Сонет жанрының тарихы
К.САЛЫҚОВТЫҢ ӘДЕБИ МҰРАСЫ
КІРІСПЕ
Жұмыcтың жалпы сипаттамасы. Диплом жұмысында Кәкімбек Салықов мұрасы -- өткені мен бүгіні қазіргі көзқарас тұрғысынан қарастырылады. Ұлттық код тұрғысынан қарастыра отырып, ақынның мол мұрасының барлық қырының терең тамырлары айқындалады. Бұрын сирек сөз болған ақынның аудармашылық мұрасы, сонет жанрын өркендеткен қомақты шығармалары сараптан өтеді.
Тәуелсіздігіміздің үшінші онжылдығы аяқталар тұста жарық көрген Қазақстан Республикасының Бірінші Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру [1] мақаласы -- уақыт талабынан туындаған бағдарлы дүние болып табылатындығын уақыт дәлелдеп отыр. Бүгінгідей жер әлем алақанға салған шардай ақпараттың лезде тарап, жаһанданудың жойқын күшіне төтеп бере алмағандар жұтылып жатқан заманда, адам баласының білектің күшімен емес, білімнің күшімен, ұлттар мен ұлыстардың тіл, діл, салт-дәстүріне негізделген күш қана өзін сақтап қалуға негізгі тетік болатындығы даусыз. Білімнің салтанат құруы турасында Президент мақаласында нақты айтылған. Білімді, көзі ашық, көкірегі ояу болуға ұмтылу - біздің қанымызда бар қасиет. Тәуелсіздік жылдарында қыруар жұмыс жасалды. Дегенмен, білімнің салтанаты жалпыға ортақ болуға тиіс. Оның айқын да, бұлтартпас себептері бар. Технологиялық революцияның беталысына қарасақ, таяу онжылдық уақытта қазіргі кәсіптердің жартысы жойылып кетеді. Экономиканың кәсіптік сипаты бұрын-соңды ешбір дәуірде мұншама жедел өзгермеген. Біз бүгінгі жаңа атаулы ертең-ақ ескіге айналатын, жүрісі жылдам дәуірге аяқ бастық. Бұл жағдайда кәсібін неғұрлым қиналмай, жеңіл өзгертуге қабілетті, аса білімдар адамдар ғана табысқа жетеді. Осыны бек түсінгендіктен, біз білімге бөлінетін бюджет шығыстарының үлесі жөнінен әлемдегі ең алдыңғы қатарлы елдердің санатына қосылып отырмыз. Табысты болудың ең іргелі, басты факторы білім екенін әркім терең түсінуі керек. Жастарымыз басымдық беретін межелердің қатарында білім әрдайым бірінші орында тұруы шарт. Себебі, құндылықтар жүйесінде білімді бәрінен биік қоятын ұлт қана табысқа жетеді [1]. Төл тарихымызды білу, рухани жаңғыру, білімді ұрпақ тәрбиелеу мәселесінің Ұлт Көшбасшысының 2050 жылға дейінгі стратегиялық бағдарламасынан бастау алғандығы да белгілі. Тәуелсіздік, бірлік, жоғары руханилық, экономикалық өсім, еңбек қоғамы, тарих, мәдениет, тіл, ұлттық қауіпсіздік мәселелері ұлттық идеямыздың қазығы болмақ. Елбасымыз сонымен қатар: Біз бəріміз бір атаның -- қазақ халқының ұлымыз. Бəріміздің де туған жеріміз біреу -- қасиетті қазақ даласы. Бұл дүниеде біздің бір ғана Отанымыз бар, ол -- тəуелсіз Қазақстан. Біз болашаққа көз тігіп, тəуелсіз елімізді Мəңгілік Ел етуді мұрат қылдық. Қазақстан-2050 Стратегиясы осынау мəңгілік жолдағы буындар бірлігінің, ұрпақтар сабақтастығының көрінісі. Бабалардың ерлігі, бүгінгі буынның ерен істері жəне жас ұрпақтың жасампаздығы арасында сабақтастық болса ғана, біз Мəңгілік Ел боламыз. Тəуелсіздік алғаннан кейін небір тар жол, тайғақ кешулерден сүрінбей өттік. Бүгін Қазақстанды бүкіл əлем танып отыр. Қазақстан таяудағы жылдар ішінде əлемдік бəсекеге барынша қабілетті елдердің қатарына кіруі тиіс. Бұл дегеніміз -- бəсекеге төтеп беру. Əлемдік бəсекеге төтеп берудің басты шарты -- күшті рух пен білім - [2] деп атап көрсетті.
Тәуелсіздік кезеңіндегі ақын мұрасының зерттелуі, рухани жаңғыру бағдарламасы аясындағы ақын қаламыан туған шығармалардың қыр-сыры ғылыми жүйеленетін кез келді. Шығармашылық жемісті жылдары 1970-2015 жылдар аралығын қамтитын ақынның бай мұрасының тақырыптық ауқымы, көркемдік деңгейі, бейнелеуіш құралдары арнайы қарастыруға тұрарлық еңбектер. Бұл тақырып жекелеген қаламгерлер шығармашылығы негізінде, айтылмыш дипломдық жұмыста Кәкімбек Салықовтыың шығармалары арқылы ашылады. Ақынның әдеби туындыларының тақырыбына, көркемдеу әдіс-тәсілдеріне, жанрлық жүйесіне ғылыми-зерттеу жұмысы жүргізіліп, баға берілді.
Тақырыптың өзектілігі. Адамзаттың асыл қасиеттерінің бірі - сөз өнері. Сонау көне замандардан бастап қазірге дейінгі адам ақыл-ойының маржандары сөз арқылы бізге жетті. Өмірде болған небір оқиғалар мен құбылыстарды, тіршіліктің алуан түсті бояулары мен айшықтарын келер ұрпаққа жеткізетін де сол өлмейтін сөз. Бір нәрсе турасындағы пікірімізді, яғни қиялымызды, яки көңіліміздің күйін сөз арқылы жақсылап айта білсек, сол сөз өнері болады. Ішіндегі пікірді, қиялды, көңілдің күйін тәртіптеп қисынын, қырын, кестесін келістіріп сөз арқылы тысқа шығару - сөз шығару болады. Шығарма дегеніміз - осылай шығарған сөз... [3,147-148 б.б. -деп жазыпты Ахмет Байтұрсынов.
Өткеніміз бен бүгінімізге тәуелсіз ел тұғырынан қарайтын бақытты күндер туды. Қазақ қаламгерлерінің мұрасы қазақ халқының өсіп-өркендеу жолындағы жолбасшысы, ойсерігі, бағдаршамы іспеттес. Ұлттық әдебиетімізге неғұрлым шынайы, неғұрлым еркін қарап, бағалап, парықтау мүмкіндігіне жол ашылды. Бұл қажеттіліктен туған мүмкіндік, әрі мүмкіндіктен туған қажеттілік.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің мемлекеттік тіл туралы бір толғанысында: ...Дауға салса алмастай қиған, сезімге салса қырандай қалқыған, ойға салса қорғасындай балқыған, өмірдің кез-келген орайында әрі қару, әрі қалқан, әрі байырғы, әрі мәңгі жас, отты да ойнақы Ана тілінен артық қазақ үшін бұл дүниеде қымбат не бар екен!?" [4,38 б.] - деп тебіреніпті. Сол туған тіліміздің барлық қадір-қасиетін "бойына сіңірген қазақ әдебиеті еліміз жүріп өткен ұзақ жолдың шежіресі бола білді. Жұрт қиналса, демеу болып, жігер отын жаныды, намыс рухын оятты, ұлт қуанса, медеу болып жарқын жолға бастады, биік белестерді бағындыруға шақырды. Сөйтіп, қазақ әдебиеті ұлттың рухани байлығының ажырамас бөлігіне айналды. Бай әдеби-мәдени мұрамызға ұлттық код тұрғысынан қарастыру - уақыт қажетінен туындаған міндет. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың: Елдің экономикалық мүдделерінің дұрыс шешілуі үшін де алыс-жақындағы мемлекеттердің бізді танығаны, сыйлағаны, мойындағаны керек. Ал осынау дүбірлі дүниеде өзіңді мойындатудың сенімді жолы - тағылымды тарихың, озық ғылымың, өрелі мәдениетің[4,15] деген ойлы пікірін ХХ ғасыр соңында Қазақстанның егеменді ел ретінде жарияланып, ұлттық рухани болмысының қалыптасқанын уақыт талабы айқындап берді.
К.Салықов әдеби мұрасын ақындық, жазушылық, публицистік шеберлік тұрғысынан зерделеп, зерттеу - бүгінгі уақыт талабынан туындағын маңызды мәселе. Қаламгердің шығармашылық шеберлігі мен стильдік ерекшелігі, қоғамдық-саяси дүниетанымы мен азаматтық көзқарасын анықтаудың теориялық және тәжірибелік мәні зор. Қаламгер шығармашылығын уақыт өлшемінде қарастырғанда ғана өз заманында қозғаған маңызды тақырыптары өзектілігімен, өткір де, көркем тілімен айқындалады. Қаламгердің әдеби мұрасының жанрлық, көркемдік сипатына үңілу - тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
ХХІ ғасырдың гуманистік талап-тілектерін қанағаттандыра аларлықтай ұлттық сана-сезімімізді шыңдап, рухани мәдениетімізді Қазақстан 2050 ұзақ мерзімді стратегиялық бағытына сәйкес қайта қалыптастыру барысында ұрпақ үшін бүкіл қайрат-жігерін жұмсап, ұлтына адал қызмет еткен қайраткерлеріміздің әрбіреуінің әдеби-мәдени-рухани мұрасы өте ыждағаттылықпен қарауды, терең зерттеуді қажет етіп отыр.
Диплом жұмысындағы тақырыптың өзектілігіөзінің санаалы ғұмырында халқына қайраткерлігімен де, тамаша көркем шығармаларымен де адал қызмет еткен көрнекті ақынның мұрасы алғаш рет құндылық тұрғысынан арнайы қарастыырылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі уақытқа дейінгі қазақ әдебиетінде К.Салықов поэзияс. Диплом жұмысында зерттеу аясынан қалыстау қалып жүрген ақынның сонет аанрын өркендетудегі шығармаларына тоқталдық.Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.К.Салықов әдеби мұрасының тақырыптық ерекшелігі мен көркемділік құндылық шеберлігін ұлттық код тұрғысынан анықтау, әдеби тіл ерекшелігіне ғылыми талдау жасап, оған тарихи бойлау диплом жұмысының мақсаты болып табылады. Жоғарыда аталған мақсатты айқындау үшін алдымызға төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
- Кәкімбек Салықов әдеби мұрасына, азаматтық көзқарасына көркемдік құндылық тұрғысына баға беру;
- Кәкімбек Салықовтың әдеби мұрасына кезеңдік сараптамалар жасап, әдеби-көркем құндылықтарын айқындау;
- Қаламгер шығармаларының жанрлық сипаттарын көрсету;
- Кәкімбек Салықовтың әдеби шығармаларының жанрлық, тақырыптық ерекшеліктерін ашып, түрлерін айқындау;
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысының нақты ғылыми жаңалықтары ретінде төмендегідей қол жеткен нәтижелерді атауға болады:
- ақын мұрасы кең ауқымды тұтас зерттеу объектісіне айналып, жан-жақты қарастырылды;
- Кәкімбек Салықов шығармаларының табиғаты ғылыми байыпталды;
- ұлттық код, рухани жаңғыру мәселесінің көрінісі Кәкімбек Салықовтың шығармалары негізінде таразыланды.
Зерттеу әдістері. Кәкімбек Салықовтың шығармаларына негізінен салыстырмалы талдау, жинақтау, тұжырым жасау, тарихи-генетикалық талдау әдістері жүйесімен жүзеге асты. Автордың әдеби мұрасы жанрлық даралану, тіл ерекшелігі, сюжет пен композиция, форма мен образ сипатынан жүйелі-кешенді және тарихи-салыстырмалы әдістер аясында айқындалып, хронологиялық жүйелеу, тарихи параллельдер, аналогия, нақтылы деректер арқылы публицистикалық жинақтаулар жүргізілді.
Диплом жұмысының нысаны. Дипломдық жұмыстың нысаны ретінде ақын шығармалары алынды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі. Кәкімбек Салықов мұрасын қарастырғанда, әдебиеттанудағы кейбір еңбектер негізге алынды. Бұл ретте А.Байтұрсынов, Қ.Жұмалиев, З.Қабдолов, Д.Ысқақұлы еңбектері теориялық, методологиялық бағыт-бағдар ретінде пайдаланылды.
Әдебиеттану ғылымындағы көрнекті ғалымдарымыздың сын-зерттеу еңбектеріндегі сын-пікірлерін, тұжырымдары мен ой-түйіндерін негізге алдық. Әдебиеттану ғылымының әдебиет теориясы, әдебиет сыны, әдебиет тарихы салалары басшылыққа алынып, осы саладағы ғылымның көрнекті өкілдері: А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, М.Қаратаев, З.Қабдолов, С.Қирабаев, З.Ахметов, М.Базарбаев, М.Мырзахметов, Т.Кәкішев, Р.Бердібаев, Р.Нұрғалиев, Ш.Елеукенов, Ө.Әбдиманұлы, Қ.Әбдезұлы, Б.Ыбырайым, Т.Тебегенов, Қ.Мәдібай, Б.Омарұлы, С.Негимов, Ж.Тілепов, Т.Рахымжанов, Б.Әбдіғазиұлы, Г.Орда, С.Ержанова, Д.Ысқақ, Р.Зайкенова сияқты көрнекті ғалымдардың зерттеу еңбектері жұмыстың тақырыптық-идеялық, көркемдік-эстетикалық мәселесін тереңдете түсті.
Жұмыс мазмұны. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І КӘКІМБЕК САЛЫҚОВ ПОЭЗИЯСЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ СОНЕТ ЖАНРЫ
Сонет дегеніміз - құрылу жолымен ерекшеленетін лириканың түрі (жанры). Сонет сөзі итал. Sonetto сөзінен шыққан, яғни сыңғырлаған өлең деген мағына береді. Сонет әрқашанда 14 жолдан тұрады, бұл оның негізгі ерекшелігі болып табылады. Сонет - тәртібі қатал жанр. Сонет жазу үшін міндетті түрде он төрт тармақтан тұратын өлеңнің алғашқы екі шумағы, одан кейінгі үш тармақтан тұратын екі қатарлы шумақ құрылымын бұлжытпай сақтау керек. Сонеттің пайда болуы туралы көптеген теориялар бар. Ең кең тараған теория бойынша сонеттің отаны - Италия, тереңірек үңілсек Сицилия. Сонетті жазған алғашқы авторлардың бірі Джакомо да Лентино (XIII ғасырдың басы) болып табылады. Алғашқы сонеттің пайда болуының нақты күнін жанрдың миграцияға ұшырауының салдарынан айту қиын. Терминнің өзінде бұл поэзияның сыңғырлаған түрі екені айтылып тұр. Сол үшін сонеттің музыкалылығына ерекше назар аударған жөн. Бұл жанрды зерттеушілердің бірі Л.Г.Гроссманның пайымдауынша, бұл ақындық жүйенің негізгі ерекщелігі - оның сыңғырлауында және музыкалылығында. Сонеттің дыбыстық ерекшелігі, ритмикалық сымбаттылығы, строфикалық ауысулардың тірі әні поэзияны сүюшілерді таң қалдыруда. Музықалылық - сонеттің ажырамас ерекшелігі. Бұл қыз бен жігіттің, яғни тенор мен сопраноның ауысуы мен селбесуінен білінеді. Сонеттің критерийлерін қарастырып, Л.Г.Гроссман дұрыс құрылған сонеттің поэтикасы өте жеңіл, оның практикасы ғана қиын екенін байқаған. Тақырыптың өзектілігі. Сонет бай көркемдік дәстүрі бар поэзияның ерекше жанры. Сонет жанрының дамып, ықпалды маңызға ие болуы әр ұлттық әдебиетте әрқалай. Қазақ әдебиетіне сонет жанрының алғаш келуі тікелей орыс әдебиетімен тығыз байланыста болғаны айтқанымыз абзал. Белгілі қазақ ақыны Хамит Ерғалиев, ұлы ақын У.Шекспирдің сонеттерін Ғафу Қайырбеков т.б. белгілі ақындарымыздың аударуы арқылы келген сонет жанрында, енді қазақ ақындары өздері төл сонеттер жаза бастады. Бұл бағытта ерекше еңбек сіңірген ақын Есет Әукебаев болса, белгілі қоғам қайраткері ақын Кәкімбек Салықов Сонет шоғыры сонет гүл тәждерін\ ұлттық әдебиетімізге әкелді. Міне, осы аталған ақындар шығармашылығында дүниеге келген сонеттер аударма арқылы, төл шығармалары бүгінгі таңда қазақ әдебиетінде қалыптаса бастаған осы жанрды арнайы зерттеу қажеттілігін көрсетті. Сондықтан да, қазақ поэзиясындағы сонеттің қалыптасу жолдарын толық тану үшін, жалпы сонеттің жанр ретінде пайда болу жолын тарихи тұрғыдан зерттеудің өзектілігі келіп шығады. Мұның өзі сонет жанрының он үшінші ғасырда алғаш Италия әдебиетінде пайда болып, бүгінде көптеген әдебиеттерге таралу жолдарын айқындауды қажет етеді. Қазақ поэзиясының басқа жанрларына қарағанда сонет қалыпты формасы бар, ерекше жанрлық дәстүрін сақтаған жанр ретінде танылады. Мәселен, сонеттің осы ерекшелігі жөнінде профессор З.Қабдолов: лириканың әдемі түрлерінің бірі сонет итальянша сонетто, сонаре сылдырау, сыңғырау арнаулы өлшеммен, әртүрлі тақырыпта жазылатын сыршыл өлең.; он үшінші ғасырда Сицилияда туған Данте, Петрарка көп жазған, кейін батыс Европаның басқа елдеріне кең тараған классикалық үлгілерін Шекспир жасаған.Сонеттің арнаулы өлшемі бар дедік: көлемі он төрт жол, алғашқы сегіз жолы бірінші бөлім, катринде, ақырғы алты жолы екінші бөлім терцет. Алайда мазмұн жағынан бұл екі бөлімнің ара жігін ажырату қиын. Сонет қазіргі қазақ лирикасында да бар (1) деп пікір білдірген. Қазіргі кезеңде сонет қазақ поэзиясында қалыптасқан жанрдың бірі болып отыр. Жоғарыда аты аталған ақындардан басқа сонет жазғандарды айтсақ, олар: Қ.Аманжолов(2), М.Мақатаев(3), И.Оразбаев, Б.Кірісбайұлы. Қазақ поэзиясында негізгі жанрдың біріне айналған сонетті толық, жан жақты зерттеудің өзі бүгінгі күн талабына сай екені көрініс тауып отыр.Европа әдебиет тану ғылымында сонет жанрының тарихы мен теориясы әр ғасырда жан жақты зерттеліп, осы бағытта ірі ғылыми еңбектер пайда болды. Жиырмасыншы ғасырда сонетке арналған И.Бехердің(4), Л.И.Берниковтың(5), Т.А.Кощемщуктың(6) зерттеу еңбектері жазылды. Қазақ әдебиетіндегі сонет жанрыныңғ қалыптасу жолдары аталмыш диплом жұмысында мүмкіндігінше қамтылып, сараланды.Сонет жанрын аудару, оның ұлт әдебиетіне келу жолдары жан жақты талданады. Сондай ақ ұлттық әдебиетіміздегі төл туындылар, ұлттық сонет жанры, оның ерекшеліктері қарастырылды. Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиеттану ғылымы поэзия жанрларын зерттеуде аз нәтижеге жеткен жоқ. Алайда, қазақ поэзиясында кейінгі кезеңде қалыптаса бастаған сонет жанрының зерттелуі бір жүйеге түскен деп айта алмаймыз. Жекелеген ақындардың шығармашылығы, оның көркемдік қуатын, поэтикасын, шығармаларының стильдік, жанрлық ерекшеліктерін зерттеу барысында, сондай-ақ қазақ әдебиетінің тарихын зерттеген еңбектерде де сонет жанры туралы жекелеген пікірлер кездесіп қалады.Қазақ әдебиеттану ғылымында поэзияның канондық жанрларының бірі - сонетті арнайы зерттеген ғылыми еңбек жоқтың қасы. Дегенмен, әр жылдары қазақ ақындарының сонеттеріне мерзімді баспасөзде А.Нысаналин, Т.Абдрахмановалардың пікір білдіріп тұрғанын атап өткеніміз абзал. Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазақ әдебиеттану ғылымында сонет жанрының тарихы мен теориясына арнайы алғаш рет тоқталып, өзекті мәселелеріне көңіл аударамыз. Сонет жанрының қалыптасу, даму жолдарын хронологиялық принциппен, кезең кезеңге бөліп қарастыруды мақсат етіп отырмыз. Дипломдық тақырыпты зерттеудегі алға қойып отырған мақсат ақын шығармалары арқылы сонет жанрының даму бағытындағы негізгі кезеңдерін айқындап алуға мүмкіндік бермек.Поэзияның бұл формасына сөзөнер шеберлері қай кезеңде, қандай қоғамдық, әлеуметтік жағдайларда ден қояды, соның заңдылықтарын да танып білу негізгі міндеттеріміздің бірі болып табылады. Әрбір ұлттық әдебиеттегі сонет жанрының өзіндік ерекшелігімен бірге ортақ типологиялық сәйкестігі де бар. Осы проблемалардың арақатынасы салыстырыла зерттеледі. Қазақ әдебиетінде сонет жанрының тарихы, даму кезеңдерімен бірге жанр табиғатын, көркемдік болмысын да даму стадиясымен сатылай зерттеу қажет деп таныдық. Бұл бағдарда, сонет жанрының теориясына, құрылымдық өзгешелігіне арнайы тоқталамыз. Сонет жанрының қазақ поэзиясына ену жолдары да ерекше екендігіне тоқталамыз.
Сонет - әлем әдебиетінде кеңінен тараған бай көркемдік дәстүрі бар поэзияның жанры. Әдебиеттану ғылымында поэзияның басқа жанрларына қарағанда сонет канондық формасы айқын ғасырлар тезінен өтіп сұрыпталған, көркемдік, формалық, дәстүрлік белгілері сақталған жанр ретінде танылады. Мұның өзі сонет жанрының он үшінші ғасырда Италия әдебиетінде пайда болып, қазіргі дәуірге дейін адамзат ғоғамының рухани өміріндегі бәсеңдеу мен мәдени даму процесінде әлсіремей, қайта сол жанрлық сипатын жоғалтпай келген көркемдік дамуының айғағы болса керек. Европа поэзиясындағы тұрақты формалы өлеңнің ішінде ең көп тарағаны да сонет жанры. Европа кейіннен әлем әдебиеті поэзиясында мазмұн тереңдігі мен көркемдік қуатымен формалық дәлдігімен көрінген сонет жанры. Басқа сөз өнері жанрларынан ерекше тұлғаланып дамыған, даралық және типологиялық өзгешелігімен де ерекшеленеді. Дүние жүзіне әдебиет теориясы атты еңбектермен аса танымал американ ғалымдары Р.Уэллек О.Уоррен(6) пікірлерімен айтсақ: кез келген көркем өнер сияқты поэзия идеясында материалдық бағалығына қарап емес, оны интеграциялық дәрежесімен және көркемдік қуатымен өлшеген жөн. Әрбір әдеби шығарманың жанрлық табиғаты әр алуан. Ірі эпикалық шығармаларда өмірдің тарихи шындығы ірі сомдалған нақты көркем тұлғаларға жинақталып, тарихи оқиғалар сол тұлғалардың қарым қатынастарына негізделіп, әдеби дәуір, әдеби кезең табиғаты, әдеби процесте көркем шындыққа ойысады.Драмалық жанрларда шығарма тартысқа, мінез қақтығысына, ірі драматизмге негізделетіні, сөйтіп өзгеше көркемдік табиғат танытаныны белгілі. Сол сияқты лириканы да бірнеше топқа, жанрға топтастырып талдау үрдісі әдебиеттану ғылымында қалыптасқан. Мысалы, лириканы мағыналық өзгешілігіне қарап, саяси лирика, философиялық лирика, махаббат лирикасы, табиғат лирикасы деп топтаса, ал жанрлық табиғатына қарай, дәстүрлі әдетпен ода, элегия, мадригал, романс, эклога, сонет т.б. таратады.Біз сонет канондық формасы айқын, дәстүрлік белгісі сақталған жанр дегенде, сонет жанрының ұлттық әдебиетте өзгеше даму мүмкіндігі жоқ, қалыптасқан формада қайталана берер, суреткер шеберлігін шектер жанр деген ұғым тумаса керек.Қайта сонет сөз өнері саңлағынан әлем әдебиеті мен ұлттық әдебиетте қалыптасқан көркемдік дәстүр байлығын жан жақты меңгере таптауырын болған жолды қайталамай, даралық суреткерлік шеберлікпен өз ана тіліндегі лексикалық байлықты мүмкіндігінше терең пайдалана отырып, жинақы, ширақ та нәзік поэзия жасауды талап етер үздік жанрға айналады. Сонеттің қалыптасу кезеңдері. Әдебиеттану ғылымындағы аса өзекті проблемалардың бірі жанр мәселесі. Біз осы мәселеге арнайы тоқталамыз. Жанрды жіктеп, тарату жөнінде ғылымдағы пікір тұжырым әртекті. Алайда, осы бағытта айтылар ғылыми тұжырымдарды жинақтап, жүйелер болсақ, негізінен ғалымдардың пікірі үш салада, яғни үш ғылыми топтастыруға саяды. Бірінші бағыттағы ғалым зерттеушілер жанр деп әдебиеттің тегіне жататын топтарға назар аударады да, оған жалпы әдебиеттегі түр деп танылатын эпос, лирика және драманы жатқызады. Ал, осы әдебиеттің үш тегінен тарайтын роман, повесть, әңгіме, поэма, толғау, эпопея, ода, элегия, мадригал, сонет, т.б. көркем шығарма атауларын жанрлық түрлерге жатқызады. Сөйтіп, аталған жанрларды жеке дербес жанр деп танымай жанрдың түрлері деген тұжырымды Қ.Жұмалиев(7), З.Қабдолов(8), Г.Поспелов(9), Л.Тимофеев(10) ұсынады. Бұл бағытта аталған еңбектерден басқа да көптеген еңбектер жарық көрген. Жанр мәселесін айқындауда тартысты пікірлер көп. Дегенмен, аталған бағытты ұстанған ғалымдардың тұжырымы бойынша бір ұлттық әдебиетте жыр, толғау т.б. жанр болғанымен, екінші бір ұлттық әдебиетте сонет, ода т.б. көркем шығарма түрі басым бағытта дамыған. Ал, екінші бағыттағы ғалымдар эпос, лирика, драманы әдебиеттің үш тегі деп қарап, роман, повесть, эпопея, поэма, ода, сонет т.б. бірнеше бағыттағы ғалымдар жанрлық түр деп қарайтын көркем шығармаларды Г.Абрамович, Л.Щепилова, Е.Ысмайлов жанр деп таниды. Қазіргі қазақ әдебиеттану ғылымында, жалпы сөз өнерінде зерттеушілер, сөз өнері шеберлері нақтылы көркем шығармаларды жанр деп тануға бейім тұратынын байқаймыз. Алып отырған объектімізді зерттеу барысында бірізділікке, тереңдеп жан-жақты зерттеуге септігін тигізер екінші бағыттағы ой пікірге ойысып, осы мақсатта сонетті жанрлық түр емес, жанр деп танып қарастыруды көздеп отырмыз. Ұлттық әдебиетімізге тән толғау, жыр, жар-жар, қара өлең, айтыс т.б. жанрлармен қатар, дүние жүзіне кеңінен тараған жанрлар да ұлттық әдебиетімізге еркін еніп, жан-жақты дамыды. Оған қазақ әдебиетінде қалыптасып, дамыған прозалық, поэзиялық, драмалық жанрлар дәлел бола алады. Қазақ әдебиетінде роман эпопея сияқты ірі жанрлар туып. ұлттық әдебиетіміз әлемдік деңгейде де көрініс тапты. Солай деп тұрғанмен, ұлттық әдебиетімізге аударма арқылы келіп, кейіннен қалыптасып келе жатқан жанрлар да жоқ емес. Солардың бірі Еуропа әдебиетінде ертеде қалыптасып, кең тараған поэзияның биік жанры, канондық түрі болып қалыптасқан сонет жанры. Сонет жанры саласында әлемге әйгілі шығармалар алғашында қазақ тіліне аударылып таныс болса, кейінгі жылдары қазақ ақындары бұл жанр саласында өздерінің төл шығармаларын жаза бастады. Бұның өзі қазақ поэзиясындағы жаңа көркемдік құбылыстың бастамасы болғаны талданып, түсіндіріледі.Сонет жанрының тарихы. Сөз өнері ғылымында әдебиет тарихының алар орны ерекше. Ғасырлар қойнауынан бастау алып, халық тарихымен үндесе дамыған ұлттық әдебиеттің тарихын саралау оңайға түспесі анық. Әдебиет тарихының өзі сан салаға бөлініп, әдеби процесте өзгеше бағытта дамитыны болады. Халық тарихы мен өнерімен бірге жасап келе жатқан ұлттық әдебиеттің өзінің төл жанрлары болады. Мысалы, толғау, жар-жар, айтыс тағы басқадай. Сондай-ақ, ұлттық әдебиет дамып, көркейген шақта әдеби байланыс арқылы басқа ұлттық әдебиеттердің бойынан асып, ортақ адамзаттық сөз өнерінің жанрына айнала бастаған кейбір түрлеріне назар аударып, өзіне тартатын кездері болады. Осындай ерекше тарихы бар жанрдың біреуі - сонет. Біз осы тарауда сол жанрдың тарихи даму жолына арнайы тоқталып, талдадық.Белгілі ақын Хамит Ерғалиевтің Уильям Шекспирдің әлемге танымал сонеттерін аударып, ұлттық әдебиетімізге алып келуі ірі жаңалық болуымен қатар, болашақ сонет жанрына қалам тартпақ ақындарға сапалық биік талғам қажеттігін байқатқан үлкен мектеп те болды.Тағы бір арқалы ақын ағамыз, ақын ағамыз Ғафу Қайырбеков белгілі поляк ақыны Адам Мицкевичтің(11) сонеттерін аударғаны әдебиетіміздің тарихынан белгілі. 1960-70 жылдар қазақ әдебиетіне рухани серпіліс, көркемдік қуат әкелген жылдар болды. Кейіннен қазақ әдебиетіне Есет Әукебаев(12), Кәкімбек Салықов(13) сонеттері арқылы төл жанр ретінде енді. Есет Әукебаев ұзақ жылдар сонет жанрына қалам тартып дамытса, Кәкімбек Салықов бұл жанрдың күрделі формасы сонеттер шоғырын қазақ әдебиетіне әкелді.
Сонет жанры Италияда пайда болғаны туралы деректі мәліметтер әлем әдебиетінің (оның ішінде Италия әдебиеті) тарихы туралы жазылған еңбектерде бар. Және бұл тарихи дерек нақтылы зерттеулерде, олардың артына қалдырған шығармаларымен нақтыланады. Әдебиет тарихында ең алғашқы сонет жазған итальян ақыны - Якопо да Лентини (ХІІІ ғ) болып есептеледі. Одан кейін Франческо Петрарка Италия әдебиетін әлемге танытса, кейіннен сонет жанрын дамытқан ақындардың бірі Торквато Тассо болды. Тассо шығармашылығы да өз кезеңінде сонет жанрының дамуына аса ықпалды әсер еткен. Сонет жанрының Италияда дамуына ықпалы болған ақындардың бірі, ірі философ Джордано Бруно - артына бай мұра қалдырған философ әрі ақын. Сол еңбегінің бір арнасы - оның сонеттері. Сондай - ақ сонет жанрының Италия жерінде дәуірлеуіне Данте, Микеланджело, Дж. Марино, Дж. Леопарти тағы басқа ақындардың шығармаларының ықпалы ерекше болды. ХVІ ғасырда сонет жанры Италиядан тыс, басқа елдерге де тарай бастайды. Испания, Португалия елдеріндегі Х.Боски Альмогавер, Л.Камэнсу және атақты Лопе де Вега сонеттері қазірде әлемге танымал. Италиядан кейінгі сонет жанрының қарқынды дамыған жері Франция болды. Францияда Матюрен Ренье, Пьер де Ронсар, К.Маро, П.Верлен, Ж.М.Эредио, Шарль Бодлер тағы басқа ақындардың сонеттері Француз сонет мектебін қалыптастырды. Француз әдебиетінде сонет жанрына ерекше көңіл бөлген ірі мектеп болды. Сол үлкен мектептің соңғы кезеңдегі ірі өкілдердің бірі - Шарль Бодлер. Ш. Бодлердің сонеттері Сұлулық деген атпен 1857 жылы жинақ болып шыққан. Ш. Бодлердің шығармашылығы жайында М. Горький, жил во зле, добро любя, - деген қанатты сөз қалдырған.Сонет жанрының Еуропада канондық формасын қалыптастырып, ерекше дамуына өзгеше екпін берген ағылшын әдебиетінің ірі тұлғалары болды. Ағылшын әдебиетінде сонет жанрына алғаш қалам тартқан XVI ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген ақын - Г. Сарри. Ағылшынның бұдан басқа да сонетшілердің ірі өкілдері ретінде Э. Спенсер, Дж. Мильтон, У. Уордсуорт, Т. Уайет тағы басқа ақындарды атауға болады. Осылардың ішінде Э. Спенсер сонеттерінің өзгешілігі, ол басқа ағылшын ақындарындай петраркалық ағымда болмайды. Э. Спенсер шығармашылығына орыс тілінде шыққан еңбектерде мол орын берілген. Ағылшын әдебиетінің тағы бір ірі өкілі Томас Уайет те сонет жанрын дамытуға еңбек еткен ақын.
Ағылшын ұлттық әдебиетінде Ф. Сиднидің келуімен ағылшын поэзиясы сонет жазуда Италия мен Француз әдебиетіне оқушы болуын тоқтатып, өзіндік ұлттық мәнерімен әлем әдебиетіне ағылшын сонет мектебі болып енді. Ф. Сидни өзінің қысқа өмір сүргеніне қарамастан артына мол мұра - сонеттерін қалдырды. Ақын сонеттерінің алғашқы бір тобы Аркадий романында, екінші бір тобы Кейбір сонеттерім деген атпен жинақ болып жарық көреді. Жалпы, ағылшын сонет мектебін әлемге танытқан ұлы ақын Уильям Шекспирдің сонеттері болды. Ағылшынның ұлы перзентінің бүкіл әлем игілігіне айналған аса озық та мол әдеби мұрасы қазақ тіліне аударыла бастады. Негізінен, қазақ әдебиетіне сонет жанрының келуі У. Шекспир шығармаларымен тікелей байланысты. Қазақтың белгілі ақыны Хамит Ерғалиев Шекспирдің 154 сонетін орыс тілінен аударып (түп нұсқамен салыстыра отырып) 1972 жылы жеке жинақ етіп шығарды. Бұның өзі қазақ лирикасындағы ірі көркемдік белес, әдеби соны құбылыс ретінде қабылданды.
Ағылшынның ұлы ақыны Шекспирдің әдеби мұрасы қазақ тіліне аударыла бастағанына 50 жылдан асты. М. Әуезоа, Ғ. Мүсірепов, Е. Букетов, М. Мақатаев, Х. Ерғалиев сияқты қазақтың белгілі сөз зергерлері ұлы ақынның шығармаларын қазақ тіліне аударды. Ал, XVII ғасырда сонет жанры Германия елінде дамыды. Оның ірі өкілдері - М. Опиц, Пауль Флеминг, тағы басқалар болды. М. Опицтің ықпалымен сонеттер жазыла бастайды. Германия романтикалық сарында жазылған сонеттердің отанына айналады. Романтикалық сарында жазылған сонеттердің ірі өкілдері - А. Шлегель, Ф. Рюккерт, Н. Ленау, А. Платен тағы басқалар болады. Атақты неміс ақыны И. Гете де сонеттер жазған.
Сонет жанры Еуропа елінің барлығына да қанатын кеңінен жаяды. Біздің жоғарыда жинақтап түйіп айтқанымыз, арнайы тоқталған ұлттық әдебиеттеріміз өздерінің ұлттық әдебиеттерінде сонет жанрының өзіне тән мектеп қалыптастыра алғандары. Сондай - ақ, поляк әдебиетінде де сонет жанры айтырлықтай дамығанын айтқан жөн. Солардың ішінде әлем әдебиеті деңгейіне көтерілгені Адам Мицкевич сонеттері болды. А. Мицкевичтің Қырым сонеттерін белгілі қазақ ақыны Ғафу Қайырбеков ана тілімізде сөйлетті.
Сонет жанры орыс әдебиетінде XVIII - XIX ғасырларда аса қарқынды дамыды. Орыс поэзиясының ірі өкілдері В. К. Тредиаковский, А. П. Сумароков, А. А. Ржевский - тағы басқалар XVIII ғасырда сонет жанрын дамытқан ақындар болды. XIX ғасырда А. А. Дельвиг, И.И. Козлов, А. С. Пушкин, В. Г. Бенедиктов, А. А. Фет, А. А: Григорьев, Д. П. Бутурлин тағы басқа ақындар сонет жанрына ден қойды. Орыс ідебиетінде XIX ғасыр сонет жанрының гүлденген кезеңі болды. Әлем таныған ақындардың сонеттері - адамзаттың рухани әлеміндегі мәңгілік байлық ретінде қалыптасқан классикалық асыл мұралары. Жанрлық формасы айқын, ғасырлар тезінен талмай өтіп бүгінгі күнге саф алтындай таза жетіп отырған сонет жанры көркем сөз өнеріндегі өзінің қуатын, даралық өзгешілігін дәлелдеп отыр.
Уильям Шекспир - ағылшын сонеттерінің королі. Ағылшынның әлемге аты әйгілі драматургы әрі ақыны Уильям Шекспир 1564 жылы 23 сәуірде Эйвон өзенінің бойындағы Стратфорд деген кішкентай қалада дүниеге келген. Оның әкесі айтарлықтай ауқатты қала тұрғыны еді (саудагер болған, қала мэры болып сайланған). Уильям Джон Шекспирдің үшінші баласы еді, одан басқа тағы жеті баласы болған. Жеті жасында Уильям ең жақсы деп есептелетін грамматикалық мектепке барды, онда латын және көне грек тілдерін үйренді. Әкесінің кедейленуіне байланысты мектепті бітіре алмай, он алтыға толар-толмас жасында жұмыс істеуге мәжбүр болады (ет сатушының шәкірті, ауылдық мектепте репетитор т.б.). Он сегіз жасында Уильям Анна Хесуэй деген фермердің қызына үйленеді. XVI ғ. аяғында театр ағылшын халқының сүйікті өнері болды. Ол кезде Лондонда онға жуық театр болған. 1585-1612 ж. Шекспир Лондонда тұрды. Ол өзі жақсы көрген театрды төңіректейді: әуелі театрға келушілердің атын бағушы, соңынан актер, режиссер, драматург болады. Лондонға келген алғашқы күндерінен-ақ Шекспир студенттермен тығыз байланыста болды. Оның пьсалары алғаш рет студент жастардың күшімен қойылды. Сол кезден бастап Уильям Шекспирдің барлық өмірі театрмен байланысты болды. 1593 ж. Шекспир Джеймс Бербедж басқарған ең жақсы труппаға кірді. Труппаның мүшелері 1599 ж. Глобус театрын салды. Бұл театрда Шекспирдің пьесалары жиі қойылды.1612 ж. Шекспир туған қаласына қайтып оралады. Оның айналасында туғандары болады, бірақ сүйікті театры болмайды, ал театрсыз Шекспир өмір сүре алмады. Төрт жылдан соң өзінің туған күнінде 23 сәуірде 52 жасында Шекспир қөз жұмды. Әлемдік сонеттер мен трагедиялар королі Стратфорд шіркеуінде жерленді. Шекспир шығармашылығына келсек, ол ескі, феодалдық дүниенің күні бітіп жатқандығын түсінді. Бірақ ол ақша мен баюға құмарлық үстемдік еткен буржуазияның жаңа дүниесімен де келісе алмады. Жазушының пікірі бойынша жауыздық барлық жерді жайлаған, ол сезім атаулының - сенім, әділет, сүйіспеншіліктің бәрін де уландырып отыр. Менің айналамда көріп отырғанымның бәрі де жексұрындық, - деп үндейді ақын. Шекспир адамның ұлылығын терең түсінді. Шекспирдің ұлы трагедиясының кейіпкері Гамлет: Адам қандай тамаша жаралған! Оның ақыл-ойы қандай ізгі. Іс-әрекеті қандай дәл, қандай тамаша. Әлемнің сұлуы, - дейді. Өзінің Гамлет, Отелло, Король Лир, Ромео мен Джульетта және басқа трагедияларында, атақты сонеттерінде Шекспир қайырымдылық пен әділеттілік туралы ізгі, батыл адамдар армандарының жүзеге аспайтындығын көрсетті. Ол күшті, ер жүрек кейіпкерлерді, олардың жоғары сезімдерін - сүйіспеншілік пен достықты, адалдық пен ерлікті мадақтады. Шекспирдің кейіпкерлері тағдырдың әлсіз құрбандары емес, олар қиналады және күреседі, бірақ дүниені өзгертуге қабілеті жетпейді. Шекспир 37 пьеса (трагедия, комедия, тарихи драма), сондай-ақ көптеген сонет жазды. Шекспирдің антик мифологиясының сюжеттеріне жазылған 2 поэмасы бар (Венера мен Адонис, Лукреция).
Шекспир көптеген сонеттер жазды. Сонет (сыңғырлау, сылдырлау деген итальян сөзінен шыққан) - әр шумағы 14 тармақтан құрылатын өлең түрі. Тармақтар екі рет төрт-төрттен, онан соң екі рет үштен топтасады (З.Ахметов Әдебиеттану. Терминдер сөздігі). Оның 154 сонеттен тұратын жинағы сақталды. Бұл жинақ ақынның алғашқы, оның тірі кезінде жарық көрген жинағы. Кітапқа кірген 126 сонет ақынның досына, ал 28 қара шашты сұлуға арналған. Зерттеушілердің ойынша, Шекспирдің досы ретінде шығатын бейне - граф Саутгемптон, ал қара шашты сұлудың кім екені белгісіз, оның аты тарихта сақталмаған. Сонеттерді бірнеше циклге бөлуге болады. Олардың тақырыптары - достық, сүйіспеншілік, қызғаныш, тағдыр туралы толғау. Сонеттерінде ақын достықты, сұлулықты, махаббатты мадақтайды. Сонымен қатар бақытсыз махаббат, әлеуметтік, философиялық мәселелер көтереді. Шекспир шығармашылығы үш кезеңге бөлінеді. Шекспир шығармашылығының бірінші кезеңі 1590-1600 жж. қамтиды. Оның алғашқы шығармалары тоқсаныншы жылдардың басында жазылған: драмалық хроникалар, комедиялар және екі поэма Венера мен Адонис (1593), Лукреция (1594). Бұл екі поэманы Шекспир граф Саутгемптонға арнаған. Осы жылдары аралығындағы пьесалары оптимистік сарында болып келеді. Комедияларында адамдардың бақытқа ұмтылу жолындағы кездесетін қиындықтармен күресі суреттеледі, жаңа дендеп келе жатқан буржуазиялық қатынастар әшкереленеді (Қателіктер комедиясы - қойылуы 1594 ж., басылуы 1623 ж.; Асауға тұсау - қойылуы және басылуы 1594 ж. т.б. І кезеңдегі пьесаларында Шекспир адамның және оның тұрған жерінің сұлулығын, өмірдің қарапайым қуаныштарын мадақтайды. Драматург орта ғасырлық жазушыларда бұрын болмаған сұлулықтың жаңа, гуманистік идеалын жасады, сондықтан оның шығарған образдары айқын және көпкырлы.
Шекспир комедиялары мен драмаларының әрекеті әр түрлі елдерде болады, бірақ олар қай жерде өтсе де, барлығында Англияның рухы сезіледі. Драматург өткен ғасырды суреттесе де, оның жасаған кейіпкерлері Қайта өрлеу дәуірінің өкілдері болып көрінеді. Шекспирдің саяси көзқарасы пьеса-хроникаларында айқын көрінеді. Генрих VI, Ричард III қойылуы, басылуы т.б. пьеса хроникаларының негізгі идеясы - мемлекеттік бірліктің қажеттігі, феодалдық анархияны жою. Шекспир пьесаларында дүние жүзінде алғаш рет драматургия саяси күресті мифтік емес, реалистік әдіспен бейнеледі. Ол шығармаларына феодалдық қоғамның барлық өкілдерін, сондай-ақ демократиялық пікірдегілерді де қатыстырды. Алайда Шекспир өз дәуіріндегі гуманистердің күмәншылдығынан асып кете алмай, халықтың өз тағдырын және мемлекет мәселесін өзі басқара алатындығына сеніңкіремей қарады.Шекспир шығармашылығының екінші кезеңі (1601-1608) Англия өміріндегі қоғамдық-саяси өзгерістермен тұстас келді. Бұл кезде корольдық үкімет реакциялық күштердің тірегіне айналды да, капиталдың әуелгі шоғырлану процесі халықтың жағдайын әлсірете түсті. Осы жағдайлар Шекспир шығармаларында трагедиялық сарынның молаюына себепкер болды. Бұл жылдары ол бірқатар әлеуметтік-философиялық пьесалар жазды: Гамлет (1602), Отелло (1604), Король Лир (1606), Макбет (1606), Антоний мен Клеопатра (1607), Афиналық Тимон (1608), Кориолан (1608) т.б. Шекспир шығармашылығының желісі - қоғамның жаңаруын көрсету, қоғамдық зұлматтықтар мен адамды аздырар, өмірді сүреңсіз көрсетер діни сенімдерді әжуалау. Шекспир туындылары шындыққа қалтқысыз сенуді, өмірді сүюді уағыздайды.Шекспир шығармашылығының үшінші кезеңі (1609-1612) бұрынғысынша зұлымдық пен адамгершіліктің күресін арқау ете отырып, тартысты көбіне ұнамды қасиеттің иесіне моральдық және реальдық жеңдіру арқылы шешеді. Бұл кезеңге Перикл, Цимбелин Қысқы ертегі шығармалары жатады. Бұл трагикомедиялар - мазмұны драмалық болса да, соңынан жақсы аяқталатын пьесалар.Шекспирдің сонеттерін орыс тіліне Маршак аударған. Олардың кейбіреулерін оригиналдарымен мысал етіп көрсетейік:
Сонет 1
Әсем шыбық өссін дейміз желкілдеп,
Сұлулықты сақтау үшін жүдетпей,
Раушанның солған бірін соңғысы
Жасартады екі арада жыл өтпей.
Ал сен, сұлу, ажрыңа сұқтанып
Тәрк етесің соған асыл нәріңді:
Жаның - қатал жауың болып шықса анық,
Жоқшылыққа жұмсағаның барыңды.
Сен тек қана сәнденесің бір бүгін,-
Жаршысысың көктемнің де аз күндік.
Көрге тығып келешектің ұрығын
Сараң сақи іс қылғаның - азғындық.
Өмірді ая, деме лахат жеп - ішсін
Келешектің бал - шырынды жемісін!
Орысша нұсқасы:
Мы урожая ждем от лучших лоз,
Чтоб красота жила, не увядая.
Пусть вянут лепестки созревших роз,
Хранит их память роза молодая.
А ты, в свою влюбленный красоту,
Все лучшие ей отдавая соки,
Обилье превращаешь в нищету, -
Свой злейший враг, бездушный и жестокий.
Ты - украшенье нынешнего дня,
Недолговременной весны глашатай, -
Грядущее в зачатке хороня,
Соединяешь скаредность с растратой.
Жалея мир, земле не предавай
Грядущих лет прекрасный урожай!
****Ағылшынша нұсқасы:
From fairest creatures we desire increase,
That thereby beauty's rose might never die,
But as the riper should by time decease,
His tender heir might bear his memory:
But thou, contracted to thine own bright eyes,
Feed'st thy light'st flame with self-substantial fuel,
Making a famine where abundance lies,
Thyself thy foe, to thy sweet self too cruel.
Thou that art now the world's fresh ornament
And only herald to the gaudy spring,
Within thine own bud buriest thy content
And, tender churl, makest waste in niggarding.
Pity the world, or else this glutton be,
To eat the world's due, by the grave and thee.
Сонет 2
Қырық қыстың қаһарына шыдамай,
Айғыз айғыз әжім торлап, солды бет,
Пішініңе қарап тұрып мынадай,
Айтсын кімдер аса сұлу болды деп.
Десе біреу көркің қайда бұрыңғы,
Еске салар есіл қызық кезіңді.
Не демексің? Жанарда ма жұмулы
Онда мазақ еттім дей бер өзіңді.
Мына сөзді айтпай көңіл толар ма:
Желкілдеген ұрпағым бар ұнаған.
Тұнық шағым тұр күлімдеп соларда,
Кәріліктен алған енші сыбағам.
Сан жылдардан салқын тартқан өз ұапың,
Жалғасыңнан жалын атса озғаның!
Орыс тілінлегі нұсқасы:
Глубокими следами сорок зим,
Кто будет помнить царственный наряд,
Гнушаясь жалким рубищем твоим?
И на вопрос: "Где прячутся сейчас
Остатки красоты веселых лет?" -
Что скажешь ты? На дне угасших глаз?
Но злой насмешкой будет твой ответ.
Достойней прозвучали бы слова:
"Вы посмотрите на моих детей.
Моя былая свежесть в них жива,
В них оправданье старости моей".
Пускай с годами стынущая кровь
В наследнике твоем пылает вновь!
***
Ағылшынша нұсқасы
When forty winters shall beseige thy brow,
And dig deep trenches in thy beauty's field,
Thy youth's proud livery, so gazed on now,
Will be a tatter'd weed, of small worth held:
Then being ask'd where all thy beauty lies,
Where all the treasure of thy lusty days,
To say, within thine own deep-sunken eyes,
Were an all-eating shame and thriftless praise.
How much more praise deserved thy beauty's use,
If thou couldst answer "This fair child of mine
Shall sum my count and make my old excuse,"
Proving his beauty by succession thine!
This were to be new made when thou art old,
And see thy blood warm when thou feel'st it cold.
. Сонет 8
Сен - әуенсің, сөйте тұрып әуенді
Тұйық күйде тым жабырқау тыңдайсың.
Неге сонша жаның дертке тәуелді,
Неге азаптан рахат іздеп тынбайсың?
Неге бүны жұмбақтайды жұмыр бас?
Бір бірімен жарасымды жаралған
Көп дыбыстың жалғыздыққа жаны қас.
Әлде сол ма дертің бойға таралған?
Тыңдап көрші, қыл ішектер тамаша
Тату тәтті үйлесімді үн қосқан,
Әке, шеше, жас баласы оңаша
Әсем бір ән шырқағандай тынбастан.
Концерттегі көп көп үндес ішек мынау
Жалғызілік өліммен тең деп тұр ау.
Орыс тіліндегі нұсқасы:
Ты - музыка, но звукам музыкальным
Ты внемлешь с непонятною тоской.
Зачем же любишь то, что так печально,
Встречаешь муку радостью такой?
Где тайная причина этой муки?
Не потому ли грустью ты объят,
Что стройно согласованные звуки
Упреком одиночеству звучат?
Прислушайся, как дружественно струны
Вступают в строй и голос подают, -
Как будто мать, отец и отрок юный
В счастливом единении поют.
Нам говорит согласье струн в концерте,
Что одинокий путь подобен смерти.
*** Ағылшынша нұсқасы
Music to hear, why hear'st thou music sadly?
Sweets with sweets war not, joy delights in joy.
Why lovest thou that which thou receivest not gladly,
Or else receivest with pleasure thine annoy?
If the true concord of well-tuned sounds,
By unions married, do offend thine ear,
They do but sweetly chide thee, who confounds
In singleness the parts that thou shouldst ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
Жұмыcтың жалпы сипаттамасы. Диплом жұмысында Кәкімбек Салықов мұрасы -- өткені мен бүгіні қазіргі көзқарас тұрғысынан қарастырылады. Ұлттық код тұрғысынан қарастыра отырып, ақынның мол мұрасының барлық қырының терең тамырлары айқындалады. Бұрын сирек сөз болған ақынның аудармашылық мұрасы, сонет жанрын өркендеткен қомақты шығармалары сараптан өтеді.
Тәуелсіздігіміздің үшінші онжылдығы аяқталар тұста жарық көрген Қазақстан Республикасының Бірінші Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру [1] мақаласы -- уақыт талабынан туындаған бағдарлы дүние болып табылатындығын уақыт дәлелдеп отыр. Бүгінгідей жер әлем алақанға салған шардай ақпараттың лезде тарап, жаһанданудың жойқын күшіне төтеп бере алмағандар жұтылып жатқан заманда, адам баласының білектің күшімен емес, білімнің күшімен, ұлттар мен ұлыстардың тіл, діл, салт-дәстүріне негізделген күш қана өзін сақтап қалуға негізгі тетік болатындығы даусыз. Білімнің салтанат құруы турасында Президент мақаласында нақты айтылған. Білімді, көзі ашық, көкірегі ояу болуға ұмтылу - біздің қанымызда бар қасиет. Тәуелсіздік жылдарында қыруар жұмыс жасалды. Дегенмен, білімнің салтанаты жалпыға ортақ болуға тиіс. Оның айқын да, бұлтартпас себептері бар. Технологиялық революцияның беталысына қарасақ, таяу онжылдық уақытта қазіргі кәсіптердің жартысы жойылып кетеді. Экономиканың кәсіптік сипаты бұрын-соңды ешбір дәуірде мұншама жедел өзгермеген. Біз бүгінгі жаңа атаулы ертең-ақ ескіге айналатын, жүрісі жылдам дәуірге аяқ бастық. Бұл жағдайда кәсібін неғұрлым қиналмай, жеңіл өзгертуге қабілетті, аса білімдар адамдар ғана табысқа жетеді. Осыны бек түсінгендіктен, біз білімге бөлінетін бюджет шығыстарының үлесі жөнінен әлемдегі ең алдыңғы қатарлы елдердің санатына қосылып отырмыз. Табысты болудың ең іргелі, басты факторы білім екенін әркім терең түсінуі керек. Жастарымыз басымдық беретін межелердің қатарында білім әрдайым бірінші орында тұруы шарт. Себебі, құндылықтар жүйесінде білімді бәрінен биік қоятын ұлт қана табысқа жетеді [1]. Төл тарихымызды білу, рухани жаңғыру, білімді ұрпақ тәрбиелеу мәселесінің Ұлт Көшбасшысының 2050 жылға дейінгі стратегиялық бағдарламасынан бастау алғандығы да белгілі. Тәуелсіздік, бірлік, жоғары руханилық, экономикалық өсім, еңбек қоғамы, тарих, мәдениет, тіл, ұлттық қауіпсіздік мәселелері ұлттық идеямыздың қазығы болмақ. Елбасымыз сонымен қатар: Біз бəріміз бір атаның -- қазақ халқының ұлымыз. Бəріміздің де туған жеріміз біреу -- қасиетті қазақ даласы. Бұл дүниеде біздің бір ғана Отанымыз бар, ол -- тəуелсіз Қазақстан. Біз болашаққа көз тігіп, тəуелсіз елімізді Мəңгілік Ел етуді мұрат қылдық. Қазақстан-2050 Стратегиясы осынау мəңгілік жолдағы буындар бірлігінің, ұрпақтар сабақтастығының көрінісі. Бабалардың ерлігі, бүгінгі буынның ерен істері жəне жас ұрпақтың жасампаздығы арасында сабақтастық болса ғана, біз Мəңгілік Ел боламыз. Тəуелсіздік алғаннан кейін небір тар жол, тайғақ кешулерден сүрінбей өттік. Бүгін Қазақстанды бүкіл əлем танып отыр. Қазақстан таяудағы жылдар ішінде əлемдік бəсекеге барынша қабілетті елдердің қатарына кіруі тиіс. Бұл дегеніміз -- бəсекеге төтеп беру. Əлемдік бəсекеге төтеп берудің басты шарты -- күшті рух пен білім - [2] деп атап көрсетті.
Тәуелсіздік кезеңіндегі ақын мұрасының зерттелуі, рухани жаңғыру бағдарламасы аясындағы ақын қаламыан туған шығармалардың қыр-сыры ғылыми жүйеленетін кез келді. Шығармашылық жемісті жылдары 1970-2015 жылдар аралығын қамтитын ақынның бай мұрасының тақырыптық ауқымы, көркемдік деңгейі, бейнелеуіш құралдары арнайы қарастыруға тұрарлық еңбектер. Бұл тақырып жекелеген қаламгерлер шығармашылығы негізінде, айтылмыш дипломдық жұмыста Кәкімбек Салықовтыың шығармалары арқылы ашылады. Ақынның әдеби туындыларының тақырыбына, көркемдеу әдіс-тәсілдеріне, жанрлық жүйесіне ғылыми-зерттеу жұмысы жүргізіліп, баға берілді.
Тақырыптың өзектілігі. Адамзаттың асыл қасиеттерінің бірі - сөз өнері. Сонау көне замандардан бастап қазірге дейінгі адам ақыл-ойының маржандары сөз арқылы бізге жетті. Өмірде болған небір оқиғалар мен құбылыстарды, тіршіліктің алуан түсті бояулары мен айшықтарын келер ұрпаққа жеткізетін де сол өлмейтін сөз. Бір нәрсе турасындағы пікірімізді, яғни қиялымызды, яки көңіліміздің күйін сөз арқылы жақсылап айта білсек, сол сөз өнері болады. Ішіндегі пікірді, қиялды, көңілдің күйін тәртіптеп қисынын, қырын, кестесін келістіріп сөз арқылы тысқа шығару - сөз шығару болады. Шығарма дегеніміз - осылай шығарған сөз... [3,147-148 б.б. -деп жазыпты Ахмет Байтұрсынов.
Өткеніміз бен бүгінімізге тәуелсіз ел тұғырынан қарайтын бақытты күндер туды. Қазақ қаламгерлерінің мұрасы қазақ халқының өсіп-өркендеу жолындағы жолбасшысы, ойсерігі, бағдаршамы іспеттес. Ұлттық әдебиетімізге неғұрлым шынайы, неғұрлым еркін қарап, бағалап, парықтау мүмкіндігіне жол ашылды. Бұл қажеттіліктен туған мүмкіндік, әрі мүмкіндіктен туған қажеттілік.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің мемлекеттік тіл туралы бір толғанысында: ...Дауға салса алмастай қиған, сезімге салса қырандай қалқыған, ойға салса қорғасындай балқыған, өмірдің кез-келген орайында әрі қару, әрі қалқан, әрі байырғы, әрі мәңгі жас, отты да ойнақы Ана тілінен артық қазақ үшін бұл дүниеде қымбат не бар екен!?" [4,38 б.] - деп тебіреніпті. Сол туған тіліміздің барлық қадір-қасиетін "бойына сіңірген қазақ әдебиеті еліміз жүріп өткен ұзақ жолдың шежіресі бола білді. Жұрт қиналса, демеу болып, жігер отын жаныды, намыс рухын оятты, ұлт қуанса, медеу болып жарқын жолға бастады, биік белестерді бағындыруға шақырды. Сөйтіп, қазақ әдебиеті ұлттың рухани байлығының ажырамас бөлігіне айналды. Бай әдеби-мәдени мұрамызға ұлттық код тұрғысынан қарастыру - уақыт қажетінен туындаған міндет. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың: Елдің экономикалық мүдделерінің дұрыс шешілуі үшін де алыс-жақындағы мемлекеттердің бізді танығаны, сыйлағаны, мойындағаны керек. Ал осынау дүбірлі дүниеде өзіңді мойындатудың сенімді жолы - тағылымды тарихың, озық ғылымың, өрелі мәдениетің[4,15] деген ойлы пікірін ХХ ғасыр соңында Қазақстанның егеменді ел ретінде жарияланып, ұлттық рухани болмысының қалыптасқанын уақыт талабы айқындап берді.
К.Салықов әдеби мұрасын ақындық, жазушылық, публицистік шеберлік тұрғысынан зерделеп, зерттеу - бүгінгі уақыт талабынан туындағын маңызды мәселе. Қаламгердің шығармашылық шеберлігі мен стильдік ерекшелігі, қоғамдық-саяси дүниетанымы мен азаматтық көзқарасын анықтаудың теориялық және тәжірибелік мәні зор. Қаламгер шығармашылығын уақыт өлшемінде қарастырғанда ғана өз заманында қозғаған маңызды тақырыптары өзектілігімен, өткір де, көркем тілімен айқындалады. Қаламгердің әдеби мұрасының жанрлық, көркемдік сипатына үңілу - тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
ХХІ ғасырдың гуманистік талап-тілектерін қанағаттандыра аларлықтай ұлттық сана-сезімімізді шыңдап, рухани мәдениетімізді Қазақстан 2050 ұзақ мерзімді стратегиялық бағытына сәйкес қайта қалыптастыру барысында ұрпақ үшін бүкіл қайрат-жігерін жұмсап, ұлтына адал қызмет еткен қайраткерлеріміздің әрбіреуінің әдеби-мәдени-рухани мұрасы өте ыждағаттылықпен қарауды, терең зерттеуді қажет етіп отыр.
Диплом жұмысындағы тақырыптың өзектілігіөзінің санаалы ғұмырында халқына қайраткерлігімен де, тамаша көркем шығармаларымен де адал қызмет еткен көрнекті ақынның мұрасы алғаш рет құндылық тұрғысынан арнайы қарастыырылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі уақытқа дейінгі қазақ әдебиетінде К.Салықов поэзияс. Диплом жұмысында зерттеу аясынан қалыстау қалып жүрген ақынның сонет аанрын өркендетудегі шығармаларына тоқталдық.Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.К.Салықов әдеби мұрасының тақырыптық ерекшелігі мен көркемділік құндылық шеберлігін ұлттық код тұрғысынан анықтау, әдеби тіл ерекшелігіне ғылыми талдау жасап, оған тарихи бойлау диплом жұмысының мақсаты болып табылады. Жоғарыда аталған мақсатты айқындау үшін алдымызға төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
- Кәкімбек Салықов әдеби мұрасына, азаматтық көзқарасына көркемдік құндылық тұрғысына баға беру;
- Кәкімбек Салықовтың әдеби мұрасына кезеңдік сараптамалар жасап, әдеби-көркем құндылықтарын айқындау;
- Қаламгер шығармаларының жанрлық сипаттарын көрсету;
- Кәкімбек Салықовтың әдеби шығармаларының жанрлық, тақырыптық ерекшеліктерін ашып, түрлерін айқындау;
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысының нақты ғылыми жаңалықтары ретінде төмендегідей қол жеткен нәтижелерді атауға болады:
- ақын мұрасы кең ауқымды тұтас зерттеу объектісіне айналып, жан-жақты қарастырылды;
- Кәкімбек Салықов шығармаларының табиғаты ғылыми байыпталды;
- ұлттық код, рухани жаңғыру мәселесінің көрінісі Кәкімбек Салықовтың шығармалары негізінде таразыланды.
Зерттеу әдістері. Кәкімбек Салықовтың шығармаларына негізінен салыстырмалы талдау, жинақтау, тұжырым жасау, тарихи-генетикалық талдау әдістері жүйесімен жүзеге асты. Автордың әдеби мұрасы жанрлық даралану, тіл ерекшелігі, сюжет пен композиция, форма мен образ сипатынан жүйелі-кешенді және тарихи-салыстырмалы әдістер аясында айқындалып, хронологиялық жүйелеу, тарихи параллельдер, аналогия, нақтылы деректер арқылы публицистикалық жинақтаулар жүргізілді.
Диплом жұмысының нысаны. Дипломдық жұмыстың нысаны ретінде ақын шығармалары алынды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі. Кәкімбек Салықов мұрасын қарастырғанда, әдебиеттанудағы кейбір еңбектер негізге алынды. Бұл ретте А.Байтұрсынов, Қ.Жұмалиев, З.Қабдолов, Д.Ысқақұлы еңбектері теориялық, методологиялық бағыт-бағдар ретінде пайдаланылды.
Әдебиеттану ғылымындағы көрнекті ғалымдарымыздың сын-зерттеу еңбектеріндегі сын-пікірлерін, тұжырымдары мен ой-түйіндерін негізге алдық. Әдебиеттану ғылымының әдебиет теориясы, әдебиет сыны, әдебиет тарихы салалары басшылыққа алынып, осы саладағы ғылымның көрнекті өкілдері: А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, М.Қаратаев, З.Қабдолов, С.Қирабаев, З.Ахметов, М.Базарбаев, М.Мырзахметов, Т.Кәкішев, Р.Бердібаев, Р.Нұрғалиев, Ш.Елеукенов, Ө.Әбдиманұлы, Қ.Әбдезұлы, Б.Ыбырайым, Т.Тебегенов, Қ.Мәдібай, Б.Омарұлы, С.Негимов, Ж.Тілепов, Т.Рахымжанов, Б.Әбдіғазиұлы, Г.Орда, С.Ержанова, Д.Ысқақ, Р.Зайкенова сияқты көрнекті ғалымдардың зерттеу еңбектері жұмыстың тақырыптық-идеялық, көркемдік-эстетикалық мәселесін тереңдете түсті.
Жұмыс мазмұны. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І КӘКІМБЕК САЛЫҚОВ ПОЭЗИЯСЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ СОНЕТ ЖАНРЫ
Сонет дегеніміз - құрылу жолымен ерекшеленетін лириканың түрі (жанры). Сонет сөзі итал. Sonetto сөзінен шыққан, яғни сыңғырлаған өлең деген мағына береді. Сонет әрқашанда 14 жолдан тұрады, бұл оның негізгі ерекшелігі болып табылады. Сонет - тәртібі қатал жанр. Сонет жазу үшін міндетті түрде он төрт тармақтан тұратын өлеңнің алғашқы екі шумағы, одан кейінгі үш тармақтан тұратын екі қатарлы шумақ құрылымын бұлжытпай сақтау керек. Сонеттің пайда болуы туралы көптеген теориялар бар. Ең кең тараған теория бойынша сонеттің отаны - Италия, тереңірек үңілсек Сицилия. Сонетті жазған алғашқы авторлардың бірі Джакомо да Лентино (XIII ғасырдың басы) болып табылады. Алғашқы сонеттің пайда болуының нақты күнін жанрдың миграцияға ұшырауының салдарынан айту қиын. Терминнің өзінде бұл поэзияның сыңғырлаған түрі екені айтылып тұр. Сол үшін сонеттің музыкалылығына ерекше назар аударған жөн. Бұл жанрды зерттеушілердің бірі Л.Г.Гроссманның пайымдауынша, бұл ақындық жүйенің негізгі ерекщелігі - оның сыңғырлауында және музыкалылығында. Сонеттің дыбыстық ерекшелігі, ритмикалық сымбаттылығы, строфикалық ауысулардың тірі әні поэзияны сүюшілерді таң қалдыруда. Музықалылық - сонеттің ажырамас ерекшелігі. Бұл қыз бен жігіттің, яғни тенор мен сопраноның ауысуы мен селбесуінен білінеді. Сонеттің критерийлерін қарастырып, Л.Г.Гроссман дұрыс құрылған сонеттің поэтикасы өте жеңіл, оның практикасы ғана қиын екенін байқаған. Тақырыптың өзектілігі. Сонет бай көркемдік дәстүрі бар поэзияның ерекше жанры. Сонет жанрының дамып, ықпалды маңызға ие болуы әр ұлттық әдебиетте әрқалай. Қазақ әдебиетіне сонет жанрының алғаш келуі тікелей орыс әдебиетімен тығыз байланыста болғаны айтқанымыз абзал. Белгілі қазақ ақыны Хамит Ерғалиев, ұлы ақын У.Шекспирдің сонеттерін Ғафу Қайырбеков т.б. белгілі ақындарымыздың аударуы арқылы келген сонет жанрында, енді қазақ ақындары өздері төл сонеттер жаза бастады. Бұл бағытта ерекше еңбек сіңірген ақын Есет Әукебаев болса, белгілі қоғам қайраткері ақын Кәкімбек Салықов Сонет шоғыры сонет гүл тәждерін\ ұлттық әдебиетімізге әкелді. Міне, осы аталған ақындар шығармашылығында дүниеге келген сонеттер аударма арқылы, төл шығармалары бүгінгі таңда қазақ әдебиетінде қалыптаса бастаған осы жанрды арнайы зерттеу қажеттілігін көрсетті. Сондықтан да, қазақ поэзиясындағы сонеттің қалыптасу жолдарын толық тану үшін, жалпы сонеттің жанр ретінде пайда болу жолын тарихи тұрғыдан зерттеудің өзектілігі келіп шығады. Мұның өзі сонет жанрының он үшінші ғасырда алғаш Италия әдебиетінде пайда болып, бүгінде көптеген әдебиеттерге таралу жолдарын айқындауды қажет етеді. Қазақ поэзиясының басқа жанрларына қарағанда сонет қалыпты формасы бар, ерекше жанрлық дәстүрін сақтаған жанр ретінде танылады. Мәселен, сонеттің осы ерекшелігі жөнінде профессор З.Қабдолов: лириканың әдемі түрлерінің бірі сонет итальянша сонетто, сонаре сылдырау, сыңғырау арнаулы өлшеммен, әртүрлі тақырыпта жазылатын сыршыл өлең.; он үшінші ғасырда Сицилияда туған Данте, Петрарка көп жазған, кейін батыс Европаның басқа елдеріне кең тараған классикалық үлгілерін Шекспир жасаған.Сонеттің арнаулы өлшемі бар дедік: көлемі он төрт жол, алғашқы сегіз жолы бірінші бөлім, катринде, ақырғы алты жолы екінші бөлім терцет. Алайда мазмұн жағынан бұл екі бөлімнің ара жігін ажырату қиын. Сонет қазіргі қазақ лирикасында да бар (1) деп пікір білдірген. Қазіргі кезеңде сонет қазақ поэзиясында қалыптасқан жанрдың бірі болып отыр. Жоғарыда аты аталған ақындардан басқа сонет жазғандарды айтсақ, олар: Қ.Аманжолов(2), М.Мақатаев(3), И.Оразбаев, Б.Кірісбайұлы. Қазақ поэзиясында негізгі жанрдың біріне айналған сонетті толық, жан жақты зерттеудің өзі бүгінгі күн талабына сай екені көрініс тауып отыр.Европа әдебиет тану ғылымында сонет жанрының тарихы мен теориясы әр ғасырда жан жақты зерттеліп, осы бағытта ірі ғылыми еңбектер пайда болды. Жиырмасыншы ғасырда сонетке арналған И.Бехердің(4), Л.И.Берниковтың(5), Т.А.Кощемщуктың(6) зерттеу еңбектері жазылды. Қазақ әдебиетіндегі сонет жанрыныңғ қалыптасу жолдары аталмыш диплом жұмысында мүмкіндігінше қамтылып, сараланды.Сонет жанрын аудару, оның ұлт әдебиетіне келу жолдары жан жақты талданады. Сондай ақ ұлттық әдебиетіміздегі төл туындылар, ұлттық сонет жанры, оның ерекшеліктері қарастырылды. Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиеттану ғылымы поэзия жанрларын зерттеуде аз нәтижеге жеткен жоқ. Алайда, қазақ поэзиясында кейінгі кезеңде қалыптаса бастаған сонет жанрының зерттелуі бір жүйеге түскен деп айта алмаймыз. Жекелеген ақындардың шығармашылығы, оның көркемдік қуатын, поэтикасын, шығармаларының стильдік, жанрлық ерекшеліктерін зерттеу барысында, сондай-ақ қазақ әдебиетінің тарихын зерттеген еңбектерде де сонет жанры туралы жекелеген пікірлер кездесіп қалады.Қазақ әдебиеттану ғылымында поэзияның канондық жанрларының бірі - сонетті арнайы зерттеген ғылыми еңбек жоқтың қасы. Дегенмен, әр жылдары қазақ ақындарының сонеттеріне мерзімді баспасөзде А.Нысаналин, Т.Абдрахмановалардың пікір білдіріп тұрғанын атап өткеніміз абзал. Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазақ әдебиеттану ғылымында сонет жанрының тарихы мен теориясына арнайы алғаш рет тоқталып, өзекті мәселелеріне көңіл аударамыз. Сонет жанрының қалыптасу, даму жолдарын хронологиялық принциппен, кезең кезеңге бөліп қарастыруды мақсат етіп отырмыз. Дипломдық тақырыпты зерттеудегі алға қойып отырған мақсат ақын шығармалары арқылы сонет жанрының даму бағытындағы негізгі кезеңдерін айқындап алуға мүмкіндік бермек.Поэзияның бұл формасына сөзөнер шеберлері қай кезеңде, қандай қоғамдық, әлеуметтік жағдайларда ден қояды, соның заңдылықтарын да танып білу негізгі міндеттеріміздің бірі болып табылады. Әрбір ұлттық әдебиеттегі сонет жанрының өзіндік ерекшелігімен бірге ортақ типологиялық сәйкестігі де бар. Осы проблемалардың арақатынасы салыстырыла зерттеледі. Қазақ әдебиетінде сонет жанрының тарихы, даму кезеңдерімен бірге жанр табиғатын, көркемдік болмысын да даму стадиясымен сатылай зерттеу қажет деп таныдық. Бұл бағдарда, сонет жанрының теориясына, құрылымдық өзгешелігіне арнайы тоқталамыз. Сонет жанрының қазақ поэзиясына ену жолдары да ерекше екендігіне тоқталамыз.
Сонет - әлем әдебиетінде кеңінен тараған бай көркемдік дәстүрі бар поэзияның жанры. Әдебиеттану ғылымында поэзияның басқа жанрларына қарағанда сонет канондық формасы айқын ғасырлар тезінен өтіп сұрыпталған, көркемдік, формалық, дәстүрлік белгілері сақталған жанр ретінде танылады. Мұның өзі сонет жанрының он үшінші ғасырда Италия әдебиетінде пайда болып, қазіргі дәуірге дейін адамзат ғоғамының рухани өміріндегі бәсеңдеу мен мәдени даму процесінде әлсіремей, қайта сол жанрлық сипатын жоғалтпай келген көркемдік дамуының айғағы болса керек. Европа поэзиясындағы тұрақты формалы өлеңнің ішінде ең көп тарағаны да сонет жанры. Европа кейіннен әлем әдебиеті поэзиясында мазмұн тереңдігі мен көркемдік қуатымен формалық дәлдігімен көрінген сонет жанры. Басқа сөз өнері жанрларынан ерекше тұлғаланып дамыған, даралық және типологиялық өзгешелігімен де ерекшеленеді. Дүние жүзіне әдебиет теориясы атты еңбектермен аса танымал американ ғалымдары Р.Уэллек О.Уоррен(6) пікірлерімен айтсақ: кез келген көркем өнер сияқты поэзия идеясында материалдық бағалығына қарап емес, оны интеграциялық дәрежесімен және көркемдік қуатымен өлшеген жөн. Әрбір әдеби шығарманың жанрлық табиғаты әр алуан. Ірі эпикалық шығармаларда өмірдің тарихи шындығы ірі сомдалған нақты көркем тұлғаларға жинақталып, тарихи оқиғалар сол тұлғалардың қарым қатынастарына негізделіп, әдеби дәуір, әдеби кезең табиғаты, әдеби процесте көркем шындыққа ойысады.Драмалық жанрларда шығарма тартысқа, мінез қақтығысына, ірі драматизмге негізделетіні, сөйтіп өзгеше көркемдік табиғат танытаныны белгілі. Сол сияқты лириканы да бірнеше топқа, жанрға топтастырып талдау үрдісі әдебиеттану ғылымында қалыптасқан. Мысалы, лириканы мағыналық өзгешілігіне қарап, саяси лирика, философиялық лирика, махаббат лирикасы, табиғат лирикасы деп топтаса, ал жанрлық табиғатына қарай, дәстүрлі әдетпен ода, элегия, мадригал, романс, эклога, сонет т.б. таратады.Біз сонет канондық формасы айқын, дәстүрлік белгісі сақталған жанр дегенде, сонет жанрының ұлттық әдебиетте өзгеше даму мүмкіндігі жоқ, қалыптасқан формада қайталана берер, суреткер шеберлігін шектер жанр деген ұғым тумаса керек.Қайта сонет сөз өнері саңлағынан әлем әдебиеті мен ұлттық әдебиетте қалыптасқан көркемдік дәстүр байлығын жан жақты меңгере таптауырын болған жолды қайталамай, даралық суреткерлік шеберлікпен өз ана тіліндегі лексикалық байлықты мүмкіндігінше терең пайдалана отырып, жинақы, ширақ та нәзік поэзия жасауды талап етер үздік жанрға айналады. Сонеттің қалыптасу кезеңдері. Әдебиеттану ғылымындағы аса өзекті проблемалардың бірі жанр мәселесі. Біз осы мәселеге арнайы тоқталамыз. Жанрды жіктеп, тарату жөнінде ғылымдағы пікір тұжырым әртекті. Алайда, осы бағытта айтылар ғылыми тұжырымдарды жинақтап, жүйелер болсақ, негізінен ғалымдардың пікірі үш салада, яғни үш ғылыми топтастыруға саяды. Бірінші бағыттағы ғалым зерттеушілер жанр деп әдебиеттің тегіне жататын топтарға назар аударады да, оған жалпы әдебиеттегі түр деп танылатын эпос, лирика және драманы жатқызады. Ал, осы әдебиеттің үш тегінен тарайтын роман, повесть, әңгіме, поэма, толғау, эпопея, ода, элегия, мадригал, сонет, т.б. көркем шығарма атауларын жанрлық түрлерге жатқызады. Сөйтіп, аталған жанрларды жеке дербес жанр деп танымай жанрдың түрлері деген тұжырымды Қ.Жұмалиев(7), З.Қабдолов(8), Г.Поспелов(9), Л.Тимофеев(10) ұсынады. Бұл бағытта аталған еңбектерден басқа да көптеген еңбектер жарық көрген. Жанр мәселесін айқындауда тартысты пікірлер көп. Дегенмен, аталған бағытты ұстанған ғалымдардың тұжырымы бойынша бір ұлттық әдебиетте жыр, толғау т.б. жанр болғанымен, екінші бір ұлттық әдебиетте сонет, ода т.б. көркем шығарма түрі басым бағытта дамыған. Ал, екінші бағыттағы ғалымдар эпос, лирика, драманы әдебиеттің үш тегі деп қарап, роман, повесть, эпопея, поэма, ода, сонет т.б. бірнеше бағыттағы ғалымдар жанрлық түр деп қарайтын көркем шығармаларды Г.Абрамович, Л.Щепилова, Е.Ысмайлов жанр деп таниды. Қазіргі қазақ әдебиеттану ғылымында, жалпы сөз өнерінде зерттеушілер, сөз өнері шеберлері нақтылы көркем шығармаларды жанр деп тануға бейім тұратынын байқаймыз. Алып отырған объектімізді зерттеу барысында бірізділікке, тереңдеп жан-жақты зерттеуге септігін тигізер екінші бағыттағы ой пікірге ойысып, осы мақсатта сонетті жанрлық түр емес, жанр деп танып қарастыруды көздеп отырмыз. Ұлттық әдебиетімізге тән толғау, жыр, жар-жар, қара өлең, айтыс т.б. жанрлармен қатар, дүние жүзіне кеңінен тараған жанрлар да ұлттық әдебиетімізге еркін еніп, жан-жақты дамыды. Оған қазақ әдебиетінде қалыптасып, дамыған прозалық, поэзиялық, драмалық жанрлар дәлел бола алады. Қазақ әдебиетінде роман эпопея сияқты ірі жанрлар туып. ұлттық әдебиетіміз әлемдік деңгейде де көрініс тапты. Солай деп тұрғанмен, ұлттық әдебиетімізге аударма арқылы келіп, кейіннен қалыптасып келе жатқан жанрлар да жоқ емес. Солардың бірі Еуропа әдебиетінде ертеде қалыптасып, кең тараған поэзияның биік жанры, канондық түрі болып қалыптасқан сонет жанры. Сонет жанры саласында әлемге әйгілі шығармалар алғашында қазақ тіліне аударылып таныс болса, кейінгі жылдары қазақ ақындары бұл жанр саласында өздерінің төл шығармаларын жаза бастады. Бұның өзі қазақ поэзиясындағы жаңа көркемдік құбылыстың бастамасы болғаны талданып, түсіндіріледі.Сонет жанрының тарихы. Сөз өнері ғылымында әдебиет тарихының алар орны ерекше. Ғасырлар қойнауынан бастау алып, халық тарихымен үндесе дамыған ұлттық әдебиеттің тарихын саралау оңайға түспесі анық. Әдебиет тарихының өзі сан салаға бөлініп, әдеби процесте өзгеше бағытта дамитыны болады. Халық тарихы мен өнерімен бірге жасап келе жатқан ұлттық әдебиеттің өзінің төл жанрлары болады. Мысалы, толғау, жар-жар, айтыс тағы басқадай. Сондай-ақ, ұлттық әдебиет дамып, көркейген шақта әдеби байланыс арқылы басқа ұлттық әдебиеттердің бойынан асып, ортақ адамзаттық сөз өнерінің жанрына айнала бастаған кейбір түрлеріне назар аударып, өзіне тартатын кездері болады. Осындай ерекше тарихы бар жанрдың біреуі - сонет. Біз осы тарауда сол жанрдың тарихи даму жолына арнайы тоқталып, талдадық.Белгілі ақын Хамит Ерғалиевтің Уильям Шекспирдің әлемге танымал сонеттерін аударып, ұлттық әдебиетімізге алып келуі ірі жаңалық болуымен қатар, болашақ сонет жанрына қалам тартпақ ақындарға сапалық биік талғам қажеттігін байқатқан үлкен мектеп те болды.Тағы бір арқалы ақын ағамыз, ақын ағамыз Ғафу Қайырбеков белгілі поляк ақыны Адам Мицкевичтің(11) сонеттерін аударғаны әдебиетіміздің тарихынан белгілі. 1960-70 жылдар қазақ әдебиетіне рухани серпіліс, көркемдік қуат әкелген жылдар болды. Кейіннен қазақ әдебиетіне Есет Әукебаев(12), Кәкімбек Салықов(13) сонеттері арқылы төл жанр ретінде енді. Есет Әукебаев ұзақ жылдар сонет жанрына қалам тартып дамытса, Кәкімбек Салықов бұл жанрдың күрделі формасы сонеттер шоғырын қазақ әдебиетіне әкелді.
Сонет жанры Италияда пайда болғаны туралы деректі мәліметтер әлем әдебиетінің (оның ішінде Италия әдебиеті) тарихы туралы жазылған еңбектерде бар. Және бұл тарихи дерек нақтылы зерттеулерде, олардың артына қалдырған шығармаларымен нақтыланады. Әдебиет тарихында ең алғашқы сонет жазған итальян ақыны - Якопо да Лентини (ХІІІ ғ) болып есептеледі. Одан кейін Франческо Петрарка Италия әдебиетін әлемге танытса, кейіннен сонет жанрын дамытқан ақындардың бірі Торквато Тассо болды. Тассо шығармашылығы да өз кезеңінде сонет жанрының дамуына аса ықпалды әсер еткен. Сонет жанрының Италияда дамуына ықпалы болған ақындардың бірі, ірі философ Джордано Бруно - артына бай мұра қалдырған философ әрі ақын. Сол еңбегінің бір арнасы - оның сонеттері. Сондай - ақ сонет жанрының Италия жерінде дәуірлеуіне Данте, Микеланджело, Дж. Марино, Дж. Леопарти тағы басқа ақындардың шығармаларының ықпалы ерекше болды. ХVІ ғасырда сонет жанры Италиядан тыс, басқа елдерге де тарай бастайды. Испания, Португалия елдеріндегі Х.Боски Альмогавер, Л.Камэнсу және атақты Лопе де Вега сонеттері қазірде әлемге танымал. Италиядан кейінгі сонет жанрының қарқынды дамыған жері Франция болды. Францияда Матюрен Ренье, Пьер де Ронсар, К.Маро, П.Верлен, Ж.М.Эредио, Шарль Бодлер тағы басқа ақындардың сонеттері Француз сонет мектебін қалыптастырды. Француз әдебиетінде сонет жанрына ерекше көңіл бөлген ірі мектеп болды. Сол үлкен мектептің соңғы кезеңдегі ірі өкілдердің бірі - Шарль Бодлер. Ш. Бодлердің сонеттері Сұлулық деген атпен 1857 жылы жинақ болып шыққан. Ш. Бодлердің шығармашылығы жайында М. Горький, жил во зле, добро любя, - деген қанатты сөз қалдырған.Сонет жанрының Еуропада канондық формасын қалыптастырып, ерекше дамуына өзгеше екпін берген ағылшын әдебиетінің ірі тұлғалары болды. Ағылшын әдебиетінде сонет жанрына алғаш қалам тартқан XVI ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген ақын - Г. Сарри. Ағылшынның бұдан басқа да сонетшілердің ірі өкілдері ретінде Э. Спенсер, Дж. Мильтон, У. Уордсуорт, Т. Уайет тағы басқа ақындарды атауға болады. Осылардың ішінде Э. Спенсер сонеттерінің өзгешілігі, ол басқа ағылшын ақындарындай петраркалық ағымда болмайды. Э. Спенсер шығармашылығына орыс тілінде шыққан еңбектерде мол орын берілген. Ағылшын әдебиетінің тағы бір ірі өкілі Томас Уайет те сонет жанрын дамытуға еңбек еткен ақын.
Ағылшын ұлттық әдебиетінде Ф. Сиднидің келуімен ағылшын поэзиясы сонет жазуда Италия мен Француз әдебиетіне оқушы болуын тоқтатып, өзіндік ұлттық мәнерімен әлем әдебиетіне ағылшын сонет мектебі болып енді. Ф. Сидни өзінің қысқа өмір сүргеніне қарамастан артына мол мұра - сонеттерін қалдырды. Ақын сонеттерінің алғашқы бір тобы Аркадий романында, екінші бір тобы Кейбір сонеттерім деген атпен жинақ болып жарық көреді. Жалпы, ағылшын сонет мектебін әлемге танытқан ұлы ақын Уильям Шекспирдің сонеттері болды. Ағылшынның ұлы перзентінің бүкіл әлем игілігіне айналған аса озық та мол әдеби мұрасы қазақ тіліне аударыла бастады. Негізінен, қазақ әдебиетіне сонет жанрының келуі У. Шекспир шығармаларымен тікелей байланысты. Қазақтың белгілі ақыны Хамит Ерғалиев Шекспирдің 154 сонетін орыс тілінен аударып (түп нұсқамен салыстыра отырып) 1972 жылы жеке жинақ етіп шығарды. Бұның өзі қазақ лирикасындағы ірі көркемдік белес, әдеби соны құбылыс ретінде қабылданды.
Ағылшынның ұлы ақыны Шекспирдің әдеби мұрасы қазақ тіліне аударыла бастағанына 50 жылдан асты. М. Әуезоа, Ғ. Мүсірепов, Е. Букетов, М. Мақатаев, Х. Ерғалиев сияқты қазақтың белгілі сөз зергерлері ұлы ақынның шығармаларын қазақ тіліне аударды. Ал, XVII ғасырда сонет жанры Германия елінде дамыды. Оның ірі өкілдері - М. Опиц, Пауль Флеминг, тағы басқалар болды. М. Опицтің ықпалымен сонеттер жазыла бастайды. Германия романтикалық сарында жазылған сонеттердің отанына айналады. Романтикалық сарында жазылған сонеттердің ірі өкілдері - А. Шлегель, Ф. Рюккерт, Н. Ленау, А. Платен тағы басқалар болады. Атақты неміс ақыны И. Гете де сонеттер жазған.
Сонет жанры Еуропа елінің барлығына да қанатын кеңінен жаяды. Біздің жоғарыда жинақтап түйіп айтқанымыз, арнайы тоқталған ұлттық әдебиеттеріміз өздерінің ұлттық әдебиеттерінде сонет жанрының өзіне тән мектеп қалыптастыра алғандары. Сондай - ақ, поляк әдебиетінде де сонет жанры айтырлықтай дамығанын айтқан жөн. Солардың ішінде әлем әдебиеті деңгейіне көтерілгені Адам Мицкевич сонеттері болды. А. Мицкевичтің Қырым сонеттерін белгілі қазақ ақыны Ғафу Қайырбеков ана тілімізде сөйлетті.
Сонет жанры орыс әдебиетінде XVIII - XIX ғасырларда аса қарқынды дамыды. Орыс поэзиясының ірі өкілдері В. К. Тредиаковский, А. П. Сумароков, А. А. Ржевский - тағы басқалар XVIII ғасырда сонет жанрын дамытқан ақындар болды. XIX ғасырда А. А. Дельвиг, И.И. Козлов, А. С. Пушкин, В. Г. Бенедиктов, А. А. Фет, А. А: Григорьев, Д. П. Бутурлин тағы басқа ақындар сонет жанрына ден қойды. Орыс ідебиетінде XIX ғасыр сонет жанрының гүлденген кезеңі болды. Әлем таныған ақындардың сонеттері - адамзаттың рухани әлеміндегі мәңгілік байлық ретінде қалыптасқан классикалық асыл мұралары. Жанрлық формасы айқын, ғасырлар тезінен талмай өтіп бүгінгі күнге саф алтындай таза жетіп отырған сонет жанры көркем сөз өнеріндегі өзінің қуатын, даралық өзгешілігін дәлелдеп отыр.
Уильям Шекспир - ағылшын сонеттерінің королі. Ағылшынның әлемге аты әйгілі драматургы әрі ақыны Уильям Шекспир 1564 жылы 23 сәуірде Эйвон өзенінің бойындағы Стратфорд деген кішкентай қалада дүниеге келген. Оның әкесі айтарлықтай ауқатты қала тұрғыны еді (саудагер болған, қала мэры болып сайланған). Уильям Джон Шекспирдің үшінші баласы еді, одан басқа тағы жеті баласы болған. Жеті жасында Уильям ең жақсы деп есептелетін грамматикалық мектепке барды, онда латын және көне грек тілдерін үйренді. Әкесінің кедейленуіне байланысты мектепті бітіре алмай, он алтыға толар-толмас жасында жұмыс істеуге мәжбүр болады (ет сатушының шәкірті, ауылдық мектепте репетитор т.б.). Он сегіз жасында Уильям Анна Хесуэй деген фермердің қызына үйленеді. XVI ғ. аяғында театр ағылшын халқының сүйікті өнері болды. Ол кезде Лондонда онға жуық театр болған. 1585-1612 ж. Шекспир Лондонда тұрды. Ол өзі жақсы көрген театрды төңіректейді: әуелі театрға келушілердің атын бағушы, соңынан актер, режиссер, драматург болады. Лондонға келген алғашқы күндерінен-ақ Шекспир студенттермен тығыз байланыста болды. Оның пьсалары алғаш рет студент жастардың күшімен қойылды. Сол кезден бастап Уильям Шекспирдің барлық өмірі театрмен байланысты болды. 1593 ж. Шекспир Джеймс Бербедж басқарған ең жақсы труппаға кірді. Труппаның мүшелері 1599 ж. Глобус театрын салды. Бұл театрда Шекспирдің пьесалары жиі қойылды.1612 ж. Шекспир туған қаласына қайтып оралады. Оның айналасында туғандары болады, бірақ сүйікті театры болмайды, ал театрсыз Шекспир өмір сүре алмады. Төрт жылдан соң өзінің туған күнінде 23 сәуірде 52 жасында Шекспир қөз жұмды. Әлемдік сонеттер мен трагедиялар королі Стратфорд шіркеуінде жерленді. Шекспир шығармашылығына келсек, ол ескі, феодалдық дүниенің күні бітіп жатқандығын түсінді. Бірақ ол ақша мен баюға құмарлық үстемдік еткен буржуазияның жаңа дүниесімен де келісе алмады. Жазушының пікірі бойынша жауыздық барлық жерді жайлаған, ол сезім атаулының - сенім, әділет, сүйіспеншіліктің бәрін де уландырып отыр. Менің айналамда көріп отырғанымның бәрі де жексұрындық, - деп үндейді ақын. Шекспир адамның ұлылығын терең түсінді. Шекспирдің ұлы трагедиясының кейіпкері Гамлет: Адам қандай тамаша жаралған! Оның ақыл-ойы қандай ізгі. Іс-әрекеті қандай дәл, қандай тамаша. Әлемнің сұлуы, - дейді. Өзінің Гамлет, Отелло, Король Лир, Ромео мен Джульетта және басқа трагедияларында, атақты сонеттерінде Шекспир қайырымдылық пен әділеттілік туралы ізгі, батыл адамдар армандарының жүзеге аспайтындығын көрсетті. Ол күшті, ер жүрек кейіпкерлерді, олардың жоғары сезімдерін - сүйіспеншілік пен достықты, адалдық пен ерлікті мадақтады. Шекспирдің кейіпкерлері тағдырдың әлсіз құрбандары емес, олар қиналады және күреседі, бірақ дүниені өзгертуге қабілеті жетпейді. Шекспир 37 пьеса (трагедия, комедия, тарихи драма), сондай-ақ көптеген сонет жазды. Шекспирдің антик мифологиясының сюжеттеріне жазылған 2 поэмасы бар (Венера мен Адонис, Лукреция).
Шекспир көптеген сонеттер жазды. Сонет (сыңғырлау, сылдырлау деген итальян сөзінен шыққан) - әр шумағы 14 тармақтан құрылатын өлең түрі. Тармақтар екі рет төрт-төрттен, онан соң екі рет үштен топтасады (З.Ахметов Әдебиеттану. Терминдер сөздігі). Оның 154 сонеттен тұратын жинағы сақталды. Бұл жинақ ақынның алғашқы, оның тірі кезінде жарық көрген жинағы. Кітапқа кірген 126 сонет ақынның досына, ал 28 қара шашты сұлуға арналған. Зерттеушілердің ойынша, Шекспирдің досы ретінде шығатын бейне - граф Саутгемптон, ал қара шашты сұлудың кім екені белгісіз, оның аты тарихта сақталмаған. Сонеттерді бірнеше циклге бөлуге болады. Олардың тақырыптары - достық, сүйіспеншілік, қызғаныш, тағдыр туралы толғау. Сонеттерінде ақын достықты, сұлулықты, махаббатты мадақтайды. Сонымен қатар бақытсыз махаббат, әлеуметтік, философиялық мәселелер көтереді. Шекспир шығармашылығы үш кезеңге бөлінеді. Шекспир шығармашылығының бірінші кезеңі 1590-1600 жж. қамтиды. Оның алғашқы шығармалары тоқсаныншы жылдардың басында жазылған: драмалық хроникалар, комедиялар және екі поэма Венера мен Адонис (1593), Лукреция (1594). Бұл екі поэманы Шекспир граф Саутгемптонға арнаған. Осы жылдары аралығындағы пьесалары оптимистік сарында болып келеді. Комедияларында адамдардың бақытқа ұмтылу жолындағы кездесетін қиындықтармен күресі суреттеледі, жаңа дендеп келе жатқан буржуазиялық қатынастар әшкереленеді (Қателіктер комедиясы - қойылуы 1594 ж., басылуы 1623 ж.; Асауға тұсау - қойылуы және басылуы 1594 ж. т.б. І кезеңдегі пьесаларында Шекспир адамның және оның тұрған жерінің сұлулығын, өмірдің қарапайым қуаныштарын мадақтайды. Драматург орта ғасырлық жазушыларда бұрын болмаған сұлулықтың жаңа, гуманистік идеалын жасады, сондықтан оның шығарған образдары айқын және көпкырлы.
Шекспир комедиялары мен драмаларының әрекеті әр түрлі елдерде болады, бірақ олар қай жерде өтсе де, барлығында Англияның рухы сезіледі. Драматург өткен ғасырды суреттесе де, оның жасаған кейіпкерлері Қайта өрлеу дәуірінің өкілдері болып көрінеді. Шекспирдің саяси көзқарасы пьеса-хроникаларында айқын көрінеді. Генрих VI, Ричард III қойылуы, басылуы т.б. пьеса хроникаларының негізгі идеясы - мемлекеттік бірліктің қажеттігі, феодалдық анархияны жою. Шекспир пьесаларында дүние жүзінде алғаш рет драматургия саяси күресті мифтік емес, реалистік әдіспен бейнеледі. Ол шығармаларына феодалдық қоғамның барлық өкілдерін, сондай-ақ демократиялық пікірдегілерді де қатыстырды. Алайда Шекспир өз дәуіріндегі гуманистердің күмәншылдығынан асып кете алмай, халықтың өз тағдырын және мемлекет мәселесін өзі басқара алатындығына сеніңкіремей қарады.Шекспир шығармашылығының екінші кезеңі (1601-1608) Англия өміріндегі қоғамдық-саяси өзгерістермен тұстас келді. Бұл кезде корольдық үкімет реакциялық күштердің тірегіне айналды да, капиталдың әуелгі шоғырлану процесі халықтың жағдайын әлсірете түсті. Осы жағдайлар Шекспир шығармаларында трагедиялық сарынның молаюына себепкер болды. Бұл жылдары ол бірқатар әлеуметтік-философиялық пьесалар жазды: Гамлет (1602), Отелло (1604), Король Лир (1606), Макбет (1606), Антоний мен Клеопатра (1607), Афиналық Тимон (1608), Кориолан (1608) т.б. Шекспир шығармашылығының желісі - қоғамның жаңаруын көрсету, қоғамдық зұлматтықтар мен адамды аздырар, өмірді сүреңсіз көрсетер діни сенімдерді әжуалау. Шекспир туындылары шындыққа қалтқысыз сенуді, өмірді сүюді уағыздайды.Шекспир шығармашылығының үшінші кезеңі (1609-1612) бұрынғысынша зұлымдық пен адамгершіліктің күресін арқау ете отырып, тартысты көбіне ұнамды қасиеттің иесіне моральдық және реальдық жеңдіру арқылы шешеді. Бұл кезеңге Перикл, Цимбелин Қысқы ертегі шығармалары жатады. Бұл трагикомедиялар - мазмұны драмалық болса да, соңынан жақсы аяқталатын пьесалар.Шекспирдің сонеттерін орыс тіліне Маршак аударған. Олардың кейбіреулерін оригиналдарымен мысал етіп көрсетейік:
Сонет 1
Әсем шыбық өссін дейміз желкілдеп,
Сұлулықты сақтау үшін жүдетпей,
Раушанның солған бірін соңғысы
Жасартады екі арада жыл өтпей.
Ал сен, сұлу, ажрыңа сұқтанып
Тәрк етесің соған асыл нәріңді:
Жаның - қатал жауың болып шықса анық,
Жоқшылыққа жұмсағаның барыңды.
Сен тек қана сәнденесің бір бүгін,-
Жаршысысың көктемнің де аз күндік.
Көрге тығып келешектің ұрығын
Сараң сақи іс қылғаның - азғындық.
Өмірді ая, деме лахат жеп - ішсін
Келешектің бал - шырынды жемісін!
Орысша нұсқасы:
Мы урожая ждем от лучших лоз,
Чтоб красота жила, не увядая.
Пусть вянут лепестки созревших роз,
Хранит их память роза молодая.
А ты, в свою влюбленный красоту,
Все лучшие ей отдавая соки,
Обилье превращаешь в нищету, -
Свой злейший враг, бездушный и жестокий.
Ты - украшенье нынешнего дня,
Недолговременной весны глашатай, -
Грядущее в зачатке хороня,
Соединяешь скаредность с растратой.
Жалея мир, земле не предавай
Грядущих лет прекрасный урожай!
****Ағылшынша нұсқасы:
From fairest creatures we desire increase,
That thereby beauty's rose might never die,
But as the riper should by time decease,
His tender heir might bear his memory:
But thou, contracted to thine own bright eyes,
Feed'st thy light'st flame with self-substantial fuel,
Making a famine where abundance lies,
Thyself thy foe, to thy sweet self too cruel.
Thou that art now the world's fresh ornament
And only herald to the gaudy spring,
Within thine own bud buriest thy content
And, tender churl, makest waste in niggarding.
Pity the world, or else this glutton be,
To eat the world's due, by the grave and thee.
Сонет 2
Қырық қыстың қаһарына шыдамай,
Айғыз айғыз әжім торлап, солды бет,
Пішініңе қарап тұрып мынадай,
Айтсын кімдер аса сұлу болды деп.
Десе біреу көркің қайда бұрыңғы,
Еске салар есіл қызық кезіңді.
Не демексің? Жанарда ма жұмулы
Онда мазақ еттім дей бер өзіңді.
Мына сөзді айтпай көңіл толар ма:
Желкілдеген ұрпағым бар ұнаған.
Тұнық шағым тұр күлімдеп соларда,
Кәріліктен алған енші сыбағам.
Сан жылдардан салқын тартқан өз ұапың,
Жалғасыңнан жалын атса озғаның!
Орыс тілінлегі нұсқасы:
Глубокими следами сорок зим,
Кто будет помнить царственный наряд,
Гнушаясь жалким рубищем твоим?
И на вопрос: "Где прячутся сейчас
Остатки красоты веселых лет?" -
Что скажешь ты? На дне угасших глаз?
Но злой насмешкой будет твой ответ.
Достойней прозвучали бы слова:
"Вы посмотрите на моих детей.
Моя былая свежесть в них жива,
В них оправданье старости моей".
Пускай с годами стынущая кровь
В наследнике твоем пылает вновь!
***
Ағылшынша нұсқасы
When forty winters shall beseige thy brow,
And dig deep trenches in thy beauty's field,
Thy youth's proud livery, so gazed on now,
Will be a tatter'd weed, of small worth held:
Then being ask'd where all thy beauty lies,
Where all the treasure of thy lusty days,
To say, within thine own deep-sunken eyes,
Were an all-eating shame and thriftless praise.
How much more praise deserved thy beauty's use,
If thou couldst answer "This fair child of mine
Shall sum my count and make my old excuse,"
Proving his beauty by succession thine!
This were to be new made when thou art old,
And see thy blood warm when thou feel'st it cold.
. Сонет 8
Сен - әуенсің, сөйте тұрып әуенді
Тұйық күйде тым жабырқау тыңдайсың.
Неге сонша жаның дертке тәуелді,
Неге азаптан рахат іздеп тынбайсың?
Неге бүны жұмбақтайды жұмыр бас?
Бір бірімен жарасымды жаралған
Көп дыбыстың жалғыздыққа жаны қас.
Әлде сол ма дертің бойға таралған?
Тыңдап көрші, қыл ішектер тамаша
Тату тәтті үйлесімді үн қосқан,
Әке, шеше, жас баласы оңаша
Әсем бір ән шырқағандай тынбастан.
Концерттегі көп көп үндес ішек мынау
Жалғызілік өліммен тең деп тұр ау.
Орыс тіліндегі нұсқасы:
Ты - музыка, но звукам музыкальным
Ты внемлешь с непонятною тоской.
Зачем же любишь то, что так печально,
Встречаешь муку радостью такой?
Где тайная причина этой муки?
Не потому ли грустью ты объят,
Что стройно согласованные звуки
Упреком одиночеству звучат?
Прислушайся, как дружественно струны
Вступают в строй и голос подают, -
Как будто мать, отец и отрок юный
В счастливом единении поют.
Нам говорит согласье струн в концерте,
Что одинокий путь подобен смерти.
*** Ағылшынша нұсқасы
Music to hear, why hear'st thou music sadly?
Sweets with sweets war not, joy delights in joy.
Why lovest thou that which thou receivest not gladly,
Or else receivest with pleasure thine annoy?
If the true concord of well-tuned sounds,
By unions married, do offend thine ear,
They do but sweetly chide thee, who confounds
In singleness the parts that thou shouldst ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz