Бердібек Соқпақбаев шығармаларының идеялық - көркемдік ерекшеліктері
Жанболатқызы Ажар
Б. Соқпақбаев - балалар әдебиетінің атасы
КІРІСПЕ
Адамгершілік, ар-ождан мәселесі - адамзат тарихының өнбойында ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлы мақсат. Бүгінде барша адамзат өркениеттің өзгеше биігіне көтерілген үшінші мыңжылдыққа қадам басар кезеңде де рухани асыл мұрат - адамгершілік, азаматтық парыз, ар тазалығы қалпында қала бермек.
Бүгінгі таңда барша ізгі ниетті адамды елеңдетіп отырған үлкен көкейкесті мәселе - ғасырлар бойы тірнектеп құраған адам баласының рухани байлығының құнсыздана бастауы.
ХХ ғасырда адамзат екі бірдей дүниежүзілік соғысты бастан кешті. Адам ойының жетістігінен қаншама ядролық зардаптарға тап болды. Ғарышты бағындыру мен ғылыми-техникалық шарықтаулар әсерінен табиғат зардап шегуде (жер сілкіністері, су тасқындары, өзен, көлдер, теңіздердің тартылуы, мұхиттардың ластануы, дүниежүзіндегі ормандардың көлемінің азаюы, бағалы аңдар санының күн санап кемуі). Сонымен қатар мыңдаған жылдар бойы ұрпақтар санасының елегінен өтіп, жинақталған рухани игіліктердің арзандауына, ең бастысы адамгершілік асыл қасиеттердің төмендеуіне, тіршіліктің алтын қазығы іспеттес махаббат сезімінің әлсіреуіне жол беруде. Мәселен, өркениет биігіне көтерілген Батыс Европа, Италия, Америка елдерінде рухани құлдырау өріс алуда. Бұл жағдай енді ғана қаз басып келе жатқан біздің мемлекетіміздің жастары арасында да көрініс беруде. Еш мән-мағынасы жоқ, тек қана дыбысқа құрылған музыка, кісіні қорлау, зорлау турасында жазылған детектив кітаптар, ату, асу, небір адам жаны түршігерлік оқиғалар туралы түсірілген кинофильмдер адамдар санасына кері әсерін тигізуде. Адамды рухани мәңгүрттікке жетелеуде.
Нашақорлық, қанішерлік, жезөкшелік сияқты адамға жат қасиеттерден жас ұрпақты сақтандыру бүгінде парасат иелерін алаңдатып отырған өзекті де өткір проблема. Қайткенде жастарды рухани құлдыраудан сақтап қаламыз? Дүниежүзілік дертке айналған саддизмді ұрпақ санасынан қалайша өшіреміз? Жер бетінде ізгі ниетті тіршілікті қайткенде сақтап қаламыз? деген сауалдар төңірегінде әлемдік деңгейде, яғни ЮНЕСКО, БҰҰ-ның шеңберінде семинарлар, конференциялар өтуде.
Саддизм дерті ояна бастаған, адам бойынан өшпенділік пен қаталдық жиі көрініс беріп, мейірімділік пен қайырымдылық күн санап өз жағалауынан алыстаған қазіргі заманда жастардың жанына парасат дәнін себетін, қайырымдылық пен адалдыққа, жан тазалығы мен ізгілікке баулитын, рухани құндылықтар биігінде тәрбиелейтін көркем әдебиеттің, оның ішінде классикалық әдебиеттің орны ерекше.
Ғылым мен техниканың қарыштап дамуы, адам баласының материалдық жағдайының жақсаруы адамдар санасын өзгертудің субъективтік факторлары ғана. Адамның ар тазалығы, рухани байлығын, ішкі жан-дүниесінің сұлулығын, сезімінің мөлдірлігін қалыптастырудағы әдебиеттің қызметін ешқандай да сыртқы күштер ауыстыра алмайды, Әдебиетіміздің ең жауапты да, абыройлы миссиясы да осында жатыр. Бұл жөнінде орыс ғалымы Ф.Ф.Кузнецов: Шын мәніндегі әрбір әдебиет үшін, егер ол әдебиет, яғни адамтану болса, онда адамгершілік ізденістердің болуы міндетті [1. 15]- деп жазады.
Кемелденген әдебиетіміздің ұлы көкжиегі саналатын кемеңгер жазушы М.О.Әуезов кезінде: Әдебиет адамды тану өнері деп танылғанда, әр шақта, әр дәуірде адамды оның жан дүниесінің, жаратылысының барынша шарқына жеткен шағына апара түсіп суреттеуі керек болатындығын [2, 8] жете түсіндірген еді. Себебі: Көркем туынды, ең алдымен адамды ойлауға, толғануға үйретіп, оның рухын арттырып, әсемдікке қарай талпынтуға міндетті [3, 19]. Бұл қолына қалам алған жазушының шығармашылық міндеті екені сөзсіз. Осы ойымызды орыстың ұлы жазушысы М.Шолоховтың: Жазушы шығармашылығы дегеніміз ол ең алдымен, мораль, адамгершілік, гуманизм ісі емес пе?! [4, 16] деген сөздері нақтылай түседі.
Олай болатын болса, әлемдік өркениетке жетуге күн-түн демей мігірсіз тырбанып жатқан Қазақстан халқын біртұтас патриотизм мен интернационализм рухында баулудағы, өзімшілдік пен қара бастың қамын ойлауға (эгоизм), тоғышарлық пен мансапқорлыққа, жексұрындық пен сұрқиялылыққа қарсы тәрбиелеудегі қазақ әдебиетінің орны айрықша.
Осы орайда әдебиеттің мәңгілік ізденісі адамгершілік, гуманизм мәселелерін, моральдық проблемаларды бүкіл прозалық шығармаларына өзек еткен халық жазушысы Бердібек Соқпақбаев прозасын зерттеу бүгінгі таңдағы қазақ әдебиеттану ғылымы үшін өзекті.
Күй аңызы, Алыстан жеткен сарын, Көкқұтан, Алғашқы ән, Қызғаныш, Ол солай еді, Жоғалған дос, Тауап атты әңгімелері мен Үндістан хикаясы, Шынтас, Махаббат мұңы повестері, Қаһарлы күндер, Боран, Шырағың сөнбесін романдары адамның адамды көбірек, дәлірек түсінуіне көмектеседі және адам баласының өзі ұғынып, түсініп болмаған бойындағы түрлі жағымсыз қасиеттердің түп себебінің неден өрбитінін мейлінше нәзік, батыл жеткізе алуымен құнды. Олай болса, адамгершілік арды серік еткен жазушы шығармаларының мәні мен мағынасына тереңдей ену арқылы жүйелі зерттеу және Бердібек Соқпақбаев туған әдебиет тарихынан алар орнын саралау біздің басты парызымыз.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақ көркем прозасының дамуына елеулі үлес боп қосылған Б.Соқпақбаев шығармаларының көркемдік қасиеті, қаламгер шеберлігі, тіл айшығы жайында байыпты толғамдарды М.Базарбаев, Р.Бердібаев, А.Нұрқатов, С.Қирабаев, Н.Ғабдуллин, З.Қабдолов, Ә.Кекілбаев, Р.Нұрғалиев, Х.Есенжанов, Т.Тоқбергенов, С.Шаймерденов [5,18] еңбектерінен кездестіреміз.
Бердібек Соқпақбаев шығармашылығы туралы баспасөз бетінде көптеген әдеби-сын мақалалар жарық көрді. Ол мақалаларда қаламгер шығармаларының біраз қырлары сөз болған. Солардың ішінен Ш.Елеукеновтің, М.Атымовтың, Ә.Нарымбетовтің, Қ.Құттыбаевтың, С.Әшімбаевтың, Б.Тоғысбаевтың, Қ.Қуандықовтың, Н.Оразалиннің, Ш.Нұрпейісованың мақалаларын [6,7] атап өткен орынды.
Тақырыптың өзектілігі. Жазушының өмірі мен шығармашылығы туралы туған -туысқандары мен дос-жарандарының естеліктері, 50, 60, 70 жылдық мерейтойларына байланысты замандас жазушылардың, қаламдас інілерінің Қ.Мұхамеджанов, С.Сейітов, Х.Бөкеева, Т.Әлімқұлов, Т.Медетбеков, Ш.Мұртазаев; Е.Домбаев, Б.Мұқай, Г.Бельгер, Б.Қорқытов, М.Мәжитов, С.Жұмабеков, Д.Исабеков, Т.Нұрмағамбетов, Г.Ахтанова, Ә.Сарай мақалалары қаламгер шығармашылығы жайында ой қорытуға біраз материал бар екенін аңғартады [7, 22].
Бердібек Соқпақбаев прозасындағы рухани-адамгершілік ізденістер жүйелі түрде күрделі зерттеу жұмыстарына нысан болмаса да, қаламгер творчествосына арналған жекелеген әдеби-сыни мақалаларда сөз болып жүрген ғылыми мәселе. Біз зерттеу еңбегімізде сол мақалалардың мақсатымызға қажетін саралап, ғылыми талдауымызға арқау еттік.
Адамгершілік проблемасы - әдебиеттану ғылымында өте жиі сөз болған, бұл күнде жан-жақты дамыған өте күрделі, теориялық мәні мол мәселе. Сондықтан да ғалымдарымыздың назарын үнемі аударып келеді. Замандас бейнесі мен оның рухани әлемінің көркем әдебиеттегі көрінісіне Н.Ғабдуллин, Ш.Елеукенов, Ж.Исмагулов, Т.Кәкішев, Қ.Тұрсынов, Б.Майтанов, А.Нағметов, Ә.Нарымбетов, Ф.Оразаев, С.Байжанов, Т.Сыдықов т.б. ғалымдар айтулы үлес қосқан.
Әдебиеттің алтын діңгегі ретінде уақыт озған, заман өзгерген сайын жаңа көркемдік тәсілдермен шешімін тауып келе жатқан адамгершілік, мораль мәселелері әдебиеттану ғылымында да өзгеше қырынан жаңаша дамуда. Өйткені адам жаны диалектикасының әдебиеттегі сыр-сипатын әлі де жан-жақты қарап, көңіл бөлетін жайттар көптеп саналады. Қазіргі таңда бұл мәселе жекелеген суреткерлер шығармасын зерттеу барысында қарастырылуда. Сонымен қатар қазіргі қазақ повесіндегі балалар образын, олардың заманға сай моральдық келбетін, мінезіндегі адамгершілік сапаның көрінісін бейнелеудегі жазушы шеберлігін сөз еткен Т.Бекниязовтың [8, 10] 70-80 жылдардағы қазақ прозасындағы талантты буынның, яғни Ә.Кекілбаев, О.Бөкей, Д.Исабеков, Ә,Тарази сынды жазушылар шығармаларындағы адамгершілік ізденістер мен моральдық-этикалық мәселелерді қозғаған Ж.Жарылғаповтың [9, 11] еңбектерін айта кеткеніміз жөн.
Ал біз дипломдық еңбегімізде кейіпкерлерінің бойындағы заман рухына лайық болмыс, бітім, адамгершілік сапаларын тани білуге, оны бейнелеуде тың идеялық-көркемдік ерекшеліктері мен стильдік ізденісін айқындай түсуге ұмтыламыз.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері:
Жазушы Бердібек Соқпақбаев повестеріндегі балалар психологиясын дөп басып, адамгершілік ізденістерді зерттей отырып, оның қазақ әдебиетінің дамуындағы орнын, сондай-ақ әлемдік әдебиет сахнасындағы орнын, өзіндік шығармашылық даралығын айқындау.
-жазушы повестерінің идеялық - тақырыптық өзгешелігіне, ондағы адамгершілік мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып, тәрбиелік - өнегелік мәнін ашу;
-шығармаларындағы балалар образын жан-жақты талдау үстінде оның әдеби процестегі маңызын көрсету, қазақ әдебиеті тарихындағы алар орнын пайымдау;
-жазушының мектеп бағдарламасына енген шығармаларын оқыту мәселесі мен жалпы адамзаттық көкейтесті мәселелердің көркем шешіміне назар аудару;
-образ жасаудағы бейнелеу құралдарының қолданылу принциптерін зерттеу;
-кейіпкер таңдау, оны жан-дүниесінің, адамгершілік ізденістерін шынайы қалпында суреттеу шеберлігін таныту;
-әлемдік әдебиет пен қазақ прозасының көрнекті өкілдерінің туындыларымен Бердібек Соқпақбаев романдарын салыстыра-салыстыра зерттеп, қаламгер шығармашылығындағы балалар образы мен сол балаларға арналған повестерінің көркем көрінісі мен бала психологиясы шындығын ашудағы қарымды ізденістерін пайымдау.
Б.Соқпақбаев шығармашылығындағы образдарды даралап қарап, сарапқа салып, өзіндік баға беру.
Әдеби тұрғыда талдамалар жасау. Жазушы шеберлігін таныта түсу. Жазушының Менің атым - Қожа, Балалық шаққа саяхат т.б. повестерін әдеби-ғылыми талдау.Ұлттық мінезді суреттеудегі балалар бейнесінің өзіндік өрнегін айқындау. Б.Соқпақбаевтың шығармашылығындағы ұлттық мінез ерекшелігін саралау,ұлттық мінезді бейнелеудегі суреткерлік шеберлігін таныту
Зерттеу нысаны (объектісі) ретінде Бердібек Соқпақбаев - балалар әдебиетінің бәйтерегі атты тақырып алынды.
Диплом жұмысының теориялық, методологиялық негіздері.
Зерттеу барысында А.Байтұрсынов, М.Әуезов, З.Ахметов, З.Қабдолов, А.Нұрқатов, М.Базарбаев, Р.Бердібаев, Н.Ғабдуллин, С.Қирабаев, Т.Кәкішев, Р.Нұрғалиев, М.Қаратаев, М.Атымов, Ш.Елеукенов, Ж.Дәдебаев, Б.Майтанов, З.Бисенғали, Т.Есембеков және т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектері басшылыққа алынды [10,31].
Зерттеу әдісі. Б.Соқпақбаев шығармашылығының қазақ көркем әдебиетіндегі көркемдік қуатын, қазақ әдебиетінде алар орнын, қаламгер шеберлігін, жалпы повестеріндегі балалар образы мен психологиясын, адамгершілік проблемесын зерттеуде хронологиялық, салыстырмалы - салғастырмалы, жүйелі, комплексті, обьективті-аналитикалық талдау әдістері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Кіріспеден, Жазушының өмір жолы, Бердібек шығармаларын талдау, Бердібек Соқпақбаевтың мектеп бағдарламасына енген шығармаларын оқыту атты тараулардан және қорытындыдан тұрады.
Соңынан пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1 Жазушының өмір жолы
Қазақстан жазушылар одағына танылған балалар әдебиетінің көрнекті жазушысы Бердібек Соқпақбаев өз өмірбаянын жас оқушыларға былай деп таныстырады:
Мен 1924 жылы Алматы облысы Кеген ауданы Қостөбе селосында тудым. Ата - анамнан ерте айырылдым. Алғашқы кезде кісілердің қолында жүрдім.
Балалық шағымда менің басымнан өткен қиыншылықтар мен жоқшылық өзімнің Балалық шаққа саяхат деген кітабымда бейнеленген. Отан соғысы жылдарында ФЗО мектебінде оқыдым. Совет Армиясы қатарында қызмет еттім, содан кейін ауылда мұғалім болдым. Осымен бірге Қазақ педагогика институтының филология факультетін бітірдім.
1950 жылы менің тұңғыш Бұлақ деген жинағым шықты.Бұдан кейінгі жылдары Алматыда Пионер, Қазақстан пионері редакциясында істедім. 1955 - 1957 жылдары Москвадағы жоғарғы әдеби курста оқыдым. Балаларға арнап бірнеше кітап жаздым. Бұлардың ішінде Менің атым - Қожа (1960), Балалық шаққа саяхат (1962), Аяжан (1963), Гаухар (1961), Жекпе - жек (1951) және басқа да повестерім бар. Соңғы жылдардың ішінде соғыс жылын қамтитын ересектерге арналған повестерім қатар, Кездесу және Бозтөбе поэмаларын жаздым. Казфильм студиясында Менің атым - Қожа повесім бойынша фильм түсірілді. 1967 жылы Кани қаласында болған жетінші халықаралық кинофестивальда Совет одағы бойынша екі фильм - Менің атым - Қожа және Хош келдіңіз атты фильмдерге қызғылықты да тартымды түсірілген үшін арнайы сыйлықтар берілді. Сөйтіп, Қожаны енді бүкіл дүние жүзі балалары көретін болды.
1952 жылдан Қазақстан Жазушылар одағының мүшесімін.
Бердібек Соқпақбаев - рухани кемел қаламгер. Белгілі жазушы Төлен Әбдіков: Рухани кемелдену мәселесі қашанда адамның өзіне - өзі үңілуінен басталады. Өйткені барлық жақсылық, тазалық пен арамдық, әулиелік пен күнәхарлық адамның өзінің ішінде,- деп анықтама береді. Дөп айтылған ойлы анықтама. Бердібектің өзіне-өзі үңілу, ішіне үңілу бала жастан бойына сіңірген қасиеті.
Бердібек Қазақ әдебиеті газеті мен Балдырған журналында бөлім меңгерушісі, Ш. Айтматов атындағы Қазақфильм студиясында редакторлық қызмет атқарады. Әдеби білімін толықтыру мақсатымен Москвадағы екі жылдық әдеби курсты (1958) бітірген, көп жылдар Қазақстан Жазушылар одағында балалар әдебиеті жөніндегі әдеби кеңесші боп, әдеби өмір қазанында бұрқ-сарқ қайнап, жазу өнерінің қыры мен сырын толық меңгерудің бар баспалдақтарынан өтеді.
Бердібек алғашқы әдеби қадамын сәтті бастады. Өйткені, оны қоршаған орта жазғанына құбұл жасатпады. Институтқа бірге түсіп, жатақханада бірге жатып, қасап-қырғынды соғыстан кейінгі түлкі құрсақ шақта,бір қасық талқанды талғажау қып,қарасуды бөлісіп ішкен Айқын Нұрқатов, Т.Жабаев, С.Қирабаев, Мұқаш Сәрсекеев, Нығмет Ғабдуллиндермен жарыса өлең,әңгіме,мақала жазып, біріне - бірі тыныштық бермей қайрап, қоламтадағы шоқты үрлеп тұтататын отты, ер, талантты,дарынды жастар еді. Кейіннен ғылым кандидаты, докторы, академик,көрнекті жазушы,қоғам қайраткері дәрежесіне көтерілген олар,әрине,бас айналар зеңгірге түйіні мол,күрмеуі көп өмір,ғылым,ұстаздық жолдан өтіп барып апайтөс,ақиық азаматқа айналды.Анасы мен әкесінен жастай жетім қалып,аға тәрбиесінде өскен Бердібек,шешіле сөйлеп сыр ақтармағанымен,бір қайырма әзіл-қалжыңға дөй,алайда ауыз жаппас қалжақбас емес,көсемсіп,көрегенсуі жоқ,шешенсіп көлгірсуі жоқ,мөлиме - мүләйім момын да емес,екі көзі ақиған ұрдажық содыр да емес, нағыз майда қоңырдың өзі бопты.Естеліктерінің енді бір жерінде: Қалам қуатын,өнер дәулетін кітапханадан іздемей,қияметтей қисын қыспақты қытымыр тірліктің өзінен іздеген,іздегенін тапқан талантты жазушы,-дейді досы жайлы бір кездегі Балдырған журналының редакторы М.Әлімбаев.
Бердібек қазақ балалар әдебиетінің классигі болсам деген ұшқары ойдан ада еді. Майда қоңырбозбала, төгілдіре жазып жарқырата жариялайтын балапан жырларын өзгеге оқып беруге үркіп, бетмоншағы үзіліп, жастығының астына жасырып ұстады. 1954 жылы Алматыда өткен жас жазушылардың үш күнге созылған республикалық конференциясында толқып-тебірене оқыған, кейіннен Бұлақ атты жинағына енген:
Өлеңім мінезіндей жас баланың
Жылытып алам ба деп жасқанамын.
Жазып қойып өзіме өзім сенбей,
Оқып қойып, басыма жастанамын.
Өлең нәзік шегіндей домбырының
Үзіп алсам,үлкені масқараның... - деген Өлеңім жырынан алған үзіндідегі барынша инабатты, әдепті, әбеқоңыр әдемі тіл, образды ой , сұлу да сырлы, ажарлы сурет, ұтқыр теңеу, қалыпқа симайтын қазақы мінез, пайымы бөлек парасатты сұхбат бәрі тоғысып жатқан айтқыштық - сөздің жілігін шағып, майын ішіп жүрген қазақ әдебиетінің алыптары Сәбит, Мұхтар Әуезов, Ғабит,Ғабидендерді жерден жеті қоян тапқандай қораздандырып, ықыластарын алаулатып, кеңжайлау көңілдерін шалқытып өтеді. Осы Өлеңім атты жырымен-ақ ол Қазақстан Жазушылар одағының мүшелігіне қабылдананады.
Ұлы сөз зергері М. Әуезов Бердібекке бірден құлап: Пәлі, мынау болайын деп тұрған, от боп жанайын деп тұрған бала екен [11, 18] ,- деп аз сөздің, саз сөздің иесін танып, тана тағып кетіпті. Әуезовтен кейін Соқпақпаевтың ақындығын мойындап, ең тәуір өлеңдерінің басын қосып, Бұлақ атты тұңғыш кітабын шығартқан ақындардың төресі, пірі қамқоршы ағасы- Қасым Аманжолов. Ақын боп туа тұрып Бердібек бұл жанрда тұрақтамады. В. Белинскийдің : Балалар жазушысы болып бейімделу қиын, ол үшін арнайы туу керек [12, 14] деген қағидасын көкейкөзімен (интуиция) сезініп, олармен бап та, бақ та шаптырмай, балалар әдебиетінің бауырын көтере алмай жатқан екінші бір негізгі саласы- прозаға ауысты.
Адамтану, өміртану, өзін-өзі тану сабағын жас ұрпақтың жанына сіңіріп, жүрегіне ата-бабамыздан қалған рухани мұраның дәнін егіп өсіру- жазушының асыл арманы. Б.Соқпақбаев сол асыл арманына жеткен қаламгер.Бұл- аксиома. Күдіктенсеңіз, қазақ балалар әдебиетінің берден бір білгірі академик С. Қирабаевқа жүгінейік:
Эпизодтарының өзінде характерлерді кең таныта алу, баланың іс әрекеті арқылы өмірдің тұтас бір шынайы суретін елестете білу Бердібектің жазушылық стилінің елеулі өзгешелігі. Ол ылғи бірінші жақтан- автордың өз атынан әңгімелейді. Бұл автор мен геройдың бірігіп өмірдің, бақыт үшін күрестің мән-мағынасын түсінуіне қолайлы жағдай жасайды, олар ылғи бірге ізденеді. Автор идеалы герой идеалына айналады. Сондықтан да оның геройы оқушыны елітіп отырады, өзін-өзі таныстырып көрсетеді. Бірақ ол ісін, әрекетін оқушыға танбайды.
Бердібек Соқпақбаев - ұлттық әдебиетімізге соғыстан кейінгі жылдары келіп қосылған, өзіндік келбеті мен дара болмысы бар талантты жазушыларымызды бірі. Бұл уақыт қазақ прозасының ерекше жемісті, өнімді тұстарының бірі болғандығы көп айтылып жүр. Нақ осы кезеңде қазақ көркемсөзінің биігіне көтерілген Ә.Нұрпейісов, Т.Ахтанов, С.Шаймерденов, Б.Соқпақбаев, З.Қабдолов, Н.Ғабдуллин т.б. бір топ қарымды қаламгерлер ұлттық прозаға жаңа тақырыптар мен идеялар, мінездер ғана алып келген жоқ, сонымен қатар оның поэтикалық өрісін кеңейтті.
Б.Соқпақбаев әдебиетке әуел баста ақын ретінде келді. Жазушының тұңғыш өлеңдер жинағы 1950 жылы "Бұлақ" деген атпен жарық көрді. Жинақтағы тілге жеңіл, жүрекке жылы тиетін өлең-тақпақтарда орнымен ойнақы қозғалған тақырып, ой, өнегелік сөз бала ұғымына қона кетеді. Тілінің жеңілдігі мен әуенділігі, оқиғаларының өмірден алынып, аса ықшам болып келуі балаларды қызықтырады. Кезінде балғын оқырмандардың ықыласына бөленген, бірақ ұстаздық тағылымы жете бағаланбаған бұл жинақтың қазақ балалар әдебиетінде өз орны бар екені даусыз.
Шығармашылық жолын өлең жазудан бастағанмен қаламгердің суреткерлік қарымы прозада танылды. Б.Соқпақбаев шеберлік мектебі саналатын әңгіме жанрында едәуір еңбектенді. Жазушының әңгімелері нәрлі идеясымен де, көркемдік құнарлығымен де назар аударады. Қаламгердің көптеген әңгімелері қарапайым оқиғалардан да көңіл аударарлық келелі ой айта алатындығымен және оны айқын жасалған адам образы арқылы ұғымға жеңіл, түсінікті етіп жеткізетіндігімен ерекшеленеді. Б.Соқпақбаевтың аталмыш жанрда да өзіндік бір тың авторлық тұрғы ұстанғаны, басқалар жүріп өткен жолды тағы да қайта шиырлағысы келмегендігі туралы А.Нұрқатов, С.Қирабаев және тағы басқа да көрнекті ғалымдар құнды пікірлер айтады.
Көрнекті орыс жазушысы Чехов қысқа жазудың, көлемі шағын әңгімелер жазудың қиындығын сөз ете келіп, көлемі шағын әңгімелер арқылы ұмытылмастай адам бейнесін жасау үшін жазушыға үлкен шеберліктің қажеттігін айтқан. Б.Соқпақбаевтың аталған жанр үлгісіндегі шығармаларына зер салғанда жазушы шеберлігі өзінше оқшауланатынын байқаймыз. Бұл мәселе арнайы зерттеуді қажет етеді.
Тұтастай айтсақ, Б.Соқпақбаев қаламынан қазақ әдебиетіне аз мұра қалған жоқ. Әсіресе, қаламгердің суреткерлік қолтаңбасын айқындаған, жазушылық талабы мен талғамын танытқан озық туындылары - "Жекпе-жек", "Мені" атым Қожа", "Балалық шаққа саяхат", "Қайдасың, Гауһар?" повестері мен "Өлгендер қайтып келмейді" романы. Аталмыш туындылардың көркемдік-эстетикалық деңгейлері туралы орнықты пікір қалыптаса қойған жоқ. Сондықтан да Б.Соқпақбаевтың бұл туындылары қазіргі тұста әдебиеттану ғылымының зерттеу нысанасына, талдау өзегіне айналуы өте қажет.
Жазушы шығармаларының құндылығы ондағы көркем образдар галереясының сапасымен айқындалатыны аз айтылып жүрген жоқ. Б.Соқпақбаевтың повестері мен аталмыш романы арқылы әдебиетімізге келген сотқарлау, қушыкештеу, бірақ жаны таза Қожа, сүйкімді Жанар, табанды Мұрат, өтірікші, жылпос Сұлтан, Садық, Аяжан, Нұрдәулет секілді қарасирақ балалар, Тоқмолда директор, Байғұлақ, Майқанова, Еркін, Нұрәлі сияқты қызықты геройлардың ұлттық әдеби бейне мен мінезді дамытуға сіңірген әсер-ықпалын жүйелі зерттеу көп мәселенің басын ашатыны сөзсіз.
Жазушының екінші көлемді шығармасы - 1953 жылы Қазақтың Мемлекеттік көркем әдебиет баспасынан жарық көрген "Алыстағы ауылда" деп аталатын повесі.
Бұл повесінде Б.Соқпақбаев мектеп оқушыларының Ұлы Отан соғысы жылдарындағы колхозға тигізген жәрдемін арқау етеді. Балалардың жазғы демалыс кезінде шөп шауып, колхозға зор қолғабыс тигізуі, Болат, Досан тәрізді икемсіз, қыңыр балалардың шаруаға бастығып жұмысқа араласуы, жасөспірімдердің ұйымшылдығы, олардың арасындағы достық, Отанға деген сүйіспеншілік тәрізді жайттар ұласа келіп, көз алдымызға алыстағы ауылдың соғыстың қатал жылдарындағы шынайы суретін елестетеді.
Жазушының бұл шығармасы да кезінде оқырмандар назарын аударып, әдеби сын тарапынан тәуір баға алған. Олқылықтары да көрсетілген. Мәселен, Ғ.Мұстафин повесті: "... Соқпақбаевтың кейбір әңгімелері мен "Алыстағы ауылда" атты повесі қазіргі күйінің өзінде кейбір сарыкідір жазушыларымыздың шығармасынан жоғары тұр", - деп бағалады (1,113).
Белгілі ғалым Х.Сүйіншәлиев 1954 жылы "Коммунизм таңы" газетінде жарияланған "Алыстағы ауылда повесті туралы" деген мақаласында Б.Соқпақбаев шығармасының жетістік, кемшілігіне тоқтала отырып: "Біздіңше Соқпақбаев көп ойланып, ізденіп сөзді ұқыпты қолданып отырса, болашақта үміт күттіретін жастардың бірі болады ғой дейміз. Және оның балалар өмірінен жазуы, балалар әдебиетіне үлес қосуға талаптануы да игілікті бастама. Жұртшылық автордан осы бастамаларынан үлкен нәтиже шығаруын күтеді", - деп жазды (3).
Соқпақбаев повестерінің ішіндегі көлемдісі де, мазмұн жағынан ерекше тұрғаны да - "Балалық шаққа саяхат". Бұл шығармасында автордың өзіндік қолтаңбасы кеңірек танылған деуге болады. Б.Соқпақбаевтың туындыларына тән терең шыншылдық, өмірдің өз өрнегін бұзбай әсерлі, жатық, әрі нақтылы айта білетіндік мұнда толығырақ көрінген.
Жазушы алыстан материал жинап әуре болмайды, өз басынан кешкендерін, көңілге тоқып, түйгендерін жазады. Қабырғасы қатпаған қаршадай кезінен-ақ тағдырдың сан қилы теперішіне төзе біледі. "Сегіз жасымда, бірінші класта оқып жүріп, шешем өліп жетім қалдым. Колхоздасудың алғашқы жылдары, ең бір қиын кез. Содан соңғы басымнан кешкендерді ойлай бастасам, осы күннің өзінде жүрегім қарс айырыла жаздайды. Япырау, қалай тірі қалдым, осы өмірге қалай жеттім? Нағыз ит жандының өзі екенмін-ау деп таңданам. Балалық шаққа саяхат повесі, міне, осы толғаныстан туған дүние. Ондағының бәрі де шын, бәрі де болған",- деп тебіренеді қаламгер (7).
Осы ретте ұлы суреткер Ф.М.Достоевскийдің: "И запомните мой завет: никогда не выдумывайте ни фабулы, ни интриг. Берите то, что дает сама жизнь. Жизнь куда богаче всех наших выдумок! Никакие воображение придуманное вами не стоит того, что дает иногда самая обыкновенная, заурядная жизнь, уважайте жизнь!"- деген көреген пікірі еске түседі (8,367). Шындығында, материалды өмірдің өзінен алу дегеніңіздің өзі де оңай шаруа емес. Көрген-білген өмір құбылысына құл болып қалмай, оны типтендіріп, таразылап өнерлік құбылысқа айналдыру кез келген суреткерден айрықша шеберлікті қажет етеді.
Өмір құбылыстарын қаз қалпында шынайы сурет - теу - дің өзі жазушы - ның сурет - керлігіне, табиғи талантына, сезім-түйсігіне байланысты. Бердібек Соқпақбаев - туған топы - рағынан, қимас балалық ша - ғы - нан, жас кезінде бастан кеш - кен - дері - нен табиғи түрде жаратыл - ған жазу - шы, тума талант. Соқпақбаев жал - ған жазуға жоқ, өзі бастан кешіп сезін - ген, жанын ауыртып, жүрегін тебі - рентпеген тақырыпқа қалам тартып көрмеген текті талант иесі.
Кешегі кеңестік идеология қалам қайраткерлерін еркін ойлауға, ауа жайылуға жібермей, қақпайлап қай тақырыпқа салмады. Өзінің жаны ауырған, жүрегін сыздатқан жәйттерді жазғызбай, коммунистік партияның өктем қаулы-қарарларына орай бағыт сілтеп, нұсқау беріп, өтірікті шындай, ақсақты тыңдай етіп, қалыптан шықпай, тәртіп бұзбай, өміршең шығарма жазуға итермелеп отырды ғой.
Сол кеңестік дәуірдің өзінде ком - партияның нұсқау бағытына пысқырмай, оның қыспағын сезіне тұра, өзінің жүрек соғысын ғана тыңдап, жалғандықтан қашып, тек шындықты жазып өткен жазушының бірі және бірегейі - осы Б.Соқпақбаев. Шындық, шыншылдық дегенiмiз бұл жерде жазушының өзi көрiп, әбден көзiн жеткiзiп, басынан кешiрген жәйттер. Бұл жөнiнде Бекеңнiң өзi де былай әңгiмелейдi: Бiр сөзбен айтсам, сол өзiн жазатын жазушы менмiн. Алыстан арбалап материал жинамаймын, архивтiң шаңын жұтпаймын. Жақыннан, өз басымнан кешкендi, өзiм байқап-түйгендерiмдi, өзiмдi, өз айналамды тербеткен жайттарды дорбалап жинаймын. Солар туралы жазамын. Бұл тұрғыдан алғанда тағдыр маған көп көмектестi, қутақыр қалдырмады. Өмiрде, адам басында болатын не ғаламат жайттарды, қиын-қыстау оқиғаларды қабырғам қатпаған кезiмнен-ақ менiң үстiме аямай үйiп-төктi.
Бекеңді көбіне балалар жазушысы дейді жұрт. Онысы орынды да шығар. Бірақ кімге арналса да ол шығарманың жұртты иландыра алатын шынайылығы жетпесе, оның ешкімге керегі де жоқ. Мәселе сурет - керлікте. Әрбір суреткер жұртына айтсам, жеткізсем деген ойын балаға арнай ма, ересектерге арнай ма, бәрібір. Әйтеуір, оқыған адамды бей-жай қалдырмайтын тұшымды ой, үлкен сөз болса, мақсаттың орындалғаны. Б.Соқпақбаев жас пен жасамысқа бірдей ортақ суреткерлік сөзін әлдеқашан айтып берген жазушы. Өйткені, Бекең кейіпкерін қолдан жасамаған, өмірдің өзінен ойып алған. Турасын айтсақ, басты кейіпкері өзі. Сараптау-сұрыптауы болғанымен, қоспасы, әсерлеуі, жасан - дылығы жоқ. Адам баласына, пенде біткенге тән ерекшеліктерді балаға тән тума қасиеттерден, ба - лаға тән аңғалдықтан, тазалықтан іздейді. Сол байқағандарын боямасыз көрсетіп, жалғаны жоқ жасампаз образдар жасайды. Сөйтіп, табиғилықты, жасан - дылықсыз шынайы өмірді насихаттап өткен жазушының өзі де жаратылысынан жинақы, болмысы таза адам. Өтірікке, көпсөзділікке о бастан жаны қас. Ол өсекті, жауыздықты, арамдықты, жағымпаздықты, екі - жүзділікті жек көрді, - деп еске алады жазушының қызы Самал Бер - дібекқызы, - Адамдардың бойынан ондай қасиеттерді байқап қалса, онымен ат құйрығын кесіп, пышақ кескендей тыйылатын.
Балалар үшін жалаң дидакти - ка - дан гөрі нанымды да нақты штрих-детальдың әсері мен пайдасы әл - де - қайда зор болмақ. Осы ретте, бұл мәселелер жөнінде тағы да автор - дың өзіне сөз берудің ыңғайы келіп тұрған сияқты. Жазушыға Ба - лалар өміріне арнап шығарма жазу - дың өзіне тән қыры мен сыры туралы айтып берсеңіз деген сұрақ қойылғанда, ол: Мен, мысалы, өз шығармаларымды бірінші жақтан жазам. Бұл өмір құбылыстарын - жақсы мен жамандықты, ақ пен қараны бала көзімен көру, бала түйсігімен түйіндеуден туындайды. Содан кейін баланы зеріктіретін суреттемпаздықтан, тәптіштеп ұсақ-түйек татымсыздықты тасыта берушіліктен аулақ болам. Бала ойына лайық шығармалар жазуға тырысам деп жауап берген. Жазушы шығармаларының шыншылдығы мен қарапайымдылығының бір сыры осында болса керек.
2 Бердібек Соқпақбаев шығармаларының идеялық-көркемдік ерекшеліктері
2.1. Балалық шаққа саяхат повесіндегі ЗАМАН ШЫНДЫҒЫ
Ұлттық сана,ұлттық негізі жоқ жан ұлт өкілі боп жарытпайды.Ал, ауыл - ұлтымыздың мәйегі, тереңге кеткен тамырымыз,сарқылмас қайнарымыз.Б.Соқпақбаев Балалық шаққа саяхат повесінде қазақ ауылының қаймағы қат-қабаттанып жатқан XX ғасырда бүтін болмыс - бітімімен бар қырынан көркем бейнелеп береді.Онда екі бетінен қаны тамған ажарлы шағын емес,колхоздастырудан қажыған,аштықтан қу сүйегі қалған,репрессиядан тұралаған,соғыстан шықпа жаным шықпасы қалған,Бұқар жырау тілімен айтқанда,
Қазақ - қалмақ дауына
жалғызды салдым жауыма.
Зорға-зорға жүрмін мен
Жібере жаздап ауыма
- дегендей хәлдегі монументальды образ - болмысымызды кескіндеген. Қазақ руханиятының соны серпілісі,оянуы,айбар көрсетіп, әдебиетке шындықтың шырайын шырайын енгізген шығармаларының басы, Б.Соқпақбаевтың Балалық шаққа саяхаты.
Бердібек Соқпақбаевтың Балалық шаққа саяхат повесі - өмірбаяндық туынды. Онда автор өзінің балалық шақта басынан кешкендерін сол кездегі дәуір шындығына орай кішкентай Бектас бейнесі арқылы елестетеді. Ес білмес есер шақ, балалық мінез - Бектас, Жанбосын, Жүнісбай, Майра образдарынан шындық қалпында, толық көрінеді.
Бектас жетімдік пен жоқшылық қасіретін көп көріп, жаншылып өссе де, онысына мойымайтын, қажырлы, өжет бала. Қу тілдеу, пысық, қағылездігі де бар. Сабаққа алғыр. Жүгіру, секіру, суға малту жағынан да өзінен ересектерге есесін жібермейді.
Ленин біздің атамыз,
Саясында жатамыз.
Қарсы келген дұшпанды,
Қақ жүректен атамыз, -
деп өлең айтады. Ол өз елінің, өз Отанының кішкентай патриоты екенін сезінеді.
Жаңа құрылысқа тап жаулары мен бандиттердің бүлдірушілік әрекеттеріне иланған Бектастың ата - анасы Қытайға өтпек болады. Бектас іштей наразы. Ол бір сұмдықтың боларын сезіп шекаралық заставаға хабарлайды. Сұмдық бұл! Әкем мен шешем, ақылдарыңнан алжастыңдар ма? Бұларың не? Өз өкіметтеріңнен - ертеңгі бақытты заманнан безіп, қайда бармақсыңдар - деп айқай салғым келеді. Кеудеме өжет наразылық сезімі бұрқанады. Бірақ оны сыртқа шығаруға шама, жеткізіп айтар тіл қайда? Сезімін де түсінемін, айта алмаймын. Қиналамын да тебіренемін, жылай алмаймын. Бектас Ленин әперген бақытты өмірден таймақ емес, ол үй ішін Қытайға өткізбей аман - сау алып қалады, саналылық, байыптылық көрсетеді. Бала әрқашан әділдікті сүйеді. Әділдік үшін күресте бала алған бағытынан ешқашан да қайтпайды: қара тасқа салсаң да тіліп түседі. Бектастың портреті мен іс - әрекетін, жан дүниесін жазушы бірден - бірге осылай дамытып, өрістете береді.
Бектастың мінезінде өткірлік, кейде оспадарлық та бар, бірақ оқуға зерек. Өзінен үлкен Жанбосынның айта алмай тұрған көбейту мәселесін ол суылдатып айтып береді. Жарайсың, Бектас! - деп, мұғалім мені ризашылықпен мақтайды да, Жанбосынға қарайды. Көрдің бе ананы. Ал сен өгіздей болып ап, мыңқ - мыңқ етіп тұрасың. Ұялмайсың ба? Мен масайрап, мәртебелене түсем.
Жанбосын Бектасты осындай білгіштігі үшін жек көрсе, Бектас Жанбосынды үстіндегі бүтін киімі, қалтасындағы ақ наны, аяғындағы бұжыр табан әдемі бәтенкесіне бола жек көреді. Балалар арасында бола беретін осындай тартыс - жанжалдарды, болмашыға елігетін бала психологиясын жазушы әдемі суреттеген.
Тұрмыс ауыртпалығы Бектасты шынықтырып өсірген. Ол екінші класта жүргенде - ақ колхоз жұмысына қолқабыс береді: масақ терді, тұлықтастың атына мініп, қырманда астық бастырды. Ауыр азаптан арыла алмай жүргенде, жығылған үстіне жұдырық дегендей, шешесі қайтыс болып, Бектас жетім қалды. Ал жетім деген жалғыз сөздің күйініші қанша десеңізші? Қымбатты, жас достарым, тағдырдың мейірімсіздігінен әкесі немесе шешесі қайтыс болып, жетім қалған балалар, мүмкін сендердің араларыңда да бар шығар. Айналып қана кетейіндер, қанша араздасып жаулассаңдар да, жетім деген тажалдай суық сөзді айтпаңдаршы соларға! Ұр, соқ, етінен е,т кесіп ал. Бірақ, әлгіндей деп бейшараны тілдей көрмеңдер! Оның адамшылық менмендігін бұл сойқан сөздің қаншалық жер етіп жойып жіберетінін түсіндіріңдер! Аяңдар!
Шешесі өліп жетім қалып не жетіссін. Бір ғажабы - кісі есігінде жүріп оқыса да, Бектас екінші, төртінші класты мақтау грамотасымен бітіреді. Бойда қайрат, ойда көз, көңілінде жігер болған соң, бала тұрмыстың қандай азабына болса да төзімділікпен, өміршеңдікпен қарайды. Бектасты болашаққа сүйрейтін - осындай оптимистік үміт - арманы.
Бектас өзінен де бұрын шешесінен алты айлығында қалып қойған інісі Тұрдыбектің тағдырын көбірек ойлайды. Жанына көбірек бататыны да соның халі. Бектас Тұрдыбектің мұндай халіне ешбір жәрдем ете алмай, шарасыздықтан қатты қайғыруда жүреді: Тұрдыбектің хал - күйі сондай аянышты. Төрт жастан асып қаоса да, аяғы шықпаған. Күтімсіздіктен салмешел болып қалған. Қазір осы жолдарды жаза бастағанда, бейкүнә сәбидің сондағы кейпі көзіме елестеп, жүрегім қақ айрыла жаздады. Ауыз үйдегі сыз еденге төселген салаба ескі құрым киіздің үстінде отырушы еді. Шашы құлағын жауып өсіп кеткен. Бет - аузы қап - қара, кір - қожалақ. Ұп - ұзын шидей күс - күс арық қолдарымен төңірегіндегі иісі күйік сасыған дән болса теріп жеп отырады. Көйлек, дамбал деген үстінде болмайды. Кеудесі мен арқасын орап, тізе тұсына дейін түсіре таңып тастаған жабағы тәрізді сауыс сірі бірдеңесі бар. Онысы күндіз - түні бір шешілмейді. Отыруға әбден машық болып алған, етсіз, қисық аяқтары жансыз ағаш аяқтары құсап, астына жиылмай жайылып жатады. Бектас осындай ауыртпалықтарды бастан кешіре жүріп жетінші класты мақтау грамотасымен бітіреді. Бектас образының балаларға қандайлық әсер етіп, қалай толғантатыны міне осындай.
Повестің тілі жеңіл, оқиғасы тартымды. Әсіресе балалардың бірін - бірі ұнатуларпы сондай қызық, әсерлі суреттеледі: Мені Майраға қосақтап, арқандап қойған көзге көрінбейтін ғажайып бір жіп бар. Майра - күн, мен күнбағыспын, оны көрмесем тұра алмаймын. Майра - гүл, мен - көбелекпін, қашан да Майраның төңірегінде болғаым келеді. Майра мен Бектастың арасындағы татулық осындай айқын теңеулермен әдемі суреттелген.
Қоғамдық ғылымдардың ешбір саласының адам мен қоғам, адам мен оның жан-дүниесінің араларында жүріп жататын жай көзге көрінбейтін байланыстарының диалектикасын дәл көркем әдебиетке тән нәзіктікпен, дәл соған лайық жан-жақтылықпен суреттеуді өз мойнына ала алмайтыны рас. Демек, белгілі бір қоғамдағы тарихи-әлеуметтік шындықтарды тануда көркем сөз өнеріне ештеңенің тең келе бермейтіні ақиқат. "Балалық шаққа саяхат" повесі де өз заманындағы қоғамдық шындықтың бет-пердесін ашқан әдебиетіміздегі кесек туындылардың бірегейі болды.
Ерекше атап көрсетерлік жайт - жазушының қазақ халқының трагедиясына айналған отызыншы жылдардың бас кезіндегі ауылдағы түрлі қайшылықтарды "тігісін жатқызбай" суреттей білгендігі. Адамға деген сенімсіздікке, жалған ғайбатшылар мен мансапқорлардың лаңына толы сонау бір қиын кезеңнің ауыр оқиғалары қазақ әдебиетінде азды-көпті әңгімеленгені мәлім. Мысалы, Ғ.Мүсіреповтың "Сөз жоқ соның іздерінде", С.Шаймерденовтың "Мезгілінде", С.Жүнісовтың "Жапандағы жалғыз үй" романында, тағы басқа шығармаларда кінәсіз адамдардың нақақ жапа шегулері сөз болады.
Жазушы С.Шаймерденов "Мезгіл" атты повесінде жас бала Мезгілдің көзімен, сезінуімен қазақ жеріндегі отызыншы жылдардың басындағы аштық оқиғаларын көрсетіп, халықты сондай күйге душар еткен белсенді өкілдің бейнесін жасайды. С.Жүнісовтің "Жапандағы жалғыз үй" романында да аталған жылдар шындығы нанымды елес береді. Мұнда болған оқиғаларды тың өлкесінің қадірлі еңбек адамы, колхоз құрыла бастағаннан қазірге дейінгі істердің жанды куәсі Күргерей қарт баяндайды. Шығармада елдегі әлеуметтік өзгерістер бір отбасының тағдырына байланысты көрсетіледі. Осы орайда бұл романның Б.Соқпақбаевтың шығармасымен жақындықтары да көрініс береді. "Балалық шаққа саяхат" повесінде де автор бір отбасының тыныс-тіршілігі арқылы үлкен бір дәуірдің тұтас бейнесін көз алдымызға әкеледі. Ал, Ғ.Мүсіреповтың "Сөз жоқ, соның іздерінде" жеке адамға табынушылықтың асқынған кезінде туған сорақылықтардың ізі көрсетілген. Кешегі адал адамдарды нақақтан кінәлаған заманда өмір сүрген, әңгіменің бас кейіпкерінің бірі - Жангөбек сол әділетсіздіктерді көзімен көрген, басынан кешірген кісі. Суреткер-жазушы әңгімеде жер бетін кіршіксіз тазалыққа бөлеген алғашқы қарды былапыттай басып, оның бетінде содырлы ізін қалдырып бара жатқан Айдарбектің ізін суреттеу арқылы дәуір сырын, заман ізін аңғартады.
Дегенмен, халық өміріндегі бұл трагедиялық кезеңнің көп қалтарыстары, халықтың ақиқат ахуалы осы кезге дейін әдебиетімізде жүйелі сөз бола қойған жоқ еді. Б.Соқпақбаев бұл повесінде, белгілі дәрежеде осы олқылықтың орнын толықтырған. Ол шығарманың орталық кейіпкерінің көзімен аталған дәуірдің мол белгілерін жан-жақты бейнелей алған.
Халық азабын тартқан ашаршылық пен ауыл белсенділерінің асыра сілтеген әпербақандығы, қоғамдағы қиғаштықтарды батыл сөз еткен мақалалар, сыни пікірлер сексенінші жылдардың соңына қарай ғана айтыла бастады. Осының бәрін Соқпақбаев "Балалық шаққа саяхатында" әлдеқашан айтып кеткен. Бұл повесть дәуірді, тарихты бала көзімен бағалау. Бектас өмірінің ащысы мен тұщысы, қуанышы мен сұмдығы кезеңмен үндесіп жатыр.
Повесте жазушы суреткерлігі таң қалдырады. Шығармада белгілі бір тұтастық, өрбіп отыратын желі жоқ секілді. Бірде сауатсыздықпен күрес, бірде конфискация, бірде жеке тіршілік суреттері көрсетіледі. Бірақ повесті оқып шыққаннан кейін оның толық тұтастығын сезесің. Бастан-аяқ белгілі бір адамдар тобының бет-бейнелері сипатталып, әрі барлығы бір адамны" атынан баяндалғанына қарамастан бұл туынды новеллалар немесе шағын-шағын әңгімелер жиынтығына келіңкірейді. Бұдан автор ұтылмаған, қайта әр оқиғаға әр қырынан қарап, молырақ қамтуға мүмкіндік алған. Ат қойылған әрбір тараудың да өз композициясы сақталған. Оқиғаның басталу, даму, шарықтау шегі, шешілу тұстары бар. Қарап отырсаңыз, бұл жеке тараулардағы оқиғалардың әрқайсысы жеке-жеке сюжеттік өріс туғызарлық. Бірақ жазушы негізгі нысанасынан, бас геройынан жырақтамайды.
Зерттеуші М.Ыбырайұлы "Халықтық мінез хақында" атты мақаласында: "Қазақ халқының ұлттық мінезі өзінің өмір кешкен кең байтақ далалық, қырлық фонында қалыптасты. Сондықтан қазақ халқына тән негізгі белгілер: кеңпейілділік, жомарттық, салғырттық, қонақжайлық, көпшілдік, жайбасарлық, кешірімділік, еріншектік, бауырмалдық, намысқойлық, төзімділік т.б", - деп анықтама береді (9,96). Повестегі кейіпкерлердің бойынан аталмыш қасиеттердің барлығын кездестіреміз.
Б.Соқпақбаевтың балалық шағы елiмiздегi түрлi әлеуметтiк өзге - рiс - терге толы дәуiрге дәл, тұспа-тұс келдi. Сол бала кезiндегi көзбен кө - рiп, бастан кешiргендерiнiң, сезiп-сезiнгендерiнiң, түсiнiп-түйсiн - ген - де - рiнiң негiзiнде Балалық шаққа саяхат повесiн жазды. Автор мұнда ауыл балаларының тыныс-тiршiлiгiн сөз ете отырып, отызыншы жылдардағы ауыл өмiрiн бүкiл қайшылығымен көрсетiп, үлкен бiр дәуiрдiң тұтас бей - несiн көз алдымызға әкелдi.
Аталған кезеңдегі қазақ ауылының шындығын - ашаршылыққа ұшы - ра - ғанын біз енді ғана айта бастасақ, ал Соқпақбаев балаларға оны ерте - ректе-ақ айтып қойған. Жазушы шығар - маларының өміршеңдігі де сонда.
Автор адам мiнез-құлқын, портретiн табиғи қалпында берiп отырады. Өз төңiрегiндегi - әке-шешесiнiң, ағасы мен жеңгелерiнiң, нағашыларының, жолдас-достарының, т.б. мiнез-құлқы, болмысы қолмен қойғандай шебер жасалынған.
Сонымен, Балалық шаққа саяхат повесi шынайы, өмiрбаяндық деректерге құрыла отырып, өмiр құбылыстарын табиғи қалпында суреттеген көркем туынды.
Балалар әдебиеті туралы айта келіп, акедемик-сыншы С.Қирабаев былай дейді: Балалар кітаптарында әре - кеттің нақтылылығы мен образдың көрнектілігі, лириктік сезімталдық, характерлер мен уақиғаның дина - микалық түрде дамуы, тіл тазалығы мен тартымдылығы қажет. Бала ойы мен ұғымы абстракциядан гөрі нақтылықты сүйеді. Сезіміне әсер ете білу арқылы оны адамды сүюге, гуманистік әрекеттерге тәрбиелеуге болады. Жазушы тілі де бала ұғымына лайық, түсінікті, таза болуға тиіс.
Осы орайда жазушының балалар өмірін арқау еткен кез келген шығармасына кішкентай кейіп - кер - лердің ой-көзқарас, психологиясын нақты ашып көрсететін, тап басып танытатын қарапайым да сәтті, шымыр да шынайы шрих-детальдарды көптеп кездестірер едік.
Жазушы шеберлігінің бір парасы - осы қиын кез, таршылық заман суреттерін тек трагедиялық емес, юморлық бояудың молдығымен ерекшелеуінде дер едік. Жеңіл юмор, ащы мысқыл арқылы жазушы трагедиялық көріністің өзін лиризмге жеңілдіреді. Мәселен, повестегі басты кейіпкердің мектепке аяғына автомашинаның доңғалағынан жонып жасаған резеңке табан пимамен баруы қандай ауыр кезеңді суреттесе, ал жазушы оны жеңіл күлкі шақыра отырып, оқырмандарға қызғылықты түрде баяндап береді. "...смех не только глубоко задевает чувство человека, но и формирует, воспитывает его" (10,119) - деп белгілі әдебиет зерттеушісі Ю.Борев айтқандай, Б.Соқпақбаев күлкімен әшкерелеудің тиімділігін ескерген деп айта аламыз. Оның шығармаларында көркемдік әдіс, көркемдік жүйе арасында сатира ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Б. Соқпақбаев - балалар әдебиетінің атасы
КІРІСПЕ
Адамгершілік, ар-ождан мәселесі - адамзат тарихының өнбойында ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлы мақсат. Бүгінде барша адамзат өркениеттің өзгеше биігіне көтерілген үшінші мыңжылдыққа қадам басар кезеңде де рухани асыл мұрат - адамгершілік, азаматтық парыз, ар тазалығы қалпында қала бермек.
Бүгінгі таңда барша ізгі ниетті адамды елеңдетіп отырған үлкен көкейкесті мәселе - ғасырлар бойы тірнектеп құраған адам баласының рухани байлығының құнсыздана бастауы.
ХХ ғасырда адамзат екі бірдей дүниежүзілік соғысты бастан кешті. Адам ойының жетістігінен қаншама ядролық зардаптарға тап болды. Ғарышты бағындыру мен ғылыми-техникалық шарықтаулар әсерінен табиғат зардап шегуде (жер сілкіністері, су тасқындары, өзен, көлдер, теңіздердің тартылуы, мұхиттардың ластануы, дүниежүзіндегі ормандардың көлемінің азаюы, бағалы аңдар санының күн санап кемуі). Сонымен қатар мыңдаған жылдар бойы ұрпақтар санасының елегінен өтіп, жинақталған рухани игіліктердің арзандауына, ең бастысы адамгершілік асыл қасиеттердің төмендеуіне, тіршіліктің алтын қазығы іспеттес махаббат сезімінің әлсіреуіне жол беруде. Мәселен, өркениет биігіне көтерілген Батыс Европа, Италия, Америка елдерінде рухани құлдырау өріс алуда. Бұл жағдай енді ғана қаз басып келе жатқан біздің мемлекетіміздің жастары арасында да көрініс беруде. Еш мән-мағынасы жоқ, тек қана дыбысқа құрылған музыка, кісіні қорлау, зорлау турасында жазылған детектив кітаптар, ату, асу, небір адам жаны түршігерлік оқиғалар туралы түсірілген кинофильмдер адамдар санасына кері әсерін тигізуде. Адамды рухани мәңгүрттікке жетелеуде.
Нашақорлық, қанішерлік, жезөкшелік сияқты адамға жат қасиеттерден жас ұрпақты сақтандыру бүгінде парасат иелерін алаңдатып отырған өзекті де өткір проблема. Қайткенде жастарды рухани құлдыраудан сақтап қаламыз? Дүниежүзілік дертке айналған саддизмді ұрпақ санасынан қалайша өшіреміз? Жер бетінде ізгі ниетті тіршілікті қайткенде сақтап қаламыз? деген сауалдар төңірегінде әлемдік деңгейде, яғни ЮНЕСКО, БҰҰ-ның шеңберінде семинарлар, конференциялар өтуде.
Саддизм дерті ояна бастаған, адам бойынан өшпенділік пен қаталдық жиі көрініс беріп, мейірімділік пен қайырымдылық күн санап өз жағалауынан алыстаған қазіргі заманда жастардың жанына парасат дәнін себетін, қайырымдылық пен адалдыққа, жан тазалығы мен ізгілікке баулитын, рухани құндылықтар биігінде тәрбиелейтін көркем әдебиеттің, оның ішінде классикалық әдебиеттің орны ерекше.
Ғылым мен техниканың қарыштап дамуы, адам баласының материалдық жағдайының жақсаруы адамдар санасын өзгертудің субъективтік факторлары ғана. Адамның ар тазалығы, рухани байлығын, ішкі жан-дүниесінің сұлулығын, сезімінің мөлдірлігін қалыптастырудағы әдебиеттің қызметін ешқандай да сыртқы күштер ауыстыра алмайды, Әдебиетіміздің ең жауапты да, абыройлы миссиясы да осында жатыр. Бұл жөнінде орыс ғалымы Ф.Ф.Кузнецов: Шын мәніндегі әрбір әдебиет үшін, егер ол әдебиет, яғни адамтану болса, онда адамгершілік ізденістердің болуы міндетті [1. 15]- деп жазады.
Кемелденген әдебиетіміздің ұлы көкжиегі саналатын кемеңгер жазушы М.О.Әуезов кезінде: Әдебиет адамды тану өнері деп танылғанда, әр шақта, әр дәуірде адамды оның жан дүниесінің, жаратылысының барынша шарқына жеткен шағына апара түсіп суреттеуі керек болатындығын [2, 8] жете түсіндірген еді. Себебі: Көркем туынды, ең алдымен адамды ойлауға, толғануға үйретіп, оның рухын арттырып, әсемдікке қарай талпынтуға міндетті [3, 19]. Бұл қолына қалам алған жазушының шығармашылық міндеті екені сөзсіз. Осы ойымызды орыстың ұлы жазушысы М.Шолоховтың: Жазушы шығармашылығы дегеніміз ол ең алдымен, мораль, адамгершілік, гуманизм ісі емес пе?! [4, 16] деген сөздері нақтылай түседі.
Олай болатын болса, әлемдік өркениетке жетуге күн-түн демей мігірсіз тырбанып жатқан Қазақстан халқын біртұтас патриотизм мен интернационализм рухында баулудағы, өзімшілдік пен қара бастың қамын ойлауға (эгоизм), тоғышарлық пен мансапқорлыққа, жексұрындық пен сұрқиялылыққа қарсы тәрбиелеудегі қазақ әдебиетінің орны айрықша.
Осы орайда әдебиеттің мәңгілік ізденісі адамгершілік, гуманизм мәселелерін, моральдық проблемаларды бүкіл прозалық шығармаларына өзек еткен халық жазушысы Бердібек Соқпақбаев прозасын зерттеу бүгінгі таңдағы қазақ әдебиеттану ғылымы үшін өзекті.
Күй аңызы, Алыстан жеткен сарын, Көкқұтан, Алғашқы ән, Қызғаныш, Ол солай еді, Жоғалған дос, Тауап атты әңгімелері мен Үндістан хикаясы, Шынтас, Махаббат мұңы повестері, Қаһарлы күндер, Боран, Шырағың сөнбесін романдары адамның адамды көбірек, дәлірек түсінуіне көмектеседі және адам баласының өзі ұғынып, түсініп болмаған бойындағы түрлі жағымсыз қасиеттердің түп себебінің неден өрбитінін мейлінше нәзік, батыл жеткізе алуымен құнды. Олай болса, адамгершілік арды серік еткен жазушы шығармаларының мәні мен мағынасына тереңдей ену арқылы жүйелі зерттеу және Бердібек Соқпақбаев туған әдебиет тарихынан алар орнын саралау біздің басты парызымыз.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақ көркем прозасының дамуына елеулі үлес боп қосылған Б.Соқпақбаев шығармаларының көркемдік қасиеті, қаламгер шеберлігі, тіл айшығы жайында байыпты толғамдарды М.Базарбаев, Р.Бердібаев, А.Нұрқатов, С.Қирабаев, Н.Ғабдуллин, З.Қабдолов, Ә.Кекілбаев, Р.Нұрғалиев, Х.Есенжанов, Т.Тоқбергенов, С.Шаймерденов [5,18] еңбектерінен кездестіреміз.
Бердібек Соқпақбаев шығармашылығы туралы баспасөз бетінде көптеген әдеби-сын мақалалар жарық көрді. Ол мақалаларда қаламгер шығармаларының біраз қырлары сөз болған. Солардың ішінен Ш.Елеукеновтің, М.Атымовтың, Ә.Нарымбетовтің, Қ.Құттыбаевтың, С.Әшімбаевтың, Б.Тоғысбаевтың, Қ.Қуандықовтың, Н.Оразалиннің, Ш.Нұрпейісованың мақалаларын [6,7] атап өткен орынды.
Тақырыптың өзектілігі. Жазушының өмірі мен шығармашылығы туралы туған -туысқандары мен дос-жарандарының естеліктері, 50, 60, 70 жылдық мерейтойларына байланысты замандас жазушылардың, қаламдас інілерінің Қ.Мұхамеджанов, С.Сейітов, Х.Бөкеева, Т.Әлімқұлов, Т.Медетбеков, Ш.Мұртазаев; Е.Домбаев, Б.Мұқай, Г.Бельгер, Б.Қорқытов, М.Мәжитов, С.Жұмабеков, Д.Исабеков, Т.Нұрмағамбетов, Г.Ахтанова, Ә.Сарай мақалалары қаламгер шығармашылығы жайында ой қорытуға біраз материал бар екенін аңғартады [7, 22].
Бердібек Соқпақбаев прозасындағы рухани-адамгершілік ізденістер жүйелі түрде күрделі зерттеу жұмыстарына нысан болмаса да, қаламгер творчествосына арналған жекелеген әдеби-сыни мақалаларда сөз болып жүрген ғылыми мәселе. Біз зерттеу еңбегімізде сол мақалалардың мақсатымызға қажетін саралап, ғылыми талдауымызға арқау еттік.
Адамгершілік проблемасы - әдебиеттану ғылымында өте жиі сөз болған, бұл күнде жан-жақты дамыған өте күрделі, теориялық мәні мол мәселе. Сондықтан да ғалымдарымыздың назарын үнемі аударып келеді. Замандас бейнесі мен оның рухани әлемінің көркем әдебиеттегі көрінісіне Н.Ғабдуллин, Ш.Елеукенов, Ж.Исмагулов, Т.Кәкішев, Қ.Тұрсынов, Б.Майтанов, А.Нағметов, Ә.Нарымбетов, Ф.Оразаев, С.Байжанов, Т.Сыдықов т.б. ғалымдар айтулы үлес қосқан.
Әдебиеттің алтын діңгегі ретінде уақыт озған, заман өзгерген сайын жаңа көркемдік тәсілдермен шешімін тауып келе жатқан адамгершілік, мораль мәселелері әдебиеттану ғылымында да өзгеше қырынан жаңаша дамуда. Өйткені адам жаны диалектикасының әдебиеттегі сыр-сипатын әлі де жан-жақты қарап, көңіл бөлетін жайттар көптеп саналады. Қазіргі таңда бұл мәселе жекелеген суреткерлер шығармасын зерттеу барысында қарастырылуда. Сонымен қатар қазіргі қазақ повесіндегі балалар образын, олардың заманға сай моральдық келбетін, мінезіндегі адамгершілік сапаның көрінісін бейнелеудегі жазушы шеберлігін сөз еткен Т.Бекниязовтың [8, 10] 70-80 жылдардағы қазақ прозасындағы талантты буынның, яғни Ә.Кекілбаев, О.Бөкей, Д.Исабеков, Ә,Тарази сынды жазушылар шығармаларындағы адамгершілік ізденістер мен моральдық-этикалық мәселелерді қозғаған Ж.Жарылғаповтың [9, 11] еңбектерін айта кеткеніміз жөн.
Ал біз дипломдық еңбегімізде кейіпкерлерінің бойындағы заман рухына лайық болмыс, бітім, адамгершілік сапаларын тани білуге, оны бейнелеуде тың идеялық-көркемдік ерекшеліктері мен стильдік ізденісін айқындай түсуге ұмтыламыз.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері:
Жазушы Бердібек Соқпақбаев повестеріндегі балалар психологиясын дөп басып, адамгершілік ізденістерді зерттей отырып, оның қазақ әдебиетінің дамуындағы орнын, сондай-ақ әлемдік әдебиет сахнасындағы орнын, өзіндік шығармашылық даралығын айқындау.
-жазушы повестерінің идеялық - тақырыптық өзгешелігіне, ондағы адамгершілік мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып, тәрбиелік - өнегелік мәнін ашу;
-шығармаларындағы балалар образын жан-жақты талдау үстінде оның әдеби процестегі маңызын көрсету, қазақ әдебиеті тарихындағы алар орнын пайымдау;
-жазушының мектеп бағдарламасына енген шығармаларын оқыту мәселесі мен жалпы адамзаттық көкейтесті мәселелердің көркем шешіміне назар аудару;
-образ жасаудағы бейнелеу құралдарының қолданылу принциптерін зерттеу;
-кейіпкер таңдау, оны жан-дүниесінің, адамгершілік ізденістерін шынайы қалпында суреттеу шеберлігін таныту;
-әлемдік әдебиет пен қазақ прозасының көрнекті өкілдерінің туындыларымен Бердібек Соқпақбаев романдарын салыстыра-салыстыра зерттеп, қаламгер шығармашылығындағы балалар образы мен сол балаларға арналған повестерінің көркем көрінісі мен бала психологиясы шындығын ашудағы қарымды ізденістерін пайымдау.
Б.Соқпақбаев шығармашылығындағы образдарды даралап қарап, сарапқа салып, өзіндік баға беру.
Әдеби тұрғыда талдамалар жасау. Жазушы шеберлігін таныта түсу. Жазушының Менің атым - Қожа, Балалық шаққа саяхат т.б. повестерін әдеби-ғылыми талдау.Ұлттық мінезді суреттеудегі балалар бейнесінің өзіндік өрнегін айқындау. Б.Соқпақбаевтың шығармашылығындағы ұлттық мінез ерекшелігін саралау,ұлттық мінезді бейнелеудегі суреткерлік шеберлігін таныту
Зерттеу нысаны (объектісі) ретінде Бердібек Соқпақбаев - балалар әдебиетінің бәйтерегі атты тақырып алынды.
Диплом жұмысының теориялық, методологиялық негіздері.
Зерттеу барысында А.Байтұрсынов, М.Әуезов, З.Ахметов, З.Қабдолов, А.Нұрқатов, М.Базарбаев, Р.Бердібаев, Н.Ғабдуллин, С.Қирабаев, Т.Кәкішев, Р.Нұрғалиев, М.Қаратаев, М.Атымов, Ш.Елеукенов, Ж.Дәдебаев, Б.Майтанов, З.Бисенғали, Т.Есембеков және т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектері басшылыққа алынды [10,31].
Зерттеу әдісі. Б.Соқпақбаев шығармашылығының қазақ көркем әдебиетіндегі көркемдік қуатын, қазақ әдебиетінде алар орнын, қаламгер шеберлігін, жалпы повестеріндегі балалар образы мен психологиясын, адамгершілік проблемесын зерттеуде хронологиялық, салыстырмалы - салғастырмалы, жүйелі, комплексті, обьективті-аналитикалық талдау әдістері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Кіріспеден, Жазушының өмір жолы, Бердібек шығармаларын талдау, Бердібек Соқпақбаевтың мектеп бағдарламасына енген шығармаларын оқыту атты тараулардан және қорытындыдан тұрады.
Соңынан пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1 Жазушының өмір жолы
Қазақстан жазушылар одағына танылған балалар әдебиетінің көрнекті жазушысы Бердібек Соқпақбаев өз өмірбаянын жас оқушыларға былай деп таныстырады:
Мен 1924 жылы Алматы облысы Кеген ауданы Қостөбе селосында тудым. Ата - анамнан ерте айырылдым. Алғашқы кезде кісілердің қолында жүрдім.
Балалық шағымда менің басымнан өткен қиыншылықтар мен жоқшылық өзімнің Балалық шаққа саяхат деген кітабымда бейнеленген. Отан соғысы жылдарында ФЗО мектебінде оқыдым. Совет Армиясы қатарында қызмет еттім, содан кейін ауылда мұғалім болдым. Осымен бірге Қазақ педагогика институтының филология факультетін бітірдім.
1950 жылы менің тұңғыш Бұлақ деген жинағым шықты.Бұдан кейінгі жылдары Алматыда Пионер, Қазақстан пионері редакциясында істедім. 1955 - 1957 жылдары Москвадағы жоғарғы әдеби курста оқыдым. Балаларға арнап бірнеше кітап жаздым. Бұлардың ішінде Менің атым - Қожа (1960), Балалық шаққа саяхат (1962), Аяжан (1963), Гаухар (1961), Жекпе - жек (1951) және басқа да повестерім бар. Соңғы жылдардың ішінде соғыс жылын қамтитын ересектерге арналған повестерім қатар, Кездесу және Бозтөбе поэмаларын жаздым. Казфильм студиясында Менің атым - Қожа повесім бойынша фильм түсірілді. 1967 жылы Кани қаласында болған жетінші халықаралық кинофестивальда Совет одағы бойынша екі фильм - Менің атым - Қожа және Хош келдіңіз атты фильмдерге қызғылықты да тартымды түсірілген үшін арнайы сыйлықтар берілді. Сөйтіп, Қожаны енді бүкіл дүние жүзі балалары көретін болды.
1952 жылдан Қазақстан Жазушылар одағының мүшесімін.
Бердібек Соқпақбаев - рухани кемел қаламгер. Белгілі жазушы Төлен Әбдіков: Рухани кемелдену мәселесі қашанда адамның өзіне - өзі үңілуінен басталады. Өйткені барлық жақсылық, тазалық пен арамдық, әулиелік пен күнәхарлық адамның өзінің ішінде,- деп анықтама береді. Дөп айтылған ойлы анықтама. Бердібектің өзіне-өзі үңілу, ішіне үңілу бала жастан бойына сіңірген қасиеті.
Бердібек Қазақ әдебиеті газеті мен Балдырған журналында бөлім меңгерушісі, Ш. Айтматов атындағы Қазақфильм студиясында редакторлық қызмет атқарады. Әдеби білімін толықтыру мақсатымен Москвадағы екі жылдық әдеби курсты (1958) бітірген, көп жылдар Қазақстан Жазушылар одағында балалар әдебиеті жөніндегі әдеби кеңесші боп, әдеби өмір қазанында бұрқ-сарқ қайнап, жазу өнерінің қыры мен сырын толық меңгерудің бар баспалдақтарынан өтеді.
Бердібек алғашқы әдеби қадамын сәтті бастады. Өйткені, оны қоршаған орта жазғанына құбұл жасатпады. Институтқа бірге түсіп, жатақханада бірге жатып, қасап-қырғынды соғыстан кейінгі түлкі құрсақ шақта,бір қасық талқанды талғажау қып,қарасуды бөлісіп ішкен Айқын Нұрқатов, Т.Жабаев, С.Қирабаев, Мұқаш Сәрсекеев, Нығмет Ғабдуллиндермен жарыса өлең,әңгіме,мақала жазып, біріне - бірі тыныштық бермей қайрап, қоламтадағы шоқты үрлеп тұтататын отты, ер, талантты,дарынды жастар еді. Кейіннен ғылым кандидаты, докторы, академик,көрнекті жазушы,қоғам қайраткері дәрежесіне көтерілген олар,әрине,бас айналар зеңгірге түйіні мол,күрмеуі көп өмір,ғылым,ұстаздық жолдан өтіп барып апайтөс,ақиық азаматқа айналды.Анасы мен әкесінен жастай жетім қалып,аға тәрбиесінде өскен Бердібек,шешіле сөйлеп сыр ақтармағанымен,бір қайырма әзіл-қалжыңға дөй,алайда ауыз жаппас қалжақбас емес,көсемсіп,көрегенсуі жоқ,шешенсіп көлгірсуі жоқ,мөлиме - мүләйім момын да емес,екі көзі ақиған ұрдажық содыр да емес, нағыз майда қоңырдың өзі бопты.Естеліктерінің енді бір жерінде: Қалам қуатын,өнер дәулетін кітапханадан іздемей,қияметтей қисын қыспақты қытымыр тірліктің өзінен іздеген,іздегенін тапқан талантты жазушы,-дейді досы жайлы бір кездегі Балдырған журналының редакторы М.Әлімбаев.
Бердібек қазақ балалар әдебиетінің классигі болсам деген ұшқары ойдан ада еді. Майда қоңырбозбала, төгілдіре жазып жарқырата жариялайтын балапан жырларын өзгеге оқып беруге үркіп, бетмоншағы үзіліп, жастығының астына жасырып ұстады. 1954 жылы Алматыда өткен жас жазушылардың үш күнге созылған республикалық конференциясында толқып-тебірене оқыған, кейіннен Бұлақ атты жинағына енген:
Өлеңім мінезіндей жас баланың
Жылытып алам ба деп жасқанамын.
Жазып қойып өзіме өзім сенбей,
Оқып қойып, басыма жастанамын.
Өлең нәзік шегіндей домбырының
Үзіп алсам,үлкені масқараның... - деген Өлеңім жырынан алған үзіндідегі барынша инабатты, әдепті, әбеқоңыр әдемі тіл, образды ой , сұлу да сырлы, ажарлы сурет, ұтқыр теңеу, қалыпқа симайтын қазақы мінез, пайымы бөлек парасатты сұхбат бәрі тоғысып жатқан айтқыштық - сөздің жілігін шағып, майын ішіп жүрген қазақ әдебиетінің алыптары Сәбит, Мұхтар Әуезов, Ғабит,Ғабидендерді жерден жеті қоян тапқандай қораздандырып, ықыластарын алаулатып, кеңжайлау көңілдерін шалқытып өтеді. Осы Өлеңім атты жырымен-ақ ол Қазақстан Жазушылар одағының мүшелігіне қабылдананады.
Ұлы сөз зергері М. Әуезов Бердібекке бірден құлап: Пәлі, мынау болайын деп тұрған, от боп жанайын деп тұрған бала екен [11, 18] ,- деп аз сөздің, саз сөздің иесін танып, тана тағып кетіпті. Әуезовтен кейін Соқпақпаевтың ақындығын мойындап, ең тәуір өлеңдерінің басын қосып, Бұлақ атты тұңғыш кітабын шығартқан ақындардың төресі, пірі қамқоршы ағасы- Қасым Аманжолов. Ақын боп туа тұрып Бердібек бұл жанрда тұрақтамады. В. Белинскийдің : Балалар жазушысы болып бейімделу қиын, ол үшін арнайы туу керек [12, 14] деген қағидасын көкейкөзімен (интуиция) сезініп, олармен бап та, бақ та шаптырмай, балалар әдебиетінің бауырын көтере алмай жатқан екінші бір негізгі саласы- прозаға ауысты.
Адамтану, өміртану, өзін-өзі тану сабағын жас ұрпақтың жанына сіңіріп, жүрегіне ата-бабамыздан қалған рухани мұраның дәнін егіп өсіру- жазушының асыл арманы. Б.Соқпақбаев сол асыл арманына жеткен қаламгер.Бұл- аксиома. Күдіктенсеңіз, қазақ балалар әдебиетінің берден бір білгірі академик С. Қирабаевқа жүгінейік:
Эпизодтарының өзінде характерлерді кең таныта алу, баланың іс әрекеті арқылы өмірдің тұтас бір шынайы суретін елестете білу Бердібектің жазушылық стилінің елеулі өзгешелігі. Ол ылғи бірінші жақтан- автордың өз атынан әңгімелейді. Бұл автор мен геройдың бірігіп өмірдің, бақыт үшін күрестің мән-мағынасын түсінуіне қолайлы жағдай жасайды, олар ылғи бірге ізденеді. Автор идеалы герой идеалына айналады. Сондықтан да оның геройы оқушыны елітіп отырады, өзін-өзі таныстырып көрсетеді. Бірақ ол ісін, әрекетін оқушыға танбайды.
Бердібек Соқпақбаев - ұлттық әдебиетімізге соғыстан кейінгі жылдары келіп қосылған, өзіндік келбеті мен дара болмысы бар талантты жазушыларымызды бірі. Бұл уақыт қазақ прозасының ерекше жемісті, өнімді тұстарының бірі болғандығы көп айтылып жүр. Нақ осы кезеңде қазақ көркемсөзінің биігіне көтерілген Ә.Нұрпейісов, Т.Ахтанов, С.Шаймерденов, Б.Соқпақбаев, З.Қабдолов, Н.Ғабдуллин т.б. бір топ қарымды қаламгерлер ұлттық прозаға жаңа тақырыптар мен идеялар, мінездер ғана алып келген жоқ, сонымен қатар оның поэтикалық өрісін кеңейтті.
Б.Соқпақбаев әдебиетке әуел баста ақын ретінде келді. Жазушының тұңғыш өлеңдер жинағы 1950 жылы "Бұлақ" деген атпен жарық көрді. Жинақтағы тілге жеңіл, жүрекке жылы тиетін өлең-тақпақтарда орнымен ойнақы қозғалған тақырып, ой, өнегелік сөз бала ұғымына қона кетеді. Тілінің жеңілдігі мен әуенділігі, оқиғаларының өмірден алынып, аса ықшам болып келуі балаларды қызықтырады. Кезінде балғын оқырмандардың ықыласына бөленген, бірақ ұстаздық тағылымы жете бағаланбаған бұл жинақтың қазақ балалар әдебиетінде өз орны бар екені даусыз.
Шығармашылық жолын өлең жазудан бастағанмен қаламгердің суреткерлік қарымы прозада танылды. Б.Соқпақбаев шеберлік мектебі саналатын әңгіме жанрында едәуір еңбектенді. Жазушының әңгімелері нәрлі идеясымен де, көркемдік құнарлығымен де назар аударады. Қаламгердің көптеген әңгімелері қарапайым оқиғалардан да көңіл аударарлық келелі ой айта алатындығымен және оны айқын жасалған адам образы арқылы ұғымға жеңіл, түсінікті етіп жеткізетіндігімен ерекшеленеді. Б.Соқпақбаевтың аталмыш жанрда да өзіндік бір тың авторлық тұрғы ұстанғаны, басқалар жүріп өткен жолды тағы да қайта шиырлағысы келмегендігі туралы А.Нұрқатов, С.Қирабаев және тағы басқа да көрнекті ғалымдар құнды пікірлер айтады.
Көрнекті орыс жазушысы Чехов қысқа жазудың, көлемі шағын әңгімелер жазудың қиындығын сөз ете келіп, көлемі шағын әңгімелер арқылы ұмытылмастай адам бейнесін жасау үшін жазушыға үлкен шеберліктің қажеттігін айтқан. Б.Соқпақбаевтың аталған жанр үлгісіндегі шығармаларына зер салғанда жазушы шеберлігі өзінше оқшауланатынын байқаймыз. Бұл мәселе арнайы зерттеуді қажет етеді.
Тұтастай айтсақ, Б.Соқпақбаев қаламынан қазақ әдебиетіне аз мұра қалған жоқ. Әсіресе, қаламгердің суреткерлік қолтаңбасын айқындаған, жазушылық талабы мен талғамын танытқан озық туындылары - "Жекпе-жек", "Мені" атым Қожа", "Балалық шаққа саяхат", "Қайдасың, Гауһар?" повестері мен "Өлгендер қайтып келмейді" романы. Аталмыш туындылардың көркемдік-эстетикалық деңгейлері туралы орнықты пікір қалыптаса қойған жоқ. Сондықтан да Б.Соқпақбаевтың бұл туындылары қазіргі тұста әдебиеттану ғылымының зерттеу нысанасына, талдау өзегіне айналуы өте қажет.
Жазушы шығармаларының құндылығы ондағы көркем образдар галереясының сапасымен айқындалатыны аз айтылып жүрген жоқ. Б.Соқпақбаевтың повестері мен аталмыш романы арқылы әдебиетімізге келген сотқарлау, қушыкештеу, бірақ жаны таза Қожа, сүйкімді Жанар, табанды Мұрат, өтірікші, жылпос Сұлтан, Садық, Аяжан, Нұрдәулет секілді қарасирақ балалар, Тоқмолда директор, Байғұлақ, Майқанова, Еркін, Нұрәлі сияқты қызықты геройлардың ұлттық әдеби бейне мен мінезді дамытуға сіңірген әсер-ықпалын жүйелі зерттеу көп мәселенің басын ашатыны сөзсіз.
Жазушының екінші көлемді шығармасы - 1953 жылы Қазақтың Мемлекеттік көркем әдебиет баспасынан жарық көрген "Алыстағы ауылда" деп аталатын повесі.
Бұл повесінде Б.Соқпақбаев мектеп оқушыларының Ұлы Отан соғысы жылдарындағы колхозға тигізген жәрдемін арқау етеді. Балалардың жазғы демалыс кезінде шөп шауып, колхозға зор қолғабыс тигізуі, Болат, Досан тәрізді икемсіз, қыңыр балалардың шаруаға бастығып жұмысқа араласуы, жасөспірімдердің ұйымшылдығы, олардың арасындағы достық, Отанға деген сүйіспеншілік тәрізді жайттар ұласа келіп, көз алдымызға алыстағы ауылдың соғыстың қатал жылдарындағы шынайы суретін елестетеді.
Жазушының бұл шығармасы да кезінде оқырмандар назарын аударып, әдеби сын тарапынан тәуір баға алған. Олқылықтары да көрсетілген. Мәселен, Ғ.Мұстафин повесті: "... Соқпақбаевтың кейбір әңгімелері мен "Алыстағы ауылда" атты повесі қазіргі күйінің өзінде кейбір сарыкідір жазушыларымыздың шығармасынан жоғары тұр", - деп бағалады (1,113).
Белгілі ғалым Х.Сүйіншәлиев 1954 жылы "Коммунизм таңы" газетінде жарияланған "Алыстағы ауылда повесті туралы" деген мақаласында Б.Соқпақбаев шығармасының жетістік, кемшілігіне тоқтала отырып: "Біздіңше Соқпақбаев көп ойланып, ізденіп сөзді ұқыпты қолданып отырса, болашақта үміт күттіретін жастардың бірі болады ғой дейміз. Және оның балалар өмірінен жазуы, балалар әдебиетіне үлес қосуға талаптануы да игілікті бастама. Жұртшылық автордан осы бастамаларынан үлкен нәтиже шығаруын күтеді", - деп жазды (3).
Соқпақбаев повестерінің ішіндегі көлемдісі де, мазмұн жағынан ерекше тұрғаны да - "Балалық шаққа саяхат". Бұл шығармасында автордың өзіндік қолтаңбасы кеңірек танылған деуге болады. Б.Соқпақбаевтың туындыларына тән терең шыншылдық, өмірдің өз өрнегін бұзбай әсерлі, жатық, әрі нақтылы айта білетіндік мұнда толығырақ көрінген.
Жазушы алыстан материал жинап әуре болмайды, өз басынан кешкендерін, көңілге тоқып, түйгендерін жазады. Қабырғасы қатпаған қаршадай кезінен-ақ тағдырдың сан қилы теперішіне төзе біледі. "Сегіз жасымда, бірінші класта оқып жүріп, шешем өліп жетім қалдым. Колхоздасудың алғашқы жылдары, ең бір қиын кез. Содан соңғы басымнан кешкендерді ойлай бастасам, осы күннің өзінде жүрегім қарс айырыла жаздайды. Япырау, қалай тірі қалдым, осы өмірге қалай жеттім? Нағыз ит жандының өзі екенмін-ау деп таңданам. Балалық шаққа саяхат повесі, міне, осы толғаныстан туған дүние. Ондағының бәрі де шын, бәрі де болған",- деп тебіренеді қаламгер (7).
Осы ретте ұлы суреткер Ф.М.Достоевскийдің: "И запомните мой завет: никогда не выдумывайте ни фабулы, ни интриг. Берите то, что дает сама жизнь. Жизнь куда богаче всех наших выдумок! Никакие воображение придуманное вами не стоит того, что дает иногда самая обыкновенная, заурядная жизнь, уважайте жизнь!"- деген көреген пікірі еске түседі (8,367). Шындығында, материалды өмірдің өзінен алу дегеніңіздің өзі де оңай шаруа емес. Көрген-білген өмір құбылысына құл болып қалмай, оны типтендіріп, таразылап өнерлік құбылысқа айналдыру кез келген суреткерден айрықша шеберлікті қажет етеді.
Өмір құбылыстарын қаз қалпында шынайы сурет - теу - дің өзі жазушы - ның сурет - керлігіне, табиғи талантына, сезім-түйсігіне байланысты. Бердібек Соқпақбаев - туған топы - рағынан, қимас балалық ша - ғы - нан, жас кезінде бастан кеш - кен - дері - нен табиғи түрде жаратыл - ған жазу - шы, тума талант. Соқпақбаев жал - ған жазуға жоқ, өзі бастан кешіп сезін - ген, жанын ауыртып, жүрегін тебі - рентпеген тақырыпқа қалам тартып көрмеген текті талант иесі.
Кешегі кеңестік идеология қалам қайраткерлерін еркін ойлауға, ауа жайылуға жібермей, қақпайлап қай тақырыпқа салмады. Өзінің жаны ауырған, жүрегін сыздатқан жәйттерді жазғызбай, коммунистік партияның өктем қаулы-қарарларына орай бағыт сілтеп, нұсқау беріп, өтірікті шындай, ақсақты тыңдай етіп, қалыптан шықпай, тәртіп бұзбай, өміршең шығарма жазуға итермелеп отырды ғой.
Сол кеңестік дәуірдің өзінде ком - партияның нұсқау бағытына пысқырмай, оның қыспағын сезіне тұра, өзінің жүрек соғысын ғана тыңдап, жалғандықтан қашып, тек шындықты жазып өткен жазушының бірі және бірегейі - осы Б.Соқпақбаев. Шындық, шыншылдық дегенiмiз бұл жерде жазушының өзi көрiп, әбден көзiн жеткiзiп, басынан кешiрген жәйттер. Бұл жөнiнде Бекеңнiң өзi де былай әңгiмелейдi: Бiр сөзбен айтсам, сол өзiн жазатын жазушы менмiн. Алыстан арбалап материал жинамаймын, архивтiң шаңын жұтпаймын. Жақыннан, өз басымнан кешкендi, өзiм байқап-түйгендерiмдi, өзiмдi, өз айналамды тербеткен жайттарды дорбалап жинаймын. Солар туралы жазамын. Бұл тұрғыдан алғанда тағдыр маған көп көмектестi, қутақыр қалдырмады. Өмiрде, адам басында болатын не ғаламат жайттарды, қиын-қыстау оқиғаларды қабырғам қатпаған кезiмнен-ақ менiң үстiме аямай үйiп-төктi.
Бекеңді көбіне балалар жазушысы дейді жұрт. Онысы орынды да шығар. Бірақ кімге арналса да ол шығарманың жұртты иландыра алатын шынайылығы жетпесе, оның ешкімге керегі де жоқ. Мәселе сурет - керлікте. Әрбір суреткер жұртына айтсам, жеткізсем деген ойын балаға арнай ма, ересектерге арнай ма, бәрібір. Әйтеуір, оқыған адамды бей-жай қалдырмайтын тұшымды ой, үлкен сөз болса, мақсаттың орындалғаны. Б.Соқпақбаев жас пен жасамысқа бірдей ортақ суреткерлік сөзін әлдеқашан айтып берген жазушы. Өйткені, Бекең кейіпкерін қолдан жасамаған, өмірдің өзінен ойып алған. Турасын айтсақ, басты кейіпкері өзі. Сараптау-сұрыптауы болғанымен, қоспасы, әсерлеуі, жасан - дылығы жоқ. Адам баласына, пенде біткенге тән ерекшеліктерді балаға тән тума қасиеттерден, ба - лаға тән аңғалдықтан, тазалықтан іздейді. Сол байқағандарын боямасыз көрсетіп, жалғаны жоқ жасампаз образдар жасайды. Сөйтіп, табиғилықты, жасан - дылықсыз шынайы өмірді насихаттап өткен жазушының өзі де жаратылысынан жинақы, болмысы таза адам. Өтірікке, көпсөзділікке о бастан жаны қас. Ол өсекті, жауыздықты, арамдықты, жағымпаздықты, екі - жүзділікті жек көрді, - деп еске алады жазушының қызы Самал Бер - дібекқызы, - Адамдардың бойынан ондай қасиеттерді байқап қалса, онымен ат құйрығын кесіп, пышақ кескендей тыйылатын.
Балалар үшін жалаң дидакти - ка - дан гөрі нанымды да нақты штрих-детальдың әсері мен пайдасы әл - де - қайда зор болмақ. Осы ретте, бұл мәселелер жөнінде тағы да автор - дың өзіне сөз берудің ыңғайы келіп тұрған сияқты. Жазушыға Ба - лалар өміріне арнап шығарма жазу - дың өзіне тән қыры мен сыры туралы айтып берсеңіз деген сұрақ қойылғанда, ол: Мен, мысалы, өз шығармаларымды бірінші жақтан жазам. Бұл өмір құбылыстарын - жақсы мен жамандықты, ақ пен қараны бала көзімен көру, бала түйсігімен түйіндеуден туындайды. Содан кейін баланы зеріктіретін суреттемпаздықтан, тәптіштеп ұсақ-түйек татымсыздықты тасыта берушіліктен аулақ болам. Бала ойына лайық шығармалар жазуға тырысам деп жауап берген. Жазушы шығармаларының шыншылдығы мен қарапайымдылығының бір сыры осында болса керек.
2 Бердібек Соқпақбаев шығармаларының идеялық-көркемдік ерекшеліктері
2.1. Балалық шаққа саяхат повесіндегі ЗАМАН ШЫНДЫҒЫ
Ұлттық сана,ұлттық негізі жоқ жан ұлт өкілі боп жарытпайды.Ал, ауыл - ұлтымыздың мәйегі, тереңге кеткен тамырымыз,сарқылмас қайнарымыз.Б.Соқпақбаев Балалық шаққа саяхат повесінде қазақ ауылының қаймағы қат-қабаттанып жатқан XX ғасырда бүтін болмыс - бітімімен бар қырынан көркем бейнелеп береді.Онда екі бетінен қаны тамған ажарлы шағын емес,колхоздастырудан қажыған,аштықтан қу сүйегі қалған,репрессиядан тұралаған,соғыстан шықпа жаным шықпасы қалған,Бұқар жырау тілімен айтқанда,
Қазақ - қалмақ дауына
жалғызды салдым жауыма.
Зорға-зорға жүрмін мен
Жібере жаздап ауыма
- дегендей хәлдегі монументальды образ - болмысымызды кескіндеген. Қазақ руханиятының соны серпілісі,оянуы,айбар көрсетіп, әдебиетке шындықтың шырайын шырайын енгізген шығармаларының басы, Б.Соқпақбаевтың Балалық шаққа саяхаты.
Бердібек Соқпақбаевтың Балалық шаққа саяхат повесі - өмірбаяндық туынды. Онда автор өзінің балалық шақта басынан кешкендерін сол кездегі дәуір шындығына орай кішкентай Бектас бейнесі арқылы елестетеді. Ес білмес есер шақ, балалық мінез - Бектас, Жанбосын, Жүнісбай, Майра образдарынан шындық қалпында, толық көрінеді.
Бектас жетімдік пен жоқшылық қасіретін көп көріп, жаншылып өссе де, онысына мойымайтын, қажырлы, өжет бала. Қу тілдеу, пысық, қағылездігі де бар. Сабаққа алғыр. Жүгіру, секіру, суға малту жағынан да өзінен ересектерге есесін жібермейді.
Ленин біздің атамыз,
Саясында жатамыз.
Қарсы келген дұшпанды,
Қақ жүректен атамыз, -
деп өлең айтады. Ол өз елінің, өз Отанының кішкентай патриоты екенін сезінеді.
Жаңа құрылысқа тап жаулары мен бандиттердің бүлдірушілік әрекеттеріне иланған Бектастың ата - анасы Қытайға өтпек болады. Бектас іштей наразы. Ол бір сұмдықтың боларын сезіп шекаралық заставаға хабарлайды. Сұмдық бұл! Әкем мен шешем, ақылдарыңнан алжастыңдар ма? Бұларың не? Өз өкіметтеріңнен - ертеңгі бақытты заманнан безіп, қайда бармақсыңдар - деп айқай салғым келеді. Кеудеме өжет наразылық сезімі бұрқанады. Бірақ оны сыртқа шығаруға шама, жеткізіп айтар тіл қайда? Сезімін де түсінемін, айта алмаймын. Қиналамын да тебіренемін, жылай алмаймын. Бектас Ленин әперген бақытты өмірден таймақ емес, ол үй ішін Қытайға өткізбей аман - сау алып қалады, саналылық, байыптылық көрсетеді. Бала әрқашан әділдікті сүйеді. Әділдік үшін күресте бала алған бағытынан ешқашан да қайтпайды: қара тасқа салсаң да тіліп түседі. Бектастың портреті мен іс - әрекетін, жан дүниесін жазушы бірден - бірге осылай дамытып, өрістете береді.
Бектастың мінезінде өткірлік, кейде оспадарлық та бар, бірақ оқуға зерек. Өзінен үлкен Жанбосынның айта алмай тұрған көбейту мәселесін ол суылдатып айтып береді. Жарайсың, Бектас! - деп, мұғалім мені ризашылықпен мақтайды да, Жанбосынға қарайды. Көрдің бе ананы. Ал сен өгіздей болып ап, мыңқ - мыңқ етіп тұрасың. Ұялмайсың ба? Мен масайрап, мәртебелене түсем.
Жанбосын Бектасты осындай білгіштігі үшін жек көрсе, Бектас Жанбосынды үстіндегі бүтін киімі, қалтасындағы ақ наны, аяғындағы бұжыр табан әдемі бәтенкесіне бола жек көреді. Балалар арасында бола беретін осындай тартыс - жанжалдарды, болмашыға елігетін бала психологиясын жазушы әдемі суреттеген.
Тұрмыс ауыртпалығы Бектасты шынықтырып өсірген. Ол екінші класта жүргенде - ақ колхоз жұмысына қолқабыс береді: масақ терді, тұлықтастың атына мініп, қырманда астық бастырды. Ауыр азаптан арыла алмай жүргенде, жығылған үстіне жұдырық дегендей, шешесі қайтыс болып, Бектас жетім қалды. Ал жетім деген жалғыз сөздің күйініші қанша десеңізші? Қымбатты, жас достарым, тағдырдың мейірімсіздігінен әкесі немесе шешесі қайтыс болып, жетім қалған балалар, мүмкін сендердің араларыңда да бар шығар. Айналып қана кетейіндер, қанша араздасып жаулассаңдар да, жетім деген тажалдай суық сөзді айтпаңдаршы соларға! Ұр, соқ, етінен е,т кесіп ал. Бірақ, әлгіндей деп бейшараны тілдей көрмеңдер! Оның адамшылық менмендігін бұл сойқан сөздің қаншалық жер етіп жойып жіберетінін түсіндіріңдер! Аяңдар!
Шешесі өліп жетім қалып не жетіссін. Бір ғажабы - кісі есігінде жүріп оқыса да, Бектас екінші, төртінші класты мақтау грамотасымен бітіреді. Бойда қайрат, ойда көз, көңілінде жігер болған соң, бала тұрмыстың қандай азабына болса да төзімділікпен, өміршеңдікпен қарайды. Бектасты болашаққа сүйрейтін - осындай оптимистік үміт - арманы.
Бектас өзінен де бұрын шешесінен алты айлығында қалып қойған інісі Тұрдыбектің тағдырын көбірек ойлайды. Жанына көбірек бататыны да соның халі. Бектас Тұрдыбектің мұндай халіне ешбір жәрдем ете алмай, шарасыздықтан қатты қайғыруда жүреді: Тұрдыбектің хал - күйі сондай аянышты. Төрт жастан асып қаоса да, аяғы шықпаған. Күтімсіздіктен салмешел болып қалған. Қазір осы жолдарды жаза бастағанда, бейкүнә сәбидің сондағы кейпі көзіме елестеп, жүрегім қақ айрыла жаздады. Ауыз үйдегі сыз еденге төселген салаба ескі құрым киіздің үстінде отырушы еді. Шашы құлағын жауып өсіп кеткен. Бет - аузы қап - қара, кір - қожалақ. Ұп - ұзын шидей күс - күс арық қолдарымен төңірегіндегі иісі күйік сасыған дән болса теріп жеп отырады. Көйлек, дамбал деген үстінде болмайды. Кеудесі мен арқасын орап, тізе тұсына дейін түсіре таңып тастаған жабағы тәрізді сауыс сірі бірдеңесі бар. Онысы күндіз - түні бір шешілмейді. Отыруға әбден машық болып алған, етсіз, қисық аяқтары жансыз ағаш аяқтары құсап, астына жиылмай жайылып жатады. Бектас осындай ауыртпалықтарды бастан кешіре жүріп жетінші класты мақтау грамотасымен бітіреді. Бектас образының балаларға қандайлық әсер етіп, қалай толғантатыны міне осындай.
Повестің тілі жеңіл, оқиғасы тартымды. Әсіресе балалардың бірін - бірі ұнатуларпы сондай қызық, әсерлі суреттеледі: Мені Майраға қосақтап, арқандап қойған көзге көрінбейтін ғажайып бір жіп бар. Майра - күн, мен күнбағыспын, оны көрмесем тұра алмаймын. Майра - гүл, мен - көбелекпін, қашан да Майраның төңірегінде болғаым келеді. Майра мен Бектастың арасындағы татулық осындай айқын теңеулермен әдемі суреттелген.
Қоғамдық ғылымдардың ешбір саласының адам мен қоғам, адам мен оның жан-дүниесінің араларында жүріп жататын жай көзге көрінбейтін байланыстарының диалектикасын дәл көркем әдебиетке тән нәзіктікпен, дәл соған лайық жан-жақтылықпен суреттеуді өз мойнына ала алмайтыны рас. Демек, белгілі бір қоғамдағы тарихи-әлеуметтік шындықтарды тануда көркем сөз өнеріне ештеңенің тең келе бермейтіні ақиқат. "Балалық шаққа саяхат" повесі де өз заманындағы қоғамдық шындықтың бет-пердесін ашқан әдебиетіміздегі кесек туындылардың бірегейі болды.
Ерекше атап көрсетерлік жайт - жазушының қазақ халқының трагедиясына айналған отызыншы жылдардың бас кезіндегі ауылдағы түрлі қайшылықтарды "тігісін жатқызбай" суреттей білгендігі. Адамға деген сенімсіздікке, жалған ғайбатшылар мен мансапқорлардың лаңына толы сонау бір қиын кезеңнің ауыр оқиғалары қазақ әдебиетінде азды-көпті әңгімеленгені мәлім. Мысалы, Ғ.Мүсіреповтың "Сөз жоқ соның іздерінде", С.Шаймерденовтың "Мезгілінде", С.Жүнісовтың "Жапандағы жалғыз үй" романында, тағы басқа шығармаларда кінәсіз адамдардың нақақ жапа шегулері сөз болады.
Жазушы С.Шаймерденов "Мезгіл" атты повесінде жас бала Мезгілдің көзімен, сезінуімен қазақ жеріндегі отызыншы жылдардың басындағы аштық оқиғаларын көрсетіп, халықты сондай күйге душар еткен белсенді өкілдің бейнесін жасайды. С.Жүнісовтің "Жапандағы жалғыз үй" романында да аталған жылдар шындығы нанымды елес береді. Мұнда болған оқиғаларды тың өлкесінің қадірлі еңбек адамы, колхоз құрыла бастағаннан қазірге дейінгі істердің жанды куәсі Күргерей қарт баяндайды. Шығармада елдегі әлеуметтік өзгерістер бір отбасының тағдырына байланысты көрсетіледі. Осы орайда бұл романның Б.Соқпақбаевтың шығармасымен жақындықтары да көрініс береді. "Балалық шаққа саяхат" повесінде де автор бір отбасының тыныс-тіршілігі арқылы үлкен бір дәуірдің тұтас бейнесін көз алдымызға әкеледі. Ал, Ғ.Мүсіреповтың "Сөз жоқ, соның іздерінде" жеке адамға табынушылықтың асқынған кезінде туған сорақылықтардың ізі көрсетілген. Кешегі адал адамдарды нақақтан кінәлаған заманда өмір сүрген, әңгіменің бас кейіпкерінің бірі - Жангөбек сол әділетсіздіктерді көзімен көрген, басынан кешірген кісі. Суреткер-жазушы әңгімеде жер бетін кіршіксіз тазалыққа бөлеген алғашқы қарды былапыттай басып, оның бетінде содырлы ізін қалдырып бара жатқан Айдарбектің ізін суреттеу арқылы дәуір сырын, заман ізін аңғартады.
Дегенмен, халық өміріндегі бұл трагедиялық кезеңнің көп қалтарыстары, халықтың ақиқат ахуалы осы кезге дейін әдебиетімізде жүйелі сөз бола қойған жоқ еді. Б.Соқпақбаев бұл повесінде, белгілі дәрежеде осы олқылықтың орнын толықтырған. Ол шығарманың орталық кейіпкерінің көзімен аталған дәуірдің мол белгілерін жан-жақты бейнелей алған.
Халық азабын тартқан ашаршылық пен ауыл белсенділерінің асыра сілтеген әпербақандығы, қоғамдағы қиғаштықтарды батыл сөз еткен мақалалар, сыни пікірлер сексенінші жылдардың соңына қарай ғана айтыла бастады. Осының бәрін Соқпақбаев "Балалық шаққа саяхатында" әлдеқашан айтып кеткен. Бұл повесть дәуірді, тарихты бала көзімен бағалау. Бектас өмірінің ащысы мен тұщысы, қуанышы мен сұмдығы кезеңмен үндесіп жатыр.
Повесте жазушы суреткерлігі таң қалдырады. Шығармада белгілі бір тұтастық, өрбіп отыратын желі жоқ секілді. Бірде сауатсыздықпен күрес, бірде конфискация, бірде жеке тіршілік суреттері көрсетіледі. Бірақ повесті оқып шыққаннан кейін оның толық тұтастығын сезесің. Бастан-аяқ белгілі бір адамдар тобының бет-бейнелері сипатталып, әрі барлығы бір адамны" атынан баяндалғанына қарамастан бұл туынды новеллалар немесе шағын-шағын әңгімелер жиынтығына келіңкірейді. Бұдан автор ұтылмаған, қайта әр оқиғаға әр қырынан қарап, молырақ қамтуға мүмкіндік алған. Ат қойылған әрбір тараудың да өз композициясы сақталған. Оқиғаның басталу, даму, шарықтау шегі, шешілу тұстары бар. Қарап отырсаңыз, бұл жеке тараулардағы оқиғалардың әрқайсысы жеке-жеке сюжеттік өріс туғызарлық. Бірақ жазушы негізгі нысанасынан, бас геройынан жырақтамайды.
Зерттеуші М.Ыбырайұлы "Халықтық мінез хақында" атты мақаласында: "Қазақ халқының ұлттық мінезі өзінің өмір кешкен кең байтақ далалық, қырлық фонында қалыптасты. Сондықтан қазақ халқына тән негізгі белгілер: кеңпейілділік, жомарттық, салғырттық, қонақжайлық, көпшілдік, жайбасарлық, кешірімділік, еріншектік, бауырмалдық, намысқойлық, төзімділік т.б", - деп анықтама береді (9,96). Повестегі кейіпкерлердің бойынан аталмыш қасиеттердің барлығын кездестіреміз.
Б.Соқпақбаевтың балалық шағы елiмiздегi түрлi әлеуметтiк өзге - рiс - терге толы дәуiрге дәл, тұспа-тұс келдi. Сол бала кезiндегi көзбен кө - рiп, бастан кешiргендерiнiң, сезiп-сезiнгендерiнiң, түсiнiп-түйсiн - ген - де - рiнiң негiзiнде Балалық шаққа саяхат повесiн жазды. Автор мұнда ауыл балаларының тыныс-тiршiлiгiн сөз ете отырып, отызыншы жылдардағы ауыл өмiрiн бүкiл қайшылығымен көрсетiп, үлкен бiр дәуiрдiң тұтас бей - несiн көз алдымызға әкелдi.
Аталған кезеңдегі қазақ ауылының шындығын - ашаршылыққа ұшы - ра - ғанын біз енді ғана айта бастасақ, ал Соқпақбаев балаларға оны ерте - ректе-ақ айтып қойған. Жазушы шығар - маларының өміршеңдігі де сонда.
Автор адам мiнез-құлқын, портретiн табиғи қалпында берiп отырады. Өз төңiрегiндегi - әке-шешесiнiң, ағасы мен жеңгелерiнiң, нағашыларының, жолдас-достарының, т.б. мiнез-құлқы, болмысы қолмен қойғандай шебер жасалынған.
Сонымен, Балалық шаққа саяхат повесi шынайы, өмiрбаяндық деректерге құрыла отырып, өмiр құбылыстарын табиғи қалпында суреттеген көркем туынды.
Балалар әдебиеті туралы айта келіп, акедемик-сыншы С.Қирабаев былай дейді: Балалар кітаптарында әре - кеттің нақтылылығы мен образдың көрнектілігі, лириктік сезімталдық, характерлер мен уақиғаның дина - микалық түрде дамуы, тіл тазалығы мен тартымдылығы қажет. Бала ойы мен ұғымы абстракциядан гөрі нақтылықты сүйеді. Сезіміне әсер ете білу арқылы оны адамды сүюге, гуманистік әрекеттерге тәрбиелеуге болады. Жазушы тілі де бала ұғымына лайық, түсінікті, таза болуға тиіс.
Осы орайда жазушының балалар өмірін арқау еткен кез келген шығармасына кішкентай кейіп - кер - лердің ой-көзқарас, психологиясын нақты ашып көрсететін, тап басып танытатын қарапайым да сәтті, шымыр да шынайы шрих-детальдарды көптеп кездестірер едік.
Жазушы шеберлігінің бір парасы - осы қиын кез, таршылық заман суреттерін тек трагедиялық емес, юморлық бояудың молдығымен ерекшелеуінде дер едік. Жеңіл юмор, ащы мысқыл арқылы жазушы трагедиялық көріністің өзін лиризмге жеңілдіреді. Мәселен, повестегі басты кейіпкердің мектепке аяғына автомашинаның доңғалағынан жонып жасаған резеңке табан пимамен баруы қандай ауыр кезеңді суреттесе, ал жазушы оны жеңіл күлкі шақыра отырып, оқырмандарға қызғылықты түрде баяндап береді. "...смех не только глубоко задевает чувство человека, но и формирует, воспитывает его" (10,119) - деп белгілі әдебиет зерттеушісі Ю.Борев айтқандай, Б.Соқпақбаев күлкімен әшкерелеудің тиімділігін ескерген деп айта аламыз. Оның шығармаларында көркемдік әдіс, көркемдік жүйе арасында сатира ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz