Өндірістің экономикалық тиімділігіне əсер ететін факторлар
Мазмұны
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
Кіріспе
1 Кәсіпорынның өндіріс тиімділігін арттырудың теориялық аспектілері
1.1 Өндіріс тиімділігінің экономикалық мəні жəне маңызы
1.2 Өндірістің экономикалық тиімділігіне əсер ететін факторлар
1.3 Өндірістің экономикалық тиімділігін сипаттайтын негізгі бағалау көрсеткіштері
2 Кәсіпорынның өндіріс тиімділігінің қазіргі кездегі экономикалық тиімділігін сипаттайтын жағдайын талдау
2.1 Боранбай ШҚ-ның жалпы сипаттамасы
2.2 Боранбай ШҚ-ның экономикалық тиімділігіне әсер етуші факторлар сараптамасы
2.3 Боранбай ШҚ-ның өндіріс тиімділігін экономикалық талдау
3 Кәсіпорынның экономикалық тиімділігін жетілдіру шаралары
3.1 Шетел тәжірибесін қолдану арқылы кәсіпорынның өндіріс тиімділігінің перспективаларына жетілдіру шаралары
Қорытынды
Қолданылған əдебиеттер
Анықтамалар
Кəсіпорынның өсуі - бұл негізінен кəсірорын көлемінің артуы жəне өндіріс көлемінің кеңеюі (өнім өндірудің, сату көлемінің, жұмысшылар санының артуы).
Даму деген - шаруашылық жүйенің сапалық өзгеруі жəне жаңаруы, барлық құрылымдық бөлімшелерде еңбекті ұйымдастыруды, техналогия жəне техниканы жетілдіру негізінде оның қызметінің тиімділігін арттыру.
Тауар өндірушінің негізгі мақсаты - əлемдік сапа деңгейінде бəсекеге қабілетті өнім өндіретін кəсіпорын қалыптастыру
Өнеркəсіптік өндірістің экономикалық тиімділігі - кəсіпорын əзірлеген стратегияға тəуелді экономикалық категория.
Өнімділікті жоғарылату - өнімді немесе еңбекті өзгерту процесін басқару мен араласудың нəтижесі.
Еңбек құрал-саймандары бұл əртүрлі механизм мен машина, инструмент пен кажет тетіктер, двигатель, жеткізетін құрылым жəнет.б. нəрселер.
Капитал -өндіріс факторы: өндірістің келесі бір факторы кпитал. Капитал көп мағыналы ұғым: ол материалдық игіліктердің қоры, ол сонымен қатар материалдық емес элементтерді де қамтид, атап айтқанда, адамның қабілеті, білімі.
Экономикалық ынталандыру - адамдарды өнімді əрі табысты еңбекке қызықтыратын, олардың мүдделік белсенділігін арттырудың əртүрлі үрдістері мен əдістерін қамтиды.
Өндіріс -- бұл коғамның дамуы мен омір сүруі үшім қажеті материалдық жəне рухани игіліктерді құру процесі.Өндіріс ұғымы жалпы қоғмда -- бұл абстракцля, бірақ ақылға сыйымды абстракция, себебі ол шын мəмінде жалпыламаны мағнаны білдіреді жəне өнеркəсіп, ауыл шаруашылығың құрылыс сияқты жиынтық өндірісте көрінеді.
Жұмыс күші - бұл адамның дене жəне рухани қабілеттілігінің жиынтығы жəне оны өндіріс процесінің материалдық игіліктер мен кызмет көрсетуінде колданады. Өндіріс процесі жүзеге асуы үшін, жұмыс күші əрбір кезде ісəрекетте болуы кажет, басқаша айтсақ, тұтынылуы керек.
Еңбек құрал-саймандары бұл əртүрлі механизм мен машина, инструмент пен кажет тетіктер, двигатель, жеткізетін құрылым жəнет.б. нəрселер. Еңбек құрал-саймандарының даму деңгейі көп жағдайда өндірісте жүзеге асатын адамдардың арасындағы қатынастар көрсеткіші болып табылады.
Капитал -өндіріс факторы: өндірістің келесі бір факторы кпитал. Капитал көп мағыналы ұғым: ол материалдық игіліктердің қоры, ол сонымен қатар материалдық емес элементтерді де қамтид, атап айтқанда, адамның қабілеті, білімі. Бірқатар экономистер капиталды тек өндіріс құрал-жабдықтары деп қарайды.
Өндірістік фукнция деп отыратынымыз өніріс факторларының жиынтық шығындары мен максимальды өнім өндіруде өзара байланысын сипаттайтын техникалық арақатынас. Математикалық белгілермен былайша нықтауға болады.
Белгілеулер мен қысқартулар
ҚР-Қазақстан Республиуасы
ШҚ-шаруа қожалығы
АШ-ауыл шаруашылық
АШК-ауыл шаруашылық кооператив
AҚШ-Америка құрама штаттары
ЕО-Еуропа Одағы
га- гектор
кг-килограмм
тг-теңге
т.б.-тағы басқа
т.с.с- тағы сол сияқты
жж.-жылы
Кіріспе
Экoнoмикалық жүйeнiң өзгeруi экoномикaның нeгiзгi өндiрiстiк субьeктi-кəсiпoрынның iс-əрекетіне əсер етпей қоймайды. Сонымен қоса, шаруашылық механизімінің өзгеруінің негізгі субьектісі, экономика транформациясының басты жəне қозғаушы күштерінің көзі кəсіпорын болып табылады. Өтпелі кезеңнің бір ерекшелігі - ескі қағидалар өз күшін жоймаса да іске аспайды, ал жаңа экономикалық ережелер экономиканың басты факторларының ішінде басым орын ала алмайды.
Бүгінде еліміздің алдында жаңа, өршіл міндеттер тұр. Қазақстанда əлемнің бəсекеге барынша қабілетті 50 елінің қатарына кіру үшін барлық алғышарттар бар. ҚР Президенті үстіміздегі жылдың 1-ші наурызындағы Қазақстан халқына Жолдауында осы мақсатқа жетуге мүмкіндік беретін стратегияның басымдықтарын атап берді.[2] Бұл міндетті орындау үшін жəне шикізаттық бағыттан арылу үшін елімізде 2015 жылға дейінгі Индустриялық -инновациялық даму стратегиясы əзірленді. Оны іске асыру ел экономикасын қарқынды дамытуға мүмкіндік береді. Бұл үшін Қазақстанда Даму банкі, Инновациялық қор жəне басқа даму институттары құрылып, қызмет етіп отыр.
Ең алдымен, Қазақстанның экономикалық дамуындағы сапалық "секірістерге" негізделген елді дəйектілікпен экономикалық жаңарту. Мұндай "секіріс" сыртқы дүниеге ашық ұлттық экономика жағдайында ғана қамтамасыз етіле алады, мұндай экономика əлемдік тауарлар, қызметтер, еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар рыногының табысты да серпінді бөлігі бола алады жəне болуға тиіс екендігін атап көрсетті.
Таяудағы уақытта елде іскерлік ортаны жетілдіру жəне бизнес жүргізу жағдайларын жақсарту жөнінде бірқатар шешуші шаралар қабылдау жоспарланған.
Қазақстан экономикасының тұрақты, қарқынды экономикалық өсуі үшін отандық өнеркəсіп салалары даму қажет. Инвестициялардың өндіруші секторларға ағылуы жалғасты. Осының нəтижесінде жеңіл өнеркəсіп, машина жасау химия өнеркəсібі жəне басқа да салалар өнімдері нарық талаптарына сəйкес емес болып, оларда өткізу мəселесі шиеленісіп, не мүлдем өнім өндірілмей өнеркəсіп салалары терең дағдарысқа түсті. Міне осылар нəтижесінде өңдеу өнеркəсібі салаларында, біріншіден, өндеріс құлдырауының ең жоғарғы көрсеткіштері, екіншіден, жинақ үшін қор жетіспеушілігі, үшіншіден, ескірген өндірістік құрал - жабдықтар мен машиналарды алмастыру үшін мүмкіндіктердің жəне инвестициялық ынталандырудың болмауы байқалуда. Көптеген кəсіпорындардың төлем қабілетсіздігінің төмендігі олардың шаруашылық қызмет нəтижелеріне, олармен байланысы бар басқа да субьектілер нəтижелеріне кері əсерін тигізді.
Экономиканы көтерудің ең басты тез жəне тиімді жолы - ол өндірістің тиімділігін жоғарылату.
Осы мəселелердің барлығы өндіріс тиімділігімен тығыз байланысты, яғни кез-келген экономиканың қарқынды дамуының алғышарттарының бірі - өндірістік секторлардың үдемелі дамуы. [3]
Диплом жұмысының мақсаты - кəсісіпорынның қазіргі жағдайында өндіріс тиімділігін арттыру мəселесін ғылыми тұрғыда зерттеу жəне нақты ұсыныстар жасау.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер шешілуі қажет:
- Қазіргі экономикалық жағдайында тиімділікті арттырудың теориялық мəселелерін қарастыру;
- Өндіріс тиімділігіне əсер ететін, факторларды жəне оны бағалаудың көрсеткіштерін талдау, жалпы Қазақстан Республикасындағы мал шаруашылығы нарығының даму тенденцияларына тоқталып өту;
- Боранбай ШҚ-ның технико-экономикалық сипаттамасын беру жəне өндірістік тиімділігін сараптамалар жасау;
- Қазақстан Республикасын мал шаруашылығы нарығының дамуын қолдау мүмкіндіктерін жəне Боранбай ШҚ-ның тиімділігін арттыру үшін шетел тәжірибесінен мысалдар келтіру.
Диплом жұмысының зерттеу обьектісі - Ерейментау ауданында орналасқан Боранбай ШҚ. Диплом жұмысының теориялық жəне əдістемелік негізін отандық кəсіпорындардың өндіріс тиімділігін талдау, бағалау жəне арттыру бойынша еліміздің жəне шетелдік экономист ғалымдардың еңбектері, монографиялары, оқулықтары мен оқу құралдары мерзімді баспа сөздегі мəліметтер мен ақпараттар, арнайы заңдар, заңнамалық құжаттар нормативтік құқықтық актілер мен ҚР Президенті мен Үкіметінің бұйрықтары, қаулылары мен жарлықтары, Боранбай ШҚ-ның жылдық есептемелік құжаттары құрайды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден және қосымшалардан тұрады.
1 Өндіріс тиімділігін арттырудың теориялық негіздері
1.1 Өндіріс тиімділігінің экономикалық мəні жəне маңызы
Қазақстанның нарықтық экономикаға өтуі кəсіпорындарды бəсекенің артуы, өндірістік шығындардың жоғары болуына өткізу нарығының қысқаруы, əріптес кəсіпорындардың төлем қабілетсіздігі, шикізат пен материалдар сипатталатын жаңа ортаға көшірді.
Қазіргі жағдайында кəсіпорындардың тиімді қызмет етуі, экономикалық өсуі жəне дамуы адам ресурстары жəне басқа да ресурстарды ең тиімді пайдалануға мүмкіндік беретін стратегиялық бағыттың дұрыс анықталуына тəуелді. Өндіріс тиімділігі тұрақты экономикалық өсу жəне кəсіпорын дамуына, өндірілетін өнімнің бəсеке қабілеттілігінің артуына байланысты болады. Өндіріс сферасында кəсіпорынның дамуы тек оның өсуі арқылы емес, өзгеріссіз қызмет масштабы арқылы да жүреді.
Кəсіпорынның өсуі-бұл негізінен кəсірорын көлемінің артуы жəне өндіріс көлемінің кеңеюі (өнім өндірудің, сату көлемінің, жұмысшылар санының артуы). Даму деген - шаруашылық жүйенің сапалық өзгеруі жəне жаңаруы, барлық құрылымдық бөлімшелерде еңбекті ұйымдастыруды, техналогия жəне техниканы жетілдіру негізінде оның қызметінің тиімділігін арттыру. [5]
Тауар өндірушінің негізгі мақсаты - əлемдік сапа деңгейінде бəсекеге қабілетті өнім өндіретін кəсіпорын қалыптастыру, ол үшін өндіріс жұмысшылары жəне акционерлердің жеке ынталарын тудыру қажет. Сонымен қатар жабдықтаушылар мен тұтынушылардың жоғары талаптарын ескеру қажет.
Осы өндірістің экономикалық тиімділігі мəселесі бойынша əр экономист ғалымдар өз пікір- тұжырымдамаларын ұсынған.
Кейбіреулер еңбек өндірісінің өсуі немесе бір өнімді шығаруда - ең аз еңбек шығындары деп есептейді. Басқаларының ойынша - өнімнің немесе еңбек шығындарының нəтиже сандарының қатынасы немесе соңғы нəтижеге жету үшін қаншалықты шығын кеткенін көрсетеді.
Ғаламды өндіріс тиімділігі жұмыс уақытының үнемділік заңын сипаттайды. К.Маркс былай деген "уақыт үнемі өндірістің əр салаларына жұмыс уақытының жоспарлы үлестірілуі сияқты, ұжымдық өндіріс негізіндегі ең басты экономикалық заңдылық болып қалуда" [7]. Өнім бірлігіне еңбек шығынының төмендеуі - жұмыс уақытын үнемдеу заңының мəні болып табылады.
Л.Э. Кунельскийдің тұжырымдауынша, өндіріс тиімділігі дегеніміз - ең аз шығын шығара отырып үлкен нəтижелерге жету əрекеттілігі, нəтижелілігі [8]. Ал М.Н. Тимохинның айтуынша, өнеркəсіптік өндірістің тиімділігі - бұл оның барлық обьективті байланыстары мен үрдістерінің нəтижелілігін көрсететін күрделі котегория [9].
А.П. Вавилов, А.И. Демичевтердің пікірінше, өнеркəсіптік өндірістің тиімділігі дегеніміз - қаржы, еңбек жəне материалдық ресурстардың салыстырмалы төмен шығындары арқылы жеке кəсіпорындар, салалар, жалпы индустрияның жеткен ең жоғары нəтижелері.
Н.Уоол, Л.Маркузе, Д. Лайну бойынша тиімділік - ресурстардың тиімді пайдалану. Ол көптеген əдістермен есептесе алады, ең кеңінен
- жұмыс күшін пайдалану тиімділігі: өнімділік (бір жұмысшыға өнім өндіру);
- өндірістің тиімділігі: өндірістік ысырап - өндіріс барысындағы қалдықтар пайызы;
- қаржылық тиімділік: активтердің айналымдығы (кəсіпорын активтері нəтижесінде қамтамасыз етілген сату көлемі) [10].
Профессор Н.Қ. Мамыров атап өткендей, тиімділік - жалпы алғанда шығындар мен нəтижелердің қатынасы [11]. Кəсіпорынның шаруашылық қызметін талдау барысында оның техникалық (технологиялық) экономикалық деп ажыратады. Егер берілген өндіріс технологиясымен (əдісімен) тұрақты өнім көлемін өндіргенде өнім өндіруең көп, ал ресурстарының шығындары ең аз, онда өндірістік тиімділік технологиялық тиімді деп саналады. Экономикалық тиімділікке жету өндіріс үрдісінде пайдаланылатын ресурстар түрлерінің баламалық құнын минималдаумен байланысты. Осының негізінде кəсіпорын өндірістің технологиялық тиімді əдістерін таңдайды.
Өндіріс тиімділігі материалдық құндылықтардың өндіріс үрдісіне жататын, экономикалық жүйенің нақты қызметінің экономикалық тиімділігінің нақты құрамдас бөлігі. Барлық мемлекет шеңберінде қарастырғанда өндіріс тиімділігі қоғамдық еңбек өнімділігімен аталады.[13]
Экономикалық тиімділік экономикалық жүйенің əр деңгейінде пайдалы соңғы нəтиженің пайдаланылған ресурстар көлеміне қатынасы ретінде, еңбек өнімділігі, қор қайтымдылығы, табыстылық, шығындардың қайтарымдылығы жəне т.б көмегімен өлшенеді.
Өнеркəсіптік өндірістің экономикалық тиімділігі - кəсіпорын əзірлеген стратегияға тəуелді экономикалық категория. Ол стратегия кəсіпорынның тұрақты дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін қысқа, орта жəне ұзақ мерзімді нəтижелерге сүйенеді.
Сонымен қатар, өндірістің экономикалық тиімділігі нарықты экномиканың шешімді категориясына жатады. Барлық түрде экономикалық өндіріс тиімділігі екі мөлшердің қатынасын көрсетеді - ол шаруашылық қызмет нəтижесі жəне өндіру шығындары. Ең басты - нарықты қызметтің нəтижесі, ол салынған капиталдан максималды табыс алу. Табыс мен шығындардың қатынасы. Өндіріс тиімділігін көтерудің қолайлы жолы нарықта. Өндіріс тиімділігі кəсіпорын қызметінің соңғы нəтижесімен анықталып, ұйымдастыру, басқару қызметінің деңгейін көрсетеді [14]. Сондықтан оны арттыру негізгі мақсат бұл мына шаралар арқылы жүзеге асады:
- өндірістің технологиялық базасын дамыту;
- өндірістегі инновоция;
- өндірістік шығындардың экономикалық тиімділігін арттыру;
- инвестициялық саясатты оңтайландыру,
- өндірістік жүйенің құрылымын жетілдіру.
Өндірістің тиімділігі өндірістік шығындарды төмендетуге тəуелді. Кəсіпорын оларды төмендетудің арнайы бағдарламасын əзірлеуі қажет. Оның жүзеге асуы мынаны көздейді [15].
- өндіріс үрдісінің барлық кезеңдерінде материал, еңбек жəне қаржы ресурстарының жүйелі үнемін жүзеге асыру ;
- төмендетілуі тиіс шығындардың түрін талдау; бірнеше шығындар түрінің есебін жүргізіп, олардың төмендетілуіне бақылау жасау;
- жұмысшылардан үнемдеу ұсыныстарын алу;
- шығындардың əр элементінің жағдайын жүйелі бақылау;
- ұсынылған жаңа əдістерді əзірлеу, олардың енгізілу жəне сақталуын бақылау;
Өнімділікті жоғарылату - өнімді немесе еңбекті өзгерту процесін басқару мен араласудың нəтижесі. Төменде келтірілген шарттардың кез келгені орындалатын болса, онда өнімділік өседі:
1) өнім көбейеді, шығындар азаяды;
2) өнім көбейеді, шығындар өзгермейді;
3) өнім көбейеді, шығындар өседі, бірақ өсу қарқыны төмен болады;
4) өнім көлемі өзгермейді, шығындар төмендейді;
5) өнім азаяды, шығындар төмендейді, бірақ мұның төмендеу қарқыны жоғары болады.
Өндіріс тиімділігін арттырудың объективтік қажеттілігі кеңейтілген ұдайы өндіріс процесінің экономикалық мүддемен тікелей байланыстылығында. Дамудың қозғаушы басым күштерінің бірінен саналатын экономикалық мүдделер, өндіріс тиімділігінің артуына ынталандырудың ғылыми негізделген жүйесін ұтымды қолдану арқылы əсер етеді. Сонымен қатар, экономикалық мүдделер, ынталандыруды қоғамның заңдылықтарымен байланыстырып тұратын орталық буын болып табылады.
Еліміздің қазіргі жəне орта мерзімді дамуындағы негізгі стратегиялық ұстаным - экономикалық өсуді экстенсивтік емес, интенсивті, индустриалдыинновациялық факторлардың басымдылығы есебінен қамтамасыз ету. Бұл үшін еңбек уəжі мен оған ынталандырудың жаңа жүйесін қалыптастырудың нақты жолдары анықталуы қажет. Алайда, экономикалық əдебиетте еңбекке ынталандыру мəнін анықтауда ортақ пікір қалыптаспаған. Ғылыми зерттеулерде экономикалық мүддерлер, қажеттілік, ынталандыру, материалдық ынталандыру, уəж, уəжділік сияқты ұғымдар кеңінен қолданылады. Олардың мəні мен функционалдық мағынасы да бірқатар шетелдік жəне отандық ғалымдардың еңбектерінде əртүрлі түсіндіріледі. Осыған байланысты, біз, ынталандыру категориясын нақтылауда бүгінгі заманға тəн интеграциялық тəсілге сүйенуді, зерттеу шеңберінде тек экономикалық емес, сонымен қатар, тарихи, əлеуметтік-мəдени, құқықтық жəне саяси алғышарттардың да қамтылуы қажет деп санайтын экономистерді қолдаймыз. Қоғамның басты өндіргіш күші, ең алдымен адам ресурстары. Демек, ынталандыру ұғымы олардың мүддесіне тікелей қатысты түсінік, яғни еңбекке талаптандыру уəжі болып табылады. Өз кезегінде, еңбекке ынталандыру дегеніміз қажеттіліктің кешенді жүйесі, адамдардың іс қабілетін дамытудың күшті құралы. Экономикалық ынталандыру материалдық ынталандыруға қарағанда кең мағыналы категория.[15]
Экономикалық ынталандыру - адамдарды өнімді əрі табысты еңбекке қызықтыратын, олардың мүдделік белсенділігін арттырудың əртүрлі үрдістері мен əдістерін қамтиды.
Сонымен, экономикалық ынталандыру дегеніміз өндірістік қатынастар субъектілерінің мүмкіндіктерін толығымен пайдалану мақсатында қолданылатын, олардың экономикалық жəне əлеуметтік жауапкршіліктерін нықтайтын материалдық жəне материалдық емес тетіктердің жиынтығы. Нарықтық қатынастар жағдайындағы шаруашылықты тиімді жүргізудің ынталандыру жүйесі өнімді еңбек қызметіне талаптандырудың тағы бір тобын қарастырады, олар əкімшілік жəне либералды болып жіктеледі. Экономикалық ынталандырудың қазіргі постиндустриялық жағдайында құндық бағдарлар мен қажеттіліктер, қызметкерлердің еңбек белсенділігінің даму барысындағы оңды өзгерістер мұқият ескерілуі тиіс.
Бұлар:
- материалдық ынтаны тұлғаның өзі іске асыруы, зияткерлік əлеуетті дамыту, адамның шығармашылық қабілеттері мен білімін үдету;
- өнімді еңбек пен мол табыстың кепілі жұмыскерлердің іскерлік қабілетімен біліктілігін арттыру;
- барынша көп тұтынудан гөрі, өмір сүру мен еңбек қызметінің əлдеқайда жоғары сапасын қамтамасыз етуге бой ұру, қазіргі заманғы жаңа ынталар жүйесіндегі өзін-өзі дамытудың басыңқылығына ден беру;
- сапалы экономикалық өсімге қол жеткізуде еңбек белсенділігін ынталандыру міндеті қызметкердің еңбекке негізделген басым уəждерімен, əлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандырумен сипатталады, демек материалдық ынталандыруда əлеуметтік фактордың ролі арта түседі.[13]
Қазақстан Республикасының жедел дамуына, сондай-ақ өндірістің өнімділігіне экономиканың қазіргі жағдайы, яғни трансформация (түрлену) процесі əсер етіп отыр. Кез келген өтпелі кезеңнің негізгі белгілері: бұрынғы жəне жаңа жүйе элементтерінің қатар жүруі, қарама-қайшылықтың ерекше көрінісі - бой көтере бастаған жəне ескірген экономикалық механизмдер мен тетіктердің арасындағы сəйкессіздіктер, тұрақсыздық. Трансформациялық жағдайдың кері əсері, бір жағынан, қоғамдағы экономикалық жəне өндірістік күрделі өзгерістерге тəуелді болса, екінші жағынан, өз ішінде қайшылық пен проблемаға толы нарықтық механизмнің қалыптасуымен тікелей байланысты. Нарықтық қатынастарға көшкен кезімізде əкімшіл-əміршіл жоспарлы жүйенің негізі бұзылды, ол жаңа өзгерген жағдайда іске аса алмады. Осыған байланысты, өндіріс тиімділігін ынталандырудың жаңа механизмін құрудың объективті қажеттілігі туындайды. Мұнымен қатар, өндіріс тиімділігінің төмендеуіне, экономикалық процестерді реттеуге кері əсерін тигізген құбылыстардың бірі меншіктік қатынастардың өзгеруі. Реформаларда, ғылымға негізделген концепцияның болмауы өндірістің құлдырауын, экономикалық өсім шеңберінің тарылуын тудырады. Меншік иелері мен меншікке ие топтар əлі ешкім иелене қоймаған ресурстарды қолға алуға жəне меншікті өз пайдаларына қарай бөлісуге ұмтылады. Бұндай жағдайда, өндіріс табыс табатын құрал ретінде емес, иеленуге болатын байлық ретінде қабылданады.[5]
Осының барлығы, өндіріс тиімділігін ынталандыруға ықпал етпейді. Жекешелендіру нəтижесінде, пайда болған меншіктік құрылым жəне меншікті іске қосудың тиімді, заң шығарушылық базасының жетіспеуі, тиімділікті экономикалық ынталандыру механизмінің мүмкіндігін əлсіретеді. Экономикадағы түрлендірулер тек меншік құқықтарының қайта бөлінісінде ғана емес, жеке меншікке негізделген өндірістік қатынастарды қалыптастыру.
Шаруашылықты жүргізудің жеке меншіктік үрдісі өндіріс көлемін ұлғайтудың негізі, оның тиімділігін арттырудың қуатты құралы. Əлеуметтік-экономикалық дамудың қазіргі кезеңінде экономиканы құрылымдық тұрғыдан қайта құру қажеттілігі кəсіпкерлікті жедел дамыту есебінен нақты іске асырылады. Кəсіпкерлік, дербес, ізденімпаз əрекетке дайын, мол табыс көзіне ұмтылуға қабілетті, іскер адамдар қатарының көбеюін қамтамасыз етеді.
Өндіріс тиімділігін ынталандыру механизмі тұрақты экономикалық өсімге, халықтың барлық топтарының материалдық жағдайын жақсартуға, бəсекеге қабілеттілікке, елдің ұлттық қауіпсіздігін сақтау ұсталымын орындауға бағытталуы қажет.
өндіріс тиімділігін экономикалық ынталандыруды мынандай белгілермен сипаттауға болады:
- экономикалық өсімнің тұрақты қарқыны, оның сапалық сипаты;
- өндірілген тауар сапасының артуы жəне оның отандық, əлемдік нарықты бəсекеге қабілеттілігінің өсуі;
- халықтың материалдық жағдайы мен əл-ауқатының жақсаруы;
- жаңа технологияларды меңгеру, ғылыми жəне инновациялық қызмет əсерінің күшеюі, адам капиталын нəтижелі қолдану;
- басқару тиімділігін арттыру нəтижесінде өндірістік ресурстарды пайдалануды үнемдеу, еңбек өнімділігін ынталандыру.
Осылайша, өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру əр кəсіпорын үшін маңызды мақсат болып табылады.
1.2 Өндірістің экономикалық тиімділігіне əсер ететін факторлар
Өндіріс тиімділігін басқару - оның тəуелді болатын факторларын мақсатты əсер ету. Кəсіпорын қызметінің соңғы нəтижелері, өндіріс тиімділігін арттыру факторларның мағынасын менеджерлер қаншалықты дұрыс бағалағандығымен анықталады.
Өндіріс тиімділігінің факторлары
- өндіріс нəтижелеріне жəне шығындарына əсер ететін жағдайлар [13].
Олар келесілер:
- ҒТП - тің жеделдеуі, ең алдымен, кəсіпорынға бəсекелестік күресте төтеп беріп, сапаның жаңа деңгейіне шығуға мүмкіндік беретін жаңа жетістіктерді игеру;
- өндірісті құрылымдық жəне ұйымдастырушылық қайта құру, мамандану жəне кооперацияның оңтайлы жүйесі;
- басқару əдістері мен жүйесін жетілдіру;
- өндірістің жетілдіруі жəне дамуының əлеуметтік механизмдерін белсенді пайдалану, кадрлар біліктілігін арттыру, еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;
- халықаралық еңбек бөлінісінің артықшылықтарын пайдалану.
Факторлардың маңыздылары жəне маңыздылығы төмені, обьективті (материалды) жəне субьективті (саяси, құқықтық, идеологиялық), қысқа жəне ұзақ мерзімділері болады. Факторлар өндіріс тиімділігіне əсер ету сипатына қарай ішкі жəне сыртқы орта факторлары деп бөлінеді.[20]
Ішкі орта факторларына кəсіпорын өзінің алдына қойған мақсаттары мен міндеттері, қаржы ресурстары, инвестициялар, өнім сапасы, өндірістік жəне ұйымдық құрылымдар, технология, басқару деңгейі жəне шешім қабылдау əдістері, персонал, оның арнайы жəне технологиялық білімдері, корпоративтік мəдениет жəне т.б. жатқызамыз. Ішкі факторлар негізі жəне негізі емес болып бөлінеді. Негізгілеріне өндірістік жəне өндірістік емес факторлар жатады. Негізгі еместеріне тиімділік көрсеткіштері мəнімен тікелей байланысты емес, бірақ кəсіпорын қызметінің нəтижесіне əсер ететін факторлар жатады. Мысалы, шаруашылық, қаржы жəне технологиялық тəртіптің бұзылуы. Бəсекелестік артықшылық тарапынан ең маңызды ішкі фактор болып корпоративті мəдениет саналады.[15]
Ешбір қоғам материалдық игіліктер өндірмей тіршілік ете алмайды. Сондықтан нені қалай өндіру, өндірілген өнімдерді қалай бөлу керек екені кез келген қоғамның негізгі экономикалық мəселелері болып табылады. Əдетте экономика ғылымында өндірістің үш факторын бөліп айтады, еңбек, капитал жəне жер. Мұнда еңбек белгілі бір пайдалылыққа, нəтижеге мақсатталған адама қызмет, іс-пайдалыққа, нəтижеге мақсатталған адам қызмет, іс-қимылы. Капитал материалдық игіліктерді өндіруге қажетті жинақталған жабдықтар қоры. Жер туралы əңгіме дегенде, нақты жердің өзімен шектелмей адам кəдесіне пайдаланылатын табиғат сыйлаған ауа су т.б игіліктер туралы сөз болуы керек.
Адамзат баласы өз басынан əр түрлі қоғамдық өндіріс əдістерін өткізгені тарихтан белгілі. Олардың даму дəрежесін сипаттайтын ортақ көрсеткіш бар. Ол-еңбек құралдары. Экономикалық дəуірдің айырмашылығы не нəрсе өндірілетіндігінде емес, оны қалай жəне қандай еңбек құралдарымен өндірілетіндігінде. Шындығында еңбек құралы қоғамның өсу дəрежесін анықтайды. Ұзақ мерзімді қамтыған қоғам дамуының тарихы, еңбек құралдарының даму тарихы десе де болады. Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс сонау ерте заманнан басталған еңбек құралдары дамуының түпкі нəтижесі жəне шарықтау шегі.
Өндіріс -- бұл коғамның дамуы мен омір сүруі үшім қажеті материалдық жəне рухани игіліктерді құру процесі.Өндіріс ұғымы жалпы қоғмда -- бұл абстракцля, бірақ ақылға сыйымды абстракция, себебі ол шын мəмінде жалпыламаны мағнаны білдіреді жəне өнеркəсіп, ауыл шаруашылығың құрылыс сияқты жиынтық өндірісте көрінеді.[13]
Өндіріс факторлардың - адамның жұмыс күші, еңбек заты мен еңбек құралмдары -өзара іс-əрекеті арқылы (бұл К.Маркс бойышпа) жүзеге асуы мүмкіи. Біріншісі, жеке түрде жүзеге асса, екінші мен үшішнісі өндіріс процесінін заттық факторы ретінде жүзегс асады.Осы жағдайды ескере отырыл, К.Маркс былай жазған: "Қоғамдык өндіріс түрлері (нысандары) кандайда болмасын -- жұмысшы мен өндіріс құрал-жабдығы үнемі оның факторы болып калады".[17]
Жұмыс күші - бұл адамның дене жəне рухани қабілеттілігінің жиынтығы жəне оны өндіріс процесінің материалдық игіліктер мен кызмет көрсетуінде колданады. Өндіріс процесі жүзеге асуы үшін, жұмыс күші əрбір кезде ісəрекетте болуы кажет, басқаша айтсақ, тұтынылуы керек.
Қазіргі кезде еңбек затының өзі көп жағдайда бұрынғы еңбектің өнімі болып табылады. Мысалы, машина жасау зауытындағы металл, құрылыстағы цемент, тоқыма фабрикасындағы мақта жəне т.б. Бұлардың барлығы түптеп келгенде табиғат қорынан алынады. Еңбек құрал-саймандары адамыың табиғи мүшесінің жалғасы ретінде жүзеге асады жəне оны еңбек процесінде қолданады.
Еңбек құрал-саймандары бұл əртүрлі механизм мен машина, инструмент пен кажет тетіктер, двигатель, жеткізетін құрылым жəнет.б. нəрселер. Еңбек құрал-саймандарының даму деңгейі көп жағдайда өндірісте жүзеге асатын адамдардың арасындағы қатынастар көрсеткіші болып табылатын өндіріс факторлары:
- еңбек;
- капитал;
- жер;
Еңбек адамның мақсатқа сай қызметі, еңбектің көмегімен адам өз қажетін өтеу үшін табиғатты өзгертеді, өзіне лайықтап икемдейді. Адамның тіршілік етуінің негізгі шарттарының бірі де еңбек. Адамды адам еткен еңбек деп айтудың өзі де жайдан-жай емесе. Адам еңбек арқылы хайуанаттар дүниесінен бөлініп шықты, табиғат күштерін игере отырып, оны өз мүддесіне пайдаланды., еңбек құралдарын жасауды игерді, қабілетін дамытт, білім алып, оқу-өнер, ғылымды игерді. [19]
Еңбек туралы айта отырып, еңбек өнімділігі мен еңбек қарқындылығы деген ұғымдарға да тоқталған дұрыс болар. Еңбек қарқындылығы - белгілі бір уақыт ішінде жұмсалған еңбектің мөлшері мен еңбек пəрменділігі. Конвейлерлі тізбекті жұмыс əдісін шапшаңдатқанда, бір мезгілде жұмыс істейтін жабдықтарды көбейткенде, уақыт ұтып еңбек қарқындылыығн арттыруға болады. Ғылыми-техникалық революция революция жағдайда , өндірісті кешенді механизациялау жəне автамнттандыру мен байланысты жұмысшының дене күшін жұмсауы азаяды, есесіне ой-ми энергиясын жұмсауы ұлғаяды. Жұмыс күнінің ұзақтығы қысқартылса, еңбек қарқындылығы артады, керісінше, жұмыс күнінің ұзақтығы артатын болса, еңбек қарқындылығы төмендеуі мүмкін. Еңбектің мамандық дəрежесі өсті, кадрларды кəсіптік жағынан даярлау кететін уақыт көбейді, өндірісте күрделі машиналар мен механизмдерді пайдаланумен байланысты адамдардың дене еңбегінің үлесі барған сайын азаюда, жұмысшы технологиялық процестің мəнін ұғынып, қымбат та күрделі жабдықтармен жұмыс істей алаты, өздігнен бастама көрсететін дəрежеге көтерілді. Жұмыс күні бойынша еңбек қажетті жəне қосымша болып бөлінеді. Жұмысшы жұмыс уақытының бір бөлігін өзін қажетті өнімдерді өндіруге жұмсайды. Бұл уақыт ішінде жұмсалған еңбек қажетті еңбек болып табылады. Алайда жұмысшы тек осындай көлемде өнім өндірумен шекиелсе, қоғам одан əрі дами алмаған болар еді. өндіріс ұдай өндірісті қамтамасыз ету, еңбекке жарамсыз адамдарға көмек көрсету, материалдық емес өндіріс салалары қызметкерлерінің қажеттіліктерін өтеу қоғамның міндеті. Сондықтан жұмысшыға қажетті жұмыс уақытынан тыс еңбек етуге де тура келеді. Мұндай уақыт ішінде жұмсалған еңбек-қосымшаеңбек деп аталады. Бір ескеретін жəйт еңбектің қажетті жəне қосымша болып бөлінуі маркстік əдебиеттерге ғана тəн, ал қазіргі батыстық экономикалық əдебиеттерде бұл жоқ.
Капитал -өндіріс факторы: өндірістің келесі бір факторы кпитал. Капитал көп мағыналы ұғым: ол материалдық игіліктердің қоры, ол сонымен қатар материалдық емес элементтерді де қамтид, атап айтқанда, адамның қабілеті, білімі. Бірқатар экономистер капиталды тек өндіріс құрал-жабдықтары деп қарайды. Мұндай пікір саяси экономиканың класиктерінен тарған. А. Самит капиталды жинақталған еңбек деп, ал Д. Рикардо капиталды өндіріс құрал-жабдықтары деп тұжырымдаған. Қазіргі экономистердің еңбегінде, капитал дегеніміз экономикада басқа тауарларды өндіруге арналған, ұзақ мерзімді қолданылатын игіліктер деп түсіндірілген. Бұл игіліктерге сансыз станоктар, жолдар, компьютерлер, жүк машиналары, прокат стандары, өндірістік үйлер т.б. Жатады. кейбір зерттеушілер капитал ұғымын ақшамен байланыстырады. Мысалы, Дж. Робинсон Қазіргі экономикадағы күрделі қаржы деген еңбегінде, капитал қаржыландыру көзі болмай тұрып, ақша сомасы ретінде танылған,-деп жазды.[14]
Маркстік саяси экономикасының маңызды категорясы ретінде капитал қоғамының бүкіл өндірістік қатынастар жүйесін қамтитын құбылыс ретінде сипатталады, яғни капитал капиталистер мен жұмысшылардың қосымша құнды өндірумен байланысты қатынасын, əрі оны бөлумен байланысты таптар арасындағы қатынастарды қамтиды. Маркс капиталдың жалпы формуласын шығарды. Ақша-тауар - ақша осыған орай ол капитал мəңгі қозғалыста болады. Деген қорытындыға келді. Капиталдың өсуінің көзі капиталистердің ақысыз иеменденетін, жалдамалы жұмысшылардың еңбегімен өндірілетін қосымша құн болып табылады. Сырт қарағанда капитал мынадай нақты нысандарда орын алады: өндіріс құрал-жабдықтары -өндіргіш капитал нысанда ақшаақшалай, тауарлар-тауарлы капитал болады дегенді айтпайды, олар белгілі бір өндірістік қатынастар құрамында ған капитал деген көзқарас əр қилы, алайда олардың бір мəселеде бірлігі де байқалады, табыс əкелетін қабілеті тұрғысынан капитал меншікпен үндеседі. Материалдық өндіріс саласында қызмет ететін капитал өнеркəсіп кпиталы деп аталады. өнеркəсіп немесе ауыл шаруашылық бөлінген ақша өндірістік объектіні салуға, машиналар мен жабдықтарды сатып алуға, сол сияқты өнім өндіруге қажетті шикізат пен материалдарға жұмсалды. өнеркəсіп капиталының өндіріс объектілерін, станоктарды, жабдықтарды қамтитын бөлігі өндіріс процесінде көп жылдар əрекет етеді. Оны негізгі капитал деп айтады. Шикізат, материалдар, энергетикалық ресурстар өндіріс процесінде бір мезгілде пайдаланылады. Да өндірілген өнімге бірден көшеді.[16]
Негізгі капиталдық қызмет етумен байланысты физикалық жəне моралдық тозу орын алады. Физикалық тозу процесі негізгі капитал элементтерінің өндірісте одан əрі пайдалануға жарамайтындығын сипаттайды. Негізгі капиталдың физикалық тозуына көптеген факторлар əсер етеді. Олар ең алдымен машина мен жабдықтарды пайдалану ұзақтығы мен қарқындылығы, негізгі капиталды пайдаланатын өндіріс технологиясының құрылымы, атмосфералық ықпал, материалдың өз бойындағы болып жатқан ішкі процестер.
Негізгі капиталды пайдалану ұзақтығы мен физикалық тозу дəрежесінің арасында тікелей пропорцияялы тəуелділік бар, машиналар мен жабдықтарды пайдалану уақыты ұзақ болған сайын, физикалық тозу дəрежесі де жоғары болады. Негізгі капиталдың заттық тозуынан басқа, оның құнсыздануы нəтижесінде жəне арзан, тиімді жабдықтардың пайда болуымен байланысты олардың моральдық тозуы орын алды. Негізгі капиталдың моральдық тозуы оең əуелі ғылыми-техникалық прогрестің қарқынды дамуымен байланысты. Моральдық жағынан тозған жабдықтар экономикалық тұрғыдан да тиімсіз, өнімсіз сондай-ақ онымен өндірілген өнімдердің бəсеке қабілеті де төмен болады. Моральдық тозған, ескірген жабдықтарды, құралдарды жаңарту белгілі бір бағдарламаға сай жүргізіледі, ол негізгі капиталға деген үлкен шығындарды қажет етеді. Осымен байланысты өндірісті техникалық жаңартуға жұмсалған күрделі қаржының үлесі ұлғаяды. Дамыған елдерде өңдеуші өнеркəсіпке жұмсалған қаражат бүкіл күрделі қаржаның 60-80 процентін құрайды.[15]
Заттай жəне моральдық жағынан тозған, ескірген құралдарға кеткен шығындар амортизациялық жарна арқылы өтеліп оырады. (негізгі капитал құнының бір бөлігінің жыл сайын шығарылатын өнімге ауысуы). Амортизациялық жарна сомасының негізгі капитал құнына процентпен шаққанда қатынасы амортизация нормасы деп аталады. Ғылыми-техникалық прогрестің жоғары қарқынмен,негізгі капиталдың моральдық тез тозуымен байланысты мемлекет заңды жолымен амортизация нормасын көтеріп отырады. Мемелекеттің бұл əрекеті жабдықтардың құнын шығарылатын өнімдерге тез ауыстырып, моральдық ескірген, уақыт талабына сай келмейтін құралжабдықтарлан құтылуға бағытталған амортизацияны тездету саясаты деп аталады. Ғылыми-техникалық прогресс жағдайында негізгі капиталдың моральдық тозған бөлігін қалпына келтіру қаражаты осы амортизацияны тездету есебін ен түседі. Амортизацияны тездету пайдадан көптеген соманы амортизация қорына аударуға мүмкіндік береді. Мұның тағы бір ұтымды жері, амортизация қорына бөлінетін пайда салықтан босатылады.
Өндірістің кең көлемде жалғастыру үшін, кəсіпкер тапқан пайдасының бір бөлігін өзінің тұтынуына емес, өндірісті қаржыландыруға жұмсауы міндетті. Пайданың бір бөлігін үстеме капитал ретінде пайдалануды капиталдың қорлануы деп атайды. Ол тек жеке капиталдың ғана емес, бүкіл қоғамдық капиталдың өсуін сипаттайды. Капиталдың өсуінің тағы бір жолыоның орталықтануы, бұл фирмалардың бірін-бірі қосып алуы немесе жойып жіберуі нəтижелерінде мүмкін болады. Капиталдың орталықтануынан экономикада қызмет етуші капиталдың жалпы көлемі өзгермейді[14]
Материалдық игіліктерді өндірумен байланысты кəсіпорын пайдаланатын қандай да болсын капитал өз қозғалысын ақша түрінде бастайды. Ақша капиталы жұмыс күші мен өндіріс құрал-жабдықтарын сатып алуға жұмсалады. (А-Т). Өндіріс процесінде (Ө) сатып алған факторлар өзара əрекет етеді жəне жаңа өнім өндіреді. Рынокта осы өнімдерді сатып (Т1-А1), кəсіпкер алдын ала жұмсаған капиталын қайтарып алады. Капиталдың біртіндеп алғашқы жұмсалуы, өндірісте пайдалануы, өндірген өнімдерді сату жəне капиталдың алғашқы нысанға қайтып оралуы капиталдың ауыспалы айналысы деп аталады. өнеркəсіп капиталының бүкіл ауыспалы айналымы мына формуламен сипатталады.
Өндірістің үшінші факторы - жер бұл фактордың мəнін қалай түсінуге болады?
Адам еңбегімен өндірілген жəне өндірістік тұтынуға пайдаланылатын игіліктер капиталға жатады. ал адам еңбегінің жемісі емес өндірістік игіліктер жерге жатады. жердің маңызды бір сипаты оның ауданының шектелулілігінде. Адам оның көлемін өз ықтиярынша өзгерте алмайды, оны сол сияқты өндіре де алмайды. Жер адам еңбегінің жемісі емес, табиғаттың сыйы. Белгілі жер учаскесін пайдалану əуел бастан адамның қолынан келер істің бəрі. əр уақытта есте болатын жəйт, жер ұғымы ең кең мағынада қолданылады. Ол белгілі өлшемде табиғат сыйлаған бүкіл пайдалылық, ол жердің өзі, су ресурстары немес қазбалы кендерге бай учаскелер қажет, құрылыс үшін құрғақ жердің бір бөлігін пайдалану (мұнда талғамды табиғат емес, адам анықтайды). Алайда жер туралы əңгіме, ең алдымен оны ауыл шаруашылығында пайдаланумен байлансты болады. Фермер үшін жер белгілі бір ауыл шаруыашылығы дақылдарын өсурідің құралы. Жердің механикалық жəне химиялық қасиеттері бойынша жер жұмасқ, бірақ суды өте еркін өткізе бермейтін болуы шарт, сондай-ақ тығыз, батпақты болмауы да маңызды, өйткені ондай жер өсімдік өсіруге жарамсыздау болады. Жердің құрамында өсімдіктер өз бойына жеңіл сіңіретін органикалық емес элементтер керекті мөлшерде болуы керек. Адам механикалық өңдеуді пайдаланып, органикалық жəне химиялық тыңайтқыштарды енгізе отырп, белгілі бір көлемде жер қыртысының сапасын өзгерте алады. Сонымен жердің қасиетін екіге бөлуге болады, табиғи жəне табиғи емес, яки жасанды. Алайда учаскенің орналасуы, табиғи климат жағдайын қамтитын қасиет ең бастысы, өйткені осы қасиет жер меншігі мен рента теориясына ерекше маңызды сипат береді.[19]
Əрине, адам белгілі бір дəрежеде жер құнарлығына ықпал етеді, алайда ол шексіз емес. Ерте ме, кеш пе жерге жұмсалған үстеме қаржы қысқарады. Міне, енді жерге байланыст, жер құнарлығының кеми беруі дейтін заңға тоқталуға тура келеді. Бұл заң тиімділіктің төмендеу үрдісінің белгілі бір уақытта агротехниканы жетілдірумен байланысты тежеліп тоқтауы да мүмкін. Алайда жер өнімдеріне сұраныс шексіз өсетін болса, тиімділіктің төмендеу үрдісін тоқтату да мүмкін болмайды. Құнарлылықтың кеми беру үрдісі заңын тек жерге пайдалануға болады, өйткені оның өндірісінің басқа факторларынан айрықша қасиеті-шектеулілігі. Жерді интенсивті түрде өңдеуге болады, алайда өңдейтін жер көлемін ұлғайтуға болмайды, себебі өңдеуге жарамды жер көлемі өзгермейді, ол шексіз емес. Құнарлылықтың кеми беру заңы табиғат сыйлаған жердің басқа да жағына тарал ма? Көмір өндіретін шахтаны мысалыға келтірейік. Шын мəнінде адам уақыт өткен сайын қазбалы байлықты өндірумен байланысты маңызды проблемаларға кезіге береді. Шахталарда бірдей дəрежеде үздіксіз еңбек пен капитал жұмысан қарамастан көмір өндірудің азайып отаырғанның байқау қиын емес. Алайда жерді ауыл шаруашылығында пайдалану бір əңгіме, одан ауыл шаруашылық өнімдері ретінде түсер тиімділік қайталанған табыс, ал шахтада өндірілетін көмір басқа əңгіме.
Өндіріс факторларын қарастырып болғаннан кейін, өндірістің өзара əрекет ететін факторлары ретінде өндіріс процесіннің өзін талдауға кіреісеміз өнімдерді өндірумен байланысты проблемалар үш дəрежеге бөлінеді.
1. Кəсіпкерлердің алдында белгілі бір кəсіпорында белгіленген көлемдегі өнімді қалай өндіру керек деген мəселе тұруы мүмкін. Бұл мəселе өндірс шығындарын қысқа мерзіиге азайтумен байланысты.
2. Кəсіпкер белгілі бір кəсіпорында көп мөлшерде пайда əкелетін, өнім өндіретін оптималды (тиімді) өндірістің мəселесін шешуі мүмкін. бұл пайданы қысқа мерзімге көп мөлшерде алумен байланысты мəселе.
3. Кəсепкердің алдында кəсіпорынның оптималды шамасын анықтау міндеті тұруы мүмкін. бұл ұзақ мерзімді көп мөлшерде пайда табу мəселесі.
Өнім өндіру үшін өндірістің барлық факторларының өзара əрекеті қажет, олардың жеке дара өнім өндіруге де, пайда табуға да қабілеті жоқ екендігі даусыз. Өндіріс процесінде оның факторлары өзара байланысты əрекет етеді, кей жағдайда бірін-бірі толықтырырады., алмастырады.[21]
Нақты өндіріс жағдайында кəсіпкерді əрдайым толғандыратын мəселеөндіріс процесінде белгіленген өндіріс факторларымен өндірілетін өнімнің саны мен сапасы. Техника мен еңбек өнімділігінің белгілі бір даму кезеңінде белгіленген өндіріс фактрларының қуатымен өнім өндірудің максималды шамасына жетуі мүмкін
Бұл ондірістің екі факторының өзара байланысын сипаттайтын Өндірістік функцияның қарапайым мысалы. Өндірітік функңия деп отырғанымыз өндіріс факторларының жинтық шығындары мен максималды өнім өндіруде өзара 6айланысын сипаттайтын техникалық арақатынас.
Өндірістік фукнция деп отыратынымыз өніріс факторларының жиынтық шығындары мен максимальды өнім өндіруде өзара байланысын сипаттайтын техникалық арақатынас. Математикалық белгілермен былайша нықтауға болады.
Өндіріс функциясының мəн маңызы альтернативті (бірдей) мүмкіндіктің барлығына əр қилы өндіріс факторларының үйлесімділігі. өндірістің əр қилы факторлары орын алатындықтан, олардың оптималды арақатынасын қамтамасыз ету мүмкіндігі де бар. өндірістік функция өндіріс факторларының бір-бірімен алмасу мүмкіндігі болатындығын көсетеді.
Өндіріс факторларының өзара алмаса алатындығы жаңа классикалық талдаудың фундаменталды. Тұжырымдамасы болып табылады. Классикалық мектептің теоретиктері тауар өндірісіне бір ғана технологияны қолдануға болады, ал өндіріс бір ғана технологияны қолдануға болады, ал өндіріс факторларының бір-бірін алмастыруы мүлде орын алмайды деп көрсетті. Өндірістің өзге факторлары өзгеріссіз қалып, тек бір ғана факторының ұлғаюы есебінен алынатын қосымша өнім, осы фактордың шектеулі енімі деп аталады Шектеулі өнім тұжырымдамасы өндіріс шығындарын азайту проблемасын шешуге көмектеседі. Біздің мысалдан фабрикадағы тоқымашы мен станок арасындағы оптималды үйлесімділікті қалай табуға болады? Ол үшін еңбектің шектеулі өнімінің физикалық көлемін, еңбектің бағасымен, ал станоктыц шектеулі өнімінің физикалық көлемін станоктың бағасымен салыстыру қажет. Өндірістің бір факторын екіншісімен мақсатты алмастыруды, өндіріс факторларының шектеулі өнімінің физикалық көлемі, осы фактордың бағасына пропорционалды орнағанға дейін жүргізу керек.
Өндіріс процесіңде құн көлемі қалай өседі екен? К. Маркстің пікірі бойынша, рыноктан тауар сатып алып, оны тұтыну -- еңбектің заттануы. Олай болса, құнның өндірілгені. Мұндай тауар жұмыс күші болғаны. Жұмыс күші -- адамның еңбекке қабілеттілігі. Адамның бойындағы дене күші мен рухани қабілетінің жиынтығы. Еңбектің өзі жұмыс күшін тұтыну процесі.[12]
Қосымша құн ерекше тауар -- жұмыс күшін тұтыну процесінен туындайды, олай болатыны өндіріс процесінде жалдамалы жұмысшы қажетті жұмыс күшінен артық құн мөлшерін өндіреді. Жұмыс күшінің тұтынуы құнының мəні де осында. Жұмыс күші -- тауар құны жұмысшының физикалық жəне мəдени талғамдарын қанағаттавдыру үшін қажетті игіліктер құнына тең. Жұмыс күшінің құнына бұдан басқа білім алу мен мамандықты игеру, сондайақ отбасын сақтап, дамыту үшін шығындар кіреді.[10]
Қосымша өнімнің шеттетілуі меншік кез келген нысанында орын алатындықтан, ол қоғамдық шаруашылықтың объективті қажеттілігі болып табылады. Олай болса қанаушылық шеттетілудің белгілі бір дəрежесіне, қоғамдық қатынастардың бүкіл жиынтығына байланысты. Қосымша құн бірнеше негізгі бөліктерге бөлшектенеді. Біріншіден, қосымша құн қор жинауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
Кіріспе
1 Кәсіпорынның өндіріс тиімділігін арттырудың теориялық аспектілері
1.1 Өндіріс тиімділігінің экономикалық мəні жəне маңызы
1.2 Өндірістің экономикалық тиімділігіне əсер ететін факторлар
1.3 Өндірістің экономикалық тиімділігін сипаттайтын негізгі бағалау көрсеткіштері
2 Кәсіпорынның өндіріс тиімділігінің қазіргі кездегі экономикалық тиімділігін сипаттайтын жағдайын талдау
2.1 Боранбай ШҚ-ның жалпы сипаттамасы
2.2 Боранбай ШҚ-ның экономикалық тиімділігіне әсер етуші факторлар сараптамасы
2.3 Боранбай ШҚ-ның өндіріс тиімділігін экономикалық талдау
3 Кәсіпорынның экономикалық тиімділігін жетілдіру шаралары
3.1 Шетел тәжірибесін қолдану арқылы кәсіпорынның өндіріс тиімділігінің перспективаларына жетілдіру шаралары
Қорытынды
Қолданылған əдебиеттер
Анықтамалар
Кəсіпорынның өсуі - бұл негізінен кəсірорын көлемінің артуы жəне өндіріс көлемінің кеңеюі (өнім өндірудің, сату көлемінің, жұмысшылар санының артуы).
Даму деген - шаруашылық жүйенің сапалық өзгеруі жəне жаңаруы, барлық құрылымдық бөлімшелерде еңбекті ұйымдастыруды, техналогия жəне техниканы жетілдіру негізінде оның қызметінің тиімділігін арттыру.
Тауар өндірушінің негізгі мақсаты - əлемдік сапа деңгейінде бəсекеге қабілетті өнім өндіретін кəсіпорын қалыптастыру
Өнеркəсіптік өндірістің экономикалық тиімділігі - кəсіпорын əзірлеген стратегияға тəуелді экономикалық категория.
Өнімділікті жоғарылату - өнімді немесе еңбекті өзгерту процесін басқару мен араласудың нəтижесі.
Еңбек құрал-саймандары бұл əртүрлі механизм мен машина, инструмент пен кажет тетіктер, двигатель, жеткізетін құрылым жəнет.б. нəрселер.
Капитал -өндіріс факторы: өндірістің келесі бір факторы кпитал. Капитал көп мағыналы ұғым: ол материалдық игіліктердің қоры, ол сонымен қатар материалдық емес элементтерді де қамтид, атап айтқанда, адамның қабілеті, білімі.
Экономикалық ынталандыру - адамдарды өнімді əрі табысты еңбекке қызықтыратын, олардың мүдделік белсенділігін арттырудың əртүрлі үрдістері мен əдістерін қамтиды.
Өндіріс -- бұл коғамның дамуы мен омір сүруі үшім қажеті материалдық жəне рухани игіліктерді құру процесі.Өндіріс ұғымы жалпы қоғмда -- бұл абстракцля, бірақ ақылға сыйымды абстракция, себебі ол шын мəмінде жалпыламаны мағнаны білдіреді жəне өнеркəсіп, ауыл шаруашылығың құрылыс сияқты жиынтық өндірісте көрінеді.
Жұмыс күші - бұл адамның дене жəне рухани қабілеттілігінің жиынтығы жəне оны өндіріс процесінің материалдық игіліктер мен кызмет көрсетуінде колданады. Өндіріс процесі жүзеге асуы үшін, жұмыс күші əрбір кезде ісəрекетте болуы кажет, басқаша айтсақ, тұтынылуы керек.
Еңбек құрал-саймандары бұл əртүрлі механизм мен машина, инструмент пен кажет тетіктер, двигатель, жеткізетін құрылым жəнет.б. нəрселер. Еңбек құрал-саймандарының даму деңгейі көп жағдайда өндірісте жүзеге асатын адамдардың арасындағы қатынастар көрсеткіші болып табылады.
Капитал -өндіріс факторы: өндірістің келесі бір факторы кпитал. Капитал көп мағыналы ұғым: ол материалдық игіліктердің қоры, ол сонымен қатар материалдық емес элементтерді де қамтид, атап айтқанда, адамның қабілеті, білімі. Бірқатар экономистер капиталды тек өндіріс құрал-жабдықтары деп қарайды.
Өндірістік фукнция деп отыратынымыз өніріс факторларының жиынтық шығындары мен максимальды өнім өндіруде өзара байланысын сипаттайтын техникалық арақатынас. Математикалық белгілермен былайша нықтауға болады.
Белгілеулер мен қысқартулар
ҚР-Қазақстан Республиуасы
ШҚ-шаруа қожалығы
АШ-ауыл шаруашылық
АШК-ауыл шаруашылық кооператив
AҚШ-Америка құрама штаттары
ЕО-Еуропа Одағы
га- гектор
кг-килограмм
тг-теңге
т.б.-тағы басқа
т.с.с- тағы сол сияқты
жж.-жылы
Кіріспе
Экoнoмикалық жүйeнiң өзгeруi экoномикaның нeгiзгi өндiрiстiк субьeктi-кəсiпoрынның iс-əрекетіне əсер етпей қоймайды. Сонымен қоса, шаруашылық механизімінің өзгеруінің негізгі субьектісі, экономика транформациясының басты жəне қозғаушы күштерінің көзі кəсіпорын болып табылады. Өтпелі кезеңнің бір ерекшелігі - ескі қағидалар өз күшін жоймаса да іске аспайды, ал жаңа экономикалық ережелер экономиканың басты факторларының ішінде басым орын ала алмайды.
Бүгінде еліміздің алдында жаңа, өршіл міндеттер тұр. Қазақстанда əлемнің бəсекеге барынша қабілетті 50 елінің қатарына кіру үшін барлық алғышарттар бар. ҚР Президенті үстіміздегі жылдың 1-ші наурызындағы Қазақстан халқына Жолдауында осы мақсатқа жетуге мүмкіндік беретін стратегияның басымдықтарын атап берді.[2] Бұл міндетті орындау үшін жəне шикізаттық бағыттан арылу үшін елімізде 2015 жылға дейінгі Индустриялық -инновациялық даму стратегиясы əзірленді. Оны іске асыру ел экономикасын қарқынды дамытуға мүмкіндік береді. Бұл үшін Қазақстанда Даму банкі, Инновациялық қор жəне басқа даму институттары құрылып, қызмет етіп отыр.
Ең алдымен, Қазақстанның экономикалық дамуындағы сапалық "секірістерге" негізделген елді дəйектілікпен экономикалық жаңарту. Мұндай "секіріс" сыртқы дүниеге ашық ұлттық экономика жағдайында ғана қамтамасыз етіле алады, мұндай экономика əлемдік тауарлар, қызметтер, еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар рыногының табысты да серпінді бөлігі бола алады жəне болуға тиіс екендігін атап көрсетті.
Таяудағы уақытта елде іскерлік ортаны жетілдіру жəне бизнес жүргізу жағдайларын жақсарту жөнінде бірқатар шешуші шаралар қабылдау жоспарланған.
Қазақстан экономикасының тұрақты, қарқынды экономикалық өсуі үшін отандық өнеркəсіп салалары даму қажет. Инвестициялардың өндіруші секторларға ағылуы жалғасты. Осының нəтижесінде жеңіл өнеркəсіп, машина жасау химия өнеркəсібі жəне басқа да салалар өнімдері нарық талаптарына сəйкес емес болып, оларда өткізу мəселесі шиеленісіп, не мүлдем өнім өндірілмей өнеркəсіп салалары терең дағдарысқа түсті. Міне осылар нəтижесінде өңдеу өнеркəсібі салаларында, біріншіден, өндеріс құлдырауының ең жоғарғы көрсеткіштері, екіншіден, жинақ үшін қор жетіспеушілігі, үшіншіден, ескірген өндірістік құрал - жабдықтар мен машиналарды алмастыру үшін мүмкіндіктердің жəне инвестициялық ынталандырудың болмауы байқалуда. Көптеген кəсіпорындардың төлем қабілетсіздігінің төмендігі олардың шаруашылық қызмет нəтижелеріне, олармен байланысы бар басқа да субьектілер нəтижелеріне кері əсерін тигізді.
Экономиканы көтерудің ең басты тез жəне тиімді жолы - ол өндірістің тиімділігін жоғарылату.
Осы мəселелердің барлығы өндіріс тиімділігімен тығыз байланысты, яғни кез-келген экономиканың қарқынды дамуының алғышарттарының бірі - өндірістік секторлардың үдемелі дамуы. [3]
Диплом жұмысының мақсаты - кəсісіпорынның қазіргі жағдайында өндіріс тиімділігін арттыру мəселесін ғылыми тұрғыда зерттеу жəне нақты ұсыныстар жасау.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер шешілуі қажет:
- Қазіргі экономикалық жағдайында тиімділікті арттырудың теориялық мəселелерін қарастыру;
- Өндіріс тиімділігіне əсер ететін, факторларды жəне оны бағалаудың көрсеткіштерін талдау, жалпы Қазақстан Республикасындағы мал шаруашылығы нарығының даму тенденцияларына тоқталып өту;
- Боранбай ШҚ-ның технико-экономикалық сипаттамасын беру жəне өндірістік тиімділігін сараптамалар жасау;
- Қазақстан Республикасын мал шаруашылығы нарығының дамуын қолдау мүмкіндіктерін жəне Боранбай ШҚ-ның тиімділігін арттыру үшін шетел тәжірибесінен мысалдар келтіру.
Диплом жұмысының зерттеу обьектісі - Ерейментау ауданында орналасқан Боранбай ШҚ. Диплом жұмысының теориялық жəне əдістемелік негізін отандық кəсіпорындардың өндіріс тиімділігін талдау, бағалау жəне арттыру бойынша еліміздің жəне шетелдік экономист ғалымдардың еңбектері, монографиялары, оқулықтары мен оқу құралдары мерзімді баспа сөздегі мəліметтер мен ақпараттар, арнайы заңдар, заңнамалық құжаттар нормативтік құқықтық актілер мен ҚР Президенті мен Үкіметінің бұйрықтары, қаулылары мен жарлықтары, Боранбай ШҚ-ның жылдық есептемелік құжаттары құрайды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден және қосымшалардан тұрады.
1 Өндіріс тиімділігін арттырудың теориялық негіздері
1.1 Өндіріс тиімділігінің экономикалық мəні жəне маңызы
Қазақстанның нарықтық экономикаға өтуі кəсіпорындарды бəсекенің артуы, өндірістік шығындардың жоғары болуына өткізу нарығының қысқаруы, əріптес кəсіпорындардың төлем қабілетсіздігі, шикізат пен материалдар сипатталатын жаңа ортаға көшірді.
Қазіргі жағдайында кəсіпорындардың тиімді қызмет етуі, экономикалық өсуі жəне дамуы адам ресурстары жəне басқа да ресурстарды ең тиімді пайдалануға мүмкіндік беретін стратегиялық бағыттың дұрыс анықталуына тəуелді. Өндіріс тиімділігі тұрақты экономикалық өсу жəне кəсіпорын дамуына, өндірілетін өнімнің бəсеке қабілеттілігінің артуына байланысты болады. Өндіріс сферасында кəсіпорынның дамуы тек оның өсуі арқылы емес, өзгеріссіз қызмет масштабы арқылы да жүреді.
Кəсіпорынның өсуі-бұл негізінен кəсірорын көлемінің артуы жəне өндіріс көлемінің кеңеюі (өнім өндірудің, сату көлемінің, жұмысшылар санының артуы). Даму деген - шаруашылық жүйенің сапалық өзгеруі жəне жаңаруы, барлық құрылымдық бөлімшелерде еңбекті ұйымдастыруды, техналогия жəне техниканы жетілдіру негізінде оның қызметінің тиімділігін арттыру. [5]
Тауар өндірушінің негізгі мақсаты - əлемдік сапа деңгейінде бəсекеге қабілетті өнім өндіретін кəсіпорын қалыптастыру, ол үшін өндіріс жұмысшылары жəне акционерлердің жеке ынталарын тудыру қажет. Сонымен қатар жабдықтаушылар мен тұтынушылардың жоғары талаптарын ескеру қажет.
Осы өндірістің экономикалық тиімділігі мəселесі бойынша əр экономист ғалымдар өз пікір- тұжырымдамаларын ұсынған.
Кейбіреулер еңбек өндірісінің өсуі немесе бір өнімді шығаруда - ең аз еңбек шығындары деп есептейді. Басқаларының ойынша - өнімнің немесе еңбек шығындарының нəтиже сандарының қатынасы немесе соңғы нəтижеге жету үшін қаншалықты шығын кеткенін көрсетеді.
Ғаламды өндіріс тиімділігі жұмыс уақытының үнемділік заңын сипаттайды. К.Маркс былай деген "уақыт үнемі өндірістің əр салаларына жұмыс уақытының жоспарлы үлестірілуі сияқты, ұжымдық өндіріс негізіндегі ең басты экономикалық заңдылық болып қалуда" [7]. Өнім бірлігіне еңбек шығынының төмендеуі - жұмыс уақытын үнемдеу заңының мəні болып табылады.
Л.Э. Кунельскийдің тұжырымдауынша, өндіріс тиімділігі дегеніміз - ең аз шығын шығара отырып үлкен нəтижелерге жету əрекеттілігі, нəтижелілігі [8]. Ал М.Н. Тимохинның айтуынша, өнеркəсіптік өндірістің тиімділігі - бұл оның барлық обьективті байланыстары мен үрдістерінің нəтижелілігін көрсететін күрделі котегория [9].
А.П. Вавилов, А.И. Демичевтердің пікірінше, өнеркəсіптік өндірістің тиімділігі дегеніміз - қаржы, еңбек жəне материалдық ресурстардың салыстырмалы төмен шығындары арқылы жеке кəсіпорындар, салалар, жалпы индустрияның жеткен ең жоғары нəтижелері.
Н.Уоол, Л.Маркузе, Д. Лайну бойынша тиімділік - ресурстардың тиімді пайдалану. Ол көптеген əдістермен есептесе алады, ең кеңінен
- жұмыс күшін пайдалану тиімділігі: өнімділік (бір жұмысшыға өнім өндіру);
- өндірістің тиімділігі: өндірістік ысырап - өндіріс барысындағы қалдықтар пайызы;
- қаржылық тиімділік: активтердің айналымдығы (кəсіпорын активтері нəтижесінде қамтамасыз етілген сату көлемі) [10].
Профессор Н.Қ. Мамыров атап өткендей, тиімділік - жалпы алғанда шығындар мен нəтижелердің қатынасы [11]. Кəсіпорынның шаруашылық қызметін талдау барысында оның техникалық (технологиялық) экономикалық деп ажыратады. Егер берілген өндіріс технологиясымен (əдісімен) тұрақты өнім көлемін өндіргенде өнім өндіруең көп, ал ресурстарының шығындары ең аз, онда өндірістік тиімділік технологиялық тиімді деп саналады. Экономикалық тиімділікке жету өндіріс үрдісінде пайдаланылатын ресурстар түрлерінің баламалық құнын минималдаумен байланысты. Осының негізінде кəсіпорын өндірістің технологиялық тиімді əдістерін таңдайды.
Өндіріс тиімділігі материалдық құндылықтардың өндіріс үрдісіне жататын, экономикалық жүйенің нақты қызметінің экономикалық тиімділігінің нақты құрамдас бөлігі. Барлық мемлекет шеңберінде қарастырғанда өндіріс тиімділігі қоғамдық еңбек өнімділігімен аталады.[13]
Экономикалық тиімділік экономикалық жүйенің əр деңгейінде пайдалы соңғы нəтиженің пайдаланылған ресурстар көлеміне қатынасы ретінде, еңбек өнімділігі, қор қайтымдылығы, табыстылық, шығындардың қайтарымдылығы жəне т.б көмегімен өлшенеді.
Өнеркəсіптік өндірістің экономикалық тиімділігі - кəсіпорын əзірлеген стратегияға тəуелді экономикалық категория. Ол стратегия кəсіпорынның тұрақты дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін қысқа, орта жəне ұзақ мерзімді нəтижелерге сүйенеді.
Сонымен қатар, өндірістің экономикалық тиімділігі нарықты экномиканың шешімді категориясына жатады. Барлық түрде экономикалық өндіріс тиімділігі екі мөлшердің қатынасын көрсетеді - ол шаруашылық қызмет нəтижесі жəне өндіру шығындары. Ең басты - нарықты қызметтің нəтижесі, ол салынған капиталдан максималды табыс алу. Табыс мен шығындардың қатынасы. Өндіріс тиімділігін көтерудің қолайлы жолы нарықта. Өндіріс тиімділігі кəсіпорын қызметінің соңғы нəтижесімен анықталып, ұйымдастыру, басқару қызметінің деңгейін көрсетеді [14]. Сондықтан оны арттыру негізгі мақсат бұл мына шаралар арқылы жүзеге асады:
- өндірістің технологиялық базасын дамыту;
- өндірістегі инновоция;
- өндірістік шығындардың экономикалық тиімділігін арттыру;
- инвестициялық саясатты оңтайландыру,
- өндірістік жүйенің құрылымын жетілдіру.
Өндірістің тиімділігі өндірістік шығындарды төмендетуге тəуелді. Кəсіпорын оларды төмендетудің арнайы бағдарламасын əзірлеуі қажет. Оның жүзеге асуы мынаны көздейді [15].
- өндіріс үрдісінің барлық кезеңдерінде материал, еңбек жəне қаржы ресурстарының жүйелі үнемін жүзеге асыру ;
- төмендетілуі тиіс шығындардың түрін талдау; бірнеше шығындар түрінің есебін жүргізіп, олардың төмендетілуіне бақылау жасау;
- жұмысшылардан үнемдеу ұсыныстарын алу;
- шығындардың əр элементінің жағдайын жүйелі бақылау;
- ұсынылған жаңа əдістерді əзірлеу, олардың енгізілу жəне сақталуын бақылау;
Өнімділікті жоғарылату - өнімді немесе еңбекті өзгерту процесін басқару мен араласудың нəтижесі. Төменде келтірілген шарттардың кез келгені орындалатын болса, онда өнімділік өседі:
1) өнім көбейеді, шығындар азаяды;
2) өнім көбейеді, шығындар өзгермейді;
3) өнім көбейеді, шығындар өседі, бірақ өсу қарқыны төмен болады;
4) өнім көлемі өзгермейді, шығындар төмендейді;
5) өнім азаяды, шығындар төмендейді, бірақ мұның төмендеу қарқыны жоғары болады.
Өндіріс тиімділігін арттырудың объективтік қажеттілігі кеңейтілген ұдайы өндіріс процесінің экономикалық мүддемен тікелей байланыстылығында. Дамудың қозғаушы басым күштерінің бірінен саналатын экономикалық мүдделер, өндіріс тиімділігінің артуына ынталандырудың ғылыми негізделген жүйесін ұтымды қолдану арқылы əсер етеді. Сонымен қатар, экономикалық мүдделер, ынталандыруды қоғамның заңдылықтарымен байланыстырып тұратын орталық буын болып табылады.
Еліміздің қазіргі жəне орта мерзімді дамуындағы негізгі стратегиялық ұстаным - экономикалық өсуді экстенсивтік емес, интенсивті, индустриалдыинновациялық факторлардың басымдылығы есебінен қамтамасыз ету. Бұл үшін еңбек уəжі мен оған ынталандырудың жаңа жүйесін қалыптастырудың нақты жолдары анықталуы қажет. Алайда, экономикалық əдебиетте еңбекке ынталандыру мəнін анықтауда ортақ пікір қалыптаспаған. Ғылыми зерттеулерде экономикалық мүддерлер, қажеттілік, ынталандыру, материалдық ынталандыру, уəж, уəжділік сияқты ұғымдар кеңінен қолданылады. Олардың мəні мен функционалдық мағынасы да бірқатар шетелдік жəне отандық ғалымдардың еңбектерінде əртүрлі түсіндіріледі. Осыған байланысты, біз, ынталандыру категориясын нақтылауда бүгінгі заманға тəн интеграциялық тəсілге сүйенуді, зерттеу шеңберінде тек экономикалық емес, сонымен қатар, тарихи, əлеуметтік-мəдени, құқықтық жəне саяси алғышарттардың да қамтылуы қажет деп санайтын экономистерді қолдаймыз. Қоғамның басты өндіргіш күші, ең алдымен адам ресурстары. Демек, ынталандыру ұғымы олардың мүддесіне тікелей қатысты түсінік, яғни еңбекке талаптандыру уəжі болып табылады. Өз кезегінде, еңбекке ынталандыру дегеніміз қажеттіліктің кешенді жүйесі, адамдардың іс қабілетін дамытудың күшті құралы. Экономикалық ынталандыру материалдық ынталандыруға қарағанда кең мағыналы категория.[15]
Экономикалық ынталандыру - адамдарды өнімді əрі табысты еңбекке қызықтыратын, олардың мүдделік белсенділігін арттырудың əртүрлі үрдістері мен əдістерін қамтиды.
Сонымен, экономикалық ынталандыру дегеніміз өндірістік қатынастар субъектілерінің мүмкіндіктерін толығымен пайдалану мақсатында қолданылатын, олардың экономикалық жəне əлеуметтік жауапкршіліктерін нықтайтын материалдық жəне материалдық емес тетіктердің жиынтығы. Нарықтық қатынастар жағдайындағы шаруашылықты тиімді жүргізудің ынталандыру жүйесі өнімді еңбек қызметіне талаптандырудың тағы бір тобын қарастырады, олар əкімшілік жəне либералды болып жіктеледі. Экономикалық ынталандырудың қазіргі постиндустриялық жағдайында құндық бағдарлар мен қажеттіліктер, қызметкерлердің еңбек белсенділігінің даму барысындағы оңды өзгерістер мұқият ескерілуі тиіс.
Бұлар:
- материалдық ынтаны тұлғаның өзі іске асыруы, зияткерлік əлеуетті дамыту, адамның шығармашылық қабілеттері мен білімін үдету;
- өнімді еңбек пен мол табыстың кепілі жұмыскерлердің іскерлік қабілетімен біліктілігін арттыру;
- барынша көп тұтынудан гөрі, өмір сүру мен еңбек қызметінің əлдеқайда жоғары сапасын қамтамасыз етуге бой ұру, қазіргі заманғы жаңа ынталар жүйесіндегі өзін-өзі дамытудың басыңқылығына ден беру;
- сапалы экономикалық өсімге қол жеткізуде еңбек белсенділігін ынталандыру міндеті қызметкердің еңбекке негізделген басым уəждерімен, əлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандырумен сипатталады, демек материалдық ынталандыруда əлеуметтік фактордың ролі арта түседі.[13]
Қазақстан Республикасының жедел дамуына, сондай-ақ өндірістің өнімділігіне экономиканың қазіргі жағдайы, яғни трансформация (түрлену) процесі əсер етіп отыр. Кез келген өтпелі кезеңнің негізгі белгілері: бұрынғы жəне жаңа жүйе элементтерінің қатар жүруі, қарама-қайшылықтың ерекше көрінісі - бой көтере бастаған жəне ескірген экономикалық механизмдер мен тетіктердің арасындағы сəйкессіздіктер, тұрақсыздық. Трансформациялық жағдайдың кері əсері, бір жағынан, қоғамдағы экономикалық жəне өндірістік күрделі өзгерістерге тəуелді болса, екінші жағынан, өз ішінде қайшылық пен проблемаға толы нарықтық механизмнің қалыптасуымен тікелей байланысты. Нарықтық қатынастарға көшкен кезімізде əкімшіл-əміршіл жоспарлы жүйенің негізі бұзылды, ол жаңа өзгерген жағдайда іске аса алмады. Осыған байланысты, өндіріс тиімділігін ынталандырудың жаңа механизмін құрудың объективті қажеттілігі туындайды. Мұнымен қатар, өндіріс тиімділігінің төмендеуіне, экономикалық процестерді реттеуге кері əсерін тигізген құбылыстардың бірі меншіктік қатынастардың өзгеруі. Реформаларда, ғылымға негізделген концепцияның болмауы өндірістің құлдырауын, экономикалық өсім шеңберінің тарылуын тудырады. Меншік иелері мен меншікке ие топтар əлі ешкім иелене қоймаған ресурстарды қолға алуға жəне меншікті өз пайдаларына қарай бөлісуге ұмтылады. Бұндай жағдайда, өндіріс табыс табатын құрал ретінде емес, иеленуге болатын байлық ретінде қабылданады.[5]
Осының барлығы, өндіріс тиімділігін ынталандыруға ықпал етпейді. Жекешелендіру нəтижесінде, пайда болған меншіктік құрылым жəне меншікті іске қосудың тиімді, заң шығарушылық базасының жетіспеуі, тиімділікті экономикалық ынталандыру механизмінің мүмкіндігін əлсіретеді. Экономикадағы түрлендірулер тек меншік құқықтарының қайта бөлінісінде ғана емес, жеке меншікке негізделген өндірістік қатынастарды қалыптастыру.
Шаруашылықты жүргізудің жеке меншіктік үрдісі өндіріс көлемін ұлғайтудың негізі, оның тиімділігін арттырудың қуатты құралы. Əлеуметтік-экономикалық дамудың қазіргі кезеңінде экономиканы құрылымдық тұрғыдан қайта құру қажеттілігі кəсіпкерлікті жедел дамыту есебінен нақты іске асырылады. Кəсіпкерлік, дербес, ізденімпаз əрекетке дайын, мол табыс көзіне ұмтылуға қабілетті, іскер адамдар қатарының көбеюін қамтамасыз етеді.
Өндіріс тиімділігін ынталандыру механизмі тұрақты экономикалық өсімге, халықтың барлық топтарының материалдық жағдайын жақсартуға, бəсекеге қабілеттілікке, елдің ұлттық қауіпсіздігін сақтау ұсталымын орындауға бағытталуы қажет.
өндіріс тиімділігін экономикалық ынталандыруды мынандай белгілермен сипаттауға болады:
- экономикалық өсімнің тұрақты қарқыны, оның сапалық сипаты;
- өндірілген тауар сапасының артуы жəне оның отандық, əлемдік нарықты бəсекеге қабілеттілігінің өсуі;
- халықтың материалдық жағдайы мен əл-ауқатының жақсаруы;
- жаңа технологияларды меңгеру, ғылыми жəне инновациялық қызмет əсерінің күшеюі, адам капиталын нəтижелі қолдану;
- басқару тиімділігін арттыру нəтижесінде өндірістік ресурстарды пайдалануды үнемдеу, еңбек өнімділігін ынталандыру.
Осылайша, өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру əр кəсіпорын үшін маңызды мақсат болып табылады.
1.2 Өндірістің экономикалық тиімділігіне əсер ететін факторлар
Өндіріс тиімділігін басқару - оның тəуелді болатын факторларын мақсатты əсер ету. Кəсіпорын қызметінің соңғы нəтижелері, өндіріс тиімділігін арттыру факторларның мағынасын менеджерлер қаншалықты дұрыс бағалағандығымен анықталады.
Өндіріс тиімділігінің факторлары
- өндіріс нəтижелеріне жəне шығындарына əсер ететін жағдайлар [13].
Олар келесілер:
- ҒТП - тің жеделдеуі, ең алдымен, кəсіпорынға бəсекелестік күресте төтеп беріп, сапаның жаңа деңгейіне шығуға мүмкіндік беретін жаңа жетістіктерді игеру;
- өндірісті құрылымдық жəне ұйымдастырушылық қайта құру, мамандану жəне кооперацияның оңтайлы жүйесі;
- басқару əдістері мен жүйесін жетілдіру;
- өндірістің жетілдіруі жəне дамуының əлеуметтік механизмдерін белсенді пайдалану, кадрлар біліктілігін арттыру, еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;
- халықаралық еңбек бөлінісінің артықшылықтарын пайдалану.
Факторлардың маңыздылары жəне маңыздылығы төмені, обьективті (материалды) жəне субьективті (саяси, құқықтық, идеологиялық), қысқа жəне ұзақ мерзімділері болады. Факторлар өндіріс тиімділігіне əсер ету сипатына қарай ішкі жəне сыртқы орта факторлары деп бөлінеді.[20]
Ішкі орта факторларына кəсіпорын өзінің алдына қойған мақсаттары мен міндеттері, қаржы ресурстары, инвестициялар, өнім сапасы, өндірістік жəне ұйымдық құрылымдар, технология, басқару деңгейі жəне шешім қабылдау əдістері, персонал, оның арнайы жəне технологиялық білімдері, корпоративтік мəдениет жəне т.б. жатқызамыз. Ішкі факторлар негізі жəне негізі емес болып бөлінеді. Негізгілеріне өндірістік жəне өндірістік емес факторлар жатады. Негізгі еместеріне тиімділік көрсеткіштері мəнімен тікелей байланысты емес, бірақ кəсіпорын қызметінің нəтижесіне əсер ететін факторлар жатады. Мысалы, шаруашылық, қаржы жəне технологиялық тəртіптің бұзылуы. Бəсекелестік артықшылық тарапынан ең маңызды ішкі фактор болып корпоративті мəдениет саналады.[15]
Ешбір қоғам материалдық игіліктер өндірмей тіршілік ете алмайды. Сондықтан нені қалай өндіру, өндірілген өнімдерді қалай бөлу керек екені кез келген қоғамның негізгі экономикалық мəселелері болып табылады. Əдетте экономика ғылымында өндірістің үш факторын бөліп айтады, еңбек, капитал жəне жер. Мұнда еңбек белгілі бір пайдалылыққа, нəтижеге мақсатталған адама қызмет, іс-пайдалыққа, нəтижеге мақсатталған адам қызмет, іс-қимылы. Капитал материалдық игіліктерді өндіруге қажетті жинақталған жабдықтар қоры. Жер туралы əңгіме дегенде, нақты жердің өзімен шектелмей адам кəдесіне пайдаланылатын табиғат сыйлаған ауа су т.б игіліктер туралы сөз болуы керек.
Адамзат баласы өз басынан əр түрлі қоғамдық өндіріс əдістерін өткізгені тарихтан белгілі. Олардың даму дəрежесін сипаттайтын ортақ көрсеткіш бар. Ол-еңбек құралдары. Экономикалық дəуірдің айырмашылығы не нəрсе өндірілетіндігінде емес, оны қалай жəне қандай еңбек құралдарымен өндірілетіндігінде. Шындығында еңбек құралы қоғамның өсу дəрежесін анықтайды. Ұзақ мерзімді қамтыған қоғам дамуының тарихы, еңбек құралдарының даму тарихы десе де болады. Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс сонау ерте заманнан басталған еңбек құралдары дамуының түпкі нəтижесі жəне шарықтау шегі.
Өндіріс -- бұл коғамның дамуы мен омір сүруі үшім қажеті материалдық жəне рухани игіліктерді құру процесі.Өндіріс ұғымы жалпы қоғмда -- бұл абстракцля, бірақ ақылға сыйымды абстракция, себебі ол шын мəмінде жалпыламаны мағнаны білдіреді жəне өнеркəсіп, ауыл шаруашылығың құрылыс сияқты жиынтық өндірісте көрінеді.[13]
Өндіріс факторлардың - адамның жұмыс күші, еңбек заты мен еңбек құралмдары -өзара іс-əрекеті арқылы (бұл К.Маркс бойышпа) жүзеге асуы мүмкіи. Біріншісі, жеке түрде жүзеге асса, екінші мен үшішнісі өндіріс процесінін заттық факторы ретінде жүзегс асады.Осы жағдайды ескере отырыл, К.Маркс былай жазған: "Қоғамдык өндіріс түрлері (нысандары) кандайда болмасын -- жұмысшы мен өндіріс құрал-жабдығы үнемі оның факторы болып калады".[17]
Жұмыс күші - бұл адамның дене жəне рухани қабілеттілігінің жиынтығы жəне оны өндіріс процесінің материалдық игіліктер мен кызмет көрсетуінде колданады. Өндіріс процесі жүзеге асуы үшін, жұмыс күші əрбір кезде ісəрекетте болуы кажет, басқаша айтсақ, тұтынылуы керек.
Қазіргі кезде еңбек затының өзі көп жағдайда бұрынғы еңбектің өнімі болып табылады. Мысалы, машина жасау зауытындағы металл, құрылыстағы цемент, тоқыма фабрикасындағы мақта жəне т.б. Бұлардың барлығы түптеп келгенде табиғат қорынан алынады. Еңбек құрал-саймандары адамыың табиғи мүшесінің жалғасы ретінде жүзеге асады жəне оны еңбек процесінде қолданады.
Еңбек құрал-саймандары бұл əртүрлі механизм мен машина, инструмент пен кажет тетіктер, двигатель, жеткізетін құрылым жəнет.б. нəрселер. Еңбек құрал-саймандарының даму деңгейі көп жағдайда өндірісте жүзеге асатын адамдардың арасындағы қатынастар көрсеткіші болып табылатын өндіріс факторлары:
- еңбек;
- капитал;
- жер;
Еңбек адамның мақсатқа сай қызметі, еңбектің көмегімен адам өз қажетін өтеу үшін табиғатты өзгертеді, өзіне лайықтап икемдейді. Адамның тіршілік етуінің негізгі шарттарының бірі де еңбек. Адамды адам еткен еңбек деп айтудың өзі де жайдан-жай емесе. Адам еңбек арқылы хайуанаттар дүниесінен бөлініп шықты, табиғат күштерін игере отырып, оны өз мүддесіне пайдаланды., еңбек құралдарын жасауды игерді, қабілетін дамытт, білім алып, оқу-өнер, ғылымды игерді. [19]
Еңбек туралы айта отырып, еңбек өнімділігі мен еңбек қарқындылығы деген ұғымдарға да тоқталған дұрыс болар. Еңбек қарқындылығы - белгілі бір уақыт ішінде жұмсалған еңбектің мөлшері мен еңбек пəрменділігі. Конвейлерлі тізбекті жұмыс əдісін шапшаңдатқанда, бір мезгілде жұмыс істейтін жабдықтарды көбейткенде, уақыт ұтып еңбек қарқындылыығн арттыруға болады. Ғылыми-техникалық революция революция жағдайда , өндірісті кешенді механизациялау жəне автамнттандыру мен байланысты жұмысшының дене күшін жұмсауы азаяды, есесіне ой-ми энергиясын жұмсауы ұлғаяды. Жұмыс күнінің ұзақтығы қысқартылса, еңбек қарқындылығы артады, керісінше, жұмыс күнінің ұзақтығы артатын болса, еңбек қарқындылығы төмендеуі мүмкін. Еңбектің мамандық дəрежесі өсті, кадрларды кəсіптік жағынан даярлау кететін уақыт көбейді, өндірісте күрделі машиналар мен механизмдерді пайдаланумен байланысты адамдардың дене еңбегінің үлесі барған сайын азаюда, жұмысшы технологиялық процестің мəнін ұғынып, қымбат та күрделі жабдықтармен жұмыс істей алаты, өздігнен бастама көрсететін дəрежеге көтерілді. Жұмыс күні бойынша еңбек қажетті жəне қосымша болып бөлінеді. Жұмысшы жұмыс уақытының бір бөлігін өзін қажетті өнімдерді өндіруге жұмсайды. Бұл уақыт ішінде жұмсалған еңбек қажетті еңбек болып табылады. Алайда жұмысшы тек осындай көлемде өнім өндірумен шекиелсе, қоғам одан əрі дами алмаған болар еді. өндіріс ұдай өндірісті қамтамасыз ету, еңбекке жарамсыз адамдарға көмек көрсету, материалдық емес өндіріс салалары қызметкерлерінің қажеттіліктерін өтеу қоғамның міндеті. Сондықтан жұмысшыға қажетті жұмыс уақытынан тыс еңбек етуге де тура келеді. Мұндай уақыт ішінде жұмсалған еңбек-қосымшаеңбек деп аталады. Бір ескеретін жəйт еңбектің қажетті жəне қосымша болып бөлінуі маркстік əдебиеттерге ғана тəн, ал қазіргі батыстық экономикалық əдебиеттерде бұл жоқ.
Капитал -өндіріс факторы: өндірістің келесі бір факторы кпитал. Капитал көп мағыналы ұғым: ол материалдық игіліктердің қоры, ол сонымен қатар материалдық емес элементтерді де қамтид, атап айтқанда, адамның қабілеті, білімі. Бірқатар экономистер капиталды тек өндіріс құрал-жабдықтары деп қарайды. Мұндай пікір саяси экономиканың класиктерінен тарған. А. Самит капиталды жинақталған еңбек деп, ал Д. Рикардо капиталды өндіріс құрал-жабдықтары деп тұжырымдаған. Қазіргі экономистердің еңбегінде, капитал дегеніміз экономикада басқа тауарларды өндіруге арналған, ұзақ мерзімді қолданылатын игіліктер деп түсіндірілген. Бұл игіліктерге сансыз станоктар, жолдар, компьютерлер, жүк машиналары, прокат стандары, өндірістік үйлер т.б. Жатады. кейбір зерттеушілер капитал ұғымын ақшамен байланыстырады. Мысалы, Дж. Робинсон Қазіргі экономикадағы күрделі қаржы деген еңбегінде, капитал қаржыландыру көзі болмай тұрып, ақша сомасы ретінде танылған,-деп жазды.[14]
Маркстік саяси экономикасының маңызды категорясы ретінде капитал қоғамының бүкіл өндірістік қатынастар жүйесін қамтитын құбылыс ретінде сипатталады, яғни капитал капиталистер мен жұмысшылардың қосымша құнды өндірумен байланысты қатынасын, əрі оны бөлумен байланысты таптар арасындағы қатынастарды қамтиды. Маркс капиталдың жалпы формуласын шығарды. Ақша-тауар - ақша осыған орай ол капитал мəңгі қозғалыста болады. Деген қорытындыға келді. Капиталдың өсуінің көзі капиталистердің ақысыз иеменденетін, жалдамалы жұмысшылардың еңбегімен өндірілетін қосымша құн болып табылады. Сырт қарағанда капитал мынадай нақты нысандарда орын алады: өндіріс құрал-жабдықтары -өндіргіш капитал нысанда ақшаақшалай, тауарлар-тауарлы капитал болады дегенді айтпайды, олар белгілі бір өндірістік қатынастар құрамында ған капитал деген көзқарас əр қилы, алайда олардың бір мəселеде бірлігі де байқалады, табыс əкелетін қабілеті тұрғысынан капитал меншікпен үндеседі. Материалдық өндіріс саласында қызмет ететін капитал өнеркəсіп кпиталы деп аталады. өнеркəсіп немесе ауыл шаруашылық бөлінген ақша өндірістік объектіні салуға, машиналар мен жабдықтарды сатып алуға, сол сияқты өнім өндіруге қажетті шикізат пен материалдарға жұмсалды. өнеркəсіп капиталының өндіріс объектілерін, станоктарды, жабдықтарды қамтитын бөлігі өндіріс процесінде көп жылдар əрекет етеді. Оны негізгі капитал деп айтады. Шикізат, материалдар, энергетикалық ресурстар өндіріс процесінде бір мезгілде пайдаланылады. Да өндірілген өнімге бірден көшеді.[16]
Негізгі капиталдық қызмет етумен байланысты физикалық жəне моралдық тозу орын алады. Физикалық тозу процесі негізгі капитал элементтерінің өндірісте одан əрі пайдалануға жарамайтындығын сипаттайды. Негізгі капиталдың физикалық тозуына көптеген факторлар əсер етеді. Олар ең алдымен машина мен жабдықтарды пайдалану ұзақтығы мен қарқындылығы, негізгі капиталды пайдаланатын өндіріс технологиясының құрылымы, атмосфералық ықпал, материалдың өз бойындағы болып жатқан ішкі процестер.
Негізгі капиталды пайдалану ұзақтығы мен физикалық тозу дəрежесінің арасында тікелей пропорцияялы тəуелділік бар, машиналар мен жабдықтарды пайдалану уақыты ұзақ болған сайын, физикалық тозу дəрежесі де жоғары болады. Негізгі капиталдың заттық тозуынан басқа, оның құнсыздануы нəтижесінде жəне арзан, тиімді жабдықтардың пайда болуымен байланысты олардың моральдық тозуы орын алды. Негізгі капиталдың моральдық тозуы оең əуелі ғылыми-техникалық прогрестің қарқынды дамуымен байланысты. Моральдық жағынан тозған жабдықтар экономикалық тұрғыдан да тиімсіз, өнімсіз сондай-ақ онымен өндірілген өнімдердің бəсеке қабілеті де төмен болады. Моральдық тозған, ескірген жабдықтарды, құралдарды жаңарту белгілі бір бағдарламаға сай жүргізіледі, ол негізгі капиталға деген үлкен шығындарды қажет етеді. Осымен байланысты өндірісті техникалық жаңартуға жұмсалған күрделі қаржының үлесі ұлғаяды. Дамыған елдерде өңдеуші өнеркəсіпке жұмсалған қаражат бүкіл күрделі қаржаның 60-80 процентін құрайды.[15]
Заттай жəне моральдық жағынан тозған, ескірген құралдарға кеткен шығындар амортизациялық жарна арқылы өтеліп оырады. (негізгі капитал құнының бір бөлігінің жыл сайын шығарылатын өнімге ауысуы). Амортизациялық жарна сомасының негізгі капитал құнына процентпен шаққанда қатынасы амортизация нормасы деп аталады. Ғылыми-техникалық прогрестің жоғары қарқынмен,негізгі капиталдың моральдық тез тозуымен байланысты мемлекет заңды жолымен амортизация нормасын көтеріп отырады. Мемелекеттің бұл əрекеті жабдықтардың құнын шығарылатын өнімдерге тез ауыстырып, моральдық ескірген, уақыт талабына сай келмейтін құралжабдықтарлан құтылуға бағытталған амортизацияны тездету саясаты деп аталады. Ғылыми-техникалық прогресс жағдайында негізгі капиталдың моральдық тозған бөлігін қалпына келтіру қаражаты осы амортизацияны тездету есебін ен түседі. Амортизацияны тездету пайдадан көптеген соманы амортизация қорына аударуға мүмкіндік береді. Мұның тағы бір ұтымды жері, амортизация қорына бөлінетін пайда салықтан босатылады.
Өндірістің кең көлемде жалғастыру үшін, кəсіпкер тапқан пайдасының бір бөлігін өзінің тұтынуына емес, өндірісті қаржыландыруға жұмсауы міндетті. Пайданың бір бөлігін үстеме капитал ретінде пайдалануды капиталдың қорлануы деп атайды. Ол тек жеке капиталдың ғана емес, бүкіл қоғамдық капиталдың өсуін сипаттайды. Капиталдың өсуінің тағы бір жолыоның орталықтануы, бұл фирмалардың бірін-бірі қосып алуы немесе жойып жіберуі нəтижелерінде мүмкін болады. Капиталдың орталықтануынан экономикада қызмет етуші капиталдың жалпы көлемі өзгермейді[14]
Материалдық игіліктерді өндірумен байланысты кəсіпорын пайдаланатын қандай да болсын капитал өз қозғалысын ақша түрінде бастайды. Ақша капиталы жұмыс күші мен өндіріс құрал-жабдықтарын сатып алуға жұмсалады. (А-Т). Өндіріс процесінде (Ө) сатып алған факторлар өзара əрекет етеді жəне жаңа өнім өндіреді. Рынокта осы өнімдерді сатып (Т1-А1), кəсіпкер алдын ала жұмсаған капиталын қайтарып алады. Капиталдың біртіндеп алғашқы жұмсалуы, өндірісте пайдалануы, өндірген өнімдерді сату жəне капиталдың алғашқы нысанға қайтып оралуы капиталдың ауыспалы айналысы деп аталады. өнеркəсіп капиталының бүкіл ауыспалы айналымы мына формуламен сипатталады.
Өндірістің үшінші факторы - жер бұл фактордың мəнін қалай түсінуге болады?
Адам еңбегімен өндірілген жəне өндірістік тұтынуға пайдаланылатын игіліктер капиталға жатады. ал адам еңбегінің жемісі емес өндірістік игіліктер жерге жатады. жердің маңызды бір сипаты оның ауданының шектелулілігінде. Адам оның көлемін өз ықтиярынша өзгерте алмайды, оны сол сияқты өндіре де алмайды. Жер адам еңбегінің жемісі емес, табиғаттың сыйы. Белгілі жер учаскесін пайдалану əуел бастан адамның қолынан келер істің бəрі. əр уақытта есте болатын жəйт, жер ұғымы ең кең мағынада қолданылады. Ол белгілі өлшемде табиғат сыйлаған бүкіл пайдалылық, ол жердің өзі, су ресурстары немес қазбалы кендерге бай учаскелер қажет, құрылыс үшін құрғақ жердің бір бөлігін пайдалану (мұнда талғамды табиғат емес, адам анықтайды). Алайда жер туралы əңгіме, ең алдымен оны ауыл шаруашылығында пайдаланумен байлансты болады. Фермер үшін жер белгілі бір ауыл шаруыашылығы дақылдарын өсурідің құралы. Жердің механикалық жəне химиялық қасиеттері бойынша жер жұмасқ, бірақ суды өте еркін өткізе бермейтін болуы шарт, сондай-ақ тығыз, батпақты болмауы да маңызды, өйткені ондай жер өсімдік өсіруге жарамсыздау болады. Жердің құрамында өсімдіктер өз бойына жеңіл сіңіретін органикалық емес элементтер керекті мөлшерде болуы керек. Адам механикалық өңдеуді пайдаланып, органикалық жəне химиялық тыңайтқыштарды енгізе отырп, белгілі бір көлемде жер қыртысының сапасын өзгерте алады. Сонымен жердің қасиетін екіге бөлуге болады, табиғи жəне табиғи емес, яки жасанды. Алайда учаскенің орналасуы, табиғи климат жағдайын қамтитын қасиет ең бастысы, өйткені осы қасиет жер меншігі мен рента теориясына ерекше маңызды сипат береді.[19]
Əрине, адам белгілі бір дəрежеде жер құнарлығына ықпал етеді, алайда ол шексіз емес. Ерте ме, кеш пе жерге жұмсалған үстеме қаржы қысқарады. Міне, енді жерге байланыст, жер құнарлығының кеми беруі дейтін заңға тоқталуға тура келеді. Бұл заң тиімділіктің төмендеу үрдісінің белгілі бір уақытта агротехниканы жетілдірумен байланысты тежеліп тоқтауы да мүмкін. Алайда жер өнімдеріне сұраныс шексіз өсетін болса, тиімділіктің төмендеу үрдісін тоқтату да мүмкін болмайды. Құнарлылықтың кеми беру үрдісі заңын тек жерге пайдалануға болады, өйткені оның өндірісінің басқа факторларынан айрықша қасиеті-шектеулілігі. Жерді интенсивті түрде өңдеуге болады, алайда өңдейтін жер көлемін ұлғайтуға болмайды, себебі өңдеуге жарамды жер көлемі өзгермейді, ол шексіз емес. Құнарлылықтың кеми беру заңы табиғат сыйлаған жердің басқа да жағына тарал ма? Көмір өндіретін шахтаны мысалыға келтірейік. Шын мəнінде адам уақыт өткен сайын қазбалы байлықты өндірумен байланысты маңызды проблемаларға кезіге береді. Шахталарда бірдей дəрежеде үздіксіз еңбек пен капитал жұмысан қарамастан көмір өндірудің азайып отаырғанның байқау қиын емес. Алайда жерді ауыл шаруашылығында пайдалану бір əңгіме, одан ауыл шаруашылық өнімдері ретінде түсер тиімділік қайталанған табыс, ал шахтада өндірілетін көмір басқа əңгіме.
Өндіріс факторларын қарастырып болғаннан кейін, өндірістің өзара əрекет ететін факторлары ретінде өндіріс процесіннің өзін талдауға кіреісеміз өнімдерді өндірумен байланысты проблемалар үш дəрежеге бөлінеді.
1. Кəсіпкерлердің алдында белгілі бір кəсіпорында белгіленген көлемдегі өнімді қалай өндіру керек деген мəселе тұруы мүмкін. Бұл мəселе өндірс шығындарын қысқа мерзіиге азайтумен байланысты.
2. Кəсіпкер белгілі бір кəсіпорында көп мөлшерде пайда əкелетін, өнім өндіретін оптималды (тиімді) өндірістің мəселесін шешуі мүмкін. бұл пайданы қысқа мерзімге көп мөлшерде алумен байланысты мəселе.
3. Кəсепкердің алдында кəсіпорынның оптималды шамасын анықтау міндеті тұруы мүмкін. бұл ұзақ мерзімді көп мөлшерде пайда табу мəселесі.
Өнім өндіру үшін өндірістің барлық факторларының өзара əрекеті қажет, олардың жеке дара өнім өндіруге де, пайда табуға да қабілеті жоқ екендігі даусыз. Өндіріс процесінде оның факторлары өзара байланысты əрекет етеді, кей жағдайда бірін-бірі толықтырырады., алмастырады.[21]
Нақты өндіріс жағдайында кəсіпкерді əрдайым толғандыратын мəселеөндіріс процесінде белгіленген өндіріс факторларымен өндірілетін өнімнің саны мен сапасы. Техника мен еңбек өнімділігінің белгілі бір даму кезеңінде белгіленген өндіріс фактрларының қуатымен өнім өндірудің максималды шамасына жетуі мүмкін
Бұл ондірістің екі факторының өзара байланысын сипаттайтын Өндірістік функцияның қарапайым мысалы. Өндірітік функңия деп отырғанымыз өндіріс факторларының жинтық шығындары мен максималды өнім өндіруде өзара 6айланысын сипаттайтын техникалық арақатынас.
Өндірістік фукнция деп отыратынымыз өніріс факторларының жиынтық шығындары мен максимальды өнім өндіруде өзара байланысын сипаттайтын техникалық арақатынас. Математикалық белгілермен былайша нықтауға болады.
Өндіріс функциясының мəн маңызы альтернативті (бірдей) мүмкіндіктің барлығына əр қилы өндіріс факторларының үйлесімділігі. өндірістің əр қилы факторлары орын алатындықтан, олардың оптималды арақатынасын қамтамасыз ету мүмкіндігі де бар. өндірістік функция өндіріс факторларының бір-бірімен алмасу мүмкіндігі болатындығын көсетеді.
Өндіріс факторларының өзара алмаса алатындығы жаңа классикалық талдаудың фундаменталды. Тұжырымдамасы болып табылады. Классикалық мектептің теоретиктері тауар өндірісіне бір ғана технологияны қолдануға болады, ал өндіріс бір ғана технологияны қолдануға болады, ал өндіріс факторларының бір-бірін алмастыруы мүлде орын алмайды деп көрсетті. Өндірістің өзге факторлары өзгеріссіз қалып, тек бір ғана факторының ұлғаюы есебінен алынатын қосымша өнім, осы фактордың шектеулі енімі деп аталады Шектеулі өнім тұжырымдамасы өндіріс шығындарын азайту проблемасын шешуге көмектеседі. Біздің мысалдан фабрикадағы тоқымашы мен станок арасындағы оптималды үйлесімділікті қалай табуға болады? Ол үшін еңбектің шектеулі өнімінің физикалық көлемін, еңбектің бағасымен, ал станоктыц шектеулі өнімінің физикалық көлемін станоктың бағасымен салыстыру қажет. Өндірістің бір факторын екіншісімен мақсатты алмастыруды, өндіріс факторларының шектеулі өнімінің физикалық көлемі, осы фактордың бағасына пропорционалды орнағанға дейін жүргізу керек.
Өндіріс процесіңде құн көлемі қалай өседі екен? К. Маркстің пікірі бойынша, рыноктан тауар сатып алып, оны тұтыну -- еңбектің заттануы. Олай болса, құнның өндірілгені. Мұндай тауар жұмыс күші болғаны. Жұмыс күші -- адамның еңбекке қабілеттілігі. Адамның бойындағы дене күші мен рухани қабілетінің жиынтығы. Еңбектің өзі жұмыс күшін тұтыну процесі.[12]
Қосымша құн ерекше тауар -- жұмыс күшін тұтыну процесінен туындайды, олай болатыны өндіріс процесінде жалдамалы жұмысшы қажетті жұмыс күшінен артық құн мөлшерін өндіреді. Жұмыс күшінің тұтынуы құнының мəні де осында. Жұмыс күші -- тауар құны жұмысшының физикалық жəне мəдени талғамдарын қанағаттавдыру үшін қажетті игіліктер құнына тең. Жұмыс күшінің құнына бұдан басқа білім алу мен мамандықты игеру, сондайақ отбасын сақтап, дамыту үшін шығындар кіреді.[10]
Қосымша өнімнің шеттетілуі меншік кез келген нысанында орын алатындықтан, ол қоғамдық шаруашылықтың объективті қажеттілігі болып табылады. Олай болса қанаушылық шеттетілудің белгілі бір дəрежесіне, қоғамдық қатынастардың бүкіл жиынтығына байланысты. Қосымша құн бірнеше негізгі бөліктерге бөлшектенеді. Біріншіден, қосымша құн қор жинауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz