Ісмет Кеңесбаев және тіл білімі мәселелері
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті
Филология факультеті
Ісмет Кеңесбаев және тіл білімі мәселелері
Дипломдық жоба
ІV КУРС
Факультет: Филология факультеті
Кафедра: Қолданбалы және теориялық тіл білімі кафедрасы, Қазақ әдебиеті кафедрасы
Мамандық: 5В020500
Орынбаева Алтынай Романқызы
Жетекшісі: ф.ғ.к., доцент С.С.Мұхтаров
Ақтөбе
2019ж
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І. Кеңесбаев және фразеологизм мәселелері
ІІ. Қазіргі таңдағы фразеологизмдердің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ІІІ. І.Кеңесбаев және орта ғасыр жазба ескерткіштерін зерттеу мәселесі
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақ тілінің абыройын асқақтатып, мәртебесін биіктеткен ғалым әрі академик Ісмет Кеңесбаев өз өмірін шығармашылық пен ғылым жолына арнады. Жұмысымызда өмірі мен еңбек жолдары турасында сыр шерттік. Тіл білімі тарихына соның ішінде тұрақты фразеологизм саласына қосқан үлесі орасан.
Ғылымды толықтай зерттеп, оны әрі қарай дамытуға, оның туған топырақтан нәр алып таралуына себеп болатын әрі оның бар қиындығын көре жүріп, нәтижесін сол ұлттың ғылыми жетістігі етіп көрсетуге бар өмірін арнаған адам ғана шын мәнінде үлкен ғалым деуге болады. Академик Ісмет Кеңесбаев - өзін қалыптасыра білген, есімін ел жадына жаттатыра білген үлкен тұлға. Әуелден мұсылманша хат танып, одан кейін Түркістан қаласындағы орта мектепте, содан соң 1922-1926 жылдардан бастап білім нәрімен сусындап, түрлі оқу орындарын тәмәмдаған. 1931-1934, 1988 -1994 жылдары аралығында жасаған еңбектері мен қызметтерін кеңінен ашып, еңбекқор қырын аңғара түстік. Ғалымның бұл еңбек жолын қарастырудың өзіндік маңызы бар. Алдымен, академиктің ғылым жолындағы талмай еткен еңбегін байқасақ, екіншіден, білімділікті, талпынысты, еңбекті дәріптейтіндігіне көз жеткіздік.
Ғалымның ерекшелеп айтар еңбегінің бірі 1977 жылы жазылған Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі деп аталатын еңбегі арқылы қазақ тіліміздің тұрақты тіркестерін бір қалыпты, тиянақты, толық әрі жан-жақты зерттеулер жасағанын байқадық. Сонымен қатар бірнеше ғалымдар жасаған зерттеулер мен оны талдауды басты назарда ұстап, қазіргі фразеологизмдермен салыстыра зерттедік. Ғалымдардың қазақ тіл фразеологизмдерінің қолданыстарын саралап анықтау арқылы зерттеушілердің жасаған еңбектерінің қазақ тіл білімінде алатын орнын нақтылап, қол жеткізуге болады. Мұның бәрі жинақтала келіп, диплом жұмысының көкейкестілігін айқындайды.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Ғалымның тіл мәселесіне қатысты еңбектері мен зерттеулерінің ерекшеліктерін қарастыруды жұмысымызда мақсат тұттық. Ісмет Кеңесбаевтың тіл біліміне қатысты еңбегі соның ішінде фразеологиялық сөздігімен қоса, қазіргі фразеологизмдермен салыстыра зерттеп, академик І.Кеңесбаевтың орта ғасыр жазба ескерткіштерін зерттеу мәселесі- жұмыстың басты міндеті. Осы мақсатқа жету барысында көптеген міндеттер қойылды:
1. Ісмет Кеңесбаевтың өміріммен еңбектерін зерттей отырып, тіл біліміне қосқан үлесін анықтау;
2. Ғалымның фразеологияға қатысты еңбегін кеңінен талдау;
3. Қазіргі фразеологизмдердің зерттелуі туралы басқа да ғалымдардың еңбектерін талдап, пайымдау;
4. Фразеология саласына қатысты айтылған әр түрлі көзқарастарды салыстыру;
5. Тұрақты фразеологизмдерге қатысты айтылған сыни-пікірлерге сүйене отырып, өзіндік ой-пікір қалыптасыруға тырысу;
6. Ісмет Кеңесбаевтың орта ғасыр жазба ескерткіштерін талдай отырып, осы кезеңде жарық көрген тілге қатысты еңбектерді талдау;
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері: Диплом жұмысын жазу барысында Ісмет Кеңесбаевтың Қазақ тіл білімінің мәселері деп аталатын еңбегі және басқа да ғалымдардың тұрақты фразеологизмге қатысты еңбектері басшылыққа алынды. Жұмыста сонымен қатар талдау, жинақтау, салыстыру сынды әдістері қолданылды. Салыстыру мақсатында І.Кеңесбаев пен Г.Смағұлованың фразеологиялық сөздіктері алынды. Қазіргі фразеологизмдерді зерттеу барысында арнайы сайттар мен баспа беттеріне жарық көрген мақалалар қолданылды. Ал нақты фразеологизмдерді талдап, оны әр түрлі көзқараста зерттеу барысында А.Темірешева, Ә. Болғанбайұлы мен Ғ. Қалиев және Өмірзақ Айтбайұлы т.б ғалымдардың еңбектері басты назарда болып, басшылыққа алынды. Сонымен бірге көптеген тұрақты фразеологиялық сөздер пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы.
Диплом жұмысы жалпы үш жоспардан тұрады. Кіріспе бөлімнен сондай-ақ Кеңесбаев және фразеологизм мәселелері, Қазіргі таңдағы фразеологизмдердің зерттелуі, І.Кеңесбаев және орта ғасыр жазба ескерткіштерін зерттеу мәселесі сынды үш бөлімнен тұрады. Сонымен бірге қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімен тұрады.
Қандай да бір тарих деңгейінде қалыптасып, өз орнын алған ұлтты алып қарайтын болсақ, олардың ештеңемен салыстыруға келмейтін үш байлығы бар. Оның бірі- ұлттық сенім, екіншісі- ұлттық тіл, үшіншісі- ұлттық өнер мен салт-дәстүр.
Қазақ тіл білімінің туып, қалыптасуы, дамуы бүгінгі кемелденген шағына жетіп, биік деңгейге көтерілуі, оның іргетасын қалап, қазақ тілін ғылым ретінде қалыптастырған құрметті есімдермен тығыз байланысты. Қазақ тіл білімінің тарихында оның ғылыми - теориялық негізін салған ғалымдардың әрқайсысының орны ерекше.
Ғылымды толықтай зерттеп, оны әрі қарай дамытуға, оның туған топырақтан нәр алып таралуына себеп болатын әрі оның бар қиындығын көре жүріп, нәтижесін сол ұлттың ғылыми жетістігі етіп көрсетуге бар өмірін арнаған адам ғана шын мәнінде үлкен ғалым деуге болады. Ел-жұрты оның еңбегіне сай лайық тұлға деп дәріптейді алады. Академик Ісмет Кеңесбаев - өзін қарыптасыра білген, есімін ел жадына жаттатыра білген үлкен тұлға. Бұл сөз екі қазақтың біріне айтыла бермейтін уақыт еншісінен ғана екшеленіп бұйыратын сирек сый. Солардың бірі де бірегейі- Қазақ ұлттық Ғылым академиясының іргетасын қаласқан ғалым, түркітанушы, қазақ тіл білімін қалыптастыруышылардың бірі, филология ғылымының докторы, академик Ісмет Кеңесбайұлы Кеңесбаев.[1,26]
Кеңесбаев Ісмет Кеңесбайұлы 1907 жылы ақпан айының 15 - ші жұлдызында Оңтүстік Қазақстан облысы, Созақ ауданындағы Жанысата ауылында дүниеге келген. Алдымен ауылда мұсылманша хат танып, одан кейін Түркістан қаласындағы орта мектепте, 1922-1926 жылдары Ташкент қаласындағы Қазақ ағарту институтында оқыған. Кейін келе, 1926 жылы осы институт Қазақ педагогикалық институты болып қайта құрылған кезде соған кезде түседі де, оның екінші курсын бітіргеннен кейін Ленинградтағы шығыстану институтының түркология бөлімшесіне (ол кезде түркология семинары деп аталған) ауысып, осы институтты 1931 жылы бітіріп шығады.
Ісмет Кеңесбаевтың ғылым жолында болашақ тағдыр-бағытын айқындаған жылдар осы институтты білім алған жылдары болды. Мұнда ол А.Н.Самойлович, В.В. Бартольд, С.Е.Малов, И.И. Мещанинов, Л.В.Щерба, тағы басқа профессорлардан сабақ алып, жалпы лингвистикалық және түркологиялық терең білім алды.
Қазақстанға қайта оралып, халық ағарту комиссариатында әдіскер әрі Алматыдағы Қазақ педагогикалық Институтында (қазіргі Абай атындағы Қазақтың ұлттық педагогикалық университетінде) қазақ тілінің мұғалімі болып қызмет істейді.
1931-1934 жылдары Қазақ АКРС халық ағарту комиссариатында әдіскер, 1933-1936 жылдары Алматы дәрігерлік институты тілдер кафедрасының меңгерушісі, 1936-1939 жылдары КСРО Қазақ Ғылым академиясының Тіл және әдебиет секторының аға ғылыми қызметкері, 1943-1951 жылдары Қазақ КСР Ғылым академиясының вице-президенті, 1951-1961 жылдары Тіл және әдебиет институтының аға ғылыми қызметкері, бөлім меңгерушісі, ал 1947-1951 жылдары және 1957-1961 жылдары осы институттың директоры болса, 1961-1978 жылдары Тіл білімі институтының директор қызметін атқарған. Кейін 1970-1976 жылдары Қазақ КСР Ғылым академиясының қоғамдық ғылымдар бөлімінің академик - хатшысы , 1985-1987 жылдары Қазақ КСР Ғылым академиясының Президиум мүшесі, 1988 -1994 жылдары Қазақстан Республикасы ұлттық Ғылым академиясының Президиум кеңесшісі болды. [1,27]
Ісмет Кеңесбаевтың өмір жолы, еңбекке араласуы, ғылымдағы бағыт - бағдары да, негізінен алғанда, ХХ ғасырдың 30-жылдарында басталды. Ғалымның сол жазған сауат ашу әліппесімен қоса, жылдары жарық көрген бастауыш сыныптарға арналған қазақ тілі оқулықтары соңғы жылдарға дейін бірнеше рет басылып шықты. Егеменді еліміз тәуелсіздік алғаннан бері ана тілімізге дейін көзқарас бұрынғыдан да гөрі жандана түсті. Қазақ бөлімін былай қойғанда , орыс аудиторияларында қазақ тілі сабағы өтілетін болды. Осындай игілікті шаруа 30-жылдары қолға алынған. Бұған сол тұста педагог-ғалым Ісмет Кеңесбаев өзіндік үлгісін қосты. Атап айтсақ, ол 1939 жылы орыс мектептерінің жоғарғы сыныптарына арнап қазақ тілі оқулығын жазды, осы оқулығы туралы диссертация қорғап, фиология ғылымының кандитаты деген ғылыми атаққа ие болды. Ал 1945 жылы филология ғылымының докторы атағын алды. Ісмет Кеңесбаев - Қазақ тілінің фонетикасы мен лексикологиясына, лексикографиясы мен этимологиясына, тіл тарихы мен туыс тілдердің бір-бірімен қарым-қатынасына арналған көптеген іргелі еңбектердің авторы. Қазақ тілінің фонетикасы мен фразеологиясының зерттелуі Ісмет Кеңесбаев есімімен байланысты. Ісмет Кеңесбаевтың көп жылғы зерттеулерінің нәтижесінде 1977 жылы Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі жарық көрді. Ісмет Кеңесбаевтың басшылығымен 1959, 1961 жылдары екі томдық Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі және 1961 жылы Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі , 1978, 1981 жылдары екі томдық Орысша-қазақша сөздік жарыққа шықты. [1,28]
Академик Ісмет Кеңесбаев өзінің өмір жолындағы ғылым мен ұстаздықты қатар ұстаған ғалым.
Ісмет Кеңесбаев қазақ фразеологиясының теориялық мәселелерін қазақ тіл білімінде алғаш қалыптастырды, жеке пән ретінде негізін салды. Өткен ХХ ғасырдың екінші жартысынан басталған қазақ фразеологиясының зерттеу арналары ғылыми сараланып, тілдік фактілерге қарай тармақталып, күні бүгінге дейін бұлақтардан, өзендерден нәр алғандай алтын арқауын үзбей келе жатқан шексіз мұхит айдынына айналды.
Академик І.Кеңесбаевпен бірге ғылым жолында ілгері-кейінді үзеңгілес болған Н.Сауранбаев, М.Балақаев, Ғ.Мұсабаев сынды тілші ғалымдардың қазақ тіл біліміндегі зерттеу нысандары неліктен кең ауқымды болды екен деген сұрақтар еріксіз ойға оралады. Әлде олардың ерекше таланты ма, әлде, шабыттың туы арындап, әр қиынға салған шақтағы туған тілдің оларға артқан ардың ісі ме екен?... Қалай десеңіз де ұлылардың атағымен алысқа кеткен керуен көшінде көпшілікке белгілі жалпы қазына болса да, оларды тану, таңдау, қажетке жарату бір дәуірдің ғана үлесі болмағанына қуанасың. Әлгінде айтқан олардың кең ауқымды зерттеу нысандарының нәтижелері бүгінгі тілтанымдағы ғылыми ізденістерге бағдаршам болды.
Мәселен, академик І.Кеңесбаевтың тіл білімінің жалпы мәселелерімен қоса, қазақ әдеби тілінің даму проблемалары, қазақ тілінің фонетикасы, емле мәселелері, қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясына қатысты еңбектері қазақ тіл білімінің қалыптасуы мен дамуына өлшеусіз қосылған үлес деп бағаланады.
Ғылымға әркімнің бар таласы демекші, жалпы фразеологияға қатысты біраз ғалымдар С.Аманжолов, Н. Сауранбаев, М.Балақаев т.б есімдері көптеген деңгейлерде аталып келеді. Алайда белгілі бір ғылыми бағыт ретінде фразеологиялық зерттеулердің хронологиялық тұтастығын сақтаған және айтылған ой-пікірлері жинақталып, дер кезінде тасқа басылып, авторлық құқықпен танылып жүргені де осы академик Ісмет Кеңесбаевтың есімі. [2,30]
200-ге жуық ғылыми еңбектердің авторы, бірнеше ғылыми еңбектердің редакторы Ісмет Кеңесбаевтың осындай жан-жақты ғылыми-педагогикалық, қоғамдық қызметін үкіметіміз жоғары бағалап, оны Ленин, Қызыл Жұлдыз, Еңбек Қызыл Ту ордендерімен, бірнеше медальдармен , Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің Құрмет Громотысымен марапаттады. 1978 жылы Қазақ КСР-і Мемлекеттік сыйлығын алды. Ең алғашқы Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген қайраткері атағын алған ғалымдардың бірі.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығының иегері, филология ғылымының докторы, профессор Ісмет Кеңесбаев 1995 жылы 16 қаңтарда 88 жасында Алматы қаласында дүниеден өтті.
Ісмет Кеңесбаев есімін есте қалдыру мақсатында Алматы қаласының Таусамалы ауданында көше аты берілді және талай ақын-жазушыларымыз жырға қосқан Теріскей өңіріндегі Қаратау баурайында орналасқан Таукент кентіндегі №36 жылы қазақ орыс мектебіне аты берілген.
Халықтың болашаққа бет алған тарихи даму жолында жарық жұлдыздай болып бағыт-бағдар сілтеген, халықтың тарихында мәңгілік есімдері ерекше аталатын зор тұлғалардың бірі- филология ғылымының докторы, профессор Ісмет Кеңесбаевтың есімі және еңбектері ұлтымыздың жарқын болашаққа беттеген ұлы керуенімен жасай беретіні ақиқат.[1:28]
1.Қазақстан мектебі, №6,2017[1,28]
2.Г.Смағұлова Тіл білімінің тарландары Алматы, Қазақ университеті2009ж
Ісмет Кеңесбаев 1944 жылы Қазақ тіліндегі тиянақты сөз тіркестері атты докторлық диссертациясын қорғап, профессор атағын алды. Бұл- фразеология саласы бойынша күлкі түркі әлеміндегі тұңғыш айтулы еңбек тұғын. 1946 жылы іргетасы қаланған Қазақ ССР Ғылым академиясының құрылтайшыларының бірі, толық мүшесі (академик) әрі Академияның вице-президенті болып сайланады. Бүкіл саналы ғұмырын отындық ғылым мен білім игіліне қызмет етуге арнаған ғұлама ғалымының ерекше ұйымдастырушылық қабілеті әсіресе алғашқы күннен бастап Тіл әдебиет институтын басқарған жылдарда (1947-1951;1954-1956; 1957-1961) және жеке шаңырақ көтерген Тіл білімі институтында ұзақ жылдар яғни 1961-1978 жылдар аралығында директор болған кезінде жарқырай ашылды. Сонымен бірге кейінгі жылдары Қазақ ССР Ғылым академиясы Қоғамдық ғылымдар бөлімінде академик-секретарь, кеңесші қызметтерін атқарады.
Ғалымға 1978 жылы Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі атты іргелі еңбегі үшін Ғылым мен техника саласындағы Қазақ ССР-нің Мемлекеттік сыйлығы берілді. Бұл жазушы үшін үлкен маңдай тердің тәтті жемісі екені анық. Ғылым саласында ақырын жүріп, анық басатын адамдар ғана ғылымнан өз орнын алып, жасаған әр бір ісі еленіп отырады. Соның бірі І.Кеңесбаев деп қалеспей айтуға болады. Оның жасаған еңбектері мол, қызметтері биік. Академик 1945 жылы Қазақ ССР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері ал 1977 Қарақалпақ АССР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері болады. Сондай-ақ 1978 жылы Орал - Алтай қоғамының Құрметті мүшесі болса, кейін 1988 жылы Түрік Тіл қоғамының толық мүшесі болады. 1970-1995 жылдары Советская түркология журналының редколлегия мүшесі болып қызмет атқарса, сонымен қатар 1973 және 1995 жылдар аралығына дейін СССР совет түркологтары комитетінің мүшесі болған. Ісмет Кеңесбаев орасан зор орден және медальдармен марапатталған. Көпшілік бұндай құрметке толықтай лайықты деп санайды. Себебі ғалымның тер төгіп жасаған еңбектері мен зерттеулері ауыз толтырып айтарлықтай.
Академик І.Кеңесбаев қазақ тіл білімінің және түркітану мен алмаистиканың алуан түрлі салалары бойынша құнды зерттеулер жазды. Қазақ тілінің фонетикасы мен фонологиясы, қазақ әдеби тілінің өзекті мәселелері, ана тіліміздің грамматикалық құрылымы мен лексика- фразеологиялық жүйесі сонымен қоса қолданбалы тіл білімінің жай күйі ғалым еңбектерінде егжей-тегжейлі сөз болып, толықтай зерттеулер жасаған.
Фонетика мен фонологияға қатысты зерттеулерін ешқашан тоқтатпаған ғалым фонемалардың құрамы мен құрылымы, екпін мен буын, орфографиямен орфоэпия түйіткілдерін шешуге атсалысты. Қазақ фонологиясындағы зерттеудің экспериментті тәсілінің қалыптасып, дамуына қосқан үлесі өз алдына бір төбе екенін айта кеткен жөн.
Академик І.Кеңесбаевтың фразеологияны қазақ тіл білімінің дербес саласы ретінде қалыптастырушы, олардың теориялық негізін салушы ғалым екендігі баршаға аян. Ол алғашқы зерттеулерінің өзінде-ақ тілдегі лексика - семантикалық құбылыстардың табиғаты, сөздік бірліктегі лексикалық мағынаның құрамы мен құрлымы, туралы күрделі теориялық тұжырымдар жасаған болатын. Осылайша ол қазақ тіл білімінде лексикология мен лексикографияның, семасиологияның ортақ тәсілдерін анықтап, олардың дұрыс шешілуіне жол ашты.
Ғұлама ғалымның айтулы еңбектерінің бірі- оның жарты ғасырлық ғылыми ізденістерінің нәтижесі, сонау 1977 жылы жарық көрген соң бірден жоғары бағаланып, биік мәртебелі атаққа ие болған Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі болып табылады. Өзіміздің төл фразеологиямызды толық қамтыған, тұтас дүниеге айналдырып, оның қолданбалы практикалық құрал ретінде әрі бірегей ғылыми зерттеу ретінде бағасын арттырып тұр.
Академик Ісмет Кеңесбаев оқулықтар жазумен қатар қазақ тіліндегі әліпби, графика, орфография салаларының ғылыми мәселерімен де шұғылданды. Дей тұрғанмен, оның ғылымдағы басты зерттеуі қазақ тіл білімінде мүлде зерттелмеген тың сала - қазақ тілінің фразеологиялық жүйесі екені бәріне мәлім. Отызыншы жылдардан бері ғалымның өзі жинақтап, жүйелі түрде зерттеп келе жатқан фразалық тіркестерді ғылыми- теориялық жақтан тереңдете зерттеуді академи өз алдына мақсат етеді. 1944 жылы І.Кеңесбаев зерттеу еңбегін толықтай түрде аяқтап Қазақ тіліндегі тиянақты сөз тіркестері деген тақырып бойынша докторлық диссертация қорғайды. Аталған еңбекте қазақ тілінің екі мыңнан астап фразалық тіркестері және оған қоса, төрт жүзден астам қос сөздері ортағасырлық шағатайша түркі жазба тіліндегі шығармаларда, қазіргі қырғыз, қалмақ, татар, ұйғыр, түркімен өзбек тілдерінде сондай-ақ құрылымы бөлек араб, парсы, моңғол тілдерінде кездесетін баламаларымен салыстырмалы түрде жасай отырып зерттейді. Ғалымның ресми оппоненттері қатарында қазақтың тау тұлғалы жазушысы Мұхтар Әуезов, Бүкілодақтық түркітанушылар комитетінің басшысы, одақтық Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі С.Е.Малов, араб тілдерінің аса көрнекті маманы, одақтық, Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі Н.В.Юшманов болады. Тағы айта кететіні, академик ғалым 1945 жылы филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін және профессор атағын алады.
1946 жылы алғашқы құрылтайшылардың бірі болып өтеді. Ол Қазақ ССР Ғылым академиясы құрылған кезде төл академиямыздың құрылтайшысы еді. Бқл академияның толық мүшесі болып сайланған академик ол бай көтергеннен бастап 1951 жылға дейін вице-президент қызметін атқарушысы болады. Сол қызметінде жүріп, 1946 жылдан бастап бәрімізге таныс, қазіргі Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде оқытушы болып, яғни ұстаздық қызмет атқарады.
Ғалым 1947-1951 мен 1957-1961 жылдар аралығанда Тіл және әдебиет институтында басшылық етеді. 1961 жылы жаңадан құрылған Тіл білімі институтына директор болып тағайындалады да, 1978 жылға дейін осы институтқа ғалым өзі басшылық етеді. Бүкіл саналы ғұмырын отандық ғылым мен білім игіліне қызмет етуге арнаған алып азаматтың биік тұлғасында, табиғатында үш қасиет айдан анық аңғарылады. Болмысы бөлек ғалымды зерделі зерттеуші ғалымдықтың, тәлімгер ұстаздықтың, парасатты ұйымдастырушылықтың бірлігі, бүтіндігі деп басып айтуға негіз бар. [3,8]
Академик Ісмет Кеңесбаев - заңғар таулы ғұлама ғалым. Ол қазақ тіл білімінің, түркітану мен алтаистиканың алуан түрлі салалары бойынша құнды зерттеулер жазған. Қазақ тілінің фонетикасы мен фонологиясы, зерттелу тарихы, қазақ әдеби тілінің өзекті мәселелері, қазақ тілінің грамматикалық құрлымы мен лексика- фразеологиялық жүйесі, қолданбалы тіл білімі, инженерлік лингвистика мәселері ғалым мәселерінде егжей-тегжейлі сөз болады. Фонетика мен фонология мәселелерін зерттеуді ғалым ХХ ғасырдың отызыншы жылдарында бастаған еді. Ол кезеңде әсіресе, қазақ жазуын кемелдендіруге, оның әліпбиін, графикасы мен орфографиясын жетілдіруге қосқан үлесі зор. Одан кейінгі кезеңде қазақ тіліндегі фонемаларын құрамы мен құрлымы, екпін мен буын, орфография мен орфоэпия мәселелері ғалым назарынан тыс қалған жоқ. Қазақ фонологиясындағы зерттеудің экпериментті тәсілінің қалыптасып дамуына қосқан үлесі өз алдына бір төбе. 1954 жылы жарық көрген Қазіргі қазақ тілі оқулығының фонетика бөлімі бүкіл түркі тіл білімінде жоғары бағаланған іргелі зерттеу болды. Қазіргі кезеңдегі фонетикасы саласының білікті мамандары Ісмет Кеңесбаев еңбектерінің өз құндылығын бүгінгі таңда да жоғалтпай отырғандығын айтады. Академик Ісмет Кеңесбаев қазақ фразеологиясын зерттеуді еңбегі оразан зор. Сонау 1930 жылдардан бері тілдегі тұрақты сөз тіркестерін тірнектеп жинау, жүйелеу мен зерттеу ісі ерекше нәтиже берді. Жоғарыда айтылғандай, 1944 жылы Қазақ тіліндегі тиянақты сөз тіркестері деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады. Бұл - фразеология саласы бойынша бүкіл түркі әлеміндегі тұңғыш докторлық еңбек еді. Ғалымның қазақ тіл білімінде лексикография саласының қалыптасып, жетілуіне қосқан үлесі мол. Ол Тіл және әдебиет институтындағы академиялық сөздік бөлімінің меңгерушісі қызметін атқара жүріп, 1953 жылдан бастап қазақ тілінің түсіндірме сөздігін түзу ісіне басшылық етті. Барлық ісін қатар алып, одан белгілі бір нәтиже шығара білген ғалымның еңбегін екшелеп айтға болады. Сөздік жасаудың, жекелеген сөздер мен сөз топтарының мағынасын ашудың ғылыми негіздерін жасады. Картотекалық қордың ауқымын кеңейтуге, сөздікшеде ғалымдардың сөздік түзудің ғылыми-практикалық тәсілдерін меңгеру ісін ұйымдастыруға, маман сөздікшелерді даярлауға қатысты іс-шараларды жігерлі түрде жүзеге асырып отырды. 1953 жылы түсіндірме сөздік түзудің түзудің нұсқаулығы жарық көрді. Сөздіктің шығуынан алты жыл бұрын, алдын ала жасалған бұл нұсқаулықтың сөздік түзу ісіндегі маңызы зор болды. Қазақстанның мәдени өмірі үшін аса қажетті, мәнді еңбекті түзуге қажетті іс-шараларды дер кезінде, сапалы түрде атқарудың нәтижесінде бастапқы жоба бойынша жоспарланған бір томдықтың орнына екі томдық түсіндірме сөздік дүниеге келді. [3,9]
Ғұлама ғалымның фразеология мен лексиколография салаларында жасалған айтулы еңбектердің бірі- Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Ғалымның фразеология саласында жарты ғасырға жуық уақыт бойы жүргізген ғылыми-теориялық және ғылыми-практикалық зерттеулерінің нәтижесі іспетті бұл туынды 1977 жылы басылым көрген еді.
Бұл сөздіктің басқа сөздіктерден яғни қазақ тіл білімінде сол кезге дейінгі кезеңде жарық көрген басқа да еңбектер, жанрлық, салалық сөздіктерден басты айырмашылығы да жоқ емес. Оның өзгешелігі- бастан-аяқ ғылыми еңбек болуында, ғалымның ғылыми зертханасынан зерделеніп шыққан туынды болуында еді. Он мыңнан астам фразеологизмді қамтыған еңбектің теориялық бөлігі сөздік бөлігімен бірбүтін, тұтас полотно құрайды. Қазақ фразеологиясының кемелдене дамуы жолында осы еңбектің атқарған рөлі туралы айтылар сөз көп. Қазақ тіл білімінде орны да құны да ерекше еңбекті әр зерттеуші де қолданған.
Академик Ісмет Кеңесбаевты біз ұлағатты ұстаз деп те айта аламыз. Оған көптеген ескі естеліктер толықтай куә бола алады. Ғалымды бірнеше жылдар бойы ұстаз ретінде танып және оны мойындай білген шәкірттері мен өзінен кейінгі шәкірттерінің жазып қалдырған естеліктері бұл тұжырымға ақиқат бола алады. Ұстаздарына арнап жазған естеліктері оның ұстаздың тұлғасын айшықтай алатын, олардың шынайы көңілден шыққан ақ тілектерін және алғысқа толы сезім селін байқататын жазбаларды тебіренбей оқу мүмкін емес. Оған ұлы жазушы М.Әуезовтің оған Қазақстандағы тіл ғылымының ағасы, үлкен ұстазы деп баға беруінің өзі осы сөздерге дәлел болғандай.
Ғалымның 1930-1950 жылдары жазылған оқулықтары мен оқу құралдары яғни бастауыш сынып, орта және жоғары сыныпқа арналған оқулықтар Қазақстандағы оқу-ағарту саласының барлық негізгі деңгейлерін түгел қамтып, қамтамасыз етіп отырды. Өскелең ұрпақтың білімге деген құштарлығын оятып, қазақ тіліндегі бірнеше еңбектер басылып бетін көріп, өскелең ұрпақтың білімге деген қажетін арттырды.
Ғалым кандитаттық, докторлық диссиртациялар қорғау кеңесінің басшысы ретінде көптеген ғалымдардың ғылыми-зерттеу еңбектеріне жол ашып, бағыт-бағдар беріп отырды. Ол басқарған Тіл білімі институты ғылыми кадр даярлау жағынан одактағы негізгі үш орталықтың бірі болып келген. Ғалымның өзі оншақты ғылым докторы мен жиырмадан астам ғылыми кандидаттарының диссертациялық еңбек жазуына жетекші болып, кеңесшілік жасаған.
Академик- Ісмет Кеңесбайұлы Кеңесбаев - ғылым мен білім саласындағы кемеңгер ұйымдастырушы. Ғалымның басшылық қызметке ерте араласқандығы белгілі. Ол сонау 1933 жылдан- медицина институтында тілдер кафедрасының меңгерушісі болған кезден бастап лауазымды қызметтер атқарып келді. 1946 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясының вице-президенті болып сайланған соң көп жылдар бойы қоғамдық ғылымдар саласына басшылық жасап, оның өркендеп дамуына үлес қосты. Тіл және әдебиет институтын басқарған жылдары қазақ филологиясының кемелдене түсуіне ат салысты. Ғалымның ұйымдастырушылық қабілеті әсіресе Тіл білімі институтын басқарған жылдары ерекше танылады. Осы бір ширек ғасырдай мерзім аралығында институт одақтағы ең беделді ұлттық ғылым ордасына айналды. І.К.Кеңесбаев одақтық деңгейдегі жиындарда, симпозиумдар мен конференцияларда үнемі ұйымдастырушылар қатарында жүреді. Алматы қаласында ғалым 1962-1973 және 1976 жылдар аралықтарында тіл білімі институтында өткен одақтық конференцияларды аса біліктілікпен басқарады. Ғалымның әлемдік түркітанушылар ортасындағы беделі өте жоғары болады. Ол 1960 жылы шығыстанушылардың Мәскеуде өткен халықаралық конгресінде, 1966-1972 жылдары Түрік Тіл қоғамының Түркияда болған конгрестерінде, сондай-ақ 1970-1971 жылдары Алмания мен Мажарстанда өткізілген алтаистиканың конференцияларда маңызды мәселері бойынша баяндама жасап, отандық тіл білімінің беделін арттырды. Ол Г.Ярринг, Л.Базен, Д.Синор, Н.А. Баскаков,А.Габен, К.Менгес, Н.Поппе, О.Прицак тәрізді ғалымдармен бірге, Орал-Алтай қоғамының беделді мүшесі болып бекітіледі. Ғалым 1978 жылдан бастап Түрік тіл білімінің корреспондент - мүшесі, ал 1988 жылдан бері аталмыш қоғамның толық мүшесі болады.
Қазақ тіл білімінің туын жоғары ұстап келген өзінің алдындағы тау тұлғалы ғұламалардың нәтижелі ісін академик аса біліктілікпен жасғастыра алды.
Барлық сала белгілі бір ғылыми зерттеулерді талап ететіні анық. Осындай зерттеулер шоғырын биік ұстайтын тіл білімінің ғалымдарын да жіпке тізіп айтуға болады.
ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде халқымыздың рухани көсемдерінің бірі- Ахмет Байтұрсынұлы бастаған ғалымдар шоғыры иық тіресіп тұрған болса, одан кейінгі кезеңде олардың ісін ғұлама ғалым, профессор Құдайберген Жұбанов бастаған топ жалғастырды. Ғылымға олардан кейін қадам басқан тілшілер қауымына академик І.К.Кеңесбаевтың шоқтығы биік болды. Тумысынан көсем серкедей болып жаратылған, бүкіл болмысымен ірі, кесек тұлғалы азаматтың біліктілігі мен білімділігі, ұйымдастырушылық қабілетімен, мәмілегерлігімен бірге айдыны мен айбыны да жетерлік болатын. Кеңес өкіметі кезеңіндегі түрлі тар жол, тайғақ кешулерде басшының рөлі зор болды. Қазақ тіл білімінің қара шаңырағы саналатын Тіл институтына ширек ғасырдай басшылық жасаған ғалым қазақ ғылымының мәртебесін үстем етті. Ғалым І.Кеңесбаев қандай да болмасын жетістік пен мақтауға лайықты. Көп тер төгіп жасаған еңбектері мен зерттеулері үшін белгілі бір ғылыми нәтижеге қол жеткізу үшін қанша жыл кеткенін есепке алу мүмкін емес.
Қай халықтың болмасын, олардың фразеологизмдерінің ішкі формасы ерекше назар аударарлық. Әсіресе, белгілі бір ұлттық нақыш, ұлттық белгілер мен қасиеттер, мәдени-ұлттық менталитетті ерекше атауға болады. Олар өз кезегінде естен шығып, санадан жойылып әрі ұмытылып, дәл қазіргі уақытқа дейін жетпей, ізін суытқан болса, тұтастай бір ұлттың байлығы, мәдениеті мен салмақты қазынасы жоғалды деп айтуға болады. Фразеологиялық қордан ұлттық мәдени көрініс кеңінен өріс жайып, бейне тапқан. Себебі сол ұлт топырағында кең етек жайып, нәр алған сөздер, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін білдіретін мақалдар мен мәтелдер, тұрақты фразеологизмдер, әсерлі афоризмдер сондай-ақ ұлттық қор бірліктері ұлттың менталитетін, халық өмірінің шынайы тіршілігін айдан анық көрсетіп бере алады. Жоғары да атап өткен, тұрақты фразеологизмдердің белгілері мағына тұтастығы, қолданылу тиянақтылығы, даяр қалпында қолданылу ерекшелігі сынды белгілердің арқасында тұрақты фразеологизмдер бүгінгі күні ұрпақтан- ұрпаққа беріліп, өміршеңдігін жалғасыруда. Оларды ұлт өмірінің дәлме- дәл айғағы десек де болады.
Тұрақты фразеологизмдер көркем әдебиет тіліне өз қажетін беруге халықтың эстетикалық талғамын көрсететін ең күшті тілдік құралдардың бірі болып саналады. Тілдің әдебилік сипаттарын, әдеби тілдің даму кезеңдерінің көркемдік ерекшеліктерінің бірін тұрақты фразеологизмдер байқатады. Ж.Қоңыратбаеваның зерттеу жұмысында ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы тіліндегі фразеологизмдердің жалпы сипаты, тақырыптық-семантикалық, кезеңдік-құрылымдық, стилистикалық қолданыс ерекшеліктері қарастырылады. Автор ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы тіліндегі фразеологизмдерді жалпы мағынасына қарай және ұйытқы болатын сөздерге қарай алты тақырыптық топтарға бөліп жіктейді. Олар:
1. Адамды сипаттайтын фразеологизмдер;
2. Алғыс және қарғыс мәнді фразеологизмдер;
3. Қоғамдық-әлеуметтік факторға байланысты туындаған фразеологизмдер;
4. Діни наным-сенімге, салт-дәстүрге байланысты туындаған фразеологизмдер;
5. Өлшемдік ұғымдарды білдіретін фразеологизмдер;
6. Табиғат құбылыстарына байланысты фразеологизмдер деп бөле отырып, кейбір фразеологизмдер мағынасы жағынан бірнеше топқа қатысты болатындықтан, оларды мұндай тақырыптық топтарға бөлудің міндетті екендігін тілге тиек етеді. ( Коnyratbaev, 2002,78). [4,211]
Тілдегі фразеологиздер - тілдік бірліктердің ішінде аккумулятивтік қызметі ерекше байқалатын, бірнеше мыңжылдықтар бойына пайда болып, дамып, қалыптасқан, әдеби тіл дамуы кезеңдерінің өзіндік ерекшелігін айқындайтын тілдің ажырамас бір бөлігі. Әр жазушы өз зерттеулеріне қарай тілдің фразеологиялық қорынан қажетін алса, өз кезегінде әдеби тілдің дамуына үлесін қосып отырады. Шын мәніндегі ағылшын көркем әдебиетінің ұлы тұлғалары ретінде танылып, Шекспирмен негіздеген жазба әдеби тіл дәстүрін әрі қарай жалғастырған ағылшын жазушылары осы тіл қазынасын мәнді материал, көркем құрал етіп, әдеби тілдің көркемдік дамуын алға жүргізді. [4,211]
Қазақ ұлтының мәдени өмірінің көрінісі әрі болмысы болып табылатын - фразеологиялық қордан оның ерекше аңғарылатындығы. Қазақ фразеологизмдері ол халықтың негізгі өмірінің айнасы іспеттес.
Ағылшын тілінің біз біле бермейтін көпжылдық тарихы бар. Фразеологияны танып, білу публицистикалық қана емес, көркем әдебиеттерді де оқып, танып, білгендерді де едәуір жеңілдетеді. Фразеологизмдерді дұрыс қолдана білу тілді идиоматикалық жағынан ақсаңдатады. Қазіргі заманғы ағылшын тілінің фразеология әлемі үлкен және көпқырлы болып келетіндігі анық.
Фразеологизмдердің ерекшеліктері туралы Р.Авакова былай дейді: Тіл халықтың рухани байлығының ең қажеттілерін соның ішінде мифлогиясын өз бойына жинайды. Осындай тіл фактілеріне талдау жасау мәдени тамырларымызға үңіле түсуге және оның құпия сырларын түсінуге өз септігін тигізеді. Фразеологизмдерді мифтік танымға, әдет- ғұрыпқа, салт-санаға әкеп тоғыстыру оларды бір - бірімен байланысты дүние ретінде қарастыруға, мәдениеттің құрамдас бір бөлігі, ұлттық тілдегі бейнесі деп тануға септігін тигізіп, жол ашады. Ал екінші жағынан, ғылымдар сабақтастығын (тіл, мәдениет, тарих, фольклор, этнология, әдебиет және т.б) жан-жақты теориялық тұрғыдан аша түсуге үлкен мүмкіндік береді (Avokova, 2001:79). Ендеше фразеологизмдер барлық ғылымдар саласымен де тығыз байланысты екендігіне көз жеткізуге болады.
Ғалымдар ұлттық ренктегі фразеологизмді анықтаудың екі бағытын ұсынады:
1. Басқа тілдер мен мәдениетпен салыстыру негізінде;
2. Оның ұлттық нақышы басқа тілдермен салыстырмай-ақ белгілі;
Фразеологизмдердің мәдени ерекшелігі оның белгілі бір қоғамның материалды және рухани мәдениетінің элементтерімен, оның тарихи , діни ұстанымдары, дәстүрлері, өмір сүретін табиғи жағрапиялық жағдайымен байланыстылығымен айқындалады. Орыс ғалымы Б.А.Ларин де: Фразеологизмдер әрқашан қоғамдық жағдайды, сол дәуірдің идеологиясын жанама түрде бейнелейді (Larin, 1960: 11), -деп тұрақты тіркестердің қоғаммен, өз кезеңінің идеологиясымен тығыз байланысты әрі қарым-қатынаста екендігіне сонымен қатар соның айнасы іспеттес екендігіне ерекше зор мән береді.[4,212]
А.Темірешева Тіл біліміне кіріспе деп аталатын еңбегінде фразеологизмге былай анықтама берген.
Фразеология- лингвистиканың үлкен бір саласы. Фразеология деген сөз грек тілінің phrasis- сөйлемше және logos ұғым деген сөздерінен жасалған термин. Фразеология- белгілі бір тілдегі сөздердің тұрақты тізбектері мен тіркестерін, яғни фразеологиялық бірліктерді зерттейтін ілім, сондықтан біріншіден, белгілі бір тілдегі тұрақты фразеологиялық сөз тіркестерінің жиынтығы деген мағынада, екіншіден, тұрақты фразеологиялық тіркестер (фразеологиялық бірліктер) туралы ілім деген мағынада қолданылады. дейді.
Автор фразеологиялық бірліктердің басты-басты белгілерін:
a) Әрдайым бірден аңғарыла бермейтін астарлы мағынасы болады;
b) Өте-мөте мәнерлі, әсерлі болу қасиетімен ерекшеленеді;
c) Сыңарларының орнын өзгертудегі немесе басқа сөзбен алмастыруға болмайды;
d) Тіркесті синонимдес келетін бүтіндей фразеологиялық сөз тіркесімен немесе мағынасы жағынан дәлме-дәл келетін жек сөзбен алмастыруға болмайды деп анықтап береді.[5,69]
Тұрақты фразеологиялық сөз тіркестерін, олардың түрлерін жете түсіну үшін, ең алдымен сөздердің тұрақты тіркесі мен еркін тіркестерінің арасындағы айырмашылықты біліп алу аса қажет. Енді сол айырмашылыққа тоқталар болсақ:
1. Тұрақты сөз тіркестерінің құрамындағы сөздердің орны, еркін тіркестің құрамындағы сөздердің орнына қарағанда әлдеқайда тұрақты, бекем болып келеді.
Мысалы: сақалын сипап қалу деген тұрақты тіркестің құрамындағы сөздердің орнын ауыстырып айтуға болмайды.
2. Тұрақты фразеологиялық сөз тіркестерінен туатын бір бүтін мағына оны құрастырушы сыңарлардың мағынасынан басым болады. Жалпы фразеологиялық сөз тіркестерінің бәріне бірдей ортақ қасиет- олардың құрамындағы сыңарлардың әрқайсысы әр басқа ұғымды емес, барлығы тұтасып келіп белгілі бір ұғымды білдереді.
Оларға тән белгі- тұтастық пен мағына бірлігі. Мысалы: қырғи қабақ болу-кейісу, араздасу; ұрсысу, қаны қайнау- ашулану, ызалану; санын соғып қалу- өкіну, т.б.
3. Тұрақты сөз тіркестері бір білден екінші тілге аударылуға икемсіз келеді, әсіресе оларды тікелей сөзбе-сөз аударуға болмайды. Мысалы, орыс тіліндегі засучив рукава (жұмысты беріліп істеу деген мағынада), медвежья услуга (пайда келтірем деп зиян келтіру, орынсыз жәрдем деген мағына) дегендерді сөзбе-сөз қазақшаға аударуға немесе керісінше, қазақ тіліндегі қырғи қабақ болу, ит арқасы қиянда, үріп ауызға салғандай, ат үсті қарау тәрізді сөз тіркестерін орыс тіліне сөзбе-сөз аударуға келмейді.[5,70]
Фразеологизмдер - құрамы жағынан тұрақтылығымен дайын күйде кездесетіндігімен, кез келген тұста қолдана беруге болмайтын талғампаздығымен, мағына-мазмұн тереңдігімен, бейнелілігемен ерекшеленіп тұратын тілдік құбылыс болып табылады. Фразеологизмдер кейде жеке сөздердің эмоционалды, экспрессив баламасы (синонимі) ретінде де қызмет етеді: алыс- ит өлген жер; жылдам- қас пен көздің арасында; сұлу- ай десе аузы, күн десе көзі бар, тағы да басқа. Фразеологизмдердің тағы да бір ерекше қасиеті- олардың құрамында көнелік белгі, сөздердің байырғы күйі, ескілікті сипаттары сақталады. Жекелеген сөздің мағыналары, дыбыс тұрпаты өзгеріп жатса, фразеологизмдер бұл жағынан дәстүрге берік болып келеді. Тонның ішкі бауындай дегендегі тонның қазіргі мағынасы теріден жасалған сырт киім дегенді білдірсе, фразеологизм құрамындағы тонның мағынасы жалпы киім дегенді аңғартады салыстырып қарар болсақ: ас- аттыныкі, той- тондыныкі дегендей. Сөздің байырғы мағыналары фразеологизмнің , мақал- мәтелдерің құрамында сақталып қалады да, тілдің өткендегісі мен бүгінгісін жалғастырып тұрады.
Қысқасы, фразеологизмдерде Адам, Қоғам, Табиғат жөнінде тілдік ұжымның сан ғасырлық дәстүрлі білімдер жүйесі сақталған. Фразеологизмдер тіл қазынасының ерекше бір қымбат дүниесі- сөз жүлгесінің ішінде шоқтығы болып көрінетіні де сондықтан.
Қазақ тіл білімінің іргетасын қаласқан және Қаныш Сәтбаев, Мұхтар Әуезов сынды ғұламалармен бірге 1946 жылы Ұлттық Ғылым академиясының уығын ұстап, шаңырағын көтеріскен 14 құрылтайшы академиктердің бірі Ісмет Кеңесбайұлы Кеңесбаев қазақ тілінің осынау сөз қазынасын ұзақ жылдар бойы жинап, Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі (Алматы, 1977) атты аса құнды еңбекті дүниеге әкелді. Бұл-түркі әлеміндегі тұңғыш толық фразеологиялық сөздік еді. Сөздікте он мыңдай фразеологиялық тіркес алынып, олардың анықтамасы берілген. Фразеологиялық тіркестердің варианттары да сыйыстыру әдісімен көрсетіліп, бүгінгі көркем, әдебиет, байырғы ақын- жыраулар, эпикалық шығармалар тілінен дерексөздермен дәйектелген болатын.[6,10]
Осы орайда академик Ісмет Кеңесбайұлы Кеңесбаевтың (Алматы,1977) құрастырған Фразеологиялық сөздік еңбегінде жазылған фразеологиялық сөздерге назар аударайық. Еңбекте әр түрлі мағынадағы тұрақты тіркестерді кезіктіруге болады. Тілек, қарғыс, көңіл-күйді білдіретін көптеген тіркестер төмендегідей:
Абайдың ақылын (басын) берсін, Жамбылдың жасын берсін, Сәкеннің сәнін берсін, Күләштің әнін берсін... Байқағанымыздай, бұл тұрақты тіркес алғыс мәнде айтылып тұр. Бар өнер, бар жақсылық өзіңе болсын. Бір жолдастың шілдехана үстінде дүниеге келген сәбиге: Абайдың басын берсін, Жамбылдың жасын берсін. Махамбеттің тілін берсін, Құрманғазының күйін берсін, Ыбырайдың күрегін берсін, Гагариннің жүрегін берсін!- деп тілек айтқанын естідік. Бұлар жаңа сипатта айтылған бата-тілек қана емес, ауыз әдебиетінің бір көрінісі- шешендік сөз емес пе екен? (Қаз.әдеб.). [6,13]
Абжыландай толғанды Айбат шекті, буырқанды. Ордада отыр Зарлық хан аш арыстандай ыңыранып, Абжыландай толғанып, Алыссам деп біреумен, Қозғала түсіп ырғалып (Мұңлық-Зарлық),[6,13]
Абылай аспас асу бел Тым қиын асу, өте ауыр жол. Темір жолдар тартыла, Абылай аспас белдерден. Аса соға, шарқ ұра, Сонау Сібір-Түркістан (І.Жансүгіров).
Абылайдың ақ туы Бұл сөз бұрын күллі қазақ атынан айтылар ұранның баламасы ретінде жұмсалатын болған. Олар ана жақта партия құрып,...Абылайдың ақ туының астына алаш азаматын топтап, үш жүздің баласының басын біріктіріп жатқан көрінеді. (Ә.Нұрпейісов).[6,13]
Ағайын ала болды Араздасты, жауықты, дұшпан болды. Жан түршігер жаман іс, Ағайын ала болғаны (Шешендік сөздер).[6,13]
Ағама жеңгем сай, апама жездем сай 1. Мінез-қылығы үйлес. (көбіне кекесін мағынасында айтылады). Ағама жеңгем, апаңа жездем сай демекші, өзіңе балаң да сайма-сай екен ғой. (Қаз.ертегі.). 2. Ұқсас іс- әрекет. [6,14]
Аға өлсе , іні мұра. Ескі салт бойынша , әмеңгерлік жасау. Аға өлсе, іні мұра дегендейін, Таз бастың тоғызын да тамамдарсың (Айтыс).[6,14]
Ағарып таң атты. Автор бұл сөзді бостандық, теңдік мағынасында ашып көрсетеді. Ағарып таң атқанда, Қызыл бізді қарсы алды; аттанған қол ақтарға. (І.Жансүгіров).[6,14]
Ағаш қазан қайнатты Аз уақытқа құмар тарқату мағынасында айтылады. Ағаш қазан қайнатайық дегенім насыбай атып алайық дегенім еді. (Ауызекі тіл).[6,14]
Сонымен қатар автор Ісмет Кеңесбаевтың еңбегінде көнерген тұрақты тіркестерді де байқауға болады.
Ғаріп қылды. Көнеден келе жатқан сөз екені анық. Қор етті, азапқа салды, мүгедек халге түсірді. Осылайша өзімді ғаріп қып, мына сарайдың бір жағын бұзып, барлық адамдарымызды жылатып кетті. (Қаз.ертегі.).[6,178]
Ғаріп мүскін сөзі де көне сөз. Бейшара жан. Біздей ғаріп мүскінді Қандай болып отыр деп, Неге бір іздеп келмеді (Қыз Жібек)[6,178]
Ғасылық етті деп аталатын көне сөзді автор асып-тасты мағынасында көрсеткен. Кешіргей Алла пенденің Ғасылық еткен қатесін (Қыз Жібек) . Ғасылық қылмай сөйлейін, Рақман етелік құдая (Қыз Жібек) .[6,178]
Бадана көзді кіреуке көне сөзі батырлар жырларында кездесетін бұл сөзді көбіне әдеби шығармалардан да кездестіруге де болады. .Бұрыңғы кезде батырлар киген ірі көзді сауыт. Бадана көзді кіреуке, Шарайнасы бес қабат. Тоғыс қабаткөз сауыт Саған арнап соқтырып...Оны үстіңе кигейсің (Қыз Жібек)[6,110]. Енді Г.Смағұлованың еңбегінде көз сөзін сипаттап жазады. Айна көз, жәудір көз, күлім көз және тана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті
Филология факультеті
Ісмет Кеңесбаев және тіл білімі мәселелері
Дипломдық жоба
ІV КУРС
Факультет: Филология факультеті
Кафедра: Қолданбалы және теориялық тіл білімі кафедрасы, Қазақ әдебиеті кафедрасы
Мамандық: 5В020500
Орынбаева Алтынай Романқызы
Жетекшісі: ф.ғ.к., доцент С.С.Мұхтаров
Ақтөбе
2019ж
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І. Кеңесбаев және фразеологизм мәселелері
ІІ. Қазіргі таңдағы фразеологизмдердің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ІІІ. І.Кеңесбаев және орта ғасыр жазба ескерткіштерін зерттеу мәселесі
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақ тілінің абыройын асқақтатып, мәртебесін биіктеткен ғалым әрі академик Ісмет Кеңесбаев өз өмірін шығармашылық пен ғылым жолына арнады. Жұмысымызда өмірі мен еңбек жолдары турасында сыр шерттік. Тіл білімі тарихына соның ішінде тұрақты фразеологизм саласына қосқан үлесі орасан.
Ғылымды толықтай зерттеп, оны әрі қарай дамытуға, оның туған топырақтан нәр алып таралуына себеп болатын әрі оның бар қиындығын көре жүріп, нәтижесін сол ұлттың ғылыми жетістігі етіп көрсетуге бар өмірін арнаған адам ғана шын мәнінде үлкен ғалым деуге болады. Академик Ісмет Кеңесбаев - өзін қалыптасыра білген, есімін ел жадына жаттатыра білген үлкен тұлға. Әуелден мұсылманша хат танып, одан кейін Түркістан қаласындағы орта мектепте, содан соң 1922-1926 жылдардан бастап білім нәрімен сусындап, түрлі оқу орындарын тәмәмдаған. 1931-1934, 1988 -1994 жылдары аралығында жасаған еңбектері мен қызметтерін кеңінен ашып, еңбекқор қырын аңғара түстік. Ғалымның бұл еңбек жолын қарастырудың өзіндік маңызы бар. Алдымен, академиктің ғылым жолындағы талмай еткен еңбегін байқасақ, екіншіден, білімділікті, талпынысты, еңбекті дәріптейтіндігіне көз жеткіздік.
Ғалымның ерекшелеп айтар еңбегінің бірі 1977 жылы жазылған Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі деп аталатын еңбегі арқылы қазақ тіліміздің тұрақты тіркестерін бір қалыпты, тиянақты, толық әрі жан-жақты зерттеулер жасағанын байқадық. Сонымен қатар бірнеше ғалымдар жасаған зерттеулер мен оны талдауды басты назарда ұстап, қазіргі фразеологизмдермен салыстыра зерттедік. Ғалымдардың қазақ тіл фразеологизмдерінің қолданыстарын саралап анықтау арқылы зерттеушілердің жасаған еңбектерінің қазақ тіл білімінде алатын орнын нақтылап, қол жеткізуге болады. Мұның бәрі жинақтала келіп, диплом жұмысының көкейкестілігін айқындайды.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Ғалымның тіл мәселесіне қатысты еңбектері мен зерттеулерінің ерекшеліктерін қарастыруды жұмысымызда мақсат тұттық. Ісмет Кеңесбаевтың тіл біліміне қатысты еңбегі соның ішінде фразеологиялық сөздігімен қоса, қазіргі фразеологизмдермен салыстыра зерттеп, академик І.Кеңесбаевтың орта ғасыр жазба ескерткіштерін зерттеу мәселесі- жұмыстың басты міндеті. Осы мақсатқа жету барысында көптеген міндеттер қойылды:
1. Ісмет Кеңесбаевтың өміріммен еңбектерін зерттей отырып, тіл біліміне қосқан үлесін анықтау;
2. Ғалымның фразеологияға қатысты еңбегін кеңінен талдау;
3. Қазіргі фразеологизмдердің зерттелуі туралы басқа да ғалымдардың еңбектерін талдап, пайымдау;
4. Фразеология саласына қатысты айтылған әр түрлі көзқарастарды салыстыру;
5. Тұрақты фразеологизмдерге қатысты айтылған сыни-пікірлерге сүйене отырып, өзіндік ой-пікір қалыптасыруға тырысу;
6. Ісмет Кеңесбаевтың орта ғасыр жазба ескерткіштерін талдай отырып, осы кезеңде жарық көрген тілге қатысты еңбектерді талдау;
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері: Диплом жұмысын жазу барысында Ісмет Кеңесбаевтың Қазақ тіл білімінің мәселері деп аталатын еңбегі және басқа да ғалымдардың тұрақты фразеологизмге қатысты еңбектері басшылыққа алынды. Жұмыста сонымен қатар талдау, жинақтау, салыстыру сынды әдістері қолданылды. Салыстыру мақсатында І.Кеңесбаев пен Г.Смағұлованың фразеологиялық сөздіктері алынды. Қазіргі фразеологизмдерді зерттеу барысында арнайы сайттар мен баспа беттеріне жарық көрген мақалалар қолданылды. Ал нақты фразеологизмдерді талдап, оны әр түрлі көзқараста зерттеу барысында А.Темірешева, Ә. Болғанбайұлы мен Ғ. Қалиев және Өмірзақ Айтбайұлы т.б ғалымдардың еңбектері басты назарда болып, басшылыққа алынды. Сонымен бірге көптеген тұрақты фразеологиялық сөздер пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы.
Диплом жұмысы жалпы үш жоспардан тұрады. Кіріспе бөлімнен сондай-ақ Кеңесбаев және фразеологизм мәселелері, Қазіргі таңдағы фразеологизмдердің зерттелуі, І.Кеңесбаев және орта ғасыр жазба ескерткіштерін зерттеу мәселесі сынды үш бөлімнен тұрады. Сонымен бірге қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімен тұрады.
Қандай да бір тарих деңгейінде қалыптасып, өз орнын алған ұлтты алып қарайтын болсақ, олардың ештеңемен салыстыруға келмейтін үш байлығы бар. Оның бірі- ұлттық сенім, екіншісі- ұлттық тіл, үшіншісі- ұлттық өнер мен салт-дәстүр.
Қазақ тіл білімінің туып, қалыптасуы, дамуы бүгінгі кемелденген шағына жетіп, биік деңгейге көтерілуі, оның іргетасын қалап, қазақ тілін ғылым ретінде қалыптастырған құрметті есімдермен тығыз байланысты. Қазақ тіл білімінің тарихында оның ғылыми - теориялық негізін салған ғалымдардың әрқайсысының орны ерекше.
Ғылымды толықтай зерттеп, оны әрі қарай дамытуға, оның туған топырақтан нәр алып таралуына себеп болатын әрі оның бар қиындығын көре жүріп, нәтижесін сол ұлттың ғылыми жетістігі етіп көрсетуге бар өмірін арнаған адам ғана шын мәнінде үлкен ғалым деуге болады. Ел-жұрты оның еңбегіне сай лайық тұлға деп дәріптейді алады. Академик Ісмет Кеңесбаев - өзін қарыптасыра білген, есімін ел жадына жаттатыра білген үлкен тұлға. Бұл сөз екі қазақтың біріне айтыла бермейтін уақыт еншісінен ғана екшеленіп бұйыратын сирек сый. Солардың бірі де бірегейі- Қазақ ұлттық Ғылым академиясының іргетасын қаласқан ғалым, түркітанушы, қазақ тіл білімін қалыптастыруышылардың бірі, филология ғылымының докторы, академик Ісмет Кеңесбайұлы Кеңесбаев.[1,26]
Кеңесбаев Ісмет Кеңесбайұлы 1907 жылы ақпан айының 15 - ші жұлдызында Оңтүстік Қазақстан облысы, Созақ ауданындағы Жанысата ауылында дүниеге келген. Алдымен ауылда мұсылманша хат танып, одан кейін Түркістан қаласындағы орта мектепте, 1922-1926 жылдары Ташкент қаласындағы Қазақ ағарту институтында оқыған. Кейін келе, 1926 жылы осы институт Қазақ педагогикалық институты болып қайта құрылған кезде соған кезде түседі де, оның екінші курсын бітіргеннен кейін Ленинградтағы шығыстану институтының түркология бөлімшесіне (ол кезде түркология семинары деп аталған) ауысып, осы институтты 1931 жылы бітіріп шығады.
Ісмет Кеңесбаевтың ғылым жолында болашақ тағдыр-бағытын айқындаған жылдар осы институтты білім алған жылдары болды. Мұнда ол А.Н.Самойлович, В.В. Бартольд, С.Е.Малов, И.И. Мещанинов, Л.В.Щерба, тағы басқа профессорлардан сабақ алып, жалпы лингвистикалық және түркологиялық терең білім алды.
Қазақстанға қайта оралып, халық ағарту комиссариатында әдіскер әрі Алматыдағы Қазақ педагогикалық Институтында (қазіргі Абай атындағы Қазақтың ұлттық педагогикалық университетінде) қазақ тілінің мұғалімі болып қызмет істейді.
1931-1934 жылдары Қазақ АКРС халық ағарту комиссариатында әдіскер, 1933-1936 жылдары Алматы дәрігерлік институты тілдер кафедрасының меңгерушісі, 1936-1939 жылдары КСРО Қазақ Ғылым академиясының Тіл және әдебиет секторының аға ғылыми қызметкері, 1943-1951 жылдары Қазақ КСР Ғылым академиясының вице-президенті, 1951-1961 жылдары Тіл және әдебиет институтының аға ғылыми қызметкері, бөлім меңгерушісі, ал 1947-1951 жылдары және 1957-1961 жылдары осы институттың директоры болса, 1961-1978 жылдары Тіл білімі институтының директор қызметін атқарған. Кейін 1970-1976 жылдары Қазақ КСР Ғылым академиясының қоғамдық ғылымдар бөлімінің академик - хатшысы , 1985-1987 жылдары Қазақ КСР Ғылым академиясының Президиум мүшесі, 1988 -1994 жылдары Қазақстан Республикасы ұлттық Ғылым академиясының Президиум кеңесшісі болды. [1,27]
Ісмет Кеңесбаевтың өмір жолы, еңбекке араласуы, ғылымдағы бағыт - бағдары да, негізінен алғанда, ХХ ғасырдың 30-жылдарында басталды. Ғалымның сол жазған сауат ашу әліппесімен қоса, жылдары жарық көрген бастауыш сыныптарға арналған қазақ тілі оқулықтары соңғы жылдарға дейін бірнеше рет басылып шықты. Егеменді еліміз тәуелсіздік алғаннан бері ана тілімізге дейін көзқарас бұрынғыдан да гөрі жандана түсті. Қазақ бөлімін былай қойғанда , орыс аудиторияларында қазақ тілі сабағы өтілетін болды. Осындай игілікті шаруа 30-жылдары қолға алынған. Бұған сол тұста педагог-ғалым Ісмет Кеңесбаев өзіндік үлгісін қосты. Атап айтсақ, ол 1939 жылы орыс мектептерінің жоғарғы сыныптарына арнап қазақ тілі оқулығын жазды, осы оқулығы туралы диссертация қорғап, фиология ғылымының кандитаты деген ғылыми атаққа ие болды. Ал 1945 жылы филология ғылымының докторы атағын алды. Ісмет Кеңесбаев - Қазақ тілінің фонетикасы мен лексикологиясына, лексикографиясы мен этимологиясына, тіл тарихы мен туыс тілдердің бір-бірімен қарым-қатынасына арналған көптеген іргелі еңбектердің авторы. Қазақ тілінің фонетикасы мен фразеологиясының зерттелуі Ісмет Кеңесбаев есімімен байланысты. Ісмет Кеңесбаевтың көп жылғы зерттеулерінің нәтижесінде 1977 жылы Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі жарық көрді. Ісмет Кеңесбаевтың басшылығымен 1959, 1961 жылдары екі томдық Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі және 1961 жылы Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі , 1978, 1981 жылдары екі томдық Орысша-қазақша сөздік жарыққа шықты. [1,28]
Академик Ісмет Кеңесбаев өзінің өмір жолындағы ғылым мен ұстаздықты қатар ұстаған ғалым.
Ісмет Кеңесбаев қазақ фразеологиясының теориялық мәселелерін қазақ тіл білімінде алғаш қалыптастырды, жеке пән ретінде негізін салды. Өткен ХХ ғасырдың екінші жартысынан басталған қазақ фразеологиясының зерттеу арналары ғылыми сараланып, тілдік фактілерге қарай тармақталып, күні бүгінге дейін бұлақтардан, өзендерден нәр алғандай алтын арқауын үзбей келе жатқан шексіз мұхит айдынына айналды.
Академик І.Кеңесбаевпен бірге ғылым жолында ілгері-кейінді үзеңгілес болған Н.Сауранбаев, М.Балақаев, Ғ.Мұсабаев сынды тілші ғалымдардың қазақ тіл біліміндегі зерттеу нысандары неліктен кең ауқымды болды екен деген сұрақтар еріксіз ойға оралады. Әлде олардың ерекше таланты ма, әлде, шабыттың туы арындап, әр қиынға салған шақтағы туған тілдің оларға артқан ардың ісі ме екен?... Қалай десеңіз де ұлылардың атағымен алысқа кеткен керуен көшінде көпшілікке белгілі жалпы қазына болса да, оларды тану, таңдау, қажетке жарату бір дәуірдің ғана үлесі болмағанына қуанасың. Әлгінде айтқан олардың кең ауқымды зерттеу нысандарының нәтижелері бүгінгі тілтанымдағы ғылыми ізденістерге бағдаршам болды.
Мәселен, академик І.Кеңесбаевтың тіл білімінің жалпы мәселелерімен қоса, қазақ әдеби тілінің даму проблемалары, қазақ тілінің фонетикасы, емле мәселелері, қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясына қатысты еңбектері қазақ тіл білімінің қалыптасуы мен дамуына өлшеусіз қосылған үлес деп бағаланады.
Ғылымға әркімнің бар таласы демекші, жалпы фразеологияға қатысты біраз ғалымдар С.Аманжолов, Н. Сауранбаев, М.Балақаев т.б есімдері көптеген деңгейлерде аталып келеді. Алайда белгілі бір ғылыми бағыт ретінде фразеологиялық зерттеулердің хронологиялық тұтастығын сақтаған және айтылған ой-пікірлері жинақталып, дер кезінде тасқа басылып, авторлық құқықпен танылып жүргені де осы академик Ісмет Кеңесбаевтың есімі. [2,30]
200-ге жуық ғылыми еңбектердің авторы, бірнеше ғылыми еңбектердің редакторы Ісмет Кеңесбаевтың осындай жан-жақты ғылыми-педагогикалық, қоғамдық қызметін үкіметіміз жоғары бағалап, оны Ленин, Қызыл Жұлдыз, Еңбек Қызыл Ту ордендерімен, бірнеше медальдармен , Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің Құрмет Громотысымен марапаттады. 1978 жылы Қазақ КСР-і Мемлекеттік сыйлығын алды. Ең алғашқы Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген қайраткері атағын алған ғалымдардың бірі.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығының иегері, филология ғылымының докторы, профессор Ісмет Кеңесбаев 1995 жылы 16 қаңтарда 88 жасында Алматы қаласында дүниеден өтті.
Ісмет Кеңесбаев есімін есте қалдыру мақсатында Алматы қаласының Таусамалы ауданында көше аты берілді және талай ақын-жазушыларымыз жырға қосқан Теріскей өңіріндегі Қаратау баурайында орналасқан Таукент кентіндегі №36 жылы қазақ орыс мектебіне аты берілген.
Халықтың болашаққа бет алған тарихи даму жолында жарық жұлдыздай болып бағыт-бағдар сілтеген, халықтың тарихында мәңгілік есімдері ерекше аталатын зор тұлғалардың бірі- филология ғылымының докторы, профессор Ісмет Кеңесбаевтың есімі және еңбектері ұлтымыздың жарқын болашаққа беттеген ұлы керуенімен жасай беретіні ақиқат.[1:28]
1.Қазақстан мектебі, №6,2017[1,28]
2.Г.Смағұлова Тіл білімінің тарландары Алматы, Қазақ университеті2009ж
Ісмет Кеңесбаев 1944 жылы Қазақ тіліндегі тиянақты сөз тіркестері атты докторлық диссертациясын қорғап, профессор атағын алды. Бұл- фразеология саласы бойынша күлкі түркі әлеміндегі тұңғыш айтулы еңбек тұғын. 1946 жылы іргетасы қаланған Қазақ ССР Ғылым академиясының құрылтайшыларының бірі, толық мүшесі (академик) әрі Академияның вице-президенті болып сайланады. Бүкіл саналы ғұмырын отындық ғылым мен білім игіліне қызмет етуге арнаған ғұлама ғалымының ерекше ұйымдастырушылық қабілеті әсіресе алғашқы күннен бастап Тіл әдебиет институтын басқарған жылдарда (1947-1951;1954-1956; 1957-1961) және жеке шаңырақ көтерген Тіл білімі институтында ұзақ жылдар яғни 1961-1978 жылдар аралығында директор болған кезінде жарқырай ашылды. Сонымен бірге кейінгі жылдары Қазақ ССР Ғылым академиясы Қоғамдық ғылымдар бөлімінде академик-секретарь, кеңесші қызметтерін атқарады.
Ғалымға 1978 жылы Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі атты іргелі еңбегі үшін Ғылым мен техника саласындағы Қазақ ССР-нің Мемлекеттік сыйлығы берілді. Бұл жазушы үшін үлкен маңдай тердің тәтті жемісі екені анық. Ғылым саласында ақырын жүріп, анық басатын адамдар ғана ғылымнан өз орнын алып, жасаған әр бір ісі еленіп отырады. Соның бірі І.Кеңесбаев деп қалеспей айтуға болады. Оның жасаған еңбектері мол, қызметтері биік. Академик 1945 жылы Қазақ ССР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері ал 1977 Қарақалпақ АССР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері болады. Сондай-ақ 1978 жылы Орал - Алтай қоғамының Құрметті мүшесі болса, кейін 1988 жылы Түрік Тіл қоғамының толық мүшесі болады. 1970-1995 жылдары Советская түркология журналының редколлегия мүшесі болып қызмет атқарса, сонымен қатар 1973 және 1995 жылдар аралығына дейін СССР совет түркологтары комитетінің мүшесі болған. Ісмет Кеңесбаев орасан зор орден және медальдармен марапатталған. Көпшілік бұндай құрметке толықтай лайықты деп санайды. Себебі ғалымның тер төгіп жасаған еңбектері мен зерттеулері ауыз толтырып айтарлықтай.
Академик І.Кеңесбаев қазақ тіл білімінің және түркітану мен алмаистиканың алуан түрлі салалары бойынша құнды зерттеулер жазды. Қазақ тілінің фонетикасы мен фонологиясы, қазақ әдеби тілінің өзекті мәселелері, ана тіліміздің грамматикалық құрылымы мен лексика- фразеологиялық жүйесі сонымен қоса қолданбалы тіл білімінің жай күйі ғалым еңбектерінде егжей-тегжейлі сөз болып, толықтай зерттеулер жасаған.
Фонетика мен фонологияға қатысты зерттеулерін ешқашан тоқтатпаған ғалым фонемалардың құрамы мен құрылымы, екпін мен буын, орфографиямен орфоэпия түйіткілдерін шешуге атсалысты. Қазақ фонологиясындағы зерттеудің экспериментті тәсілінің қалыптасып, дамуына қосқан үлесі өз алдына бір төбе екенін айта кеткен жөн.
Академик І.Кеңесбаевтың фразеологияны қазақ тіл білімінің дербес саласы ретінде қалыптастырушы, олардың теориялық негізін салушы ғалым екендігі баршаға аян. Ол алғашқы зерттеулерінің өзінде-ақ тілдегі лексика - семантикалық құбылыстардың табиғаты, сөздік бірліктегі лексикалық мағынаның құрамы мен құрлымы, туралы күрделі теориялық тұжырымдар жасаған болатын. Осылайша ол қазақ тіл білімінде лексикология мен лексикографияның, семасиологияның ортақ тәсілдерін анықтап, олардың дұрыс шешілуіне жол ашты.
Ғұлама ғалымның айтулы еңбектерінің бірі- оның жарты ғасырлық ғылыми ізденістерінің нәтижесі, сонау 1977 жылы жарық көрген соң бірден жоғары бағаланып, биік мәртебелі атаққа ие болған Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі болып табылады. Өзіміздің төл фразеологиямызды толық қамтыған, тұтас дүниеге айналдырып, оның қолданбалы практикалық құрал ретінде әрі бірегей ғылыми зерттеу ретінде бағасын арттырып тұр.
Академик Ісмет Кеңесбаев оқулықтар жазумен қатар қазақ тіліндегі әліпби, графика, орфография салаларының ғылыми мәселерімен де шұғылданды. Дей тұрғанмен, оның ғылымдағы басты зерттеуі қазақ тіл білімінде мүлде зерттелмеген тың сала - қазақ тілінің фразеологиялық жүйесі екені бәріне мәлім. Отызыншы жылдардан бері ғалымның өзі жинақтап, жүйелі түрде зерттеп келе жатқан фразалық тіркестерді ғылыми- теориялық жақтан тереңдете зерттеуді академи өз алдына мақсат етеді. 1944 жылы І.Кеңесбаев зерттеу еңбегін толықтай түрде аяқтап Қазақ тіліндегі тиянақты сөз тіркестері деген тақырып бойынша докторлық диссертация қорғайды. Аталған еңбекте қазақ тілінің екі мыңнан астап фразалық тіркестері және оған қоса, төрт жүзден астам қос сөздері ортағасырлық шағатайша түркі жазба тіліндегі шығармаларда, қазіргі қырғыз, қалмақ, татар, ұйғыр, түркімен өзбек тілдерінде сондай-ақ құрылымы бөлек араб, парсы, моңғол тілдерінде кездесетін баламаларымен салыстырмалы түрде жасай отырып зерттейді. Ғалымның ресми оппоненттері қатарында қазақтың тау тұлғалы жазушысы Мұхтар Әуезов, Бүкілодақтық түркітанушылар комитетінің басшысы, одақтық Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі С.Е.Малов, араб тілдерінің аса көрнекті маманы, одақтық, Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі Н.В.Юшманов болады. Тағы айта кететіні, академик ғалым 1945 жылы филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін және профессор атағын алады.
1946 жылы алғашқы құрылтайшылардың бірі болып өтеді. Ол Қазақ ССР Ғылым академиясы құрылған кезде төл академиямыздың құрылтайшысы еді. Бқл академияның толық мүшесі болып сайланған академик ол бай көтергеннен бастап 1951 жылға дейін вице-президент қызметін атқарушысы болады. Сол қызметінде жүріп, 1946 жылдан бастап бәрімізге таныс, қазіргі Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде оқытушы болып, яғни ұстаздық қызмет атқарады.
Ғалым 1947-1951 мен 1957-1961 жылдар аралығанда Тіл және әдебиет институтында басшылық етеді. 1961 жылы жаңадан құрылған Тіл білімі институтына директор болып тағайындалады да, 1978 жылға дейін осы институтқа ғалым өзі басшылық етеді. Бүкіл саналы ғұмырын отандық ғылым мен білім игіліне қызмет етуге арнаған алып азаматтың биік тұлғасында, табиғатында үш қасиет айдан анық аңғарылады. Болмысы бөлек ғалымды зерделі зерттеуші ғалымдықтың, тәлімгер ұстаздықтың, парасатты ұйымдастырушылықтың бірлігі, бүтіндігі деп басып айтуға негіз бар. [3,8]
Академик Ісмет Кеңесбаев - заңғар таулы ғұлама ғалым. Ол қазақ тіл білімінің, түркітану мен алтаистиканың алуан түрлі салалары бойынша құнды зерттеулер жазған. Қазақ тілінің фонетикасы мен фонологиясы, зерттелу тарихы, қазақ әдеби тілінің өзекті мәселелері, қазақ тілінің грамматикалық құрлымы мен лексика- фразеологиялық жүйесі, қолданбалы тіл білімі, инженерлік лингвистика мәселері ғалым мәселерінде егжей-тегжейлі сөз болады. Фонетика мен фонология мәселелерін зерттеуді ғалым ХХ ғасырдың отызыншы жылдарында бастаған еді. Ол кезеңде әсіресе, қазақ жазуын кемелдендіруге, оның әліпбиін, графикасы мен орфографиясын жетілдіруге қосқан үлесі зор. Одан кейінгі кезеңде қазақ тіліндегі фонемаларын құрамы мен құрлымы, екпін мен буын, орфография мен орфоэпия мәселелері ғалым назарынан тыс қалған жоқ. Қазақ фонологиясындағы зерттеудің экпериментті тәсілінің қалыптасып дамуына қосқан үлесі өз алдына бір төбе. 1954 жылы жарық көрген Қазіргі қазақ тілі оқулығының фонетика бөлімі бүкіл түркі тіл білімінде жоғары бағаланған іргелі зерттеу болды. Қазіргі кезеңдегі фонетикасы саласының білікті мамандары Ісмет Кеңесбаев еңбектерінің өз құндылығын бүгінгі таңда да жоғалтпай отырғандығын айтады. Академик Ісмет Кеңесбаев қазақ фразеологиясын зерттеуді еңбегі оразан зор. Сонау 1930 жылдардан бері тілдегі тұрақты сөз тіркестерін тірнектеп жинау, жүйелеу мен зерттеу ісі ерекше нәтиже берді. Жоғарыда айтылғандай, 1944 жылы Қазақ тіліндегі тиянақты сөз тіркестері деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады. Бұл - фразеология саласы бойынша бүкіл түркі әлеміндегі тұңғыш докторлық еңбек еді. Ғалымның қазақ тіл білімінде лексикография саласының қалыптасып, жетілуіне қосқан үлесі мол. Ол Тіл және әдебиет институтындағы академиялық сөздік бөлімінің меңгерушісі қызметін атқара жүріп, 1953 жылдан бастап қазақ тілінің түсіндірме сөздігін түзу ісіне басшылық етті. Барлық ісін қатар алып, одан белгілі бір нәтиже шығара білген ғалымның еңбегін екшелеп айтға болады. Сөздік жасаудың, жекелеген сөздер мен сөз топтарының мағынасын ашудың ғылыми негіздерін жасады. Картотекалық қордың ауқымын кеңейтуге, сөздікшеде ғалымдардың сөздік түзудің ғылыми-практикалық тәсілдерін меңгеру ісін ұйымдастыруға, маман сөздікшелерді даярлауға қатысты іс-шараларды жігерлі түрде жүзеге асырып отырды. 1953 жылы түсіндірме сөздік түзудің түзудің нұсқаулығы жарық көрді. Сөздіктің шығуынан алты жыл бұрын, алдын ала жасалған бұл нұсқаулықтың сөздік түзу ісіндегі маңызы зор болды. Қазақстанның мәдени өмірі үшін аса қажетті, мәнді еңбекті түзуге қажетті іс-шараларды дер кезінде, сапалы түрде атқарудың нәтижесінде бастапқы жоба бойынша жоспарланған бір томдықтың орнына екі томдық түсіндірме сөздік дүниеге келді. [3,9]
Ғұлама ғалымның фразеология мен лексиколография салаларында жасалған айтулы еңбектердің бірі- Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Ғалымның фразеология саласында жарты ғасырға жуық уақыт бойы жүргізген ғылыми-теориялық және ғылыми-практикалық зерттеулерінің нәтижесі іспетті бұл туынды 1977 жылы басылым көрген еді.
Бұл сөздіктің басқа сөздіктерден яғни қазақ тіл білімінде сол кезге дейінгі кезеңде жарық көрген басқа да еңбектер, жанрлық, салалық сөздіктерден басты айырмашылығы да жоқ емес. Оның өзгешелігі- бастан-аяқ ғылыми еңбек болуында, ғалымның ғылыми зертханасынан зерделеніп шыққан туынды болуында еді. Он мыңнан астам фразеологизмді қамтыған еңбектің теориялық бөлігі сөздік бөлігімен бірбүтін, тұтас полотно құрайды. Қазақ фразеологиясының кемелдене дамуы жолында осы еңбектің атқарған рөлі туралы айтылар сөз көп. Қазақ тіл білімінде орны да құны да ерекше еңбекті әр зерттеуші де қолданған.
Академик Ісмет Кеңесбаевты біз ұлағатты ұстаз деп те айта аламыз. Оған көптеген ескі естеліктер толықтай куә бола алады. Ғалымды бірнеше жылдар бойы ұстаз ретінде танып және оны мойындай білген шәкірттері мен өзінен кейінгі шәкірттерінің жазып қалдырған естеліктері бұл тұжырымға ақиқат бола алады. Ұстаздарына арнап жазған естеліктері оның ұстаздың тұлғасын айшықтай алатын, олардың шынайы көңілден шыққан ақ тілектерін және алғысқа толы сезім селін байқататын жазбаларды тебіренбей оқу мүмкін емес. Оған ұлы жазушы М.Әуезовтің оған Қазақстандағы тіл ғылымының ағасы, үлкен ұстазы деп баға беруінің өзі осы сөздерге дәлел болғандай.
Ғалымның 1930-1950 жылдары жазылған оқулықтары мен оқу құралдары яғни бастауыш сынып, орта және жоғары сыныпқа арналған оқулықтар Қазақстандағы оқу-ағарту саласының барлық негізгі деңгейлерін түгел қамтып, қамтамасыз етіп отырды. Өскелең ұрпақтың білімге деген құштарлығын оятып, қазақ тіліндегі бірнеше еңбектер басылып бетін көріп, өскелең ұрпақтың білімге деген қажетін арттырды.
Ғалым кандитаттық, докторлық диссиртациялар қорғау кеңесінің басшысы ретінде көптеген ғалымдардың ғылыми-зерттеу еңбектеріне жол ашып, бағыт-бағдар беріп отырды. Ол басқарған Тіл білімі институты ғылыми кадр даярлау жағынан одактағы негізгі үш орталықтың бірі болып келген. Ғалымның өзі оншақты ғылым докторы мен жиырмадан астам ғылыми кандидаттарының диссертациялық еңбек жазуына жетекші болып, кеңесшілік жасаған.
Академик- Ісмет Кеңесбайұлы Кеңесбаев - ғылым мен білім саласындағы кемеңгер ұйымдастырушы. Ғалымның басшылық қызметке ерте араласқандығы белгілі. Ол сонау 1933 жылдан- медицина институтында тілдер кафедрасының меңгерушісі болған кезден бастап лауазымды қызметтер атқарып келді. 1946 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясының вице-президенті болып сайланған соң көп жылдар бойы қоғамдық ғылымдар саласына басшылық жасап, оның өркендеп дамуына үлес қосты. Тіл және әдебиет институтын басқарған жылдары қазақ филологиясының кемелдене түсуіне ат салысты. Ғалымның ұйымдастырушылық қабілеті әсіресе Тіл білімі институтын басқарған жылдары ерекше танылады. Осы бір ширек ғасырдай мерзім аралығында институт одақтағы ең беделді ұлттық ғылым ордасына айналды. І.К.Кеңесбаев одақтық деңгейдегі жиындарда, симпозиумдар мен конференцияларда үнемі ұйымдастырушылар қатарында жүреді. Алматы қаласында ғалым 1962-1973 және 1976 жылдар аралықтарында тіл білімі институтында өткен одақтық конференцияларды аса біліктілікпен басқарады. Ғалымның әлемдік түркітанушылар ортасындағы беделі өте жоғары болады. Ол 1960 жылы шығыстанушылардың Мәскеуде өткен халықаралық конгресінде, 1966-1972 жылдары Түрік Тіл қоғамының Түркияда болған конгрестерінде, сондай-ақ 1970-1971 жылдары Алмания мен Мажарстанда өткізілген алтаистиканың конференцияларда маңызды мәселері бойынша баяндама жасап, отандық тіл білімінің беделін арттырды. Ол Г.Ярринг, Л.Базен, Д.Синор, Н.А. Баскаков,А.Габен, К.Менгес, Н.Поппе, О.Прицак тәрізді ғалымдармен бірге, Орал-Алтай қоғамының беделді мүшесі болып бекітіледі. Ғалым 1978 жылдан бастап Түрік тіл білімінің корреспондент - мүшесі, ал 1988 жылдан бері аталмыш қоғамның толық мүшесі болады.
Қазақ тіл білімінің туын жоғары ұстап келген өзінің алдындағы тау тұлғалы ғұламалардың нәтижелі ісін академик аса біліктілікпен жасғастыра алды.
Барлық сала белгілі бір ғылыми зерттеулерді талап ететіні анық. Осындай зерттеулер шоғырын биік ұстайтын тіл білімінің ғалымдарын да жіпке тізіп айтуға болады.
ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде халқымыздың рухани көсемдерінің бірі- Ахмет Байтұрсынұлы бастаған ғалымдар шоғыры иық тіресіп тұрған болса, одан кейінгі кезеңде олардың ісін ғұлама ғалым, профессор Құдайберген Жұбанов бастаған топ жалғастырды. Ғылымға олардан кейін қадам басқан тілшілер қауымына академик І.К.Кеңесбаевтың шоқтығы биік болды. Тумысынан көсем серкедей болып жаратылған, бүкіл болмысымен ірі, кесек тұлғалы азаматтың біліктілігі мен білімділігі, ұйымдастырушылық қабілетімен, мәмілегерлігімен бірге айдыны мен айбыны да жетерлік болатын. Кеңес өкіметі кезеңіндегі түрлі тар жол, тайғақ кешулерде басшының рөлі зор болды. Қазақ тіл білімінің қара шаңырағы саналатын Тіл институтына ширек ғасырдай басшылық жасаған ғалым қазақ ғылымының мәртебесін үстем етті. Ғалым І.Кеңесбаев қандай да болмасын жетістік пен мақтауға лайықты. Көп тер төгіп жасаған еңбектері мен зерттеулері үшін белгілі бір ғылыми нәтижеге қол жеткізу үшін қанша жыл кеткенін есепке алу мүмкін емес.
Қай халықтың болмасын, олардың фразеологизмдерінің ішкі формасы ерекше назар аударарлық. Әсіресе, белгілі бір ұлттық нақыш, ұлттық белгілер мен қасиеттер, мәдени-ұлттық менталитетті ерекше атауға болады. Олар өз кезегінде естен шығып, санадан жойылып әрі ұмытылып, дәл қазіргі уақытқа дейін жетпей, ізін суытқан болса, тұтастай бір ұлттың байлығы, мәдениеті мен салмақты қазынасы жоғалды деп айтуға болады. Фразеологиялық қордан ұлттық мәдени көрініс кеңінен өріс жайып, бейне тапқан. Себебі сол ұлт топырағында кең етек жайып, нәр алған сөздер, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін білдіретін мақалдар мен мәтелдер, тұрақты фразеологизмдер, әсерлі афоризмдер сондай-ақ ұлттық қор бірліктері ұлттың менталитетін, халық өмірінің шынайы тіршілігін айдан анық көрсетіп бере алады. Жоғары да атап өткен, тұрақты фразеологизмдердің белгілері мағына тұтастығы, қолданылу тиянақтылығы, даяр қалпында қолданылу ерекшелігі сынды белгілердің арқасында тұрақты фразеологизмдер бүгінгі күні ұрпақтан- ұрпаққа беріліп, өміршеңдігін жалғасыруда. Оларды ұлт өмірінің дәлме- дәл айғағы десек де болады.
Тұрақты фразеологизмдер көркем әдебиет тіліне өз қажетін беруге халықтың эстетикалық талғамын көрсететін ең күшті тілдік құралдардың бірі болып саналады. Тілдің әдебилік сипаттарын, әдеби тілдің даму кезеңдерінің көркемдік ерекшеліктерінің бірін тұрақты фразеологизмдер байқатады. Ж.Қоңыратбаеваның зерттеу жұмысында ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы тіліндегі фразеологизмдердің жалпы сипаты, тақырыптық-семантикалық, кезеңдік-құрылымдық, стилистикалық қолданыс ерекшеліктері қарастырылады. Автор ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы тіліндегі фразеологизмдерді жалпы мағынасына қарай және ұйытқы болатын сөздерге қарай алты тақырыптық топтарға бөліп жіктейді. Олар:
1. Адамды сипаттайтын фразеологизмдер;
2. Алғыс және қарғыс мәнді фразеологизмдер;
3. Қоғамдық-әлеуметтік факторға байланысты туындаған фразеологизмдер;
4. Діни наным-сенімге, салт-дәстүрге байланысты туындаған фразеологизмдер;
5. Өлшемдік ұғымдарды білдіретін фразеологизмдер;
6. Табиғат құбылыстарына байланысты фразеологизмдер деп бөле отырып, кейбір фразеологизмдер мағынасы жағынан бірнеше топқа қатысты болатындықтан, оларды мұндай тақырыптық топтарға бөлудің міндетті екендігін тілге тиек етеді. ( Коnyratbaev, 2002,78). [4,211]
Тілдегі фразеологиздер - тілдік бірліктердің ішінде аккумулятивтік қызметі ерекше байқалатын, бірнеше мыңжылдықтар бойына пайда болып, дамып, қалыптасқан, әдеби тіл дамуы кезеңдерінің өзіндік ерекшелігін айқындайтын тілдің ажырамас бір бөлігі. Әр жазушы өз зерттеулеріне қарай тілдің фразеологиялық қорынан қажетін алса, өз кезегінде әдеби тілдің дамуына үлесін қосып отырады. Шын мәніндегі ағылшын көркем әдебиетінің ұлы тұлғалары ретінде танылып, Шекспирмен негіздеген жазба әдеби тіл дәстүрін әрі қарай жалғастырған ағылшын жазушылары осы тіл қазынасын мәнді материал, көркем құрал етіп, әдеби тілдің көркемдік дамуын алға жүргізді. [4,211]
Қазақ ұлтының мәдени өмірінің көрінісі әрі болмысы болып табылатын - фразеологиялық қордан оның ерекше аңғарылатындығы. Қазақ фразеологизмдері ол халықтың негізгі өмірінің айнасы іспеттес.
Ағылшын тілінің біз біле бермейтін көпжылдық тарихы бар. Фразеологияны танып, білу публицистикалық қана емес, көркем әдебиеттерді де оқып, танып, білгендерді де едәуір жеңілдетеді. Фразеологизмдерді дұрыс қолдана білу тілді идиоматикалық жағынан ақсаңдатады. Қазіргі заманғы ағылшын тілінің фразеология әлемі үлкен және көпқырлы болып келетіндігі анық.
Фразеологизмдердің ерекшеліктері туралы Р.Авакова былай дейді: Тіл халықтың рухани байлығының ең қажеттілерін соның ішінде мифлогиясын өз бойына жинайды. Осындай тіл фактілеріне талдау жасау мәдени тамырларымызға үңіле түсуге және оның құпия сырларын түсінуге өз септігін тигізеді. Фразеологизмдерді мифтік танымға, әдет- ғұрыпқа, салт-санаға әкеп тоғыстыру оларды бір - бірімен байланысты дүние ретінде қарастыруға, мәдениеттің құрамдас бір бөлігі, ұлттық тілдегі бейнесі деп тануға септігін тигізіп, жол ашады. Ал екінші жағынан, ғылымдар сабақтастығын (тіл, мәдениет, тарих, фольклор, этнология, әдебиет және т.б) жан-жақты теориялық тұрғыдан аша түсуге үлкен мүмкіндік береді (Avokova, 2001:79). Ендеше фразеологизмдер барлық ғылымдар саласымен де тығыз байланысты екендігіне көз жеткізуге болады.
Ғалымдар ұлттық ренктегі фразеологизмді анықтаудың екі бағытын ұсынады:
1. Басқа тілдер мен мәдениетпен салыстыру негізінде;
2. Оның ұлттық нақышы басқа тілдермен салыстырмай-ақ белгілі;
Фразеологизмдердің мәдени ерекшелігі оның белгілі бір қоғамның материалды және рухани мәдениетінің элементтерімен, оның тарихи , діни ұстанымдары, дәстүрлері, өмір сүретін табиғи жағрапиялық жағдайымен байланыстылығымен айқындалады. Орыс ғалымы Б.А.Ларин де: Фразеологизмдер әрқашан қоғамдық жағдайды, сол дәуірдің идеологиясын жанама түрде бейнелейді (Larin, 1960: 11), -деп тұрақты тіркестердің қоғаммен, өз кезеңінің идеологиясымен тығыз байланысты әрі қарым-қатынаста екендігіне сонымен қатар соның айнасы іспеттес екендігіне ерекше зор мән береді.[4,212]
А.Темірешева Тіл біліміне кіріспе деп аталатын еңбегінде фразеологизмге былай анықтама берген.
Фразеология- лингвистиканың үлкен бір саласы. Фразеология деген сөз грек тілінің phrasis- сөйлемше және logos ұғым деген сөздерінен жасалған термин. Фразеология- белгілі бір тілдегі сөздердің тұрақты тізбектері мен тіркестерін, яғни фразеологиялық бірліктерді зерттейтін ілім, сондықтан біріншіден, белгілі бір тілдегі тұрақты фразеологиялық сөз тіркестерінің жиынтығы деген мағынада, екіншіден, тұрақты фразеологиялық тіркестер (фразеологиялық бірліктер) туралы ілім деген мағынада қолданылады. дейді.
Автор фразеологиялық бірліктердің басты-басты белгілерін:
a) Әрдайым бірден аңғарыла бермейтін астарлы мағынасы болады;
b) Өте-мөте мәнерлі, әсерлі болу қасиетімен ерекшеленеді;
c) Сыңарларының орнын өзгертудегі немесе басқа сөзбен алмастыруға болмайды;
d) Тіркесті синонимдес келетін бүтіндей фразеологиялық сөз тіркесімен немесе мағынасы жағынан дәлме-дәл келетін жек сөзбен алмастыруға болмайды деп анықтап береді.[5,69]
Тұрақты фразеологиялық сөз тіркестерін, олардың түрлерін жете түсіну үшін, ең алдымен сөздердің тұрақты тіркесі мен еркін тіркестерінің арасындағы айырмашылықты біліп алу аса қажет. Енді сол айырмашылыққа тоқталар болсақ:
1. Тұрақты сөз тіркестерінің құрамындағы сөздердің орны, еркін тіркестің құрамындағы сөздердің орнына қарағанда әлдеқайда тұрақты, бекем болып келеді.
Мысалы: сақалын сипап қалу деген тұрақты тіркестің құрамындағы сөздердің орнын ауыстырып айтуға болмайды.
2. Тұрақты фразеологиялық сөз тіркестерінен туатын бір бүтін мағына оны құрастырушы сыңарлардың мағынасынан басым болады. Жалпы фразеологиялық сөз тіркестерінің бәріне бірдей ортақ қасиет- олардың құрамындағы сыңарлардың әрқайсысы әр басқа ұғымды емес, барлығы тұтасып келіп белгілі бір ұғымды білдереді.
Оларға тән белгі- тұтастық пен мағына бірлігі. Мысалы: қырғи қабақ болу-кейісу, араздасу; ұрсысу, қаны қайнау- ашулану, ызалану; санын соғып қалу- өкіну, т.б.
3. Тұрақты сөз тіркестері бір білден екінші тілге аударылуға икемсіз келеді, әсіресе оларды тікелей сөзбе-сөз аударуға болмайды. Мысалы, орыс тіліндегі засучив рукава (жұмысты беріліп істеу деген мағынада), медвежья услуга (пайда келтірем деп зиян келтіру, орынсыз жәрдем деген мағына) дегендерді сөзбе-сөз қазақшаға аударуға немесе керісінше, қазақ тіліндегі қырғи қабақ болу, ит арқасы қиянда, үріп ауызға салғандай, ат үсті қарау тәрізді сөз тіркестерін орыс тіліне сөзбе-сөз аударуға келмейді.[5,70]
Фразеологизмдер - құрамы жағынан тұрақтылығымен дайын күйде кездесетіндігімен, кез келген тұста қолдана беруге болмайтын талғампаздығымен, мағына-мазмұн тереңдігімен, бейнелілігемен ерекшеленіп тұратын тілдік құбылыс болып табылады. Фразеологизмдер кейде жеке сөздердің эмоционалды, экспрессив баламасы (синонимі) ретінде де қызмет етеді: алыс- ит өлген жер; жылдам- қас пен көздің арасында; сұлу- ай десе аузы, күн десе көзі бар, тағы да басқа. Фразеологизмдердің тағы да бір ерекше қасиеті- олардың құрамында көнелік белгі, сөздердің байырғы күйі, ескілікті сипаттары сақталады. Жекелеген сөздің мағыналары, дыбыс тұрпаты өзгеріп жатса, фразеологизмдер бұл жағынан дәстүрге берік болып келеді. Тонның ішкі бауындай дегендегі тонның қазіргі мағынасы теріден жасалған сырт киім дегенді білдірсе, фразеологизм құрамындағы тонның мағынасы жалпы киім дегенді аңғартады салыстырып қарар болсақ: ас- аттыныкі, той- тондыныкі дегендей. Сөздің байырғы мағыналары фразеологизмнің , мақал- мәтелдерің құрамында сақталып қалады да, тілдің өткендегісі мен бүгінгісін жалғастырып тұрады.
Қысқасы, фразеологизмдерде Адам, Қоғам, Табиғат жөнінде тілдік ұжымның сан ғасырлық дәстүрлі білімдер жүйесі сақталған. Фразеологизмдер тіл қазынасының ерекше бір қымбат дүниесі- сөз жүлгесінің ішінде шоқтығы болып көрінетіні де сондықтан.
Қазақ тіл білімінің іргетасын қаласқан және Қаныш Сәтбаев, Мұхтар Әуезов сынды ғұламалармен бірге 1946 жылы Ұлттық Ғылым академиясының уығын ұстап, шаңырағын көтеріскен 14 құрылтайшы академиктердің бірі Ісмет Кеңесбайұлы Кеңесбаев қазақ тілінің осынау сөз қазынасын ұзақ жылдар бойы жинап, Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі (Алматы, 1977) атты аса құнды еңбекті дүниеге әкелді. Бұл-түркі әлеміндегі тұңғыш толық фразеологиялық сөздік еді. Сөздікте он мыңдай фразеологиялық тіркес алынып, олардың анықтамасы берілген. Фразеологиялық тіркестердің варианттары да сыйыстыру әдісімен көрсетіліп, бүгінгі көркем, әдебиет, байырғы ақын- жыраулар, эпикалық шығармалар тілінен дерексөздермен дәйектелген болатын.[6,10]
Осы орайда академик Ісмет Кеңесбайұлы Кеңесбаевтың (Алматы,1977) құрастырған Фразеологиялық сөздік еңбегінде жазылған фразеологиялық сөздерге назар аударайық. Еңбекте әр түрлі мағынадағы тұрақты тіркестерді кезіктіруге болады. Тілек, қарғыс, көңіл-күйді білдіретін көптеген тіркестер төмендегідей:
Абайдың ақылын (басын) берсін, Жамбылдың жасын берсін, Сәкеннің сәнін берсін, Күләштің әнін берсін... Байқағанымыздай, бұл тұрақты тіркес алғыс мәнде айтылып тұр. Бар өнер, бар жақсылық өзіңе болсын. Бір жолдастың шілдехана үстінде дүниеге келген сәбиге: Абайдың басын берсін, Жамбылдың жасын берсін. Махамбеттің тілін берсін, Құрманғазының күйін берсін, Ыбырайдың күрегін берсін, Гагариннің жүрегін берсін!- деп тілек айтқанын естідік. Бұлар жаңа сипатта айтылған бата-тілек қана емес, ауыз әдебиетінің бір көрінісі- шешендік сөз емес пе екен? (Қаз.әдеб.). [6,13]
Абжыландай толғанды Айбат шекті, буырқанды. Ордада отыр Зарлық хан аш арыстандай ыңыранып, Абжыландай толғанып, Алыссам деп біреумен, Қозғала түсіп ырғалып (Мұңлық-Зарлық),[6,13]
Абылай аспас асу бел Тым қиын асу, өте ауыр жол. Темір жолдар тартыла, Абылай аспас белдерден. Аса соға, шарқ ұра, Сонау Сібір-Түркістан (І.Жансүгіров).
Абылайдың ақ туы Бұл сөз бұрын күллі қазақ атынан айтылар ұранның баламасы ретінде жұмсалатын болған. Олар ана жақта партия құрып,...Абылайдың ақ туының астына алаш азаматын топтап, үш жүздің баласының басын біріктіріп жатқан көрінеді. (Ә.Нұрпейісов).[6,13]
Ағайын ала болды Араздасты, жауықты, дұшпан болды. Жан түршігер жаман іс, Ағайын ала болғаны (Шешендік сөздер).[6,13]
Ағама жеңгем сай, апама жездем сай 1. Мінез-қылығы үйлес. (көбіне кекесін мағынасында айтылады). Ағама жеңгем, апаңа жездем сай демекші, өзіңе балаң да сайма-сай екен ғой. (Қаз.ертегі.). 2. Ұқсас іс- әрекет. [6,14]
Аға өлсе , іні мұра. Ескі салт бойынша , әмеңгерлік жасау. Аға өлсе, іні мұра дегендейін, Таз бастың тоғызын да тамамдарсың (Айтыс).[6,14]
Ағарып таң атты. Автор бұл сөзді бостандық, теңдік мағынасында ашып көрсетеді. Ағарып таң атқанда, Қызыл бізді қарсы алды; аттанған қол ақтарға. (І.Жансүгіров).[6,14]
Ағаш қазан қайнатты Аз уақытқа құмар тарқату мағынасында айтылады. Ағаш қазан қайнатайық дегенім насыбай атып алайық дегенім еді. (Ауызекі тіл).[6,14]
Сонымен қатар автор Ісмет Кеңесбаевтың еңбегінде көнерген тұрақты тіркестерді де байқауға болады.
Ғаріп қылды. Көнеден келе жатқан сөз екені анық. Қор етті, азапқа салды, мүгедек халге түсірді. Осылайша өзімді ғаріп қып, мына сарайдың бір жағын бұзып, барлық адамдарымызды жылатып кетті. (Қаз.ертегі.).[6,178]
Ғаріп мүскін сөзі де көне сөз. Бейшара жан. Біздей ғаріп мүскінді Қандай болып отыр деп, Неге бір іздеп келмеді (Қыз Жібек)[6,178]
Ғасылық етті деп аталатын көне сөзді автор асып-тасты мағынасында көрсеткен. Кешіргей Алла пенденің Ғасылық еткен қатесін (Қыз Жібек) . Ғасылық қылмай сөйлейін, Рақман етелік құдая (Қыз Жібек) .[6,178]
Бадана көзді кіреуке көне сөзі батырлар жырларында кездесетін бұл сөзді көбіне әдеби шығармалардан да кездестіруге де болады. .Бұрыңғы кезде батырлар киген ірі көзді сауыт. Бадана көзді кіреуке, Шарайнасы бес қабат. Тоғыс қабаткөз сауыт Саған арнап соқтырып...Оны үстіңе кигейсің (Қыз Жібек)[6,110]. Енді Г.Смағұлованың еңбегінде көз сөзін сипаттап жазады. Айна көз, жәудір көз, күлім көз және тана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz