Сәбилік ғұрып жыры
ТАҚЫРЫБЫ: ҚАЗІРГІ БАЛАЛАР ӘДЕБИЕТІНДЕГІ МЫСАЛ ЖАНРЫ (Б.ҚОШЫМ-НОҒАЙ, Б.ҮСЕНБАЕВ, Ө.АҚЫПБЕКҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫ НЕГІЗІНДЕ)
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ балалар әдебиетіндегі өзіндік орны, қолтаңбасы бар, мол ізденетін, шығармашылық деңгейі жоғары қаламгерлерімізБайбота Қошым-Ноғай, Болат Үсенбаев, Өтепберген Ақыпбекұлы. Олар - қоғам қайраткерлері, ақындар, журналистер. Қаламгерлер өз туындыларында қазақ балаларына арнап көркем шығармалар жазумен келеді, адамның қоғамдағы орнын, қызметін, оның өз дәуірімен қарым-қатынасын балалар зейініне бейімдеп, көркемдікпен ашуға ұмтылған.Ұлтымыздың жоғала жаздаған тілі мен дәстүрін, мінезі мен табиғи қасиеттерін көрсетуге, адам болмысының сан қатпарлы құпияларын ашуға ұмтылуы және оны балалар ұғымынаа бейімдеп жеткізуге тырысуы - жазушылардың шығармашылығының негізгі арқауы. Байбота Қошым-Ноғай, Болат Үсенбаев, Өтепберген Ақыпбекұлы шығармаларындағы образдар жүйесінің байлығы, тіл көркемдігі, сурет, бейне, мінездеу, психологиялық иірімдер, ішкі монолог пен диалог - түгелдей әдебиеттің классикалық үлгілерін үйренуден, оны өз жолымен дамытудан туған жаңалықтар.
Диплом жұмысының өзектілігі. Ұлт болашағы оның тәуелсіздігінде екенін уақыт шындыққа шығарып берді. Ата-бабаларымыздың армандап өткен, жан алысып, жан берісіп күткен тәуелсіздігі қазіргі таңда тұғырына қонды. Кез келген ұлттың, халықтың тағдыры, басынан өткерген тарихи кезеңдері, ең алдымен, сол халықтың әдебиетінде із тастайтыны баршамызға мәлім. Осыған орай, аталмыш балалар ақындары Байбота Қошым-Ноғай, Болат Үсенбаев, Өтепберген Ақыпбекұлының жеке адам санасындағы, ойлау жүйесіндегі сан алуан сезімдік, психологиялық, философиялық құбылыстарды, ой ағымына, түс көруді талдауға және де психологиялық сыртқы детальдарға бірден-бір ерекше көңіл аударатындығын ескере отырып, қаламгерлердің поэзиялыық шығармаларының өзіндік сипаты, өзіндік қолтаңбасы мен стилі бар екендігін дәлелдеуге тырыстық.
Байбота Қошым-Ноғай, Болат Үсенбаев, Өтепберген Ақыпбекұлының қаламынан шыққан туындылар бүгінгі күнге дейін жеке дара түбегейлі ғылыми тұрғыдан сараланбаған. Тәуелсіздік алған жылдардан кейін ақындардың поэзияялық шығармаларын әдебиеттанушы ғалымдар салыстырмалы түрде ішінара қарастыра бастады. Алайда жазушылардың шығармаларындағы кейіпкер характері, шығарма тілі мен жазушылардың өзіндік стилі жүйелі түрде жан-жақты сөз болып, арнайы ғылыми-зерттеу нысанасына айналмағандықтан, қазіргі қазақ балалар әдебиетіндегі мысал жанрына қатысты толығымен өздеріне тиесілі бағасын ала қойған жоқ. Осы тұрғыдан келгенде, суреткерлер қаламынан туған шығармалардың мазмұны мен құрылымын, көркемдік ерекшеліктерін, шеберлік сырларын зерттеу - қазақ әдебиеті ғылымы үшін аса маңызды істердің бірі болып саналады.
Диплом жұмысының нысаныЖұмыстың зерттеу нысанасы ретінде ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың күні бүгініне дейінгі аралығындағы балалар ақындарының балалар әдеебиетіндегі кең тараған мысал жанрының үлгілерін негіз еткен туындылары деректілік негіз ретінде пайдаланылды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты - Байбота Қошым-Ноғай, Болат Үсенбаев, Өтепберген Ақыпбекұлының шығармаларының жанрлық, тақырыптық, көркемдік-идеялық ерекшеліктерін саралау. Әсіресе, Байбота Қошым-Ноғай, Болат Үсенбаев, Өтепберген Ақыпбекұлының жас оқырманға ой тастап, психологиялық, философиялық тұрғыданжазылған мысал жанрындағы шығармаларының жанрлық-тақырыптық ерекшеліктерін айқындау барысында өз замандастарының шығармаларына назар аударып, айрықша мән беруге тырыстық. Нәтижесінде, мынадай нақты міндеттерді белгіледік:
-қазақ балалар поэзиясындағы 1990-2019 жылдар аралығындағы негізгі тақырыптарды тұжырымдау;
-әдеби жанрлар мен қазақ әдеби балалар поэзиясы жанрларының сабақтастығын зерделеу;
-қазақ балалар поэзиясында фольклорлық сюжеттер мен сарындардың көрініс табуын жүйелі талдау;
-балалар әдебиетіндегі стильдік-көркемдік ортақтастығына көңіл аудару;
қазақ балалар поэзиясының халық поэзиясында орныққан көркемдік бейнелеу құралдарының қолданылу принциптерін анықтау;
-қазіргі балалар поэзиясындағы дәстүр мен жаңашылдықтың үндесу ерекшеліктерін саралау;
-балалар ақындарының шығармаларындағы мысал жанрын бағамдау.
бүгінгі балалар поэзиясындағы жаңашыл үрдістерді зерделеу;
-жаңаша танымға ие поэзияның тың көркемдік нақыштары, тәрбиелік-тағылымдық ықпалы мен жанрлық ерекшеліктерін көрсету;
-бүгінгі қазақ балалар поэзиясының бастауында фольклорымыз тұрғанын ескере келе, ұлттық дамудың ауыз әдебиетімізге сабақтастығы мен оның бүгінгі жаңаша болмысына зер салу, бейнелік әлеміндегі сын-сипаттарды саралау;
бүгінгі қазақ балалар поэзиясындағы тақырыптар, идеялар мен өткен дәуірлердегі тақырыптар мен идеялар, кейіпкерлер арасындағы айырмашылықтарды, соңғы ерекшеліктерді айқындау, салыстырмалы түрдегі жаңашылдық сипаттарды белгілеу. Бүгінгі идеялардың, тақырыптардың, кейіпкер табиғатының айрықшалықтарын анықтау.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Бүгінгі таңға дейін біршама
ғылыми еңбектерде балалар ақындарының шығармалары талданып, жетістік-кемшіліктері айтылып, жоғары бағаланғанымен, балалар поэзиясына қатысты шығармалар өз бағасынтолыққанды алды дей алмаймыз. Дипломдық жұмыс Байбота Қошым-Ноғай, Болат Үсенбаев, Өтепберген Ақыпбекұлышығармаларындағы мысал жанрын қарастырғандықтан, жазушылардың суреткерлік шеберлігіне, шығармаларының жанрлық, тақырыптық ерекшеліктеріне, өмір шындығын толыққанды көркем бейнелермен жеткізу бағытындағы ұстанымдарына баса назар аудардық. Зерттеу жұмысында Байбота Қошым-Ноғай, Болат Үсенбаев, Өтепберген Ақыпбекұлының қазақ балалар әдебиетінің тарихына ерекше қолтаңбалары қалыптасқан балалар ақындары екеніне айрықша көңіл бөлдік. Олардың қазақ балалар әдебиетіндегі өзіндік орнын айқындауға тырыстық.
Зерттеу әдістері. Жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде әдебиеттану ғылымының жетістіктері, ізденістері басшылыққа алынды. Әсіресе, қазақ фольклорындағы балалар поэзиясын, оның тарихы мен теориясын, сонымен бірге балалар поэзиясындағы ақындардың шығармашылығын қарастырған еңбектер зерттеуіміздің негізгі әдістемелік тірегі болды. С.Сейфуллин, М.Әуезов, М.Ғабдуллин, Б.Кенжебаев, С.Қирабаев, Б.Уахатов, Р.Бердібай, Д.Ысқақ, Ш.Елеукенов, Ә.Нарымбетов, С.Қасқабасов, Ш.Ыбыраев, т.б. ғаымдардың еңбектеріне баса назар аударылы, ретіне қарай пайдаланылды. Орыс ғалымдарының да озық зерттеулері назарға алынып, тақырыпты игеру барысында әдістемелік бағдар ретінде кәдеге жаратылды. Балалар әдебиеті психология және педагогика ғылымдарымен де байланысты болғандықтан, осы салалардың жетістіктері де назарда ұсталды.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық мәні.Жұмыстың қорытындысы мен тұжырымдарын Байбота Қошым-Ноғай, Болат Үсенбаев, Өтепберген Ақыпбекұлы шығармаларын жалғастырып зерттеу барысында пайдалануға болады. Сонымен қатар, түйіндері мен негізгі нәтижелерін қазақ балалар әдебиетінің тарихын жазу барысында, балалар әдебиетін зерттеуге арналған еңбектерде, жоғары оқу орындарында дәрістер оқу кезінде, оқулықтар дайындау процесінде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы екі тараудан, кіріспе мен қорытынды және пайдалланылған әдебиет тізімінен тұрады.
І ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ БАЛАЛАР ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ЖАНРЛЫҚ ДӘСТҮР ЖАЛҒАСТЫҒЫ
Қазақ балалар поэзиясы - қазақ әдебиетінің кенже дамыған саласы болғанымен, руханиятымызды көркемдік кеңістігін байытуымен қатар, тәрбиелік-тағылымдық жағын да толықтырып отырған әдебиет әлемінің үлкен бір қанаты. Қазақ балалар поэзиясын көп жанрлы, көп сипатты кең арнаға балауымыз - әдеби әлем мен педагогикалық тәрбиенің ұштасуы, бала танымына қуатты әсер ете алатын үлкен идеологиялық құрал ретіндегі мән-маңызына байланысты. Осындай күрделі мәселелердің сабақтастығы нәтижесінде бұл қоғамдық-тарихи-рухани құбылыс есебінде тарихи-қоғамдық ықпалға орай әр қилы дамып келді. Қазақ балалар поэзиясының тарихы әдебиетіміздің кеш дамыса да, кеңге қанат жайған сала екенін әйгілейді. Балалар поэзиясының бастауы іспетті XIX және XX ғасыр басындағы ағартушы-демократ қаламгерлеріміздің шығармашылығындағы қоғамдық ой-пікір ұлттық сипат негізінде бой көрсетсе, кеңес одағы тұсында айтарлықтай алға қадам жасап, кеңестік идеологияның мәнді құралы болды. Ал, еліміз тәуелсіздік алған кезеңнен бастап, ұлттық таным мен ұлттық пайым, діни сипаттар көкжиегінен көрінген қазақ балалар поэзиясы тағы да жаңару мен жаңғыру үдерісін бастан кешті. Әйткенмен де, осынау үш кезеңде қазақ балалар поэзиясының жалпы көркемдік әлеміне қарап, балалар поэзиясы қай уақытта да халық ауыз әдебиетінің тәжірибесін пайдаланып дамығанын көреміз. Жаңа эстетикалық, адамгершілік мұраттарды нысанаға алған тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ балалар поэзиясы осы дәстүрлі дамудың жолын жалғастырып келе жатқан өзіндік көркемдік әлемі.
Балалар әдебиетінің ендігі басты мұраты - тәуелсіздік алып келген ұлттық құндылықтарды өскелең ұрпаққа насихаттау болып табылады. Кеңес заманының белсенді, ақылы мен ойы ұлттық тәрбиеге емес, биліктің ықпалына бағынған поэзиялық кейіпкері бұл туындыда жоқ, бүгінгі көркемдік әлемдегі ұлттық ерекшеліктері мол кейіпкерлерге назар аударсақ, өткен әдебиетімізге қарағанда бүгінгі қазақ балалар әдебиетінің қаншалықты жаңара, жандана түскенін аңғарамыз. Бүгінгі қазақ балалар әдебиеті өзінің төл арнасын қайта табуда десек, Бір Аллаға сыйынып деп Ыбырай атмыз толғайтындай, ұлттық діни сипаттарға ие тұстары бар. Бұлар бүгінгі қазақ балалар поэзиясының көркемдік нұсқаларының дамығанына, түрлене түскеніне айғақ. Мұндай түрлі сипаттардың жалпы шоғырлануынан дәстүр және көркемдік ізденіс, идея мен мазмұн, мәселе мен шеберлік жағынан ғылыми назар аударуға, қорытындысында тәуелсіздік кеңеңіндегі қазақ балалар поэзиясы толықтай зерттеуге болатынын айқындады. Еліміздің тәуелсіздік алуы әдебиеті мен руханиятына кең ұлттық тыныс алып келді. Бұрынғы көзқарастар мен ғылыми пайымдаулардың орынын жаңаша ғылыми көзқарастар басып, жалпы рухани әлемімізді ұлттық сипат пен жаңаша мақсат тұрғысынан байыптау уақыт сұранысынан туындап отыр. Жаңа қоғамдағы елдің өзгеше сипатпен өрлеуін тың тұрғыда обьективті сараптау - жалпы әдебиеттануға ортақ талап. Кеңес одағы әдебиеттануындағы әдістер мен тәсілдер негізінен сол кездегі биліктің ықпалына орайластырылғаны мәлім. Коммунистік идеологиясының қысымы салдарынан ұлтымыздың әдеби дамуындағы ұлттық көзқарас пен ұлттық ой, сипат қалтарыста қалып, тиісті деңгейде сөз етілмей келді. Бұл қазақ балалар әдебиетіне де айтарлықтай әсер етті, көркем дүниелерді негізінен идеологияның көзқарасымен бағалау мәжбүрлігі орын алды. Мұндай біржақты пайымдаулардың салдарынан қазақ балалар поэзиясындағы ауыз әдебиеті мен фольклорымыз рухындағы көркемдік ізденістер, ұлттық сипатпен жаңаша даму жолындағы қадамдар ескеріле бермегені де рас. Осы ретте бүгінгі қазақ балалар поэзиясындағы соны сипаттар мен ізденістер, көркемдік дәстүрлер мен сан алуан жанрлық ерекшеліктер жаңа уақыттың ұстанымына лайықты назар аударуды талап етеді.
Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ балалар поэзиясын, сонымен қатар балалар әдебиетінің өзекті жанры мысал өлеңдерді зерттеу өзектілігін бірнеше дәйекпен түсіндіруге болады, біріншіден, еліміз тәуелсіздік алған жылдар ішінде жазылып, қазақ балалар поэзиясының кітапханасын байытқан көркем дүниелердің көркемдік көкжиегі кең, шеберлік ауқымы бай, жаңашылдық үрдістері мол, нәтижесінде аталмыш туындыларға ғылыми тұрғыдан назар салатын уақыт жеткенін көреміз; екіншіден, еліміз тәуелсіздік алған жылдарда кеңестік биліктің салдарынан жоғалтып алған ұлттық танымын қайта тапты десек, бүгінгі қазақ балалар поэзиясының осы ұлттық таным шеңберінде жетілуі арнайы сөз етуге тұрарлық; үшіншіден, бүгінгі қазақ балалар поэзиясына үлес қосып жүрген қаламгерлеріміз әдебиетке кеше қосылған жастар емес, кеңес заманында да қазақ балалар әдебиетін байытып, дамытқан салиқалы, сарабдал сөз иелері. Олар ұлт болашағын ұлттық құндылықтар арқылы тәрбиелеуге лайықты шынайы көркем туындылар жариялады. Осындай іргелі шығармашылық ізденістердің көптеп көрінуі, бүгінгі балалар поэзиясын тың тұрғыда байыптау қажеттігі тақырыбымыздың өзектілігін айқындап, тәуелсіз елдің тәуелсіз әдебиетін түбегейлі зерттеуге сұраныс туындатады.
Қазақ балалар әдебиетін арнайы зерттеу кешірек қанат жайғанымен де, бұл салада ғалымдарымыз біршама табыстарға қол жеткізді. Қазақ балалар әдебиеті тарихына айрықша мән беріп, ғылыми шолу жасаған Ш.Ахметов еңбектері белгілі. Әйтсе де, мұндағы кей тұжырымдар мен ойлар уақыт дамуына орай көнеріп, бүгінгі кемел әдебиеттің талаптарына жауап беруге әлсіздік танытатын тұстары да бар. Қазақ балалар әдебиетін түпкілікті жолға қойып, зерттеу шарасы өткен ғасырымыздың екінші жартысынан кейін ғана қолға алынды. Бұл тұста С.Қирабаев, Қ.Мырзалиев, Ж.Әбдірашевтардың ізденістері көрінеді. С.Өскенбаевтың Қазақ балалар прозасының даму тенденциялары, Б.Ыбырайымның Қазіргі қазақ балалар прозасы және рухани-эстетикалық даму мәселелері, Қазіргі қазақ балалар повестерінің көркемдік ерекшеліктері, Е.Құлымбетовтың Өтебай Тұрманжановтың ақындығы деп аталатын іргелі дүниелерімен қатар, Қ.Ергөбек, А.Әлтай, Б.Қапасова, Ж.Рүстемова, Б.Ақыш, Ш.Жанаева, Ә.Жәкім, А.Ахтанова және т.б ғалымдардың осы саладағы еңбектерінде қазақ балалар әдебиетінің түрлі жанрлары мен мәселелері зерттелді.
А.Байтұрсынов, М.Ғабдуллин, Б.Уахатов, Ш.Ыбыраев, К.Ісламжанұлы, А.Мамбетованың еңбектері балалар әдебиеті мен халық ауыз әдебиетінің жанрларын, балалар танымына әсерін сараптайды. Бұл еңбектерде балалар әдебиетінің түрлі кезеңі зерттелді десек те, тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ балалар поэзиясы әлі ғылыми назарға ілінбеді. Қазақ балалар поэзиясының мәселелеріне зер салған ғалымдардың, ақын-жазушылардың түрлі сыни мақалалары мен әдеби шолулары әр уақытта жарияланып келді. Болашағымыз - өскелең ұрпақтың елінің көркеюіне үлес қосар азаматы болып, ұлтжанды тұрғыда, рухани дұрыс жетілуіне қазақ балалар әдебиетінің қосар үлесі ерекше. Тәуелсіздігіміздің баянды болуы үшін жас жеткіншектерді мемлекетшіл, отаншыл рухта тәрбиелеу - кезек күттірмейтін мәселе. Қазіргі таңда ұлт ретінде сақталудың бірден-бір жолы - бала бойына елжандылық пен ұлтжандылық рухын орнықтыру екені көп дәлелді керек етпейді. Бірінші Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың ұсынған сындарлы саясатының басым бағытының бірі жас толқынның бойына мемлекетшіл сананы қалыптастыру болып табылады. Балалар әдебиетінің негізгі міндеті - сәбилердің рухани деңгейін көтеріп, қиялын шарықтатар жігерлі де жасампаз жаңа күннің кейіпкерлерін өмірге әкелу болып табылса, тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ балалар поэзиясы бұл саланың өткен кезеңімен салыстырғанда айтарлықтай жаңаша сипатпен алға қадам басты. Бұл тұрғыда ұлттық кейіпкер бейнесін ашуды юморлық тәсілдермен жеткізген туындыларға сүйендік. Түрлі мазақтамалардағы салақтық, жалқаулық, еріншектік көп баланың бойында кездесетін, адамның балалық шағына тән мінез болса, ана тілін білмейтін баланы әжуаға айналдыру - тап бүгінгі балалар поэзиясы үшін ұтымды тақырып. Біз сатиралық шығармалардың денінен кейіпкердің ұлттық сипатын сөз етпекті ниет еткен авторлықпозицияны байқаймыз. Ә.Ысқақтың Кино көргіш Шонай деп аталатын өлеңінде бүгінгі кейіпкердің тағы бір қырынан сыналуы көрініс тапқан. Автор баланың ой-өрісіне сәйкес келетін, тартымды да, ойнақы оқиға құра білген. Бұл - бала кемшілігін сөз етудің, кәдімгі мазақтаманың бір түрі. Басты кейіпкер Шонайдың бір ғана ермегі бар: ол - күндіз-түні теледидар алдындағы тұтқынға айналуы. Ван Дам, Шварцнегер дегендерді жатқа біледі. Оларды білмегендерді Өмірден қалған деп күледі. Ал өзі, Қобыландыны, Кебекті, Абылайды, Кім екенін білмейді, танымайды. Өз заманымыздың шындығын, бүгінгі кейіпкердің боямасыз бет-бейнесін айна қатесіз көреміз. Қаламгерлеріміз балаларды күлкімен тәрбиелеуді - тәрбиенің ең үлкен түрі ретінде баса назарда ұстайды. Сөгіп ақыл айту өскелең уақыттағы бала психологиясына кері әсер етері заңды. Оған кемшілігін жекіп түсіндіргеннен гөрі жеңіл де, жылы юмормен әшкерелеудің ақылға тән функциясы басым. Сондықтан да ақындарымыз күлкіге баланы тәрбиелеудің жанды құралы ретінде мән береді. Бұларды мазақтама жанрына тән деп танимыз. Ал, Қ.Баянбаевтың Байлаулы бала дейтін өлеңіндегі сатиралық нақыш басқаша.
Күнде көрем Қуатты,
Телевизор алдынан.
Кәрі мысық сияқты,
От басында қалғыған
Бұл тұста біз көркемдік мәселесін емес, бүгінгі кейіпкердің тұтас танымын сөз етіп отырмыз. Екі ақын да оқиға өзегін өмірден алған. Бұл бүгінгі өркениет заманының ұландарының басында бар жағдай, таныс сурет. Балалар поэзиясы фольклордан бастау алады десек, жоғарыдағы жырдан өзінің түп-тамырынан хабары жоқ, тіпті мүлдем мақұрым кейіпкермен ұшырасып қалғандаймыз. Өзінің тарихын білмейтін, өз қаһармандарын танымайтын, өз құндылығын көрмейтін ұрпақтың пайда болғанын авторлар Қуат пен Шонай бейнесін жасау арқылы көрсетіп, ескерту жасайды. Шығарманың сюжеті жеңіл, тілі мейлінше қарапайым. Жалпы, мінезіне көз жүгіртсек, Шонай мен Қуат жағымсыз балалардың қатарында болуы тиісті еді. Бірақ, авторлар көркемдік шешімді бұл бағытқа құрмаған. Өйткені, Шонай мен Қуат мінезі үлкендердің іс-әрекетінен туған. Үйдегі теледидар күндіз-түні атыс пен шабыс суреттейтін картиналарды көрсететін уақытта кез-келген үйдің баласының басынан табылып қалатын ситуация. Шонай мен Қуат бейнесі қоғамдағы осындай олқылықтар тудырған әдеби өскін немесе әлде әдебиетімізде жаңадан пайда болған жаһанданудың құрбаны, оның көркемдік көрінісі деуге лайық. Ұлттық сипаттағы кейіпкер кіл жақсы мінезден құралмайды. Ұлттық кейіпкердің жағымдысы да, жағымсызы да болады. Қ.Әбілдақызының Әкеге қарап... дейтін өлеңінен бүгінгі күн сипатын танимыз, ұлттық характердің кері болмысын көреміз.
- Әке, сіз қайда тудыңыз?
- Атаңдар тұрған ауылда.
- Қалада неге тұрдыңыз?
- Не бар дейсің ауылда?
- Әке, мен де өскенде,
- Шет елде тұрамын.
- Туған жерде не бар деп,
- Әке жолын қуамын!
Ұлттық негізінен айрыла бастаған, ұлттық бастауын есінен шығарып алған тұлғадан өз түп тамырын танымас адамдар туарына көз жеткізе бастағандаймыз. Баласының сөзі арқылы әкенің шектеулі түсінігін танимыз. Бір ғана ситуацияда әкенің әрекеті ғана емес, өз тегін бағалауды естен шығарып бара жатқан тұтас бір ұрпақты әшкерелеген. Бүгінгі балаларды кешегі балалармен танымдық тұрғыда салыстыру қиын. Ақпараттар тасқыны тәрбиелеген бала мен партия, коммунистер, Ленин жайлы тәтті ертегілер аялап өсірген бала арасында үлкен айырмашылық бар. Кешегі бала көп еңбек етіп, Отаннан бір парақ марапат қағаз алғанына қуанатын кейіпкер болса, бүгінгі кейіпкер көп еңбек етіп, көп ақша алуды жөн көретін заманаға бейімделген тип. Сондықтан да бүгінгі бала кешегі күннің баласындай қойшы болмақты, шахтер болмақты армандамайды. Ол өркениеттің жалына жармасып, әлеуметтік даму сатысы жоғары мамандықты көксейді. Мұның себебін жаһанданудың бір көрінісі ретінде түсіндіре аламыз. Жаһандану - ұлттық , отандық, бауырмалдық сезімдерді шын мәнінде тәрк етіп, жаһандық көзқарасқа бағыну болса, жақсы өмір сүру қағидасы болса, өз ұлтына қызмет етемін деген ой санасында мүлдем жоқ баланы жаһанданудың төл перзенті демегенде кім дейміз?
Ақын Е.Елубаевтың Сұхбатта деп аталатын өлеңінде ақын мектеп жасындағы барлық бала айтатын, армандайтын Кім болам? тақырыбына мән берген. Сөйтсе, бір топ бала ақынға арманын айтады. Жауабын тыңдасақ, баршасы да әлеуметтік жағдайдың жоғарылығын қалап, ақшалы мамандықтың иелері болмақ екен. Бұған қарсы ақын былай деп толғайды:
Сонда кім қазбақ көмірді,
Кім қорытпақ темірді,
Кім бақпақшы қойларды,
Кім салмақшы жолдарды,
Кім шығармақ күліңді,
Кім жыртады жеріңді,
Кім қорғамақ еліңд?
Бүгінгі балалар поэзиясында Тоқтар мен Талғат бейнесі жаңа уақыттың жаңа қаһармандары ретінде кестеленіп келеді. Бұл тақырып аясында Қ.Әбілдақызы:
Қазақтың тұңғыш ұшқышы,
Ғарышкер батыр атанды.
Қыраннан асып шың құсы,
Жер-Анадан бата алды,-
десе бұл қатарда Е.Өтетілеуовтың Тоқтар - тұңғыш ғарышкер дейтін өлеңі бар. Ұлттық кейіпкер дегеніміздің өзі - ұлттық психологиямен ұштасып жатқан категория. Сондықтан да ұлттық кейіпкер жағымсыз да, жағымды да болып келеді. Бұны жоғарыда талдау көзіне айналдырған, шығармаларымыз айқындайды. Ақындарымыз бүгінгі кейіпкердің ұлттық бағытын байыту сипатына өзіндік үлестерін қосты. Ұлт ішінен өрбитін жамандық пен жақсылықтың айнасы тәрізді тартыстарды туындату негізінде ұлттық характердің сан-алуан қыры болатынын, оның тек жақсылық шеңберінде сақталып қалмайтынын, бірақ жақсы мінездің жеңіске жететінін бейнеледі. Балалар әлемі үшін құнды, жақсылықтың жаршысындайкейіпкерлер ұлттық мінезді айқындаушы типтер болып табылады.
Бұл тараудың Тарихи әлеуметтік жағдай және ұлттық кейіпкер деп аталатын бірінші тараушасында қазақ балалар поэзиясын әсер еткен әлеуметтік, қоғамдық факторларға зер салынды. Кеңестік биліктің үні әдебиетке де араласып, нәтижесінде балалар поэзиясының аса өтімді тақырыбына айналды. Бұл турасында А.Мамбетова өз еңбегінде С.Сейфуллиннің Октябрь күні, Б.Майлиннің Ленин мектебі, І.Жансүгіровтың Ленин өлді, Ш.Иманбаеваның Пионер атты туындылары осыған мысал бола алады,-деп жазады.
1925 жылы билік тарапынан Партияның көркем әдебиет саласындағы саясаты жарияланды. Осының салдарынан ауыз әдебиеті мен фольклор саласы даму тұрмақ, зерттеуден мүлдем тысқары қалды. Және де бұл кез қолына қалам алған зиялыларымыздың қуғындала бастаған уақытымен тұспа-тұс келеді. Нәтижесінде балалар әдебиетінің алға қадам басуы айтарлықтай ақсаса, Отан соғысы жылдарында да балалар поэзиясы айтарлықтай кенжеледі. Біз бұл қатарда Ж.Жабаевтың Шәкірт балаларға,
Ленинградтық өренім секілді жырларын ғана сөз етеміз.
Қазақ балалар поэзиясының мейлінше кең тынысқа ие болған уақыты - соғыстан кейінгі екінші онжылдық. Бұл кезеңде тәрбиені, адамгершілікті, мейірімділікті тақырып еткен дүниелер саны көп болғанымен де, сол уақыттағы қоғамдық саясат балалар әдебиетіне де әсер етпей қоймады. Бұл уақытта қазақ балалар әдебиетіне жаңа шоқжұлдыздар легі келді. Олар Ө.Тұрманжанов, М.Әлімбаев, М.Жаманбалинов, Ж.Смақов, Қ.Мырзалиев, Ә.Дүйсенбиев, Қ.Баянбаев, Ө.Ақыпбеков секілді көрнекті ақындар болатын. Елуінші жылдардың ортасынан кейін ұлттық мәселелерге байланысты биліктің қатаң көзқарасы жылымық тартты. Осы тұста Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті Қазақ халқының әдеби поэзиялық және музыка мұрасын зерттеудің, сын тұрғысынан қарап пайдаланудың жайы және оны жақсартудың шаралары туралы деген қаулы да қабылданды. Бұл балалар поэзиясына да айтарлықтай әсер етті.
Бірақ, бұл уақыттан бастап әдебиетіміз ұлттық сипатпен дамыды деп айта алмаймыз. Кеңес одағының әдебиетті жаңаша көзқараспен зерттеуді ғалымдарымыз бүгінгі күннің өзектілігі деп тануда. Бұл туралы С.Қирабаев Жаңаша зерттеуді талап еткен кезеңнің бірі - кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті. Әдебиет тарихында елеулі із қалдырған, ұлттық әдебиет кең дамыған, оның жанрлары жетіліп өскен, үздік табыстары шет елге танылған бұл дәуірдің әдебиеті өмір сүрген заманның қайшылықты сипаттарын да бойына сіңірген еді,-деп жазады. Кеңес одағы уақытында жазылып, жарияланған балалар жырының бір қанаты - пионерлер поэзиясы. Өйткені, сол кезең үшін мұндай жырлардың маңызы аса жоғары болды, жасөспірімдерді биліктің жаршысына айналдыру үшін жазылатын бұл өлеңдер идеологиялық тапсырыс сипатына тән мағынаға шоғырланып еді. Аталмыш туындылардың басты репертуарында күн көсем, партия, Мәскеу секілді тақырыптар орын алды. Тотаритарлық мәдениет туындатқан, Мен дейтін түсінікті көбіне жоққа шығарып, біз дейтін ұғымға қызмет ететін пионерлер поэзиясы қоғамға өз ықпалын айтарлықтай тигізді. Бұл кезеңдегі балалар поэзиясында аса мол ұшырасқан тақырыптар мен кейіпкерлерді Б.Қапасова былай жіктеп көрсетті: Коммунизмнің моральдық кодексінен туындайтын Кеңестік идеологияға негізделген тақырыптар; Халық бастан кешірген тарихи кезеңдер (Қазан революциясы, Азамат соғысы, Ұлы Отан соғысы, Кеңес үкіметін құру). Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарына дейін ақындар балалар әдебиетіндегі тұрақты көріністер - ауыл, оқушы мен мектеп, бейбітшілік, ақ көгершін, балалардың ерліктері туралы көбірек қаузады. Кеңес одағы балаларының үлгі тұтары - Қазан төңкерісі кезінде қызылдардың мүддесі үшін атасы мен әкесіне өзі жау болып, дұшпандарына ұстап берген П.Морозовтың болуы да сүйкімсіз жағдай. Шын мәнінде ерліктен гөрі сатқындық деуге саятын мәселелерді қызу насихаттай отырып, балалар поэзиясы кішкентай бүлдіршіндерге мемлекет үшін өлімге бару түк емес, өлімге бару үлкен ерлік дейтін түсінікті ұғындыруға тырысып та еді. Бұлар жайында ғалымдарымыз Кеңес дәуірінде қойылған қатаң талаптарға сай жазылған балалар шығармалары, ең алдымен, интернационализмді, патриотизмді, қоғамдық еңбекті, мемлекеттік билікті мақтауға тиісті болатын. Әрине, бұл саяси мәжбүрлік кей жазушыларда өлшеулі түрде шамалап байқалса, кейбіреулерінде басымырақ суреттелген,-деп жазады.
Бұл кезеңде балалар өлеңдерінен көбіне көп ұран тастауды, жар салуды, және партиялық мәнерді көре аламыз. Балаларға арналған өлеңдерінен де олардың бұдан қашып құтыла алмағанын, мұндай кейіптен құтылу үшін өлеңдерінде астарлы ой мен адамгершілік нақыштарымен партиялық идеологияны бүркемелеп көрсеткенін аңғарамыз. Балалар әдебиеті патриоттық-педагогикалық тәрбие беруі тиісті деген ұстаным берік орнап, нәтижесінде, поэзиялық қаһарман сол кездегі биліктің ұранын айқайлап айтатын жаршыға айналды. Балалар әдебиетінің ұлттық сипатынан ажырап қалу себептерін, буржуазиялық, пролетарлық мәдениеттің ұлттық әдебиетке тигізген шарпуын үш түрлі себепке негіздей көрсеттік. Біріншісі: пионерлік поэзия. Өткен ғасырдың елуінші жылдар бедерінде жаппай пионерлік ерліктердің жырлануы. П.Морозовтың, Болатбектің ерліктері. Екінші: Коммунистік мораль поэзиясы. Өткен ғасырдың алпысыншы-сексенінші жылдарында жаппай осы тақырыпқа сай өлеңдер пайда болды. Үшіншісі: Ленин тақырыбына арналған поэзия. Міне, осы үш тақырыпты жырлау қазақ балалар поэзиясын ұлттық тамырынан аластатты деп тұжырым жасау ұлттық кейіпкердің тарихи-әлеуметтік жағдайын ашады.
Ислами-діни көркемдік өрнектер деп аталатын екінші тараушада тәуелсіздік алған уақыттан бері имандылық мәселесін жырлаған өлеңдер жаңалық дәрежесінде айқындалады.
Әр қоғам әдебиетінің өзіне тән тақырыбы мен бағыты болады. Тәуелсіздік кезеңінде дамып, жетіліп келе жатқан бүгінгі қазақ балалар поэзиясының бір сипаты - діни сарындағы жырлармен толығуы - бұл кезеңдегі әдебиетіміздің өзгеше бір даму сатысын көрсетеді және мұны жаңалық негізінде қарастырамыз.
Ы.Алтынсарин баланы адамгершілікке тәрбиелеудегі негізгі сара жол деп ислам дінін атайды. Оның досы Н.И.Ильминскийге жазған хатында оқушыларды тәрбиелеу ісі туралы ой бөлісетін тұсы мол. Соның бірінде ...оларға адамгершілік жағынан әсер етуге де бар күшімді салып жатырмын. Күлсеңіз, күле беріңіз, мен кейбір оқытудан бос уақытымда оларға ресми түрде молда болып та қоямын, сөйтіп оларға дін тарихынан білгенімді айтып, одан басқа да пайдалы және түсінікті әңгімелерді қосып айтамын,-деп жазады. Ұлттық салт-дәстүрлеріміз ислам қағидаларымен үндеседі. Діни сипатты жырлар лиризмге, терең сезімге құрылғандықтан биік пафосты да, асқақ рухты жыраулар поэзиясымен көп үйлесімділік сақтамайды. Сондықтан да, өткен ғасырдың бас шеніне дейін өмір сүрген қазақ ақындар шығармашылығынан діни сипатты жырларды көп ұшыратпаймыз.
Қазақ балалар әдебиетінде бүгінгі діни сарынды жырлар зерттелмегенімен, қазақ әдебиетіндегі діни шығармалар біршама зерттеу көзіне айналды. Қ.Төрәлінің қазақ даласына исламдық әдебиеттің таралуы туралы зерттеулерінде, Д.Қамзабектің қазақ әдебиетіндегі ағартушылық кезең туралы еңбектерінде, Қ.Әлқожаевтың Абай танымы мен ислам дінін салыстыруы турасындағы зерттеулерінде кеңінен көрініс тапты. Диссертациялық жұмыста қарастырылып отырған бұл бөлім әдебиетімізде бүгінгі күні жазыла бастаған қазақша ислами әдебиеттің негізгі бағытын анықтауға көрсеткіш бола алмайды, әйтсе де бүлдіршіндерімізге ислами тәрбие беретін жырларды жинақтай отырып шолу - бүгінгі балалар әдебиетіндегі ислам дінінің көрініс табуын зерттеу болып табылады. Тәуелсіздікпен бірге елімізге есік ашып келген ислам діні қазақ балалар әдебиетіне тың тәрбиелі, тың серпінді жаңа бағыт әкелді. Қазақ ауыз әдебиеті мен фольклорында Құдайға жалбарыну, табыну, медет тілеушілік, мәні шоғырланған жырлар аса мол. А.Әбдірәсілқызы мұндай жырларды жанрына қарай екшей келе, мінәжат жанры деген ұғымға топтастырады. Алайда оның Жазба әдебиеттің біртұтас, тұлғаланған жанры ретіндегі мінәжаттың шығу төркіні исламдық араб поэзиясынан бастау алады. Басқа да бірқатар шығыстық жанрлар секілді исламдық мазмұндағы мінәжат түркі жазба әдебиетіне парсы поэзиясы арқылы сатылай енген,-деген тұжырымы бүгінгі балалар поэзиясының бастапқы арнасын анықтауға көрсеткіш бола алмайды. Өйткені, қазақ балалар фольклорында көп кездесетін кейбір діни сипатты өлеңдер ислам діні қанат жая бастаған уақыттан бұрын пайда болған. Айталық, ауыз әдебиетімізде сақталған төл туындының бірі - тұман, құйын кезінде айтылатын ойындық поэзияға тән балалар жыры: Қара тұман, қайт, қайт, Әке-шешең өлді, Желмен хабар келді! немесе: Мен - апамның тұңғышымын, Қазан қырған қырғышымын, Жаума, күнім, жаума! немесе балаларымызға арналған ойындық жыр фольклордағы үлгісін сақтай отырып, М.Әлімбаев қайта жазып шыққан Ақ серек, көк серек ойыны қасқырды пір тұтушылық кезеңдерде пайда болып, сол заманнан бері жасап жалғасып келе жатқан танымдық сипатты танытады.
Бүгінгі қазақ балалар поэзиясындағы ислами көріністер - исламның эстетикалық дамуын әдебиетімізге сіңіре бастағанына сәтті анықтауыш болады. Қ.Төрәлі қазақ әдебиеті ислам діні келген соң, бұрынғы қарқынынан да жоғарылап дами түсті деген пікірді қолдайды. М.Әуезовтың өз сөзінде мұсылманшылыққа ауысқан соң, қазақ биік белден асып кеткендей болды,-деп ислам діні келген соң қазақ әдебиетінің биік асулардан асып кеткенін астарлап болса да, жеткізіп тұрғанын аңғару қиын емес. Батыс шығыстанушысы А.Бомбачидың исламды қабылдамаған түркі халықтарының жазба әдебиеті өте кеш дамығанын ерекше атап өтуі мен әдебиетші ғалым ойларының арасындағы үндестікті аңғаруға болады. Себебі мұсылман мұсылман түркілердің жазба мұрасы Сібір мен Алтайдағы бауырларының әдебиетіне қарағанда ерте дамыды. Әрі исламтану кезінде олар өздерінің түп негізінен ажырап қалған жоқ,-деп жазады.
Бүгінгі қазақ балалар поэзиясының көрнекті өкілдері Өтепберген Ақыпбекұлы мен Болат Үсенбаевтың соңғы жылдарда жарық көрген шығармаларының көбі ислам дінінің шеңберінде жазылды. Балаға тән қызықты тілімен, көркем суретімен шариғат заңдарын жеткізуге тырысқан екі автордың бұл дүниелері қазақ балалар әдебиетіндегі үлкен жаңалық. Әдетте, ислами өлеңдер дегенде, біз бұл жырлардың барлығының қайнар көзі Құран болып табылғанмен де, жақсылық пен имандылыққа үндегенімен де, қазақ әдебиетінде ұшырасып отыратын діни қисса-дастандардан мүлдем аулақ қарастырамыз. Өзге діндердің арасындағы тартыс пен жанжал, мұсылмандардың дін жолындағы жасаған жорықтары мен пайғамбарлар оқиғасын арқау ететін діни қисса, дастандар мен ислам фетишін жырлайтын шығармалар біз қарастырып отырған дүниелерден отауын алыс тіккен.
Балалар поэзиясына діни сипатты жырлардың қажеттілігі қанша деген де сұрау туындауы мүмкін. Қазақ балалар поэзиясы ұзақ жылдар бойы бала психологиясын, бала пайымын мейлінше дәл көрсетіп келді. Баланың танымы мен түсінігін ізгі мақсаттарға аударып, осы желімен тәрбиелеуге ұмтылды. Бұл тұста қаламгеріміз кеңістік идеяның бағыт- бағдарына жүгініп, негізгі ұлттық, гендік тамыры болған нысанасынан айырылып қалғандай еді. Ал, еліміз тәуелсіздік алып, әдебиетімізде ғасырға жетеқабыл уақыт жабық жатқан ислами діни түсініктердің бой көтеруі - қазақ мәдени танымына келген үлкен рухани жаңалық деңгейінде қабылданды. Мұндай түсініктің қазақ балалар поэзиясына да араласуы құптарлық жәйт.
Қазақ әдебиетінде санамақтың сан түрлі формасы бар. Ал, Б. Үсенбаевтің санамақты балаларға арналған діни түсінік шеңберінде жеткізуі - өзіндік жаңалық.
Ақын мұсылман баласының бес парызын санамақтың үлгісіне икемдеп, сәтті үлгі таба білген.
Біріншісі - Алланы
Бар деп, кәміл сенуі.
Жүрекпен құп алғаны,
Күдікті ойды жеңуі.
Екіншісі - тоқуы,
Көңілге дін діңгегін:
Бес уақыт оқуы,
Намазды үзбей, күнбе-күн.
Үшіншісі - кәмелет.
Жастан санға кіруі:
Әр жыл сайын бір мезет
Пітір - зекет беруі.
Төртіншісі - бойында,
Қуат барда, боп риза,
Рамазан айында
Бір ай тұту ораза.
Бесіншісі - құдірет.
Ғұмырына бір рет.
Қажылыққа баруы.
Ақын мұнда үлкен парыздарды баланың оңай түсінуіне, үйлесімділікпен жеткізуге назар аударады.
Санамақ - арифметиканың төрт амалын меңгеруді үйрететін әдеби үлгі десек, ақын бұл ретте ислам қағидаларын өте орынды пайдалана білген.
Болат Үсенбаевтың бұл бағыттағы жырлары мектеп жасына дейінгі бүлдіршіндеріміз үшін жазылса, Өтепберген Ақыпбекұлы шығармалары бастауыш мектеп балаларының жас шамасына орай лайықталып, дін қағидаларымен там-тұмдап таныстыра беру, баланың көкейіне көркем сөзбен өрнектеп орнату секілді қағиданы басты назарға алған. Дініміз - ислам дегенмен де, мұны мінберлерде айтып, әр ауылдан мешіт салғанымызбен де, ертеңгі азаматты қалыптастыруда аса зор маңызы бар балалар әдебиетінде діни тақырыпта бірде- бір дүниенің болмағаны рас-ты. Санамақтың әр саны әр түрлі қастерлі ұғымды білдіреді десек, кеңес уақытындағы балалар поэзиясында адамзат өмірі үшін үлкен фактор санатындағы дін саласы ауызға алынбайтын. Болат Үсенбаевтың Он сабақ- Санамақ деп аталатын санамақтар топтамасында: Бірінші сабақ - Отан, Екінші сабақ- достық, Үшінші сабақ - ұрпақ, Төртінші сабақ -уақыт, Бесінші сабақ - Дін,- дей келе, дін ұғымдарын кішкентай оқырмандарымыздың пайымына лайықтап көрсетеді.
Өтепберген Ақыпбекұлының осы таным желісімен жазылған - Мұсылман болдым мен енді..., Көрімдік, Сүндет той, Сенім, Мұсылмандықтың алғы шарты, Құбылам - Қағба киелі, Құран, Намаз, Азан, Нанымым - бір Алла, Рамазан айы, Ораза, Сәресі, Ауызашар, Пітір- садақа, Құрбан айт, Зәмзам суы дейтін өлеңдерін ерекше атауға болады. Бұл қатарда ақынның Тозақ оты. Пайғамбардың жолдасы дейтін ертегі, балладалары да бар. Бүгінгі балалар поэзиясында діни сарындағы жырлардың бой көрсеткенін сөз етер болсақ, олардың түрлі формалық ізденістер бойынша да дамып, жетілгенін көреміз. Бұл қатарда Өтепберген Ақыпбекұлы шығармашылығын ерекше атаймыз. Ақынның діни сипатты, діни уағызды жырлары бұл саланың қорын байыта түседі.
Өтепберген Ақыпбекұлы кейіпкерлерінің иманжүзділігі, жаратқан ие туралы түсінігіне қатысты жекелеген де,жалпылама айтылған да ұнамды қырлары мол [13,66-б.]. Өтепберген Ақыпбекұлы поэзиясы дәстүрлі сопылық таным желісінен мүлдем алыста жатыр. Десе де, әдебиеттанушыларымыз Өтепберген Ақыпбекұлының мінәжат жанрына тән жырларын қазақ әдебиетінің кеңістігіндегі діни сауатты күрделі шығармашылық тұрғысынан қарастыруы шарт. Қасиетті мекенім- Қағба деп аталатын жырында дәстүрлі кейіпкерлер ата мен баланың әңгімесін тыңдаймыз. Немересінің иісі мұсылман қауымның тәу етері - Қағба туралы сұрағына атасы былай жауап береді:
Қуанттың балам сен мені,
Сұрағың жанды тербеді:
Қағба- Құбыла,
Алланың-
Қасиетті үйі жердегі.
Құлшылық етіп біз бұған,
Жүрекке ектік ізгі дән.
Оны: Ибрахим мен Исмайл (с.ғ.с.)
Пайғамбарлар тұрғызған...
Деп атам ізгі айтты ойды
Нұрланды жүзі,
Шат болды:
Намаздың кезі- деді де,
Жайнамазға шұғыл бас қойды.
Жарапазан - жыл сайын бір рет келетін рамазан айында айтылатын діни жыр. Ислам дінінде рамазан айы мұсылмандар үшін айрықша болғандықтан, бұл көңіл көтерудің бір тәсілі, сонымен қатар шариғатта айтқан адам үшін сауап берілмек делінеді. Оның орындалу мерзімі ауыз ашылған уақыт- кештен таңға дейін.
Астымдағы тана еді,
Жатайын деп барады.
Үстімдегі ай еді,
Батайын деп барады.
Қасымдағы бала еді,
Ұйықтайын деп барады,
Сыбағаңды алып шық,
Саптыаяққа салып шық! [14,9-б.],-дейтін және мұнан да өзге дәстүрлі үш- төрт нұсқасы бар халық ауыз әдебиетінің төлі.
Жарапазан жырлары - қазақы өлең арнасына ислам дінімен қатар енген рухани құндылық. Бұл жарапазанның ислами жыр екендігін айғақтай түседі. М.Әуезов жарапазан жырларын ислами бағытта көрсетеді. Ісләм дінімен байланысқан өлеңдер ...қазақта мұндай өлеңдердің түрі көп емес, бірен-саран. Мысалы,жарапазан ...[15,46-б],-дейді.
Жарапазанның жаңа үлгісін Өтепберген Ақыпбекұлының поэзиясынан көреміз:
Ораза айы туғалы,
Думан, шаттық тынбады.
Жарапазан айтамыз,
Жақсы дәстүр бұл- дағы.
Тай- құлындай үйірлі,
Аралаймыз үй- үйді...
Жарапазан-тілекке,
Үлкен- кіші сүйінді.
Тыңнан бір күш тапқандай,
Әндетеміз жасқанбай,
Рамазанда:
Ән-жырдың,
Байқауы өтіп жатқандай...! [16,22-б],-деп жырлайды ақын.
Өтепберген Ақыпбекұлының бұл қатарда Ораза айт, Пітір - садақа, Қадір түні, Ауызашар, Сәресі, Ораза, Рамазан айы секілді жырлары бар. Баланың өз қоғамына пайдасы тиер жақсы мінездерді бойына жинаған азамат болып өсуіне бірден бір себепші құрал- әдебиет. Балалар әдебиеті қасиетті сөздің дүниетанымдық- эстетикалық шырақтарын жаға отырып дамиды. Күллі гуманизм атаулының мәйегі ислам дінінің қағидаларымен етене, тұтасып жатыр десек, бұл бағытта өлең арнаған ақындарымыз бүлдіршіндердің иманды, білікті, білімді азамат болып өсуін осы дәстүрлі - ислам діні шеңберінде танып, көре білді. Осы ретте бүгінгі қазақ поэзиясында ислами сипат молынан көріне бастады. Сыршыл да , нәзік жырлары арқылы терең имандылық иірімдерін уағыздады. Кейіпкерлері имани қасиетке, ізгілікке құштар, озық адам болмысына сай бейнеленді. Қазақ балалар поэзиясында ислами түсініктермен бірге жаңа этикалық- пәлсапалық байламдар молайды. Сондықтан да ақындарымыздың соңғы жылдарда жарық көрген ислами сипаттағы жырлары өзіндік көркемдік болмыс пен өзіндік имани әлемге ие деп тұжыра аламыз. Фольклорлық дәстүр және көркемдік ізденісдеп аталатын екінші тараудың Әлпештеу поэзиясы әлемідеп аталатынбірінші тараушасында халық ауыз әдебиетінде бар тәсілдердің бүгінгі жаңаша леп, соны түсінікке орай пайдалануына назар аударылды.Қаламгерлеріміздің ізденістерінде өзгеше өрнектер айқын. Бүгінгі балалар поэзиясын фольлордан бөліп қарай алмаймыз. Өйткені, балалар поэзиясына тән үлгілердің баршасы да, атап айтсақ, бесік жыры, жаңылтпаш, өтірік өлең, жұмбақ, санамақ т.б. фольлордың тұрақты үлгілері болып келеді. Сондықтан да, бүгінгі қазақ балалар поэзиясының үлкен жаңалығының бірі- ауыз әдебиеті рухында пайдаланып, байырғы жанрлар үлгісінде туындаған тың мазмұндағы шығармалардың қатары көбеюі.
Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ балалар поэзиясында фольклормен сабақтастық сипаты мынадай: фольлорлық дәстүр көріністерін бүгінгі күн тынысымен жеткізу; ауыз әдебиеті мен бүгінгі поэзия арасындағы сабақтастық; сюжеттік, жанрлық байланыстар. Фольклорымызда шоғырланған балаларға қатысты өлеңдер қазақ ғалымдарының сараптауына орай түрліше талқыланды. Бұлар көбіне көп баланың жасына, пайымына қарай сатылап көрінеді. Ересектердің баяндауымен айтылатын бесік жыры, мәпелеу жыры, тұсаукесер секілді жырларды Б. Уахатов ата-аналар шығарып орындайтын өлеңдер тобы[17],- деп, ғалым Ш. Ыбраев сәбилерге арналған салт өлеңдер[18],- десе, К. Матыжанов өзінің қазақтың отбасылық ғұрыптық фольлорына қатысты еңбегінде әлпештеу поэзиясы[19],- дейтін тұжырым ұсынады.Ғалымдарымыз арасында мұндай жырларды балалар фольклоры ретінде қалдырған жөн бе, әлде ересектер фольклоры санатында қарастырған дұрыс па деген сауал бар. Л.Хализова өз пікірінде: ... бесік жыры мен баланың арасында байланыс аз. Өйткені, жаңа туған сәби бұл жырдың сөзін де, мағынасын да түсіне алмайды. Мұндай жырларды ересектер айта отырып, балаға сүйсінеді, оған деген жақсы көруін білдірмек болады [20],- деп тұжырады. Әлпештеу жырларының балалар фольклорының өзге жанрларынан айрықшалығы музыкалық әсем безендіруінен көрінеді. В.Я.Пропп бұл туралы ... сөз бен саздың, мәнерлеп жеткізу мен музыканың гармониялық үйлесімділігінен туындайды [21,149-б],- десе, С.М.Лойтер ...Бұл санаттағы өзге жанрлардан айырмашылығы - құрылымы жағынан терең бағынуы, ырғақ пен әуен басылымдылығында көрінеді[22,21-22-б],-деп тұжырым жасаса, А.М.Астахова әлпештеу жырлары көне мотивтер мен сюжетке құрылған дейтін түсінікке мүлдем қарсы. Ол бұл жырларды қай уақытта болса да, жаңғырып жырлана беретін, баланың мөлдір әлемі мен оған деген махаббатты көрсетуші құрал есебінде түсіндіреді [23,74-б.]. Мұндай жырларды екі тұрғыдан қарастыра аламыз. Біріншісі- ауыз әдебиетінде бар, дәстүрлі мәтінге ие жырлардың рухында туындаған дүниелер болса, екіншісі, қоғам мен уақыттың ағысына орай шығарылған жырлар Кеңес заманындағы әлпештеу мысалын Қ. Мырзалиев жазған бесік жырынан көреміз. Бұл дәстүрлі бесік жырына қоғамдық, әлеуметтік қозғалыстардың әсер ететінін көрсетеді.
Ақ мамаңа асықпа,
Апам малда, қашықта.
Ақтылы қой бағып жүр,
Алтын жұлдыз тағып жүр.
Тәуелсіздік кезеңінде жазылған таңдаулы әлпештеу жырлары Ә.Ысқақтың Жыламашы інім, О.Асқардың Бесік жыры, Б.Ысқабаевтың Әлди- әлди, Е.Елубаевтың әліппе үлгісіне құрылған Бесік жыры Е.Ашықбаевтың Бесік жыры, секілді дүниелері болып табылады. Әлпештеу жырлары әр ұлт әдебиетінде кездеседі. Аталуы түрлі болғанымен сипаты, мазмұны қарайлас бұл жырлардың өзегінде баланың болашағына деген ақ тілек арқау болып тартылған. Кечуа - ацтектердің пәлсапалық поэзиясында әуенмен айтылатын ғұрыптық жыр - баланың жолын ашуға, оң болуына ниеттелген тілектердің жиынтығы деп түсіндіріледі. Үндістердің бұл жырының ритмі ғажап, көркем және айтуға ыңғайлы. Олар ырым мен ғұрыптарға сенеді. Сондықтан да бұл өлеңдерді бойтұмар жырлар деп атайды[24.682-б.]. Мұндай өлеңдерді этникалық сурет пен поэтикалық бейнелер арқылы беру - фольклордың дамып, жетілуі ғана емес, сонымен қатар өскелең ұрпаққа көнерген тіркестеріміз бен сөздерімізді ұғындыру мен түсіндіру болып табылмақ. Тәуелсіздік кезеңіндегі тұсаукесер жырларының таңдаулылары ретінде О.Асқардың Тұсаукесушінің жыры, Қ.Жұмағалиевтың Тұсаукесер, Б.Ысқабаевтың Тұсаукесер Ә.Ысқақтың Жолың болсын!деген туындыларын атаймыз.
Қазақ балалар поэзиясы мен фольклорлық бағыт жалғастығы турасында сөз еткенімізде одан бүгінгі баланың психологиясын, танымын, талғамын, ой-өрісін анық байқай аламыз. Бұл жырларда бала бейнесі бар, баланың логикасына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ балалар әдебиетіндегі өзіндік орны, қолтаңбасы бар, мол ізденетін, шығармашылық деңгейі жоғары қаламгерлерімізБайбота Қошым-Ноғай, Болат Үсенбаев, Өтепберген Ақыпбекұлы. Олар - қоғам қайраткерлері, ақындар, журналистер. Қаламгерлер өз туындыларында қазақ балаларына арнап көркем шығармалар жазумен келеді, адамның қоғамдағы орнын, қызметін, оның өз дәуірімен қарым-қатынасын балалар зейініне бейімдеп, көркемдікпен ашуға ұмтылған.Ұлтымыздың жоғала жаздаған тілі мен дәстүрін, мінезі мен табиғи қасиеттерін көрсетуге, адам болмысының сан қатпарлы құпияларын ашуға ұмтылуы және оны балалар ұғымынаа бейімдеп жеткізуге тырысуы - жазушылардың шығармашылығының негізгі арқауы. Байбота Қошым-Ноғай, Болат Үсенбаев, Өтепберген Ақыпбекұлы шығармаларындағы образдар жүйесінің байлығы, тіл көркемдігі, сурет, бейне, мінездеу, психологиялық иірімдер, ішкі монолог пен диалог - түгелдей әдебиеттің классикалық үлгілерін үйренуден, оны өз жолымен дамытудан туған жаңалықтар.
Диплом жұмысының өзектілігі. Ұлт болашағы оның тәуелсіздігінде екенін уақыт шындыққа шығарып берді. Ата-бабаларымыздың армандап өткен, жан алысып, жан берісіп күткен тәуелсіздігі қазіргі таңда тұғырына қонды. Кез келген ұлттың, халықтың тағдыры, басынан өткерген тарихи кезеңдері, ең алдымен, сол халықтың әдебиетінде із тастайтыны баршамызға мәлім. Осыған орай, аталмыш балалар ақындары Байбота Қошым-Ноғай, Болат Үсенбаев, Өтепберген Ақыпбекұлының жеке адам санасындағы, ойлау жүйесіндегі сан алуан сезімдік, психологиялық, философиялық құбылыстарды, ой ағымына, түс көруді талдауға және де психологиялық сыртқы детальдарға бірден-бір ерекше көңіл аударатындығын ескере отырып, қаламгерлердің поэзиялыық шығармаларының өзіндік сипаты, өзіндік қолтаңбасы мен стилі бар екендігін дәлелдеуге тырыстық.
Байбота Қошым-Ноғай, Болат Үсенбаев, Өтепберген Ақыпбекұлының қаламынан шыққан туындылар бүгінгі күнге дейін жеке дара түбегейлі ғылыми тұрғыдан сараланбаған. Тәуелсіздік алған жылдардан кейін ақындардың поэзияялық шығармаларын әдебиеттанушы ғалымдар салыстырмалы түрде ішінара қарастыра бастады. Алайда жазушылардың шығармаларындағы кейіпкер характері, шығарма тілі мен жазушылардың өзіндік стилі жүйелі түрде жан-жақты сөз болып, арнайы ғылыми-зерттеу нысанасына айналмағандықтан, қазіргі қазақ балалар әдебиетіндегі мысал жанрына қатысты толығымен өздеріне тиесілі бағасын ала қойған жоқ. Осы тұрғыдан келгенде, суреткерлер қаламынан туған шығармалардың мазмұны мен құрылымын, көркемдік ерекшеліктерін, шеберлік сырларын зерттеу - қазақ әдебиеті ғылымы үшін аса маңызды істердің бірі болып саналады.
Диплом жұмысының нысаныЖұмыстың зерттеу нысанасы ретінде ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың күні бүгініне дейінгі аралығындағы балалар ақындарының балалар әдеебиетіндегі кең тараған мысал жанрының үлгілерін негіз еткен туындылары деректілік негіз ретінде пайдаланылды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты - Байбота Қошым-Ноғай, Болат Үсенбаев, Өтепберген Ақыпбекұлының шығармаларының жанрлық, тақырыптық, көркемдік-идеялық ерекшеліктерін саралау. Әсіресе, Байбота Қошым-Ноғай, Болат Үсенбаев, Өтепберген Ақыпбекұлының жас оқырманға ой тастап, психологиялық, философиялық тұрғыданжазылған мысал жанрындағы шығармаларының жанрлық-тақырыптық ерекшеліктерін айқындау барысында өз замандастарының шығармаларына назар аударып, айрықша мән беруге тырыстық. Нәтижесінде, мынадай нақты міндеттерді белгіледік:
-қазақ балалар поэзиясындағы 1990-2019 жылдар аралығындағы негізгі тақырыптарды тұжырымдау;
-әдеби жанрлар мен қазақ әдеби балалар поэзиясы жанрларының сабақтастығын зерделеу;
-қазақ балалар поэзиясында фольклорлық сюжеттер мен сарындардың көрініс табуын жүйелі талдау;
-балалар әдебиетіндегі стильдік-көркемдік ортақтастығына көңіл аудару;
қазақ балалар поэзиясының халық поэзиясында орныққан көркемдік бейнелеу құралдарының қолданылу принциптерін анықтау;
-қазіргі балалар поэзиясындағы дәстүр мен жаңашылдықтың үндесу ерекшеліктерін саралау;
-балалар ақындарының шығармаларындағы мысал жанрын бағамдау.
бүгінгі балалар поэзиясындағы жаңашыл үрдістерді зерделеу;
-жаңаша танымға ие поэзияның тың көркемдік нақыштары, тәрбиелік-тағылымдық ықпалы мен жанрлық ерекшеліктерін көрсету;
-бүгінгі қазақ балалар поэзиясының бастауында фольклорымыз тұрғанын ескере келе, ұлттық дамудың ауыз әдебиетімізге сабақтастығы мен оның бүгінгі жаңаша болмысына зер салу, бейнелік әлеміндегі сын-сипаттарды саралау;
бүгінгі қазақ балалар поэзиясындағы тақырыптар, идеялар мен өткен дәуірлердегі тақырыптар мен идеялар, кейіпкерлер арасындағы айырмашылықтарды, соңғы ерекшеліктерді айқындау, салыстырмалы түрдегі жаңашылдық сипаттарды белгілеу. Бүгінгі идеялардың, тақырыптардың, кейіпкер табиғатының айрықшалықтарын анықтау.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Бүгінгі таңға дейін біршама
ғылыми еңбектерде балалар ақындарының шығармалары талданып, жетістік-кемшіліктері айтылып, жоғары бағаланғанымен, балалар поэзиясына қатысты шығармалар өз бағасынтолыққанды алды дей алмаймыз. Дипломдық жұмыс Байбота Қошым-Ноғай, Болат Үсенбаев, Өтепберген Ақыпбекұлышығармаларындағы мысал жанрын қарастырғандықтан, жазушылардың суреткерлік шеберлігіне, шығармаларының жанрлық, тақырыптық ерекшеліктеріне, өмір шындығын толыққанды көркем бейнелермен жеткізу бағытындағы ұстанымдарына баса назар аудардық. Зерттеу жұмысында Байбота Қошым-Ноғай, Болат Үсенбаев, Өтепберген Ақыпбекұлының қазақ балалар әдебиетінің тарихына ерекше қолтаңбалары қалыптасқан балалар ақындары екеніне айрықша көңіл бөлдік. Олардың қазақ балалар әдебиетіндегі өзіндік орнын айқындауға тырыстық.
Зерттеу әдістері. Жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде әдебиеттану ғылымының жетістіктері, ізденістері басшылыққа алынды. Әсіресе, қазақ фольклорындағы балалар поэзиясын, оның тарихы мен теориясын, сонымен бірге балалар поэзиясындағы ақындардың шығармашылығын қарастырған еңбектер зерттеуіміздің негізгі әдістемелік тірегі болды. С.Сейфуллин, М.Әуезов, М.Ғабдуллин, Б.Кенжебаев, С.Қирабаев, Б.Уахатов, Р.Бердібай, Д.Ысқақ, Ш.Елеукенов, Ә.Нарымбетов, С.Қасқабасов, Ш.Ыбыраев, т.б. ғаымдардың еңбектеріне баса назар аударылы, ретіне қарай пайдаланылды. Орыс ғалымдарының да озық зерттеулері назарға алынып, тақырыпты игеру барысында әдістемелік бағдар ретінде кәдеге жаратылды. Балалар әдебиеті психология және педагогика ғылымдарымен де байланысты болғандықтан, осы салалардың жетістіктері де назарда ұсталды.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық мәні.Жұмыстың қорытындысы мен тұжырымдарын Байбота Қошым-Ноғай, Болат Үсенбаев, Өтепберген Ақыпбекұлы шығармаларын жалғастырып зерттеу барысында пайдалануға болады. Сонымен қатар, түйіндері мен негізгі нәтижелерін қазақ балалар әдебиетінің тарихын жазу барысында, балалар әдебиетін зерттеуге арналған еңбектерде, жоғары оқу орындарында дәрістер оқу кезінде, оқулықтар дайындау процесінде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы екі тараудан, кіріспе мен қорытынды және пайдалланылған әдебиет тізімінен тұрады.
І ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ БАЛАЛАР ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ЖАНРЛЫҚ ДӘСТҮР ЖАЛҒАСТЫҒЫ
Қазақ балалар поэзиясы - қазақ әдебиетінің кенже дамыған саласы болғанымен, руханиятымызды көркемдік кеңістігін байытуымен қатар, тәрбиелік-тағылымдық жағын да толықтырып отырған әдебиет әлемінің үлкен бір қанаты. Қазақ балалар поэзиясын көп жанрлы, көп сипатты кең арнаға балауымыз - әдеби әлем мен педагогикалық тәрбиенің ұштасуы, бала танымына қуатты әсер ете алатын үлкен идеологиялық құрал ретіндегі мән-маңызына байланысты. Осындай күрделі мәселелердің сабақтастығы нәтижесінде бұл қоғамдық-тарихи-рухани құбылыс есебінде тарихи-қоғамдық ықпалға орай әр қилы дамып келді. Қазақ балалар поэзиясының тарихы әдебиетіміздің кеш дамыса да, кеңге қанат жайған сала екенін әйгілейді. Балалар поэзиясының бастауы іспетті XIX және XX ғасыр басындағы ағартушы-демократ қаламгерлеріміздің шығармашылығындағы қоғамдық ой-пікір ұлттық сипат негізінде бой көрсетсе, кеңес одағы тұсында айтарлықтай алға қадам жасап, кеңестік идеологияның мәнді құралы болды. Ал, еліміз тәуелсіздік алған кезеңнен бастап, ұлттық таным мен ұлттық пайым, діни сипаттар көкжиегінен көрінген қазақ балалар поэзиясы тағы да жаңару мен жаңғыру үдерісін бастан кешті. Әйткенмен де, осынау үш кезеңде қазақ балалар поэзиясының жалпы көркемдік әлеміне қарап, балалар поэзиясы қай уақытта да халық ауыз әдебиетінің тәжірибесін пайдаланып дамығанын көреміз. Жаңа эстетикалық, адамгершілік мұраттарды нысанаға алған тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ балалар поэзиясы осы дәстүрлі дамудың жолын жалғастырып келе жатқан өзіндік көркемдік әлемі.
Балалар әдебиетінің ендігі басты мұраты - тәуелсіздік алып келген ұлттық құндылықтарды өскелең ұрпаққа насихаттау болып табылады. Кеңес заманының белсенді, ақылы мен ойы ұлттық тәрбиеге емес, биліктің ықпалына бағынған поэзиялық кейіпкері бұл туындыда жоқ, бүгінгі көркемдік әлемдегі ұлттық ерекшеліктері мол кейіпкерлерге назар аударсақ, өткен әдебиетімізге қарағанда бүгінгі қазақ балалар әдебиетінің қаншалықты жаңара, жандана түскенін аңғарамыз. Бүгінгі қазақ балалар әдебиеті өзінің төл арнасын қайта табуда десек, Бір Аллаға сыйынып деп Ыбырай атмыз толғайтындай, ұлттық діни сипаттарға ие тұстары бар. Бұлар бүгінгі қазақ балалар поэзиясының көркемдік нұсқаларының дамығанына, түрлене түскеніне айғақ. Мұндай түрлі сипаттардың жалпы шоғырлануынан дәстүр және көркемдік ізденіс, идея мен мазмұн, мәселе мен шеберлік жағынан ғылыми назар аударуға, қорытындысында тәуелсіздік кеңеңіндегі қазақ балалар поэзиясы толықтай зерттеуге болатынын айқындады. Еліміздің тәуелсіздік алуы әдебиеті мен руханиятына кең ұлттық тыныс алып келді. Бұрынғы көзқарастар мен ғылыми пайымдаулардың орынын жаңаша ғылыми көзқарастар басып, жалпы рухани әлемімізді ұлттық сипат пен жаңаша мақсат тұрғысынан байыптау уақыт сұранысынан туындап отыр. Жаңа қоғамдағы елдің өзгеше сипатпен өрлеуін тың тұрғыда обьективті сараптау - жалпы әдебиеттануға ортақ талап. Кеңес одағы әдебиеттануындағы әдістер мен тәсілдер негізінен сол кездегі биліктің ықпалына орайластырылғаны мәлім. Коммунистік идеологиясының қысымы салдарынан ұлтымыздың әдеби дамуындағы ұлттық көзқарас пен ұлттық ой, сипат қалтарыста қалып, тиісті деңгейде сөз етілмей келді. Бұл қазақ балалар әдебиетіне де айтарлықтай әсер етті, көркем дүниелерді негізінен идеологияның көзқарасымен бағалау мәжбүрлігі орын алды. Мұндай біржақты пайымдаулардың салдарынан қазақ балалар поэзиясындағы ауыз әдебиеті мен фольклорымыз рухындағы көркемдік ізденістер, ұлттық сипатпен жаңаша даму жолындағы қадамдар ескеріле бермегені де рас. Осы ретте бүгінгі қазақ балалар поэзиясындағы соны сипаттар мен ізденістер, көркемдік дәстүрлер мен сан алуан жанрлық ерекшеліктер жаңа уақыттың ұстанымына лайықты назар аударуды талап етеді.
Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ балалар поэзиясын, сонымен қатар балалар әдебиетінің өзекті жанры мысал өлеңдерді зерттеу өзектілігін бірнеше дәйекпен түсіндіруге болады, біріншіден, еліміз тәуелсіздік алған жылдар ішінде жазылып, қазақ балалар поэзиясының кітапханасын байытқан көркем дүниелердің көркемдік көкжиегі кең, шеберлік ауқымы бай, жаңашылдық үрдістері мол, нәтижесінде аталмыш туындыларға ғылыми тұрғыдан назар салатын уақыт жеткенін көреміз; екіншіден, еліміз тәуелсіздік алған жылдарда кеңестік биліктің салдарынан жоғалтып алған ұлттық танымын қайта тапты десек, бүгінгі қазақ балалар поэзиясының осы ұлттық таным шеңберінде жетілуі арнайы сөз етуге тұрарлық; үшіншіден, бүгінгі қазақ балалар поэзиясына үлес қосып жүрген қаламгерлеріміз әдебиетке кеше қосылған жастар емес, кеңес заманында да қазақ балалар әдебиетін байытып, дамытқан салиқалы, сарабдал сөз иелері. Олар ұлт болашағын ұлттық құндылықтар арқылы тәрбиелеуге лайықты шынайы көркем туындылар жариялады. Осындай іргелі шығармашылық ізденістердің көптеп көрінуі, бүгінгі балалар поэзиясын тың тұрғыда байыптау қажеттігі тақырыбымыздың өзектілігін айқындап, тәуелсіз елдің тәуелсіз әдебиетін түбегейлі зерттеуге сұраныс туындатады.
Қазақ балалар әдебиетін арнайы зерттеу кешірек қанат жайғанымен де, бұл салада ғалымдарымыз біршама табыстарға қол жеткізді. Қазақ балалар әдебиеті тарихына айрықша мән беріп, ғылыми шолу жасаған Ш.Ахметов еңбектері белгілі. Әйтсе де, мұндағы кей тұжырымдар мен ойлар уақыт дамуына орай көнеріп, бүгінгі кемел әдебиеттің талаптарына жауап беруге әлсіздік танытатын тұстары да бар. Қазақ балалар әдебиетін түпкілікті жолға қойып, зерттеу шарасы өткен ғасырымыздың екінші жартысынан кейін ғана қолға алынды. Бұл тұста С.Қирабаев, Қ.Мырзалиев, Ж.Әбдірашевтардың ізденістері көрінеді. С.Өскенбаевтың Қазақ балалар прозасының даму тенденциялары, Б.Ыбырайымның Қазіргі қазақ балалар прозасы және рухани-эстетикалық даму мәселелері, Қазіргі қазақ балалар повестерінің көркемдік ерекшеліктері, Е.Құлымбетовтың Өтебай Тұрманжановтың ақындығы деп аталатын іргелі дүниелерімен қатар, Қ.Ергөбек, А.Әлтай, Б.Қапасова, Ж.Рүстемова, Б.Ақыш, Ш.Жанаева, Ә.Жәкім, А.Ахтанова және т.б ғалымдардың осы саладағы еңбектерінде қазақ балалар әдебиетінің түрлі жанрлары мен мәселелері зерттелді.
А.Байтұрсынов, М.Ғабдуллин, Б.Уахатов, Ш.Ыбыраев, К.Ісламжанұлы, А.Мамбетованың еңбектері балалар әдебиеті мен халық ауыз әдебиетінің жанрларын, балалар танымына әсерін сараптайды. Бұл еңбектерде балалар әдебиетінің түрлі кезеңі зерттелді десек те, тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ балалар поэзиясы әлі ғылыми назарға ілінбеді. Қазақ балалар поэзиясының мәселелеріне зер салған ғалымдардың, ақын-жазушылардың түрлі сыни мақалалары мен әдеби шолулары әр уақытта жарияланып келді. Болашағымыз - өскелең ұрпақтың елінің көркеюіне үлес қосар азаматы болып, ұлтжанды тұрғыда, рухани дұрыс жетілуіне қазақ балалар әдебиетінің қосар үлесі ерекше. Тәуелсіздігіміздің баянды болуы үшін жас жеткіншектерді мемлекетшіл, отаншыл рухта тәрбиелеу - кезек күттірмейтін мәселе. Қазіргі таңда ұлт ретінде сақталудың бірден-бір жолы - бала бойына елжандылық пен ұлтжандылық рухын орнықтыру екені көп дәлелді керек етпейді. Бірінші Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың ұсынған сындарлы саясатының басым бағытының бірі жас толқынның бойына мемлекетшіл сананы қалыптастыру болып табылады. Балалар әдебиетінің негізгі міндеті - сәбилердің рухани деңгейін көтеріп, қиялын шарықтатар жігерлі де жасампаз жаңа күннің кейіпкерлерін өмірге әкелу болып табылса, тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ балалар поэзиясы бұл саланың өткен кезеңімен салыстырғанда айтарлықтай жаңаша сипатпен алға қадам басты. Бұл тұрғыда ұлттық кейіпкер бейнесін ашуды юморлық тәсілдермен жеткізген туындыларға сүйендік. Түрлі мазақтамалардағы салақтық, жалқаулық, еріншектік көп баланың бойында кездесетін, адамның балалық шағына тән мінез болса, ана тілін білмейтін баланы әжуаға айналдыру - тап бүгінгі балалар поэзиясы үшін ұтымды тақырып. Біз сатиралық шығармалардың денінен кейіпкердің ұлттық сипатын сөз етпекті ниет еткен авторлықпозицияны байқаймыз. Ә.Ысқақтың Кино көргіш Шонай деп аталатын өлеңінде бүгінгі кейіпкердің тағы бір қырынан сыналуы көрініс тапқан. Автор баланың ой-өрісіне сәйкес келетін, тартымды да, ойнақы оқиға құра білген. Бұл - бала кемшілігін сөз етудің, кәдімгі мазақтаманың бір түрі. Басты кейіпкер Шонайдың бір ғана ермегі бар: ол - күндіз-түні теледидар алдындағы тұтқынға айналуы. Ван Дам, Шварцнегер дегендерді жатқа біледі. Оларды білмегендерді Өмірден қалған деп күледі. Ал өзі, Қобыландыны, Кебекті, Абылайды, Кім екенін білмейді, танымайды. Өз заманымыздың шындығын, бүгінгі кейіпкердің боямасыз бет-бейнесін айна қатесіз көреміз. Қаламгерлеріміз балаларды күлкімен тәрбиелеуді - тәрбиенің ең үлкен түрі ретінде баса назарда ұстайды. Сөгіп ақыл айту өскелең уақыттағы бала психологиясына кері әсер етері заңды. Оған кемшілігін жекіп түсіндіргеннен гөрі жеңіл де, жылы юмормен әшкерелеудің ақылға тән функциясы басым. Сондықтан да ақындарымыз күлкіге баланы тәрбиелеудің жанды құралы ретінде мән береді. Бұларды мазақтама жанрына тән деп танимыз. Ал, Қ.Баянбаевтың Байлаулы бала дейтін өлеңіндегі сатиралық нақыш басқаша.
Күнде көрем Қуатты,
Телевизор алдынан.
Кәрі мысық сияқты,
От басында қалғыған
Бұл тұста біз көркемдік мәселесін емес, бүгінгі кейіпкердің тұтас танымын сөз етіп отырмыз. Екі ақын да оқиға өзегін өмірден алған. Бұл бүгінгі өркениет заманының ұландарының басында бар жағдай, таныс сурет. Балалар поэзиясы фольклордан бастау алады десек, жоғарыдағы жырдан өзінің түп-тамырынан хабары жоқ, тіпті мүлдем мақұрым кейіпкермен ұшырасып қалғандаймыз. Өзінің тарихын білмейтін, өз қаһармандарын танымайтын, өз құндылығын көрмейтін ұрпақтың пайда болғанын авторлар Қуат пен Шонай бейнесін жасау арқылы көрсетіп, ескерту жасайды. Шығарманың сюжеті жеңіл, тілі мейлінше қарапайым. Жалпы, мінезіне көз жүгіртсек, Шонай мен Қуат жағымсыз балалардың қатарында болуы тиісті еді. Бірақ, авторлар көркемдік шешімді бұл бағытқа құрмаған. Өйткені, Шонай мен Қуат мінезі үлкендердің іс-әрекетінен туған. Үйдегі теледидар күндіз-түні атыс пен шабыс суреттейтін картиналарды көрсететін уақытта кез-келген үйдің баласының басынан табылып қалатын ситуация. Шонай мен Қуат бейнесі қоғамдағы осындай олқылықтар тудырған әдеби өскін немесе әлде әдебиетімізде жаңадан пайда болған жаһанданудың құрбаны, оның көркемдік көрінісі деуге лайық. Ұлттық сипаттағы кейіпкер кіл жақсы мінезден құралмайды. Ұлттық кейіпкердің жағымдысы да, жағымсызы да болады. Қ.Әбілдақызының Әкеге қарап... дейтін өлеңінен бүгінгі күн сипатын танимыз, ұлттық характердің кері болмысын көреміз.
- Әке, сіз қайда тудыңыз?
- Атаңдар тұрған ауылда.
- Қалада неге тұрдыңыз?
- Не бар дейсің ауылда?
- Әке, мен де өскенде,
- Шет елде тұрамын.
- Туған жерде не бар деп,
- Әке жолын қуамын!
Ұлттық негізінен айрыла бастаған, ұлттық бастауын есінен шығарып алған тұлғадан өз түп тамырын танымас адамдар туарына көз жеткізе бастағандаймыз. Баласының сөзі арқылы әкенің шектеулі түсінігін танимыз. Бір ғана ситуацияда әкенің әрекеті ғана емес, өз тегін бағалауды естен шығарып бара жатқан тұтас бір ұрпақты әшкерелеген. Бүгінгі балаларды кешегі балалармен танымдық тұрғыда салыстыру қиын. Ақпараттар тасқыны тәрбиелеген бала мен партия, коммунистер, Ленин жайлы тәтті ертегілер аялап өсірген бала арасында үлкен айырмашылық бар. Кешегі бала көп еңбек етіп, Отаннан бір парақ марапат қағаз алғанына қуанатын кейіпкер болса, бүгінгі кейіпкер көп еңбек етіп, көп ақша алуды жөн көретін заманаға бейімделген тип. Сондықтан да бүгінгі бала кешегі күннің баласындай қойшы болмақты, шахтер болмақты армандамайды. Ол өркениеттің жалына жармасып, әлеуметтік даму сатысы жоғары мамандықты көксейді. Мұның себебін жаһанданудың бір көрінісі ретінде түсіндіре аламыз. Жаһандану - ұлттық , отандық, бауырмалдық сезімдерді шын мәнінде тәрк етіп, жаһандық көзқарасқа бағыну болса, жақсы өмір сүру қағидасы болса, өз ұлтына қызмет етемін деген ой санасында мүлдем жоқ баланы жаһанданудың төл перзенті демегенде кім дейміз?
Ақын Е.Елубаевтың Сұхбатта деп аталатын өлеңінде ақын мектеп жасындағы барлық бала айтатын, армандайтын Кім болам? тақырыбына мән берген. Сөйтсе, бір топ бала ақынға арманын айтады. Жауабын тыңдасақ, баршасы да әлеуметтік жағдайдың жоғарылығын қалап, ақшалы мамандықтың иелері болмақ екен. Бұған қарсы ақын былай деп толғайды:
Сонда кім қазбақ көмірді,
Кім қорытпақ темірді,
Кім бақпақшы қойларды,
Кім салмақшы жолдарды,
Кім шығармақ күліңді,
Кім жыртады жеріңді,
Кім қорғамақ еліңд?
Бүгінгі балалар поэзиясында Тоқтар мен Талғат бейнесі жаңа уақыттың жаңа қаһармандары ретінде кестеленіп келеді. Бұл тақырып аясында Қ.Әбілдақызы:
Қазақтың тұңғыш ұшқышы,
Ғарышкер батыр атанды.
Қыраннан асып шың құсы,
Жер-Анадан бата алды,-
десе бұл қатарда Е.Өтетілеуовтың Тоқтар - тұңғыш ғарышкер дейтін өлеңі бар. Ұлттық кейіпкер дегеніміздің өзі - ұлттық психологиямен ұштасып жатқан категория. Сондықтан да ұлттық кейіпкер жағымсыз да, жағымды да болып келеді. Бұны жоғарыда талдау көзіне айналдырған, шығармаларымыз айқындайды. Ақындарымыз бүгінгі кейіпкердің ұлттық бағытын байыту сипатына өзіндік үлестерін қосты. Ұлт ішінен өрбитін жамандық пен жақсылықтың айнасы тәрізді тартыстарды туындату негізінде ұлттық характердің сан-алуан қыры болатынын, оның тек жақсылық шеңберінде сақталып қалмайтынын, бірақ жақсы мінездің жеңіске жететінін бейнеледі. Балалар әлемі үшін құнды, жақсылықтың жаршысындайкейіпкерлер ұлттық мінезді айқындаушы типтер болып табылады.
Бұл тараудың Тарихи әлеуметтік жағдай және ұлттық кейіпкер деп аталатын бірінші тараушасында қазақ балалар поэзиясын әсер еткен әлеуметтік, қоғамдық факторларға зер салынды. Кеңестік биліктің үні әдебиетке де араласып, нәтижесінде балалар поэзиясының аса өтімді тақырыбына айналды. Бұл турасында А.Мамбетова өз еңбегінде С.Сейфуллиннің Октябрь күні, Б.Майлиннің Ленин мектебі, І.Жансүгіровтың Ленин өлді, Ш.Иманбаеваның Пионер атты туындылары осыған мысал бола алады,-деп жазады.
1925 жылы билік тарапынан Партияның көркем әдебиет саласындағы саясаты жарияланды. Осының салдарынан ауыз әдебиеті мен фольклор саласы даму тұрмақ, зерттеуден мүлдем тысқары қалды. Және де бұл кез қолына қалам алған зиялыларымыздың қуғындала бастаған уақытымен тұспа-тұс келеді. Нәтижесінде балалар әдебиетінің алға қадам басуы айтарлықтай ақсаса, Отан соғысы жылдарында да балалар поэзиясы айтарлықтай кенжеледі. Біз бұл қатарда Ж.Жабаевтың Шәкірт балаларға,
Ленинградтық өренім секілді жырларын ғана сөз етеміз.
Қазақ балалар поэзиясының мейлінше кең тынысқа ие болған уақыты - соғыстан кейінгі екінші онжылдық. Бұл кезеңде тәрбиені, адамгершілікті, мейірімділікті тақырып еткен дүниелер саны көп болғанымен де, сол уақыттағы қоғамдық саясат балалар әдебиетіне де әсер етпей қоймады. Бұл уақытта қазақ балалар әдебиетіне жаңа шоқжұлдыздар легі келді. Олар Ө.Тұрманжанов, М.Әлімбаев, М.Жаманбалинов, Ж.Смақов, Қ.Мырзалиев, Ә.Дүйсенбиев, Қ.Баянбаев, Ө.Ақыпбеков секілді көрнекті ақындар болатын. Елуінші жылдардың ортасынан кейін ұлттық мәселелерге байланысты биліктің қатаң көзқарасы жылымық тартты. Осы тұста Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті Қазақ халқының әдеби поэзиялық және музыка мұрасын зерттеудің, сын тұрғысынан қарап пайдаланудың жайы және оны жақсартудың шаралары туралы деген қаулы да қабылданды. Бұл балалар поэзиясына да айтарлықтай әсер етті.
Бірақ, бұл уақыттан бастап әдебиетіміз ұлттық сипатпен дамыды деп айта алмаймыз. Кеңес одағының әдебиетті жаңаша көзқараспен зерттеуді ғалымдарымыз бүгінгі күннің өзектілігі деп тануда. Бұл туралы С.Қирабаев Жаңаша зерттеуді талап еткен кезеңнің бірі - кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті. Әдебиет тарихында елеулі із қалдырған, ұлттық әдебиет кең дамыған, оның жанрлары жетіліп өскен, үздік табыстары шет елге танылған бұл дәуірдің әдебиеті өмір сүрген заманның қайшылықты сипаттарын да бойына сіңірген еді,-деп жазады. Кеңес одағы уақытында жазылып, жарияланған балалар жырының бір қанаты - пионерлер поэзиясы. Өйткені, сол кезең үшін мұндай жырлардың маңызы аса жоғары болды, жасөспірімдерді биліктің жаршысына айналдыру үшін жазылатын бұл өлеңдер идеологиялық тапсырыс сипатына тән мағынаға шоғырланып еді. Аталмыш туындылардың басты репертуарында күн көсем, партия, Мәскеу секілді тақырыптар орын алды. Тотаритарлық мәдениет туындатқан, Мен дейтін түсінікті көбіне жоққа шығарып, біз дейтін ұғымға қызмет ететін пионерлер поэзиясы қоғамға өз ықпалын айтарлықтай тигізді. Бұл кезеңдегі балалар поэзиясында аса мол ұшырасқан тақырыптар мен кейіпкерлерді Б.Қапасова былай жіктеп көрсетті: Коммунизмнің моральдық кодексінен туындайтын Кеңестік идеологияға негізделген тақырыптар; Халық бастан кешірген тарихи кезеңдер (Қазан революциясы, Азамат соғысы, Ұлы Отан соғысы, Кеңес үкіметін құру). Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарына дейін ақындар балалар әдебиетіндегі тұрақты көріністер - ауыл, оқушы мен мектеп, бейбітшілік, ақ көгершін, балалардың ерліктері туралы көбірек қаузады. Кеңес одағы балаларының үлгі тұтары - Қазан төңкерісі кезінде қызылдардың мүддесі үшін атасы мен әкесіне өзі жау болып, дұшпандарына ұстап берген П.Морозовтың болуы да сүйкімсіз жағдай. Шын мәнінде ерліктен гөрі сатқындық деуге саятын мәселелерді қызу насихаттай отырып, балалар поэзиясы кішкентай бүлдіршіндерге мемлекет үшін өлімге бару түк емес, өлімге бару үлкен ерлік дейтін түсінікті ұғындыруға тырысып та еді. Бұлар жайында ғалымдарымыз Кеңес дәуірінде қойылған қатаң талаптарға сай жазылған балалар шығармалары, ең алдымен, интернационализмді, патриотизмді, қоғамдық еңбекті, мемлекеттік билікті мақтауға тиісті болатын. Әрине, бұл саяси мәжбүрлік кей жазушыларда өлшеулі түрде шамалап байқалса, кейбіреулерінде басымырақ суреттелген,-деп жазады.
Бұл кезеңде балалар өлеңдерінен көбіне көп ұран тастауды, жар салуды, және партиялық мәнерді көре аламыз. Балаларға арналған өлеңдерінен де олардың бұдан қашып құтыла алмағанын, мұндай кейіптен құтылу үшін өлеңдерінде астарлы ой мен адамгершілік нақыштарымен партиялық идеологияны бүркемелеп көрсеткенін аңғарамыз. Балалар әдебиеті патриоттық-педагогикалық тәрбие беруі тиісті деген ұстаным берік орнап, нәтижесінде, поэзиялық қаһарман сол кездегі биліктің ұранын айқайлап айтатын жаршыға айналды. Балалар әдебиетінің ұлттық сипатынан ажырап қалу себептерін, буржуазиялық, пролетарлық мәдениеттің ұлттық әдебиетке тигізген шарпуын үш түрлі себепке негіздей көрсеттік. Біріншісі: пионерлік поэзия. Өткен ғасырдың елуінші жылдар бедерінде жаппай пионерлік ерліктердің жырлануы. П.Морозовтың, Болатбектің ерліктері. Екінші: Коммунистік мораль поэзиясы. Өткен ғасырдың алпысыншы-сексенінші жылдарында жаппай осы тақырыпқа сай өлеңдер пайда болды. Үшіншісі: Ленин тақырыбына арналған поэзия. Міне, осы үш тақырыпты жырлау қазақ балалар поэзиясын ұлттық тамырынан аластатты деп тұжырым жасау ұлттық кейіпкердің тарихи-әлеуметтік жағдайын ашады.
Ислами-діни көркемдік өрнектер деп аталатын екінші тараушада тәуелсіздік алған уақыттан бері имандылық мәселесін жырлаған өлеңдер жаңалық дәрежесінде айқындалады.
Әр қоғам әдебиетінің өзіне тән тақырыбы мен бағыты болады. Тәуелсіздік кезеңінде дамып, жетіліп келе жатқан бүгінгі қазақ балалар поэзиясының бір сипаты - діни сарындағы жырлармен толығуы - бұл кезеңдегі әдебиетіміздің өзгеше бір даму сатысын көрсетеді және мұны жаңалық негізінде қарастырамыз.
Ы.Алтынсарин баланы адамгершілікке тәрбиелеудегі негізгі сара жол деп ислам дінін атайды. Оның досы Н.И.Ильминскийге жазған хатында оқушыларды тәрбиелеу ісі туралы ой бөлісетін тұсы мол. Соның бірінде ...оларға адамгершілік жағынан әсер етуге де бар күшімді салып жатырмын. Күлсеңіз, күле беріңіз, мен кейбір оқытудан бос уақытымда оларға ресми түрде молда болып та қоямын, сөйтіп оларға дін тарихынан білгенімді айтып, одан басқа да пайдалы және түсінікті әңгімелерді қосып айтамын,-деп жазады. Ұлттық салт-дәстүрлеріміз ислам қағидаларымен үндеседі. Діни сипатты жырлар лиризмге, терең сезімге құрылғандықтан биік пафосты да, асқақ рухты жыраулар поэзиясымен көп үйлесімділік сақтамайды. Сондықтан да, өткен ғасырдың бас шеніне дейін өмір сүрген қазақ ақындар шығармашылығынан діни сипатты жырларды көп ұшыратпаймыз.
Қазақ балалар әдебиетінде бүгінгі діни сарынды жырлар зерттелмегенімен, қазақ әдебиетіндегі діни шығармалар біршама зерттеу көзіне айналды. Қ.Төрәлінің қазақ даласына исламдық әдебиеттің таралуы туралы зерттеулерінде, Д.Қамзабектің қазақ әдебиетіндегі ағартушылық кезең туралы еңбектерінде, Қ.Әлқожаевтың Абай танымы мен ислам дінін салыстыруы турасындағы зерттеулерінде кеңінен көрініс тапты. Диссертациялық жұмыста қарастырылып отырған бұл бөлім әдебиетімізде бүгінгі күні жазыла бастаған қазақша ислами әдебиеттің негізгі бағытын анықтауға көрсеткіш бола алмайды, әйтсе де бүлдіршіндерімізге ислами тәрбие беретін жырларды жинақтай отырып шолу - бүгінгі балалар әдебиетіндегі ислам дінінің көрініс табуын зерттеу болып табылады. Тәуелсіздікпен бірге елімізге есік ашып келген ислам діні қазақ балалар әдебиетіне тың тәрбиелі, тың серпінді жаңа бағыт әкелді. Қазақ ауыз әдебиеті мен фольклорында Құдайға жалбарыну, табыну, медет тілеушілік, мәні шоғырланған жырлар аса мол. А.Әбдірәсілқызы мұндай жырларды жанрына қарай екшей келе, мінәжат жанры деген ұғымға топтастырады. Алайда оның Жазба әдебиеттің біртұтас, тұлғаланған жанры ретіндегі мінәжаттың шығу төркіні исламдық араб поэзиясынан бастау алады. Басқа да бірқатар шығыстық жанрлар секілді исламдық мазмұндағы мінәжат түркі жазба әдебиетіне парсы поэзиясы арқылы сатылай енген,-деген тұжырымы бүгінгі балалар поэзиясының бастапқы арнасын анықтауға көрсеткіш бола алмайды. Өйткені, қазақ балалар фольклорында көп кездесетін кейбір діни сипатты өлеңдер ислам діні қанат жая бастаған уақыттан бұрын пайда болған. Айталық, ауыз әдебиетімізде сақталған төл туындының бірі - тұман, құйын кезінде айтылатын ойындық поэзияға тән балалар жыры: Қара тұман, қайт, қайт, Әке-шешең өлді, Желмен хабар келді! немесе: Мен - апамның тұңғышымын, Қазан қырған қырғышымын, Жаума, күнім, жаума! немесе балаларымызға арналған ойындық жыр фольклордағы үлгісін сақтай отырып, М.Әлімбаев қайта жазып шыққан Ақ серек, көк серек ойыны қасқырды пір тұтушылық кезеңдерде пайда болып, сол заманнан бері жасап жалғасып келе жатқан танымдық сипатты танытады.
Бүгінгі қазақ балалар поэзиясындағы ислами көріністер - исламның эстетикалық дамуын әдебиетімізге сіңіре бастағанына сәтті анықтауыш болады. Қ.Төрәлі қазақ әдебиеті ислам діні келген соң, бұрынғы қарқынынан да жоғарылап дами түсті деген пікірді қолдайды. М.Әуезовтың өз сөзінде мұсылманшылыққа ауысқан соң, қазақ биік белден асып кеткендей болды,-деп ислам діні келген соң қазақ әдебиетінің биік асулардан асып кеткенін астарлап болса да, жеткізіп тұрғанын аңғару қиын емес. Батыс шығыстанушысы А.Бомбачидың исламды қабылдамаған түркі халықтарының жазба әдебиеті өте кеш дамығанын ерекше атап өтуі мен әдебиетші ғалым ойларының арасындағы үндестікті аңғаруға болады. Себебі мұсылман мұсылман түркілердің жазба мұрасы Сібір мен Алтайдағы бауырларының әдебиетіне қарағанда ерте дамыды. Әрі исламтану кезінде олар өздерінің түп негізінен ажырап қалған жоқ,-деп жазады.
Бүгінгі қазақ балалар поэзиясының көрнекті өкілдері Өтепберген Ақыпбекұлы мен Болат Үсенбаевтың соңғы жылдарда жарық көрген шығармаларының көбі ислам дінінің шеңберінде жазылды. Балаға тән қызықты тілімен, көркем суретімен шариғат заңдарын жеткізуге тырысқан екі автордың бұл дүниелері қазақ балалар әдебиетіндегі үлкен жаңалық. Әдетте, ислами өлеңдер дегенде, біз бұл жырлардың барлығының қайнар көзі Құран болып табылғанмен де, жақсылық пен имандылыққа үндегенімен де, қазақ әдебиетінде ұшырасып отыратын діни қисса-дастандардан мүлдем аулақ қарастырамыз. Өзге діндердің арасындағы тартыс пен жанжал, мұсылмандардың дін жолындағы жасаған жорықтары мен пайғамбарлар оқиғасын арқау ететін діни қисса, дастандар мен ислам фетишін жырлайтын шығармалар біз қарастырып отырған дүниелерден отауын алыс тіккен.
Балалар поэзиясына діни сипатты жырлардың қажеттілігі қанша деген де сұрау туындауы мүмкін. Қазақ балалар поэзиясы ұзақ жылдар бойы бала психологиясын, бала пайымын мейлінше дәл көрсетіп келді. Баланың танымы мен түсінігін ізгі мақсаттарға аударып, осы желімен тәрбиелеуге ұмтылды. Бұл тұста қаламгеріміз кеңістік идеяның бағыт- бағдарына жүгініп, негізгі ұлттық, гендік тамыры болған нысанасынан айырылып қалғандай еді. Ал, еліміз тәуелсіздік алып, әдебиетімізде ғасырға жетеқабыл уақыт жабық жатқан ислами діни түсініктердің бой көтеруі - қазақ мәдени танымына келген үлкен рухани жаңалық деңгейінде қабылданды. Мұндай түсініктің қазақ балалар поэзиясына да араласуы құптарлық жәйт.
Қазақ әдебиетінде санамақтың сан түрлі формасы бар. Ал, Б. Үсенбаевтің санамақты балаларға арналған діни түсінік шеңберінде жеткізуі - өзіндік жаңалық.
Ақын мұсылман баласының бес парызын санамақтың үлгісіне икемдеп, сәтті үлгі таба білген.
Біріншісі - Алланы
Бар деп, кәміл сенуі.
Жүрекпен құп алғаны,
Күдікті ойды жеңуі.
Екіншісі - тоқуы,
Көңілге дін діңгегін:
Бес уақыт оқуы,
Намазды үзбей, күнбе-күн.
Үшіншісі - кәмелет.
Жастан санға кіруі:
Әр жыл сайын бір мезет
Пітір - зекет беруі.
Төртіншісі - бойында,
Қуат барда, боп риза,
Рамазан айында
Бір ай тұту ораза.
Бесіншісі - құдірет.
Ғұмырына бір рет.
Қажылыққа баруы.
Ақын мұнда үлкен парыздарды баланың оңай түсінуіне, үйлесімділікпен жеткізуге назар аударады.
Санамақ - арифметиканың төрт амалын меңгеруді үйрететін әдеби үлгі десек, ақын бұл ретте ислам қағидаларын өте орынды пайдалана білген.
Болат Үсенбаевтың бұл бағыттағы жырлары мектеп жасына дейінгі бүлдіршіндеріміз үшін жазылса, Өтепберген Ақыпбекұлы шығармалары бастауыш мектеп балаларының жас шамасына орай лайықталып, дін қағидаларымен там-тұмдап таныстыра беру, баланың көкейіне көркем сөзбен өрнектеп орнату секілді қағиданы басты назарға алған. Дініміз - ислам дегенмен де, мұны мінберлерде айтып, әр ауылдан мешіт салғанымызбен де, ертеңгі азаматты қалыптастыруда аса зор маңызы бар балалар әдебиетінде діни тақырыпта бірде- бір дүниенің болмағаны рас-ты. Санамақтың әр саны әр түрлі қастерлі ұғымды білдіреді десек, кеңес уақытындағы балалар поэзиясында адамзат өмірі үшін үлкен фактор санатындағы дін саласы ауызға алынбайтын. Болат Үсенбаевтың Он сабақ- Санамақ деп аталатын санамақтар топтамасында: Бірінші сабақ - Отан, Екінші сабақ- достық, Үшінші сабақ - ұрпақ, Төртінші сабақ -уақыт, Бесінші сабақ - Дін,- дей келе, дін ұғымдарын кішкентай оқырмандарымыздың пайымына лайықтап көрсетеді.
Өтепберген Ақыпбекұлының осы таным желісімен жазылған - Мұсылман болдым мен енді..., Көрімдік, Сүндет той, Сенім, Мұсылмандықтың алғы шарты, Құбылам - Қағба киелі, Құран, Намаз, Азан, Нанымым - бір Алла, Рамазан айы, Ораза, Сәресі, Ауызашар, Пітір- садақа, Құрбан айт, Зәмзам суы дейтін өлеңдерін ерекше атауға болады. Бұл қатарда ақынның Тозақ оты. Пайғамбардың жолдасы дейтін ертегі, балладалары да бар. Бүгінгі балалар поэзиясында діни сарындағы жырлардың бой көрсеткенін сөз етер болсақ, олардың түрлі формалық ізденістер бойынша да дамып, жетілгенін көреміз. Бұл қатарда Өтепберген Ақыпбекұлы шығармашылығын ерекше атаймыз. Ақынның діни сипатты, діни уағызды жырлары бұл саланың қорын байыта түседі.
Өтепберген Ақыпбекұлы кейіпкерлерінің иманжүзділігі, жаратқан ие туралы түсінігіне қатысты жекелеген де,жалпылама айтылған да ұнамды қырлары мол [13,66-б.]. Өтепберген Ақыпбекұлы поэзиясы дәстүрлі сопылық таным желісінен мүлдем алыста жатыр. Десе де, әдебиеттанушыларымыз Өтепберген Ақыпбекұлының мінәжат жанрына тән жырларын қазақ әдебиетінің кеңістігіндегі діни сауатты күрделі шығармашылық тұрғысынан қарастыруы шарт. Қасиетті мекенім- Қағба деп аталатын жырында дәстүрлі кейіпкерлер ата мен баланың әңгімесін тыңдаймыз. Немересінің иісі мұсылман қауымның тәу етері - Қағба туралы сұрағына атасы былай жауап береді:
Қуанттың балам сен мені,
Сұрағың жанды тербеді:
Қағба- Құбыла,
Алланың-
Қасиетті үйі жердегі.
Құлшылық етіп біз бұған,
Жүрекке ектік ізгі дән.
Оны: Ибрахим мен Исмайл (с.ғ.с.)
Пайғамбарлар тұрғызған...
Деп атам ізгі айтты ойды
Нұрланды жүзі,
Шат болды:
Намаздың кезі- деді де,
Жайнамазға шұғыл бас қойды.
Жарапазан - жыл сайын бір рет келетін рамазан айында айтылатын діни жыр. Ислам дінінде рамазан айы мұсылмандар үшін айрықша болғандықтан, бұл көңіл көтерудің бір тәсілі, сонымен қатар шариғатта айтқан адам үшін сауап берілмек делінеді. Оның орындалу мерзімі ауыз ашылған уақыт- кештен таңға дейін.
Астымдағы тана еді,
Жатайын деп барады.
Үстімдегі ай еді,
Батайын деп барады.
Қасымдағы бала еді,
Ұйықтайын деп барады,
Сыбағаңды алып шық,
Саптыаяққа салып шық! [14,9-б.],-дейтін және мұнан да өзге дәстүрлі үш- төрт нұсқасы бар халық ауыз әдебиетінің төлі.
Жарапазан жырлары - қазақы өлең арнасына ислам дінімен қатар енген рухани құндылық. Бұл жарапазанның ислами жыр екендігін айғақтай түседі. М.Әуезов жарапазан жырларын ислами бағытта көрсетеді. Ісләм дінімен байланысқан өлеңдер ...қазақта мұндай өлеңдердің түрі көп емес, бірен-саран. Мысалы,жарапазан ...[15,46-б],-дейді.
Жарапазанның жаңа үлгісін Өтепберген Ақыпбекұлының поэзиясынан көреміз:
Ораза айы туғалы,
Думан, шаттық тынбады.
Жарапазан айтамыз,
Жақсы дәстүр бұл- дағы.
Тай- құлындай үйірлі,
Аралаймыз үй- үйді...
Жарапазан-тілекке,
Үлкен- кіші сүйінді.
Тыңнан бір күш тапқандай,
Әндетеміз жасқанбай,
Рамазанда:
Ән-жырдың,
Байқауы өтіп жатқандай...! [16,22-б],-деп жырлайды ақын.
Өтепберген Ақыпбекұлының бұл қатарда Ораза айт, Пітір - садақа, Қадір түні, Ауызашар, Сәресі, Ораза, Рамазан айы секілді жырлары бар. Баланың өз қоғамына пайдасы тиер жақсы мінездерді бойына жинаған азамат болып өсуіне бірден бір себепші құрал- әдебиет. Балалар әдебиеті қасиетті сөздің дүниетанымдық- эстетикалық шырақтарын жаға отырып дамиды. Күллі гуманизм атаулының мәйегі ислам дінінің қағидаларымен етене, тұтасып жатыр десек, бұл бағытта өлең арнаған ақындарымыз бүлдіршіндердің иманды, білікті, білімді азамат болып өсуін осы дәстүрлі - ислам діні шеңберінде танып, көре білді. Осы ретте бүгінгі қазақ поэзиясында ислами сипат молынан көріне бастады. Сыршыл да , нәзік жырлары арқылы терең имандылық иірімдерін уағыздады. Кейіпкерлері имани қасиетке, ізгілікке құштар, озық адам болмысына сай бейнеленді. Қазақ балалар поэзиясында ислами түсініктермен бірге жаңа этикалық- пәлсапалық байламдар молайды. Сондықтан да ақындарымыздың соңғы жылдарда жарық көрген ислами сипаттағы жырлары өзіндік көркемдік болмыс пен өзіндік имани әлемге ие деп тұжыра аламыз. Фольклорлық дәстүр және көркемдік ізденісдеп аталатын екінші тараудың Әлпештеу поэзиясы әлемідеп аталатынбірінші тараушасында халық ауыз әдебиетінде бар тәсілдердің бүгінгі жаңаша леп, соны түсінікке орай пайдалануына назар аударылды.Қаламгерлеріміздің ізденістерінде өзгеше өрнектер айқын. Бүгінгі балалар поэзиясын фольлордан бөліп қарай алмаймыз. Өйткені, балалар поэзиясына тән үлгілердің баршасы да, атап айтсақ, бесік жыры, жаңылтпаш, өтірік өлең, жұмбақ, санамақ т.б. фольлордың тұрақты үлгілері болып келеді. Сондықтан да, бүгінгі қазақ балалар поэзиясының үлкен жаңалығының бірі- ауыз әдебиеті рухында пайдаланып, байырғы жанрлар үлгісінде туындаған тың мазмұндағы шығармалардың қатары көбеюі.
Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ балалар поэзиясында фольклормен сабақтастық сипаты мынадай: фольлорлық дәстүр көріністерін бүгінгі күн тынысымен жеткізу; ауыз әдебиеті мен бүгінгі поэзия арасындағы сабақтастық; сюжеттік, жанрлық байланыстар. Фольклорымызда шоғырланған балаларға қатысты өлеңдер қазақ ғалымдарының сараптауына орай түрліше талқыланды. Бұлар көбіне көп баланың жасына, пайымына қарай сатылап көрінеді. Ересектердің баяндауымен айтылатын бесік жыры, мәпелеу жыры, тұсаукесер секілді жырларды Б. Уахатов ата-аналар шығарып орындайтын өлеңдер тобы[17],- деп, ғалым Ш. Ыбраев сәбилерге арналған салт өлеңдер[18],- десе, К. Матыжанов өзінің қазақтың отбасылық ғұрыптық фольлорына қатысты еңбегінде әлпештеу поэзиясы[19],- дейтін тұжырым ұсынады.Ғалымдарымыз арасында мұндай жырларды балалар фольклоры ретінде қалдырған жөн бе, әлде ересектер фольклоры санатында қарастырған дұрыс па деген сауал бар. Л.Хализова өз пікірінде: ... бесік жыры мен баланың арасында байланыс аз. Өйткені, жаңа туған сәби бұл жырдың сөзін де, мағынасын да түсіне алмайды. Мұндай жырларды ересектер айта отырып, балаға сүйсінеді, оған деген жақсы көруін білдірмек болады [20],- деп тұжырады. Әлпештеу жырларының балалар фольклорының өзге жанрларынан айрықшалығы музыкалық әсем безендіруінен көрінеді. В.Я.Пропп бұл туралы ... сөз бен саздың, мәнерлеп жеткізу мен музыканың гармониялық үйлесімділігінен туындайды [21,149-б],- десе, С.М.Лойтер ...Бұл санаттағы өзге жанрлардан айырмашылығы - құрылымы жағынан терең бағынуы, ырғақ пен әуен басылымдылығында көрінеді[22,21-22-б],-деп тұжырым жасаса, А.М.Астахова әлпештеу жырлары көне мотивтер мен сюжетке құрылған дейтін түсінікке мүлдем қарсы. Ол бұл жырларды қай уақытта болса да, жаңғырып жырлана беретін, баланың мөлдір әлемі мен оған деген махаббатты көрсетуші құрал есебінде түсіндіреді [23,74-б.]. Мұндай жырларды екі тұрғыдан қарастыра аламыз. Біріншісі- ауыз әдебиетінде бар, дәстүрлі мәтінге ие жырлардың рухында туындаған дүниелер болса, екіншісі, қоғам мен уақыттың ағысына орай шығарылған жырлар Кеңес заманындағы әлпештеу мысалын Қ. Мырзалиев жазған бесік жырынан көреміз. Бұл дәстүрлі бесік жырына қоғамдық, әлеуметтік қозғалыстардың әсер ететінін көрсетеді.
Ақ мамаңа асықпа,
Апам малда, қашықта.
Ақтылы қой бағып жүр,
Алтын жұлдыз тағып жүр.
Тәуелсіздік кезеңінде жазылған таңдаулы әлпештеу жырлары Ә.Ысқақтың Жыламашы інім, О.Асқардың Бесік жыры, Б.Ысқабаевтың Әлди- әлди, Е.Елубаевтың әліппе үлгісіне құрылған Бесік жыры Е.Ашықбаевтың Бесік жыры, секілді дүниелері болып табылады. Әлпештеу жырлары әр ұлт әдебиетінде кездеседі. Аталуы түрлі болғанымен сипаты, мазмұны қарайлас бұл жырлардың өзегінде баланың болашағына деген ақ тілек арқау болып тартылған. Кечуа - ацтектердің пәлсапалық поэзиясында әуенмен айтылатын ғұрыптық жыр - баланың жолын ашуға, оң болуына ниеттелген тілектердің жиынтығы деп түсіндіріледі. Үндістердің бұл жырының ритмі ғажап, көркем және айтуға ыңғайлы. Олар ырым мен ғұрыптарға сенеді. Сондықтан да бұл өлеңдерді бойтұмар жырлар деп атайды[24.682-б.]. Мұндай өлеңдерді этникалық сурет пен поэтикалық бейнелер арқылы беру - фольклордың дамып, жетілуі ғана емес, сонымен қатар өскелең ұрпаққа көнерген тіркестеріміз бен сөздерімізді ұғындыру мен түсіндіру болып табылмақ. Тәуелсіздік кезеңіндегі тұсаукесер жырларының таңдаулылары ретінде О.Асқардың Тұсаукесушінің жыры, Қ.Жұмағалиевтың Тұсаукесер, Б.Ысқабаевтың Тұсаукесер Ә.Ысқақтың Жолың болсын!деген туындыларын атаймыз.
Қазақ балалар поэзиясы мен фольклорлық бағыт жалғастығы турасында сөз еткенімізде одан бүгінгі баланың психологиясын, танымын, талғамын, ой-өрісін анық байқай аламыз. Бұл жырларда бала бейнесі бар, баланың логикасына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz