, әрі әскербасы болған. Ол өз басын өлімге тігіп, сан рет қанды шайқастарға қатысқан, ата қонысын үлкен сүйіспеншілікпен толғайды. Жырау ел қорғау, жорық тақырыбына арналған жырларында елі мен жері үшін өлген ердің арманы жоқ деп, отаншылдық рухты бәрінен биік қояды. Қазақ батырларының бойындағы өрлікті, қайтпастықты ата-бабадан келе жатқан асыл дәстүр ретінде дәріптейді. Жырау ерлік тақырыбын дәріптеуде ойының қуатын еселеп арттыру үшін қайталауларды жиі қолданады. Сөйтіп, оларды ұтымды пайдаланып, ойдың әсерлілігі мен өткірлігін күшейте түседі. Сол секілді бұдан да басқа мысалдар мен дәлелдер көрсетуге болады.
Мәселен, Шалкиіз поэзиясының рухы - ерлік. Ел әңгімелерінің айтуынша Шалкиіз батыр болған. В. Радлов Қырым ноғайларынан жазып алған әңгімесінде, Шалкиіз - батыр, әскербасы, жауынгер, жорықшы жырау болғандығы баяндалады. Батыр болғандығы Шалкиіздің өз шығармаларынан да көрінеді. Шалкиіз поэзиясы белгілі дәрежеде жаугершілік поэзия деп айта аламыз. Мұны жыраудың қаруы имек садақ пен қайқы қылыш болғанан аңғаруға болады.
Қатты бір тартып бек атсаң,
Қайырылып барып бек сынар
Қайың оқтың жарқасы [4, 89].
Немесе:
Көктем мінген еріңнің
Астында көп жүгіріп күлік бар,
Көп сандықтың ішінде
Көбе бұзар жебе бар [4, 90]. - деген сияқты жолдары ғана емес, жырау шығармаларынан кейде мың сан аттың тұлғасынан көтерілген шаң, қағылған шың, қарулардың соқтығысқанда шығарған дыбыстары естілгендей болады.
Тебінгінің астынан
Ала балта суырсып
Тепсінісіп келгенде [1, 23]. - іспеттес болуы, адамдардың қимыл-
қозғалысын көзге елестеткендей дәл беретін суреттер жыраудың өз заманының ұрыс-соғыстарына талай рет қатысқанын көрсетеді. Бұл ретте, жауынгерлердің қаптаған қалың жаудан именбеуге, тайсалмай ұрысқа кіруге шақырады.
Жырау қай туындысында болмасын ел мақсатын, көп мүддесін жоғары ұстайды. Жыраудың сөз өрнектері халық поэзиясымен біте қайнасып кеткен.
Жаурыны жазық, мойны ұзын,
Оқ тартқанда қолы ұзын.
Маңдайының арасы,
Екі қарыс, екі елі,
Дулығалы шекелі [1, 24].
Келтірілген жолдардағы алып ер тұлғасын, қазақ батырлары бейнесін суреттеген эпостық жырларының қай-қайсысынан да ұшыратуға болар еді. Жырау шығармаларында кезігетін адам образдарының сипаты осы эпостық дәстүрде қалыптасқан дей аламыз.
Жырау әсіресе, батырлар бейнесін суреттеуге шебер. Оның Жуан ханға деген толғауындағы тоғыз батырдың тұлға-бітімдері бірінен бірі асып түседі. Жырау әр батырға өзінше лайық кескін-келбет, қуат-жігер, айбын-абыройды даралап береді. Бірінде бар қасиет екіншісінде қайталанбайды. Мысалы, бірі - оқ тартуға қолы ұзын, екіншісі - білегі мығым найзагер, үшіншісі - атқан оғын Еділ мен Жайықтан өткізе алатын күш иесі және қолдағыға дәл тигізетін сұр мерген, наркескен алдаспандары сілтеген жерін қиып түседі. Батырлардың әрқайсысы - өздерінің ғана істері, тәсілдері, әрекеттері, әдістері арқылы барша жұртқа танымал: атақтары жер жарған, аруақтары қолдаған, қарсы жауларын даңқтарымен қорқытып, ешкім беттей алмаған ерлер. Олар жүрген жерде жау тек жан сауғалап қашып қана құтылмаса, басқа жол таба алмаған. Патриот жырау жасаған осы бір тоғыз батырдың тұлғасы - өз халқының ерлігіне куә болғандай символдық бейнелер. Асылы, жыраудың Жуан ханға толғауында қазақтың аруағы асқан айбарлы тоғыз батырының тұлғасы сомдалып, олар түгел қазақ халқының бойындағы табиғи ерлік қасиеттерімен ұштаса, сомдала тұлғаланған.
Жеті аршын жарын бойы бар,
Адамнан артық біткен сойы бар.
Артынан келген дұшпанға,
Көрсететін тойы бар, - деп, жырау Ер Қосайдың бейнесін бір түйсе,
Жөнелте қолын бастаған,
Көк сүйрік атты борбайлар,
Қамалды бұзған айқайлап [16, 67]. - деп жырау Ер Тарғынды
суреттегенде мүлде өзгеше шабытпен көсіледі, оның ерлік тұлғасын ерекше сомдап шығады.
Шалкиіз жырау Алаштан байтақ озбаса деп басталатын толғауында:
Алаштан байтақ озбаса,
Арабыдан атты сайлап мінбен-ді!
Күлікке тастай болып тимесе,
Үстіме көбе сайлап кимен-ді!
Күмістен екі қолтық жоқ болса,
Сыпайшылық сүрмен-ді!
Алғаным ару болмаса,
Алдыма алып сүймен-ді!
Дулығамның төбесі
Туған айдай болмаса,
Батыршылық сүрмен-ді [8, 50]! - дейді жырау. Жырау өз арман-
тілегін айта отырып, әр ер азаматтың өмірлік мақсаты еліне адал қызмет атқару, ерлік жасау, елін жаудан қорғау екенін айта өтеді. Толғаудан толық бір батырдың бейнесін көре аламыз. Жырау көбе киіп, басымды жерге қаратпай, тек жеңіспен келмесем, батыршылық сүрмегенім артық дей келе, ерлерге рух береді.
Жырау толғауынан:
Асыл туған батыр ер
Тоқсанға жасы жетпей қарымас [8, 51]! - деген жолдарды
кездестіреміз. Батыр бейнесін биік, бір рудың, бір елдің тірегі, ақылгөйі, тайпаның рухани тірегі деп көрсетеді жырау.
Ерлік тақырыбын қозғап, дәріптеушілердің бірі қарға бойлы Қазтуған атанып кеткен жырау. Көшпелі шонжарлар әулетінен шыққан жырау Еділдің салалары Ақтұба, Бозан бойын жайлаған түркі тайпаларының рубасы көсемі, әскербасы, батыры болады. Халық Қазтуғанды әрдайым еске алып, қадір тұтады екен. Ел аңызында ол қалмақтарға қарсы қол бастаған ұрпақтарымен қалған. Ел оның тоғыз ұлы болған деседі. Оған батырдың мына сөзі дәлел боп тұрғандай:
Онымыз тұрып оқ атсақ
Он сан қалмақ бөлінген [11, 85].
Осыған байланысты ел аузында мынадай жолдар кездеседі:
Тоғыз тұтам оқ жанған,
Толғамалы найза өңгерген,
Тоғыз көлді торқалы
Темір болат сауыт киген,
Толғамалы жақ тартқан,
Толассыз тұрып оқ атқан,
Тоғыз оқ торғауытты бөгеген,
Тобылғыдан су тартқан,
Жетпіс бесте жасы бар...
Қабыршықты жайлаған.
Ақсуды төмен бойлаған,
Шағанға атын байлаған,
Қарға бойлы Қазтуған... [11, 86]
Жыраудың өз шығармаларынан да өз өмірі туралы деректер байқап қаламыз. Бұдан не байқаймыз? Жыраулар тек белгілі батырларды ғана дәріптеп қоймай, өз руынан шыққан тұлғаларды, өз ерліктерін де жырына қосып отыратын болған.
Тарихи деректерге сүйенсек Қожаберген батырдың тек бір рудың немесе ауыл-аймақтың мүддесімен шектеліп қалмай, қалмаққа қарсы соғыста күллі қазақтың ар-намысы, бостандығы үшін күрескенін, ал 1688-1710 жылдардағы шайқастарда бірлескен қазақ, ноғай және қарақалпақ жасақтарына қолбасшылық еткенін айғақтайды. Оның елінің, жерінің қамын жеген отаншылдығы, жауынгерлік-сардарлық рухы мен серті өзі жырлаған мына бір жыр жолдарынан да анық байқалады:
Қолбасшы батыр болмасам,
Көбелі сауыт кимейін.
Ту ұстайтын болмасам,
Арабы ақ боз мінбеймін.
Талапты жігіт болмасам,
Ұрандап жауға тимеймін.
Қару-жарақ соқпасам,
Зергер болып жүрмейін.
Майданда жауды жеңбесем,
Қызық дәурен сүрмейін.
Дулығамның төбесі
Буылмаса маржанмен,
Басыма оны кимейін [8, 53]. - деп тебіренеді жырау. Өзін
мадақтаумен қоса жыраудың Ер Қойлыбай деген дастанының кейбір үзінділері жетіп отыр.
Ақтамберді жырау жамағайын туысы Бердіке деген батырдың қолында өсіп, ақындық талантын тым ерте танытып:
Жасым жетіп он беске
Кірер ме едім кеңеске [8, 57]. - дейді.
Ол он жеті жасынан бастап қазақтардың Орта Азия хандықтарымен арадағы соғыстарына қатынасады. Өзінің жанкешті ерлігімен, ақыл-айласымен көпке танылады. Талай рет өлім аузынан қалады. Батыр жырау өзінің белсенді ісімен де, жалынды жырымен де жоңғарға қарсы күресті ұйымдастырушылардың бел ортасында болады, қазақ жасағының алдыңғы сапында шайқасады.
Он жетіде құрсанып,
Қылыш ілдім білекке [8, 57]. - дейді жырау өз шығармаларына өз
өмірін арқау етіп.
М. Мағауин: Ақтамберді қанды ұрыстардың талайына қатысады, өзінің ерлігінің, ұйымдастырғыштық, қолбасылық қабілетімен көзге түседі. Батырдың басынан бақ тайып, сәтсізіктерге ұшыраған кездері де болады. Мәселен, бірде ол түрікпендерге тұтқынға түсіп, ажал пышағы кеңірдегіне төніп тұрған соңғы сәтте ғана ретін тауып қашып құтылады [17, 78]. - деп жазады. Әрине, бұл деректер де жыраудың өз толғауларына негізделіп айтылып отыр. Жырау шығармаларынан ерлік жасауға жастайынан ұмтылған, отан сүйгіш, ел үшін қызмет атқарар тұлға бейнесін көреміз. Батыр өз образын жетімді бере алды.
Жыраулар әлемінде батыр бейнесін суреттеуде, хандарды дәріптеуде ауыз толтырып айта алатын жырауымыз Үмбетей жырау. Үмбетей жыраудан жеткен мұра - жоңғар шапқыншыларымен өткен соғыстың тарихнамасы деуге болады. Үмбетей жырау толғауынан Бөгенбай батыр мен Абылай сияқты тарихи тұлғалар туралы құнды мәліметтер алуға болады. Жырауды тарих сахнасында қалмақтармен өткен сұрапыл соғыстың куәгері ретінде танытатын да өз шығармалары [12, 130]. - деген пікірге қосыламын.
М. Мағауин мен X. Сүйіншалиев: Үмбетей жырау Бөгенбай батырдың үзеңгілес жауынгер серігі бола жүріп, халық арасына жыршы ретінде танылған [3, 27]. - деген пікір білдіреді.
Солайша Үмбетей үзеңгілес серігінің ерлігін жырларына тиек еткен. Соның бірі Бөгембай өліміне атты толғауы. Толғаудың алғашқы тармақтарында батырдың жаратылысы сөз болады. Алатаудай Ақшадан, болмашыдай анадан деген сияқты теңеулерді шебер қолдана отырып, болаттай Бөгенбайдың бейнесін суреттейді. Одан кейінгі тармақтарда эпифора арқылы толғаудың әсерлігін күшейте түскендей, яғни, Бөгембай сөзін қайталауы кездеседі. Жырда батыр сипатын былай суреттейді:
Қалақайлап дулатқан,
Қалдамандап шулатқан
Қалмақты алдың, Бөгенбай!
Құбыла көшкен байтақтың
Ордасындай Бөгенбай!
Темір жұмсап, оқ атқан
Қорғасындай Бөгенбай!
Қолтығы ала бұғының
Пәйкесіндей Бөгенбай!
Жалаңқия жерлерден
Жазбай түсіп түлкі алған
Білегі жуан бүркіттің
Тегеурініндей Бөгенбай [8, 67]! - дейді жырау батырды мадақтап. Қорғасындай Бөгенбай, қолтығы ала бұғының пәйкесіндей Бөгенбай, Білегі жуан бүркіттің тегеурініндей Бөгенбай деген шебер теңеулер арқылы батыр образын аша түскендей.
Баян Аула, Қызылтау,
Абыралы, Шыңғыстау,
Қозы Маңрақ, Қой Маңрақ,
Арасы толған көп қалмақ;
Қалмақты қуып қашырдың,
Қара Ертістен өткізіп,
Алтай тауға асырдың!
Ақ Шәуліге қос тігіп,
Ауыр қол жидырып алдырдың;
Қалмаққа ойран салдырдың!
Қабанбай мен Бөгенбай,
Арғын менен найманға
Қоныс қылып қалдырдың [8, 69]! - деп батырдың ерлік істерін дәріптейді. Жыр соңында Қабанбай батыр да өз руының мақтанышы екенін атап өтеді.
Толғаудың идеясы - Бөгенбай батырдың ерлік істерін дәріптеп, қоғамдық рөлін таныту, ұрпаққа өнеге ету.
Жыраудың көлемді толғауының бірі - Бөгембай өлімін Абылай xанға естірту. Тақырыбы: адам ғұмыры, өткінші өмір, жазмыш.
Жырдың мазмұны жағынан құрылымын анықтап көрсек, кіріспе бөлім ханның назарын аударту, оқырманның көңілін бұру.
:: Абылайдың жастық шағы, тектілігі;
:: Жігіт уақытындағы ерліктері;
:: Хан болуы, абырой-атағы;
:: Зынданнан тапқырлығымен босап шығуы;
:: Батыр билердің хандықтың абыройын асыруы;
:: Ел басына түскен қиындық;
:: Қазақ батырларының ерлік істері;
:: Өткінші өмір, дүние кезек деген ойлары;
:: Қайғылы қазаны естірту;
:: Қайғыға басу айту;
:: Бата-тілек.
Толғау кіріспе бөлімінде Абылайдың жас шағындағы батырлығы да сөз болады. Жырау былай дейді:
Жиырма жасың толғанда,
Қалмақпен соғыс болғанда,
Алғашқы бақты тапқанда,
Шарыштың басын қаққанда,
Қанжығаңа бас байлап,
Жау қашты деп айғайлап,
Абылайлап шапқанда...
Ұмыттың ба соны, Абылай!
Сол ерлікпен хан болдың,
Әлем асқан жан болдың [8, 871].
Жырау тек Бөгенбай бейнесін ғана ашуды мақсат етпейді. Сондай батыр билерді қол астына біріктіріп ел қылып отырған Абылайдың да үлесі зор екенін, ол да ерліктен кенде емес екенін аңғартады, абыройың асқан хансың деп мақтау айтады.
Аруағыңа болысқан,
Әділ билік қылысқан,
Қашпаған қандай ұрыстан
Керейде батыр Жәнібек,
Қаз дауысты Қазыбек,
Қу дауысты Құттыбай,
Қаракерей Қабанбай,
Қанжығалы Бөгенбай -
Абылай, сенің тұсыңда
Сол бесеуі болыпты-ай!
Кейі батыр, кейі би,
Тәңірім берген сондай сый,
Ұмытың ба соны, Абылай [8, 77]! - дейді жырау. Сол заманның мақтанышына айналған батыр, кеңесшілерін тізіп тұрып айтады. Тағы бір тармақтарында Батыры ханға сай болды, елің жайпақ бай болды дейді айтар ойын бекітіп жырау.
Шапқанда батыр төгіліп:
Қаракерей Қабанбай,
Қанжығалы Бөгенбай,
Сары, Баян мен Сағынбай
Қырмап па еді жауыңды,
Қуантпап па еді қауымды,
Ұмыттың ба соны, Абылай [8, 81]! - деген тармақтарда да сол кезеңнің батырларын ұлықтайды. Шумақ соңында Ұмыттың ба соны, Абылай! деген тармақтың қайталануымен аяқталып отырады.

1.2. Жыраулар поэзиясындағы азаматтық рухтың көрінісі

Ұлттық рухты қалыптастыру, ең алдымен, азаматтық рухтың негізінде жүзеге асатыны белгілі. Ал рухты қалыптастыруда қазақ әдебиетінде жыраулар поэзиясының алатын орны ерекше. Бұл жөнінде Тұңғыш Елбасымыз Тарих толқынында атты еңбегінде былай деп ой түйеді: Халық рухының ұшқыны ақындардың, сазгерлер мен айтқыш абыздардың жүрегінде тұтанып, жалындай бастады. Асан қайғы, Шалкиіз, Бұқар жырау сияқты бұл дәуірдегі ұлттың шығармашылығында шынайы қазақ руханияты қалыптасып дамыды [15, 275]. - деп өз пікірін білдіреді. Расында да, ғасырлар бойы қазақ халқының ұлттық рухы, ұлттық позициясы, ұлттық танымы дамып жетіліп келеді. Әрине, оған тікелей әсер етіп отырған қазақ әдебиеті. Жеке дара азаматтық рухтан келіп ұлттық рух құралады, яғни бір адам халық бола алмайды. Халық - ортақ танымы, сенімі, ортақ әдебиеті және ортақ тарихы бар адамдардың жиынтығы.
Рух - кең мағынада сана, психологиялық іс-әрекеттің жоғарғы формасы, тар мағынада ойлау ұғымымен бара-бар [1, 87]. - деген анықтама беріледі энциклопедиялық сөздікте. Сонау XV-XVIII ғасырлардағы жыраулар поэзиясы - өмірді танытушылық, философиялық-дидактикалық мағынасы мол мұра. Жыраулар өлең-жырларымен, өнегелі ісімен халыққа белсене қызмет етіп, ел ұйытқысы, тәлім-тәрбие мектебінің ұстазы бола білді. Бүкіл қазақ халқының рухани ұстаздары бола білген десек артық айтқанымыз емес. Жыраулар ел болашағын жырлаумен қатар, заман, дәуір, өткен мен келешек, болжаулар мен болашақ туралы ойларын үнемі ортаға салып отырған. Жауынгерлік поэзияда тек қана үлгілі тұлғалар бейнесі немесе жырау образы ғана ашылып қоймай, жыраудың азаматтық позициясы мен азаматтық рухы көрініс беріп отырды. Әр жыраудың азаматтық позициясын, түпкі айтар ойын олардың жазған шығармаларынан байқауға болады. Мәселен, Асан қайғының азаматтық позициясы мен түпкі арман-мақсатын Жәнібек ханға арнап айтқан туындысынан байқауға болады :
Әй, хан, мен айтпасам білмейсің,
Айтқаныма көнбейсің.
Шабылып жатқан халқың бар.
Аймағын көздеп көрмейсің.
Қымыз ішіп қызарып,
Мастанып қызып терлейсің.
Өзіңнен басқа хан жоқтай,
Елеуреп неге сөйлейсің?
Қорған салдың бейнет қып,
Қызметшің жатыр ішіп-жеп...
Мұны неге білмесің?...
Әй, Жәнібек ойласаң.
Қилы-қилы заман болмай ма?... [8, 47]
Бұл үзіндіден жыраудың халық қамын ойлаған тұлға екенін, азаматтық рухы биік азамат екенін көре аламыз. Бір ғажабы, Асан қайғы авторлығымен сақталған жырлар мен ол туралы атылған аңыз-әңгімелердің мағынасы шамалас. Мәселен, сондай аңыздың бірінде: Бұрынғы заманда Еділ мен Жайықтың арасында бір үлкен патшалы жұрт болған. Ханы Жәнібек хан деген екен. Оның жұртында бір Асан қайғы деген жұрттың қамын ойлаған данышпан адам болыпты. Өзінің ақылдылығы сондай екен, ілгеріде не болатынын болжап, күні бұрын халыққа айтады екен сондай-сондай болады деп... Жәнібек хан дегеніне жетіп тұрған кезінде Асанқайғы 95 жасқа келген кезі екен [19, 509-511]. - делінеді де, одан әрі Жәнібектің сарай салдыру үшін Ресейден орыс шеберлерін алдырып, ғимаратты бітіріп, той жасататындығы, кейін Қарашаш атты күңін некелеп, әйелдікке алып, той өткізіп, соларға Асан қайғының риза болмай, сарайың оны салған орыстарға бұйырар, күңді әйел еткенің тұқымың хандықтан айрылар, жеріңнің шын иесінен айрылып, жау жұрттыққа бодан болатындығына көрінер деген болжамдары әңгімеленеді.
Бұл деректер арқылы, біз жыраудың Алтын Орда ыдырап, Қазақ хандығы құрыла, қалыптаса бастаған саяси тартыстар мен әлеуметтік-қоғамдық қайшылықтар үдей түскен заманда мағыналы ғұмыр кешкен, Әз-Жәнібек билік еткен тұстағы өте ықпалды адам болғандығын, сондай-ақ, оның сол кездегі қазақ қауымының жеке этнос ретінде іргелі ел болып, етек жапқан дәуірінде маңызды рөл атқарған мемлекет қайраткері екендігіне, өз елінің тәуелсіз келешегі үшін уайым жеп, көп қайғы қасірет шеккендігіне шүбәсіз сенуге болады. Жыраудың еліне деген шексіз махаббатын сезініп, шығармаларынан түпкі арман-мақсатын байқау қиын емес. Азаматтық рухы жоғары, өр тұлғалы азамат тәуелсіздік идеясын ұстанып, қандай жолмен болса да татулықты, тыныштықты сақтап қалғысы келгендігі анық көрінеді. Жырау жаугершілік пен жаугершілік үстемдік еткен заманда былай дейді:
Еділ бол да, Жайық бол,
Ешкімменен ұрыспа.
Жолдасыңа жау тисе,
Жаныңды аяп тұрыспа...
Өзіңе біреу тимесе,
Кейін қарай жылыста... [8, 48].
Әрдайым ел-жұрт бірлікте болу қажеттілігін, тыныш жатқан елге тимеу керек екенін баса айтып, ал ел қорғау ісіне келгенде белсенді болу керектігін ашып айтқан десек те болады. Жыраудың жаугершілік толғауларын бірлік, ізгілік, татулық пен адамгершілік хақында десек қателеспейміз. Жыраудың түйген ойлары сол дәуір талабына сай ақыл-насихат, өсиет үлгілерінде келетіндігі өз позициясын бекіте түсуге үйлесімді әрекет еткен.
Жыраулар поэзиясының өзекті тақырыбы - туған елі, оған деген сүйіспеншілігі, елдің бірлігі, бүтіндігі болды. Ал азаматтық позициясы халқына пайдасын тигізу, мемлекет бүтіндігін сақтау болды деп түйіндесек қателеспейміз деп ойлаймыз.
Қазақ арасында аты мәлім ескі жырау Жиембет. Халық аузында әрі батыр, әрі жырау деп сақталу себебі, ең алдымен, көкейге қонымды жыр жырласа, екіншіден, батырлықты ту етіп, ерлікті жырлағандықтан болса керек. Батыр-жырау өз заманында елі үшін қолдан келер барлық ерлікті жасап, азаматтығын танытты. Жиембеттің өмір сүрген кезі - XVII ғасырдың екінші жартысы, Есім ханның тұсы болатын. Ол кіші жүзден шыққан, батырдың Жолымбет, Ахмет деген екі бауыры болған деседі. Белгілі бір жағдайда түсініспеушілік болып Есім оны қатты жазалап, тұтқындау амалын да қарастырғанға ұқсайды. Осыдан Жиембет пен Жолымбет елден безіп, бөтен жаққа қашып кетуге мәжбүр болған. Оған жыраудың Есім ханға арнаған Еңсегей бойлы ер Есім толғауындағы мынадай тармақтар дәлел бола алады:
Менің ер екенімді көргенсің,
Әуелден бірге жүргенсің.
Дегенімді қылғансың,
Қайратымды білгенсің.
Өзінің адал қызмет атқарғанын ханның есіне салып, зұлымдардың сөзіне еріп алданғанын айта келіп:
Мен жоқ болсам, Есім хан,
Ит түрткіні көресің.
Жиембет қайда дегенде,
Не деп жауап бересің?.. [8, 51]. - дейді жырау.
Менімен ханым ойнаспа,
Менің ерлігімді сұрасаң,
Жолбарыс пенен аюдай,
Өрлігімді сұрасаң,
Жылқыдағы асау тайыңдай,
Зорлығымды сұрасаң,
Бекіре менен жайындай,
Періктігімді сұрасаң,
Қарағай менен қайыңдай [8, 52].
Жырау толғауында өзінің ешқандай кінәсі жоқ екенін, елі үшін еңбек еткенін, адал қызмет атқарғанын, әлі де болса тірі болсам елім үшін жақсылық жасамай кетпеймін деген түйінін анық байқатады. Осы жолдар жыраудың азаматтық рухы басым, елін сүйген азамат болғанын байқай аламыз деп ойлаймын. Өзінің азаматтық тұлғасын теңеулермен әдемі бейнелеген. Өз ерлігін жолбарыстың қайраттылығына, алып денесі мен күш жігерін аюға теңеп отыр. Өр мінезін күш қуаты тасыған асау тайға теңеп отыр жырау. Беріктігім қарағай мен қайыңдай деп алған бетінен қайтпайтын қайсар екенін ұғындырып отыр. Сол секілді әр жыраудың өз позициясы, өз арман-тілегі болған. Он жеті жасынан бастап қазақтардың Орта Азия хандықтарымен арадағы соғыстарына қатынасып өскен батыр-жырау Ақтамберді өзінің жанкешті ерлігімен, ақыл-айласымен көпке танылған, талай рет өлім аузынан қалған. Батыр жырау өзінің белсенді ісімен де, жалынды жырымен де жоңғарға қарсы күресті ұйымдастырушылардың бел ортасында болып, қазақ жасағының алдыңғы сапында соғыса жүріп өз ерлігін жырлап былай дейді:
Жасым жетіп он беске
Кірер ме едім кеңеске [8, 58]. - деп жырласа, тағы бірде:
Он жетіде құрсанып,
Қылыш ілдім білекке [8, 59]. - дейді жырау өз шығармаларына өмірін арқау етіп.
Жыраудың бар арман-тілегін төмендегі өлең жолдарынан көре аламыз. Жыраудың басты мақсаты елдің басын біріктіріп қазақты ел қылу, орнықтыру болатын деп анық айта аламыз. Оған мына өлең жолдары дәлел болып тұрғандай:
Құрап жанды көп жиып,
Өз алдына ел қылсам [8, 63].
Жоңғар мемлекеті біржолата талқандалып, жаудан босаған шығыс бетке қайта қоныстану кезінде Ақтамберді қазақ руларын атамекенге біржолата орнықтыру ісінде зор қызмет атқарады [8, 57]. - делінген Ай, заман-ай, заман-ай деген кітапта.
М. Мағауин: Ақтамберді қанды ұрыстардың талайына қатысады, өзінің ерлігінің, ұйымдастырғыштық, қолбасылық қабілетімен көзге түседі. Батырдың басынан бақ тайып, сәтсіздіктерге ұшыраған кездері де болады. Мәселен, бірде ол түрікпендерге тұтқынға түсіп, ажал пышағы кеңірдегіне төніп тұрған соңғы сәтте ғана ретін тауып қашып құтылады [17, 78]. - деп жазады. Әрине, бұл деректер де жыраудың өз толғауларына негізделіп айтылып отыр. Осы жазбалардың өзі Ақтамбердінің азаматтық позициясын ашып тұрғандай.
Дәл осы секілді азаматтықты ту етіп, қазақ елін ел қылу мақсатында, біріктіруге септігін тигізген Қалқаман батырдың ұлы, қазақ поэзиясы тарихындағы ең ұлы тұлға Бұқар жырау. Жыраудың Тілек толғауы өмірлік өсиетке айналған, баталы жыр деп атауға болады.
Толғау:
Бірінші тілек тілеңіз,
Бір аллаға жазбасқа... - деп басталады.
Алтыншы тілек тілеңіз,
Алпыс басты ақ орда,
Ардақтаған аяулың
Күнінде біреуге
Тегіннен-тегін олжа болмасқа.
Жетінші тілек тілеңіз,
Желкілдеген ту келіп,
Жер қайысқан қол келіп,
Сонан сасып тұрмасқа.
Сегізінші тілек тілеңіз,
Сегіз қиыр шар тарап
Жер тұлданып тұрмасқа.
Тоғызыншы тілек тілеңіз,
Төреңіз тақтан таймасқа... [8, 86]. - деп тізбектейді жырау. Осы тармақтардан-ақ жыраудың айтар ойы, ойлаған қаупі, ресей еліне деген сенбестік, өз билігіміз өзімізде болу керектігін баса айтып кеткен. Төреңіз тақтан таймасын дегені елбасымызда билік болса ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.