Сорт жатып қалуға орташа төзімді

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:

БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

ЛД50 - летальдік доза
МД - максимальді рұқсат етілген тәуліктік доза
МДУ - максимальді рұқсат етілген
ПДК - шектеулі рұқсат етілген концентрация
ССС - хлорхолинхлорид
2-ХЭФК - хлорэтилфосфон қышқылы
ТХУ - трихлоруксусты қышқыл
А - зерттелетін үлгінің 15N артық атомдық пайызы
а - бастапқы үлгінің 15N артық атомдық пайызы
В - дәндегі азоттың мөлшері

КІРІСПЕ
Мәселе өзектілігі. Солтүстік Қазақстанның қатты континенталдық климатына байланысты вегетациялық мерзім қысқа болғандықтан жаздық бидайдың дәні пісіп жетіліп үлгермейтінді. Сондықтан бидайдың өнімділігі және дәннің сапасы төмендейді. Бидайдың кеш жетілетін сорттары бұл аймақта сұранысқа ие, бірақ толықтай пісіп жетіліп үлгермейді. Ассимиляттардың жылдамдығы мен толысуы дәнге әсер ету процесінде жетілуі ұзаққа созылады және дәннің пісіп дамуы баяулайды, бұл бидайдың көлемі мен сапасын анықтайды. Сол себепті бидайдың жетілуінде физиологиялық процестің бірден бұзылуы, толық дәннің химиялық құрамы мен дәндік сапасын басқару мақсатында бағытталған өсу реттеуіштерін пайдалануға елеулі қызығушылық тууда.
Метаболизмнің қарқындылығы мен ерекшелігін өзгертетін, жапырақтың солуына әкеліп соқтыратын ассимиляттардың қозғалысы аттрактық ағзаға әсер етіп жемістің жетілуін арттыратын әрекеттесудің белгілі бір түрі - этиленпродуцент болып табылады [1]. Кәзіргі таңда астық шаруашылығын жақсарту мақсатында астықтың сакпалы құйылуына және сандық ұлғаюына, 2-хлорэтилфосфон қышқылы бар препараттар, соның ішінде этрел, гидрел, дигидрел және одан басқа ретардант хлорхолинхлорид қоспалары қолданылады. Бірақ дәннің жетілу процесінде кейбір физиологиялық шараларды маңызды жақтары әлі толықтай зерттелмеген. Морфонол- мақта өсіру шаруашылығында мақта талшықтарының сапасын жақсарту, тиімділігін арттыру, дамыту мақсатында қолданылады.
Алғашқы рет вегетациондық кезеңді тоқтату мақсатында этиленпродуценттерді жаздық бидайдің жетілуін жеделдету үшін мүмкіндік ашылды. Саратовская 29 бидайына гидрел, дигидрел ерітінділерін 600гга көлемінде шашқанда, шашу тәжірибесінде және 2 10-3M концентрациясы вегетациялық тәжірибедегі сүтті жетілуінің соңында дәннің құрғауы мен дәннің жетілуін 5-6 тәулікке тоқтауына жол береді. 2 10-3M қосындысынфдағы этиленөнімді өсу реттеуіштері 2-ХЭФК ,гидрел, дигидрел құлақшаның аттрактық қабілетін, 15N-ң дәнге түсуін және таңбаланған азоттың ақуызға түсуін арттыратын изотопты әдістің көмегімен орнатылды.
Келтірілген зерттеу нәтижелерінің куәлік етуі этиленге қызығушылығы егін шаруашылығының жетілу процесін реттеуге, бүкіл өсімдік деңгейі өзін-өзі реттеу механизмін түсінуге ықпал етеді.[2]
Этилен газға ұқсас зат болғандықтан өсімдік ұлпаларынан қоршаған ортаға оңай бөлініп шығады,суда жақсы ери отырып, жақын аралыққа тасымалдануы мүмкін. Бірақ, өсімдік бойымен оның алғы заты АЦК әжептәуір жақсы қозғалады. Этилен тотығуға және басқа айналымдарға жақсы өтеді. Сондықтан өсімдік ұлпаларында оның концентрациясы да өзгереді.
Этилен басқа фитогормондар сияқты көптеген әрекетке ие. Ол ұлпаның созылуын тежейді де сол арқылы сабақтың ұзаруын шектейді, сонымен бірге оны жуандатады, ал мұның бәрі өсімдікті жатып қалудан сақтайды. Оның екінші қызметі жапырақ сабағында бөлінгіш қабаттың пайда болуына ықпал жасау, ал ол жапырақтың күзде не жазда қолайсыз жағдай болса түсуіне мүмкіндік жасайды. Тозаңданғанынан кейін гүлді тез қартайтады және солдырады, сонымен қатар жемістің пісуін жеделдетеді. Әрекеттігінің осы қасиетіне қарап оны жиі өсімдіктің қартаю гормоны деп атайды.[3]
Диплом жұмысының мақсаты: Нағыз зерттеулердің мақсаты физиологиялық процестерге синтетикалық өсу реттеуіштерінің әсері, қалыптастыруда ағып кетуі және жаздық бидайдың жетілуі мен оны алдын ала реттеуге мүмкіндік табуын аныктауға жасалған.

Жұмыс міндеттері:
* Саратовская 29 жаздық бидайының өсу реакциясының ерекшелігі мен, этиленпродуценттер мен ретарданттардың әр түрлі емдеу режиміне әрекеттесуін анықтау.
* Емдеу уақыты әр түрлі 2-ХЭФК, гидрелдің, дигидрелдің, морфонолдың өсуі мен дамуына вегетациялық кезеңнің жалғасуына мінездеменің орнатылу әсері.
* Этиленпродуценттер мен ретарданттардың дәннің суы жоғалып, құрғақ заттардың жиналу динамикасына әсерін анықтау. Жаздық бидай дәнінің дамуы процесін арттыратын әсері молырақ өсу реттеуіштерін табу.
* Жаздық бидайдың құлақшасының аттрактық қабілетіне 2-ХЭФК,гидрелдің, дигидрелдің әсерін анықтау.
* Дәлелденген реттеуіштердің басты қосымша заттардың құрамына, өнімділігі мен постфлоральді кезеңді қолданудағы дәннің әсерін анықтау.

1ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Қазақстан бидайы
Өсімдікмдік тағамына деген әлемдік қажеттілігі,ресурстардың сарқылуы және ғаламдық климат өзгерістері адамдарды, өнімді және ауруға төзімді ауылшаруашылық дақылдар шығаруға мәжбүрледі. Ғылыми зерттеулер және селекция-технологиялық жұмыстар, ауылшаруашылық дақылдарының жаңа сортын жасау және инновациялық технологиялардың дамытылуы Қостанай облысында ЖШС Қарабалық ауыл шаруашылық тәжірибелік станциясы қызметкерлерімен жүргізілуде. Қазақстандық ғалымдардың күші бидайдың сортын алуға, арпа, жемшөп және тағы басқа дақылдар алуға бағытталған. Қазақстанда жаздық бидай негізгі тағамдық дақыл болып табылады. 1963 жылы республикада 18542 мың.га алқап жерге, соның ішінде 14008 мың.га тың алқапқа себілді. Егін алқабы бойынша Қазақстан тек Ресей Федерациясынан ғана төмен.
Әлемдік тәжірибе дәлелдейді, жерге себілетін дақыл егінініңұлғаюы, селекция жетістігіне және өсу технологиясының жетілдіруіне негізделген. Сорт - дақылдың егіндік дәрежесін және оның сапасын анықтайтын елеулі факторлардың бірі. Қазіргі таңда ҚР - да жаңа сорт шығаруға жұмыс жасауда: жаздық жұмсақ бидай, жаздық қатты бидай,қыстық жұмсақ бидай, жаздық арпа, жемшөп (эспарцет, жоңышқа), майлы дақылдар (жаздық рапс, зығыр). 2009-2011 жылдар аралығында ЖШС Қарабалық ауылшаруашылық тәжірибелік станциясы селекционерлері Мемлекеттік сорт зерттеушілеріне жаздық жұмсақ бидайдың 5-сортын жасап өткізді - Тумар, Галатея, Карабалыкская 20, Бостандык,СимКар 20. Мемлекеттік сорт зерттеушілеріне жіберілген жаңа сорттардың бұрынғы аудандастырылған сортқа қарағанда, егіні биігірек, қоршаған ортаның жағымсыз факторларына төзімді, экологиялық икемділігі жоғары. Станция селекционерлерінің жетістіктерінің бірі, құқығы бойынша Қазақстанның әр аймағына қолданысқа жіберілген Карабалыкская 90 болып есептеледі. Бұл сорт шөлге төзімділігімен ерекшеленеді және құрғақшылық жылдары жоғары өнімді, сапалы егін беретін қабілеті бар.
Қазіргі таңда өсімдік биотехнологиясының әдісін қолдану арқылы жаңа сорт жасау жұмыстары жүріп жатыр. Бұл жаңа технологиялар генетикаға негізделген селекция, молекулалық биология, биохимия, эмбриология және клеткалық биология аймағында болып табылады. Жұмыстар биология институтымен және өсімдік биотехнологиясы МОН РК - мен бірге жұмыс жасауда. Соңғы 3 жыл ішінде жаздық арпаның ДНК маркерімен генотиптау өткізіілді. Берілген жұмыс Солтүстік Қазақстанның агро-климаттық жағдайына қолайлы арпаның ДНК генотипін іздеуге бағытталған.
Бидай -- астық тұқымдасына жататын аса маңызды дәнді дақыл. Қазақстанда 6 түрі : Еділ бидайы, Польша бидайы, көже бидай, жұмсақ бидай, қатты бидай, көбен бидай өседі, жабайы түрлері сирек кездеседі.
Бидай - дәнді-дақылдар тобына жататын, көбінесе біржылдық шөптесін өсімдік. Дәнді-дақылдардың ішіндегі ең басты және ең көп өндірілетін дақыл. Бидайдың 20-ға жуық жабайы және мәдени түрі белгілі. Бір гектардан 30-40 центнер өнім береді. Бидай сұрыптары құрамындағы эндосперманың (80-84%) мөлшеріне байланысты бағаланады.
Бидай біздің заманымызға дейінгі 6000-5000 жылдары Ежелгі Грекияда өсіріле бастаған. Мысыр мен Қытайда біздің заманымыздан 4000 жыл бұрын бидайдан тағамдар жасаған. Адамдар бидайды тек тағам ретінде ғана емес, сонымен қатар емдік қасиеттері үшін де ерте заманнан бағалаған. Бидайдың дәні байлық пен жақсылықтың нышаны ретінде қабылданған, өйткені ол кезде көбіне қолданылған сұлы мен қара бидайға қарағанда, суыққа және құрғақшылыққа төзімсіз бидайдан жақсы өнім алу қиын болған. Ақ ұн тек үлкен мерекелер кезінде ғана пайдаланылған, онда да оған әркімнің мүмкіндігі келе бермейтін.
Сұрпына қарай бидайдың құрамындағы крахмал мен көмірсулардың мөлшері 50-70%-ға дейін, ақуыздар 10%-дан 20%-ға дейін жетеді. Сондай-ақ, өсімдік майлары, дәрумендер (В1, В2, В6, С, Е, РР), минералдар (калий, кальций, магний, фосфор т.б), өзектер, пектинді заттар, сонымен қатар белсенді ферменттер бар.
Зерттеу жұмыстары барысында суда өнген бидайдың құндылығы бірнеше есе көбейетіні анықталған. Мәселен, өнген бидайда В2 дәрумені 10 есе көп болған. Осындай керемет қасиеттерінің арқасында өнген бидайды жеу адам ағзасы үшін аса пайдалы. Бидайдың дәніне қарағанда, қабығы мен ұрығында Е дәрумені, антиоксиданттар, В тобындағы дәрумендер өте көп болады.
Бидайдан ұн, ұнтақ жармасын, тритикале және булгур жармасын жасайды. Ұнтақ жармасы - өзімізге белгілі манная крупа. Тритикале - будандастырылған бидай мен қарабидайдан жасалған жарма. Ұннан нан, макарон, кондитерлік тағамдар өндіріледі. Кебектің қайнатпасы теріні жұмсартады. Бидайдың масағы флористикада гүл шоғырлары мен композицияларын безендіру үшін қолданылады.
Биіктігі 40 -- 130 см, тамыр жүйесі -- шашақты, тарамданған. Сабағы қуыс, жұмыр, жапырағы таспа тәрізді, сағағы сабағын орай орналасқан. Гүл шоғыры -- күрделі масақ, оның қынабында 2 масақша қабыршағынан тұратын масақтар орналасқан, ал олардың аралығында 3-5 гүлдері болады. Масақтың пішіні ұршық тәрізді, түсі ақ, қызғылт, кейде қара, ішінде қылтанағы болады. Тұқымы -- ұзына бойына тартылған сызаты бар, беті жылтыр дән. Масақ қылтығына, түсі мен масақша қабыршағының түк басуына, қылтықтары мен дәндерінің түсіне, т.б. байланысты бидайдың түрлері түршелерге бөлінеді, ал әрбір түрше сорттардан тұрады. Қазақстанда негізінен жұмсақ және қатты бидай өсіріледі.

Бидай егістігі.

Сурет 1

Жұмсақ бидайдың (triticum aestіvum) масағы да жұмсақ, дәні жұмыр әрі жылтыр, сабағы қуыс. Оның ұнынан көбіне нан пісіріледі, ол нәрлі және жоғары сапалы болып саналады, құрамында 16%-тей ақуыз болады, жылтырлығы 70%, дән уызы серпімді әрі созылмалы келеді. Жұмсақ бидай Қазақстанда егіс көлемінің негізгі бөлігін алып жатыр. Табиғаттың әр түрлі жағдайына ыңғайлы, өсу қабілеті жоғары болуына байланысты оны көптеген аймақтарда өсіреді. Бидайдың дәнінен жарма, ұнынан нан, макарон, кеспе жасайды, кондитер өнеркәсібінде кең пайдаланады. Әсіресе, Қазақстанның Батыс, Орталық, Шығыс аудандарында өсетін жұмсақ бидай өте құнды болып есептеледі.
Қатты бидайдың (triticum durum) дәні ірі, сопақша, жылтыр. Оның дәнінде 24% ақуыз бар, ұнының сапасы жақсы, одан кеспе және макарон жасайды, бірақ жұмсақ бидайға қарағанда наны онша көтерілмейді. Қазақстанның климаты қуаң жерлерде өсетін қатты бидай ұнының сапасы өте жоғары болады.
Жұмсақ және қатты бидайлардың жаздық және күздік сорттары бар. Жаздық бидай көктемде, күздік бидай күзде егіледі. Күздік бидайдың тұқымы 1 -- 20С жылылықта, 7 -- 9 күнде көктеп шығады. Сол қалпымен қар астында қыстап, көктемде өсіп, дән салып, жазда піскен соң орылып жиналады. Күздік бидай дәнінің толыға бастаған кезінде ылғалды көп керек етеді. Көктемгі қуаңшылық оның өнімінің азаюына әсер етеді, дәні солыңқы болады. Сондықтан қыста қар тоқтату жұмыстарын жүргізу керек. Күздік бидай, көбінесе, оңтүстік облыстарда өсіріледі. Күздік бидайдың белгілі сорттары: "Жетісу", "Қарлығаш", "Комсомолдық -- 1", "Мироновтық -- 808", "Прогресс", "Шыны тәріздес-24". Егіс көлемі, түсімі, дәнінің сапасы жағынан жаздық бидай бірінші орын алады. Ол, көбінесе, Қазақстанның солтүстік, солтүстік-шығыс, орталық облыстарында өсіріледі, оның тұқымы 12 -- 140С жылылықта бітік шығады. Түптену және сабақтану кезеңінде суды көп керек етеді, әрі топырақтың құнарлығын қалайды. Әсіресе, қызыл-қоңыр, құнарлы, саздау топырақтарда, тың жерлерде жақсы өседі. Тұқым себу мөлшері мен мерзімі әр аймақтың ауа райына, топырағына байланысты. Қазақстанда жаздық бидайдың көп тараған сорттарына ерте пісетін "Қазақстан-15", "Қазақстан-19", "Қазақстан-25", "Қарабалықтық-90", "Лютесценс-32", "Саратовтық -- 29", т.б. жатады.
Жаздық және күздік бидайдан мол өнім алу үшін олардың тұқымы ылғалы аз, қуаң аймақтардағы ауыспалы егістен кейін, немесе таза сүдігерге (парға) егілгені жөн. Бұл әдісті қолданғанда бір жыл бидай, келесі жылы бір не көпжылдық шөп егіледі. Қазақстанның далалық қуаң аудандарында бидай себуге арналған топырақты сыдыра қопсытып жыртқан жақсы нәтиже береді. Мұндай әдіспен өңдегенде бұрын қандай шөп егілгендігі, қандай арам шөптер өскендігі ескеріліп, жер терең немесе таяз жыртылады. Оңтүстіктегі суармалы сұр топырақты аудандарда күздік бидай егілетін жер аудара жыртылады. Қыста қар тоқтату тиімді. Егістіктерде себілетін тыңайтқыштардың түрі мен мөлшері себілген дақылға және топырақтың құнарлылығына байланысты. Қазақстанның оңтүстігіндегі суармалы аудандарда күздік бидайды себу алдында топыраққа азот тыңайтқышы беріліп, өңделеді. Өнімді жинау тәсілі бидайдың биіктігі мен өсу жиілігіне, арам шөптердің түрлері мен олардың аз-көптігіне, сабақтың көлбеп жатып қалуына байланысты. Арам шөптері аз, жатып қалмаған, біркелкі пісіп жетілген астықты тікелей комбайнмен шауып бастырады. Ал арам шөбі көп, біркелкі пісіп жетілмей, жатып қалған бидайды әуелі шауып дестеге түсіреді, содан кейін комбайнмен жинап бастырады. Қазақстанда бидайдың 29 сорты аудандастырылған.

Қаптағы бидай

Сурет 2

Саратовская 29. Юго-Восток ауылшаруашылық ғылыми зерттеу институтында сатылық будандастыру әдісімен Альбидум 24*Лютесценс5511 будандық сорттарын будандастыру арқылы шығарылған. Авторлары: А.П.Шехурдин, В.Н.Мамонтова, Н.Н.Куликов. 1957 жылдан аудандастырылған. Лютесценс түршесі. Масағы ақ, қылтықсыз, қабықшасы түксіз, дәні қызыл. Волжск далалық экологиялық тобына жатады. Масағы призма пішіндес, тығыздығы орташа, 10 см ұзындығына 18-20 масақша келеді, ең ұшында 1,5 см-лік ұшқырланған құрылымы болады. Масақша қабықшасы дөрекі, жұмыртқа - қандауыр пішінді, ұзындығы орташа( 8-9 мм, жалпақтылығы орташа 3,5-4,0 мм). Қабықша қыры анық көрінеді, тістілі. Жүйкешелері (нервация) анық көрінеді, масақша қабығының тісшесі қысқа, тік. Иық сипаты тік және көтеріңкі, негізгі жағы жалпақ, қысқа (0,5-1,0 мм). Дәні шыны немесе жартылай шыны тәрізді, қызыл, ірі. 1000 дән массасы 32-42 гр. Сабақтары орташа биік немесе биікті (75-120 см), жатыпқалуға бейімділігі орташа, ақшыл-сары түсті, жапырақтарының ұзындығы мен жалпақтылығы орташа, жашылып қалуға берік. Тозаңды қаракүйемен аз, бурыл татпен және қатты қаракүйемен залалдануы -- күшті. Швед масасы және сабақ бүргесіне беріктілігі орташа. Нанпісірерлік сапасы жақсы және өте жақсы. Ақмола облысында бастапқылық тұқым шаруашылылықсыз аудандастырылған.

1.2 Өсу реттегіштер
Өсу реттеуіштері - бұл табиғи байланыс, олардың жасанды ұқсастықтары және өсімдіктің жетілуіне байланысты маңызды процестерді мақсатты түрде реттеуіне рұқсат ететін аралас препараттар.
Табиғи өсу реттеуіштері өсімдіктің өзінде аз мөлшерде құрылады. Бұл заттар тобына гиббереллиндер, ауксиндер, цитокининдер, брассинолидтер, ұзаруының қарқынды және жасушаның бөлінуі, сонымен қатар абсциз қышқылы және этилен - бұл процестердің ингибиторлары.
Ауксиндер тропизм сияқты реакцияларды қамтамасыз ете отырып, сабақтың, жапырақтың және тамырдың өсуін іске қосады, сонымен қатар өсімдік сабақтарының тамырының жетілуін қарқындайды. Өсімдіктерде ауксиндердің табылуының арқасында қаңқалы процестер қатарының ішкі себептері орнатылды. Дегенмен көптеген өсу формасының реттеу механизмі, сабақтың өсуі, бұталы өсімдіктің гүлдері, тыныштық күйінің бұзылуы және жапырақтың жасылдануы тек гиббереллиндер мен цитокининдердің ашылуынан кейін ғана анықталды.
Гиббереллиндер өсімдік сабағының өсуін іске асырады немесе тудырады, кейбір тұқымдардың өсуін және артенокарнинді жемістің жетілуін тудырады, сонымен қатар өсімдік қатарының тыныштық кезеңін бұзады.
Цитокининдер жасушаның бөлінуін қарқындайды (цитокинез), құрылуы және сабақ бүрінің өсуі. Табиғи өсу ингибиторлары кумарин және оның туындылары абсциз қышқылы және т.б. тыныштық жағдайына ауысуында өсімдіктің өсуін тежейді. Үлкен мағынаға ие табиғи өсу реттеуіштерінің синтетикалық аналогы: ауксиндер мен цитокининдердің аналогі, синтетикалық брассинолиндер, сонымен қатар ретарданттық әсерлі заттар (өсуін тежеуіштер): этиленпродуценттер, антиауксиндер мен гиббереллиндер. Синтетикалық өсу реттеуіштері голланттық өсімдік физиологы Кегельдің (1931-1935) ауксинді синтездеуінен кейін пайда бола бастады. Табиғиға қарағанда синтетикалық ингибиторлар өсу прцесін бірден тежейтін қабілеті бар; олар ұзақ кезеңде өсу жасушаларымен инактивацияға берілмейді; олардың әрекетінің сипаты өсуімен ғана байланысты емес, морфогенетикалық процестің бұзылуымен де байланысты.
Өсу реттеуіштерін тәжірибеде пайдалану зат алмасуда өзгерістердің болуын көрсетеді, белгілі бір ішкі жағдайлардың әсерімен бірдей болып келетін (күннің ұзақтығы, температура және т.б.) мысалы, генеративтік мүшелердің қалыптасуын жылдамдату, өсуін және т.б. жылдамдату немесе тежеу. Синтетикалық өсу реттеуіштерін тәжірибеде пайдалану көп жағдайда тамаша нәтиже бергеніне қарамастан, қолдану мөлшері жағынан бұл өнімдер әзірге пестицидтерден анағұрлым қалып отыр. Өсу реттеуіштерін пайдалану нәтижесі басқа да агротехникалық қызметінің әсерлілігіне өте байланысты екендігі соңғы кезекте емес. Басқа да болатын қиындықтар пестицидтің жағдайына қарағанда дәлдікті қажет етеді, дозаның сәйкестігі, мерзім және технологиясын енгізу. Бұған қарағанда кең ауқымда пайдаланатын ингибиторлау типтес өсу реттеуіштері табылды, алғашқы кезекте ретарданттар мен дефолианттар.

1.2.1 Фитогормондар
Фитогормондар, өсімдіктер гормондары -- өсімдіктер шығаратын және өте-мөте аз мөлшерде әрекет ететін эндогенді органикалық заттектер. Фитогормондар арнаулы өсу процестеріне себеп болады, бұл процестер өсімдіктердің белсенді өсуге, генерациялық дамуға өтуінде, тропизмдерде, регенерацияда, тыныштық күйінде және тағы басқа үлкен рөлатқарады. Фитогормондарға ауксиндер, гиббереллиндер, цитокининдер (стимуляторлар ретінде әрекет ететін), ал кейде абсциз қышқылы менэтиленнің ингибиторлары да жатады. Көптеген фитогормондарды синтездік амалмен алады да, ауыл шаруашылығында өсуді жеделдеткіштер ретінде кеңінен қолданылады.

1.2.2 Синтетикалық өсу реттегіштер
Химиялық таза хлорлы (2хлорэтил) триметиламмоний (ССС) - кристалды ақ гигроскопиялық зат, балқу температурасы +2450С. Суда жақсы ериді (72,4% 200С да) , спиртте және тағы басқа да полярлы ерітінділерде. 10% сулы ерітінді ССС-тің қату температурасы 0,5С ал 70% -дығы -80С. Бұл қасиеттің үлкен маңыздылығы бар, өйткені атомдық препарат ТУР фирмалық атауымен, 60% -дық ерітінді түрінде шығарылған төменгі температурада (672-798 гл д.в.) сақтала алады. ТУР өзімен ашық сары, нейтралды немесе сәл сілтілі реакциясы және балық сипаттас исі бар ерекше салмақтағы 1,135-1,145 сұйықтық ұсынады. Қату температурасы -80С ден -90С ге дейін. Препарат ұшпайтын, жанбайтын, жарылғыш емес және ұзақ мерзімде сақталған жағдайда өзінің химиялық және физикалық құрамын сақтай алады. ССС жылықандыларға аздаған улылығы бар: ЛД50 егеуқұйрыққа аузына енгізу үшін 660мгкг болады, сондықтан қолданылатын доза да препарат адамға және жылықандыларға қауіпті емес. Препарат организмге жинақталмайды, ыдырамайды және 48 сағаттан кейін түгелдей дерлік шығып кетеді. Оның канцерогенді және терратогенді құрамы жоқ. Топырақта препарат 3-4 аптада көмірқышқыл газы, су, азот және HCL түрінде бұзылады, топырақтың карбонатын залалсыздандырады. ССС жинақталмайды, қоршаған ортаны ластамайды. Қыстық және жаздық бидайды өңдеу үшін ретардант түрінде қолданылады, жоғары ылғалдылық кезінде олардың тұрақтануын болдырмау мақсатында. Тұтыну нормасы 1,8 -4 кгга. Өңдеу нәтижесінде сабақтың өсуі азаяды, сонымен қатар сабақтың жуандауы байқалады. Көптеген өсімдіктерде хлорхолинхлорид қолтықасты бүрінің жетілуін тежейді, жемістенбейтін бұталарды қысқарту есебінен бүрку жемісті ұлғайтады.
Хлорхолинхлорид:
CH3
[CH3 - N - CH2 -CH2CL]+CL -
CH3
Мүмкін металл ыдыста сақтағандықтан, хлор ионының болуынан кейбір металл коррозиясы байқалады. Триметиламин мен дихлорэтанның әрекеттесуінен алынады.
2-хлорэтилфосфонды қышқыл, СЕРА (этефон, хлормекс, этрель, кампозан, амхем 66 - 329 және т.б.). Құрамында 2-хлорэтилфосфон қышқылды тұздар бар препараттар көптеген елдерде шығарылады және көптеген мынандай сатылым атауларымен байланысты. 2- хлорэтилфосфон қышқылы - ақ кристаллды зат, балқу температурасы 74-750С. Суда жақсы ериді және гидрофильді органикалық еріткіштерде. рН 4,5-тен жоғары кезінде жеңіл ыдырап этилен бөлетін негіздерімен тұз береді. 50% ерітінді түрінде шығарылады. Этрелдің әр литрінде 480г әрекеттесетін зат болады. Тәулік көлемінде түгелдей сіңіп кетеді, ал алғашқы 2-3 сағатта 75% сіңеді. Препарат жылықандылар үшін аздап улы болып келеді. Батыс Еуропа елдерінде ДОК азық түлікте (дәнді дақылды қосқанда) 5мгкг дейін болады. Адамдар мен жануарлар үшін улы емес деуге болады, қоршаған ортаға қауіпті әсері жоқ.
Этрел (2-ХЭФК):
O

CL - CH2 - CH2 - P - OH.

OH
Полиэтилен ыдысында 3-тен жоғары емес рН ерітіндісінде сақталады. Жоғары рН та ыдырауы мүмкін. рН 4,1 - 4,5 тен жоғара болатын суда этилен бөле отырып тез гидролизденеді:
O

[C - CH2 - CH2 - P - OH]2 +NH3 +NH (CH3)2

O
ТМД-да 2-хлорэтилфосфонды қышқыл гидрел және дигидрел деп аталатын ситезделген және бис-қышқылды гидролизденген тұздар шығарылады.
O

[C - CH2 - CH2 - P - OH]2 +NH3 +NH (CH3)2

O
Бис диметилгидразиннің 2- хлорэтилфосфонаты. Препарат ашық мөлдір зат ұсынады. Суда еруі 50% дан жоғары спиртте жақсы ериді, алифатикалық және ациклинді көмірсутекте мүлде ерімейді. 40-50% -дық ерітінді түрінде шығарылады. ЛД50 эксперименттік жануарлар үшін 2500мгкг - нан жоғары. Бұл аздап улы зат. ДОК әлі орнатылған жоқ.
Дигидрел дәнді дақылдарда ретардант түрінде қолданылады, сонымен қатар күрес дәннің бактериялануымен аяқталады. Тұтыну нормасы 0,8-1,5 кгга. Көрсетілген дозада препарат бидай мен арпада фотосинтезді қарқындайды, сонымен қатар мақтаның жетілуін аздап тездетеді. Әйнек және полиэтиленді ыдыста рН 3-тен жоғары емес 2 немесе одан көп жыл бойы сақтауға болады. 1,1 - диметилгидразиннің 2 моль 2-хлорэтилфосфон қышқылының әрекеттесуі алынады.
Гидрел:
O

[C1 - CH2 - CH2 - P - OH]2 +NH3 +NH3

O
Бис гидразиннің 2-хлорэтилфосфонаты. Бұл ақ кристалды зат, балқу температурасы 83-900С. Суда еруі 50% жоғары, этанолда жақсы ериді. 50% немесе 40% сулы ерітінді түрінде шығарылады ЛД50 эксперименттік жануарлар үшін 2500 мгкг. Бұл улы зат. ТМД-да ДОК азық-түлікте 0,15 мгкг дейін. Техникалық өнім қоспа түрінде құрамында аздаған фосфор қышқылы 2- гидроксилэтилфосфон қышқылы және полифосфонат болады. Нейтралды және сітілі ортада төзімсіз. Тұрақты және рН 2,8 жоғары емес қышқыл ортада 2 жыл көлемінде ыдырамай сақтала алады.
Латвиядағы органикалық синтез институтында синтезделген. Бұл сұйықтық қарақоңыр түсті, ерекше иісі бар. Суда метил және этил спирттерінде, ацетонда жақсы ериді. 25% сулы ертініді түрінде шығарылады. ЛД50 егеуқұйрықтар үшін 30мг кг. Препарат жапырақта және тұқымында, мақта талшығында жинақталмайды, топыраққа жинақталмайды , мутаген емес.

О N - CH2 - CH2 - SO3H,

Морфолинопропансульфоқышқылы.
Өсу реттеуішінің физиологиялық белсенділігін анықтау үшін және оңтайлы консентрацияны анықтауға көшеттің өсу реакциясын және тамырды әртүрлі өңдеу режимін анықтау үшін лабораториялық тәжірибе өткізілді. Тәжірибені жүргізу үшін Саратовская 29 бидайының ұзындауын асыл тұқымдылары алынды. Тұқым сортталды, зақымдалған және орта өлшемнен қалып қойғандарынан тазалау үшін. Тұқымды өсіру алдында сумен жуылды және фильтрлы қағазда кептірілді. Тұқымды алдын-ала өңдеу синтетикалық өсу реттеуішінің сулы ерітінділерімен өткізілді, молярлы консентрация (10-4, 10-3, 5.10-3 , 10-2 ,10-1) 10мл ерітінді есебінен 100 дәнге 5 сағат көлемінде ротаторда сілкілеу жолымен өткізілді. Бақылауға су қолданылды. Жуылған тұқымды өсіру үшін t=250C термостатқа орнатты. Содан кейін фильтрлі қағазды орамға отырғызылды және факторастатты жағдайда , сондай температурада және күн ұзаққа 16 сағат 7-9 кун қараңғыда өсірілді.
Өсімдіктің жетілуі жүретін метеорологиялық жағдай өсу қарқындығын анықтайды, фенологиялық фазаның жүру жылдамдығы және пайда болу уақыты және вегетациялық кезеңнің толықтай жалғасуы. Сондықтан эксперементтік мәлеметтерді бастамас бұрын өткізілген тәжірибе жағдайы қалыптасқан метеорологиялық жағдайда қарастыруға тоқталу қажет.
Вегетациялық кезеңдегі метеорологиялық жағыджайда зерттелген жылдары өсімдіктердің жетілуімен бидай дәнінің пісіп жетілуі үшін оңтайлы болды. Tәжірибе t =12-160 температурада қаташа тепыпта жүргізілді. Жаз жылы болды. Маусымда орташа тепература +13,8-15,50С, шілдеде +17,5-18,40С. Себілу және дәннің пісіп жетілуі 15-250С температурада ылғалдылығы 72-77 % өткізілді.

2. НЫСАНЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
2.1 Саратовская 29 сортына сипаттама
Ресей Федерациясының Оңтүстік-шығыс ауыл шаруашылық ғылыми-зерттеу институтында Альбидум 4х Лютесценс 5511 гибридті шағылыстыру арқылы шығарылған.
Авторлары А.П.Шехрудин, В.Н.Мамонтова, Н.И.Куликов.
Лютесценс түршесі. Масағы қылтықсыз, ақ, қабықшалары көмкерілмеген, дәні қызыл. Далалық волгалық экологиялық топқа жатады.
Масақ пішіні призмалыға жақын, жоғарыға қарай әлсіз қысыңқы, орташа ұзындықта 8-10 см және тығыздығы 10 см білікке 18-20 масақ келеді, масақтың жоғарғы жағында қылтық тәрізді түзінділері 1.5 см дейін.
Масақ қабықшалары жұмыртқалы-қандауырлы, орташа ұзындықта ұзындығы 8-9 мм, ені 3,5-4,0 мм , нервациясы анық көрінген, килі әлсіз белгіленген. Иығы жіңішкеден өте кең пішінді және шабылғаннан көтеріңкіге дейін. Киль тістері дөрекі немесе әлсіз үшкір, масақ негізіне қарай кең, қысқа 0,5-1.0 мм. Килі қабықшаның негізіне дейін жетеді. Гүл к,абықшалары дәнді әлсіз аяқтайды.
Дәні ірі, шынылы немесе жартылай шынылы, ұзынша, 1000 дәннің массасы 32-42 г.
Сабаны орташа немесе биік 75-120 см, ашық сары, жапырақ ені орташа және ұзын.Түбі аралық немесе тік тұрған. Сорт жатып қалуға орташа төзімді. Егін көгі қысқа түкпен көмкерілген. Сорт орташа мерзімде піседі. 80-110 күнде пісіп жетіледі. Қүрғақшылыққа төзімділігі ортадан жоғары, ІІІашылып қалуға төзімді. Тозаңды қаракүйемен әлсіз зақымданады. Қоңыр татпен және қатты қаракүйемен қатты зақымданады. Швед шыбынымен, сабақ бүргесіне орташа төзімді. Нандық сапасы жақсы және өте жақсы. Күшті бидайға жатады. Аудандастырылған жылдары ұндық сапасы бойынша көрсеткіші жоғары болған және әлемдік селекцияда маңызды орынға ие. Дәннің толысу және қалыптасу кезеңдерінде жылуға өте жоғары талап қойғыштығымен ерекшеленеді, сондықтан төменгі температурасы дәннің толысуымен пісіп жетілу кезеңінде төменгі температуралы және жауын-шашын көп түскен жылдары Сібір мен Солтүстік Қазақстанда күшті бидайдың талабына сай емес дән береді.
Солтүстік Қазақстанда 1961 жылдан аудандастырылған.
1976 жылы Саратовская 29 сорты 21,8 млн.га немесе 50,7 процент бидай егістігін алған. Сорт бұрынғы КСРО-ның 30-ға жуық облыстары мен өлкелерінде себілді, бірақ негізгі егістіктер Батыс Сібір мен Солтүстік Қазақстанда болды.
Жаздық бидай егісі солтүстік ендіктің 60° деңгейінен де асып кетеді, шығыста бонлықтың 45° деңгейіне дейін егіледі. Күздік бидай Украинада, Молда-вияда, Белоруссняның біраз жерінде, Қырымда, Солтүстік Кавказда, Волганың оң жақ жагалауында, Казақстанның оңтүстігі мен солтүстік-шығысында және Орта Азня республикаларында өсіріледі. Жоғары айтылған машыналарда осы айымашылықтарды пайдаланады.
Түсімділік, технологиялық сапалар секілді аса маңызды белгілер зор шаруашылық маңызға ие бола отырып , теңестіру мақсатына жарамайды, өйткені сыртқы орта жағдайлары оларға едәуір дәрежеде әсер етеді және сонымен қатар оларды оңай да тез әрі дәл-ме-дәл өлшеу мүмкін емес.
Тамыры. Бидай өсімдігіиің тамыры екі түрлі болады. Түқым өніп шыққанда жас өсімдікте урық тамырлары түзіледі. Қосымша -іамырлар немесе буын тамырлары эдетте бесеу, колеоптильдік тамырлар біреу-екеу бола-ды, буын тамырларының саны ауа райына, топырақ жағдайларына қарай өте өзгеріп отырады. Үрық тамыр-лары әрқашан да жіңішке, дріаметрлері бірдей, бүйір тармақтары бар және олар бүкіл вегетациялық кезең боііы қызмет атқарады.
Ұрық тамырының негізі дәнде астық тұқымдастар сүттеніп пісуінің бастапқы кезеңінде, бірінші жұбы -- сүттеніп пісудің басы мен орта кезеңінде, екінші жұбы -- сүттеніп пісудің соңы мен балауызданып пісудің бастапқы кезеңінде түзіледі. Балауызданып пісудің ортасы мен соңында колеоптильдік тамырдың меристералық ошақтары оқшауланады. Буын тамырлары негізгі өркенде жаздық бидайдың 1 -- 4-жапырақтары, күздік бидайдың 1 -- 8-жапырақтары бекінетін жерден жоғарырақта түзіледі. Тамыр жүйесі жалпы алғанда жаздық бидайда түқым көктеп шыққаннан кейін 30 -- 40 күн өткен соң, күздік бидайда 50 -- 60 күн өткен соң толық қалыптасады
Саратовская 29 жаздық бидай өсімдігімен вегетациялық тәжірибе табиғи жарықтанған жағдайда өткізілді, топырақпен құм қоспалары 5,5 кг (1:4) болатын Митчерлих тамырларында келесі құраммен: N -0,28% [7] К - Маслов бойынша 92,6 мг100 топырақ, Р2О5 Кирсанов бойынша 60,2 мг100 топырақ. Өсімдіктер табиғи жарықтанған жағдайда және ППВ - дан топырақтың 70% тұрақты ылғалдылығында өсірілді. Әр тамырға (25 өсімдіктен) минералды заттар қосты: NH4NO3- 5,4 г; KCL - 1,4 г; KH2PO4 - 2,7 г [4]. Қосымша қосу вегетация кезінде 3 рет өткізіледі: Фекес шкаласының 3-фазасында толы дозамен және 10, 18-19 фазаларында жарты дозадан.
Сулы ерітінділер зерттелді 2-ХЭФК, гидрел, дигидрел, ССС және морфонол. Өсу реттеуіштерінің ерітіндісі әр тамырға 30 мл көлемінде бүрку алдында тікелей дайындалады. Препараттардың жақсы байланысы үшін өсімдіктердің үстінен сулағыш ретінде детергент твин 80 пайдаланылды. Бақылаулы нұсқаны твин 80 қосылған сумен бүркіді. Өсімдікті өңдеу таңғы уақытта немесе түстен кейін 200 - 250С температурада өткізді.
Өріс тәжірибесі лабаратория өрісі өсімдік өндіруші 2 м2 аудан болатын кішкентай телімдерде төрт еселік бетінде өткізілді.
Зерттеу заты ретінде жеті күндік көшеттер және Саратовская 29 жаздық бидайының репродуктивті өскіні пайдаланылды.
Тәжірибелік бөлімшеедегі топырақ орташа сары, шымтезектелген, жыртылған жердің тереңдігі 23 - 25 см, жеңіл гидролизделген азоттың құрамы 2,5 - 5,6 мг, Р2О5 Кирсанов бойынша 38 - 85, К2О 100 г топыраққа Маслов бойынша 4,0 - 8,2 мг, рНсол 4,8-5,2. Бидай түбіне N45P60K30. Егіс нормасы 6 млнга. Жұмыс істелген ерітіндінің шығын нормасы егіннің квадрат метріне 20 млн болды. Егіннің есебі мен жиыны, дәннің егіндік сапасын бағалау және талдау үшін үлгілерді таңдау толық пісу фазасында жүргізді. ИФК спектроскопия әдісімен ақуыз құрамын, желімтік, клетчатка және бидай дәніндегі майды анықтады.масақтың аттрактық қабілеті 15N-ді[5] пайдалану арқылы изотопты әдіспен анықтады, жапырақтың жасыл сығындысындағы хлорофилді Шлык әдісімен өткізілді[6]. Берілгендерді статикалық өңдеу кезінде орташа арифметикалық белгі және орташалардың стандартты қателіктерін анықтады; нұсқалар арасында айырмашылықтарға сенімділік Стьюдент өлшемдері бойынша р = 0,05 белгісі дәрежесінде анықтады.

2.2 Масақтың аттрактық қабілетін анықтау
Сүттену фазасында (Саратовская 29 дәнінің құрамындағы су 55-60%) құлақшаларды судың астында кесіп алынды және азотпен таңбаланған (15N 95%) күкіртқышқылды аммоний NH4 SO4 ерітіндісіне орналастырылды. Әр проба үшін 15 масақтан алынды және 100 мл күкіртқышқылды аммоний ерітіндісіне ауыстырылды. Бір колбаның беті ашығы булануына есептеліп алынды. Ағашқы 24 сағатта масақтар күкіртқышқылды аммоний (1 литр ерітіндіге 75 мг азот) ерітіндісінде болды. (NH4)2 SO4 ерітіндісіндегі колбалар тәжірибеге дейін де экспозициядан кейін де өлшенді. Салмақтағы айырмашылық бойынша транспирацияның белсенділігі туралы сөкті. Тәжірибе бес есе қайталамасында факторостатты камерада (t=260С күн ұзақтығы 16 сағат) фотосинтез және транспирация процесіне оңтайлы жағдайда өтті.
Масақтың экспозициясынан кейін колбаға ауыстырылды және кепкенге дейін қалдырылды (7 күн). Дәннің құрамында ақуызданбаған азот және ақуыз фракциясындағы таңбаланған 15N анықталды. Ұнның өлшемін (300 мг)
20 мл 5% трихлоруксусты қышқылы (ТХУ) құйылды, 1 сағатқа және әйнек таяқшамен араластырылды. Үлкен әйнек пробиркалармен 10 минут 40000 айнмин центрифугада айналдырылды. Құрамында ақуызсыз азотты байланысты тұнбаған сұйықтық Кьельдал колбасына құйылды. Одан кейін колбасын тағы бір рет 10 мл 5% ТХУ да жуылды. Құрамында ақуызды азот бар тұнбаны центрифугалық пробиркадан көп мөлшерде дистильденген судың көмегімен басқа Кьельдал колбасына ауыстырылды.
Ақуызсыз азоттың жануы үшін 3 мл 5%(сурет) трихлоруксусты қышқылын (ТХУ) 1 сағатқа құйды және әйнек таяқшамен араластырылды. 10 минут үлкен әйнек пробиркаларда 40000 айнмин центрифугалады. Құрамында ақуызсыз азотты байланысы бар тұнбаған сұйықтықты Кьельдал колбасына 50 мл құйылды. Одан кейін тұнбаны тағы бір рет 10 мл 5% ТХУ да жуылды. Құрамында ақуызды азот бар тұнбаны центрифугалық пробиркадан көп мөлшерде дистильденген судың көмегімен басқа Кьельдал колбасына ауыстырылды.
Масс-спектрометрикалық талдау өткізу үшін изотоп құрамында 15N азот знрттелетін проба құрамында газ күйінде болуы тиіс. Ол үшін аммиакты азот үлгілері азот болып ұйыды. Аммиактың азотқа дейін ұйуы NA OH (150 мл Н2О ға 100 г) ерітіндісінде 30 мл бромды ерітіп дайындалған гипобромитті сілтімен өткізілді.
Біздің зерттеулерімізде 15N- ді анықтау МИ-12.03 сияқты Масс-спектрометрде өткізілді. Талдау үшін азот ауаның қоспасысыз таза күйінде алынуы керек болғандықтан, аммиактың ашу реакциясы вакуумде өтті. Ол үшін арнайы вакуумді жағдай жасалды (3-сурет). Кьельдал микропробиркасында айдайдан кейін алынған ерітіндіні (15NН4)2SO4 күкірт қышқылымен ашытты және 1,5-2 мл ге дейін булады. Буланған ерітіндіні А колбасына пипеткамен ауыстырды, В колбасына 3,5 мл таратылған гипобромит ерітіндісін құйды. Колбаларды бір біріне қосты да оларды приборға қосты. Форвакуумді мұнайлы насоспен диффузияланған сынапты насостың көмегімен барлық приборларды ақырындап қауіпсіз жерге көшірді. Процесте прибор сорғысы E мен F тұзақтарын сұйық азотпен суытты. Прибордың жақсы сорылғандығына сенімді болғанда (10-3 мм Hg тұрақты вакуум ұстап тұрады), реакция жүргізіледі. Ол үшін колбаны 180 ге бұрап (В), құрамында тәжірибелі үлгі бар гипобромитпен

Сурет 3 - Масс-спектрометр ампуласы

оны колбаға құйамыз (А). Аммиактың ұйу реакцияны жылдамдату үшін реакциялы колбаны аздвп жылтамыз. Газдың бөлінуі тоқтағаннан кейін газды Теплер насосына ауыстырамыз (газ жинаушы жүйе). Ампула газбен қоршалды және 15N - ді анықтау үшін талдауға түсті.
Азот фракциясына қосылған және қоректендіруші ортадан дәнге түскен таңбаланған азот төмендегі формула бойынша есептелінеді:
W=B.A a

2.3. Дәннің сапасын анықтау
Бидай дәніндегі ақуызды, желімтік, крахмал, май және жасунықты анықтауды инфрақызыл спетроскопия әдісімен өткізген. Дәннің сапа көрсеткішін анықтау үшін үлгілерді алған (орташа үлгі 10-15 масақ) және келесі лиофильді кептіруді сұйық азотпен тіркеп отырған. Майдалағаннан кейін, биохимиялық анализді құрғақ материалда Техникон (АҚШ) фирмасы шығаратын инфраалайзер көмегімен өткізген. Интенсивті өлшеу әдісі, инфрақызыл сәулелерінің түсуі, жоғарғы нақтылықпен ұсақталған бидай дәнінің құрамындағы негізгі керекті заттарды анықтауға көмек береді.[6]
Дәннің ылғалдылығын әуе-жылыту әдісімен анықтаған, дәнді құрғатудағы t=105°С температурадағы судың жоғалуына негізделген. Бюкстарды қыздырылған шкафқа қойған, 100 граммға дейінгі бөліктерді өлшеген. Құрғатылған шкафтан алып, эксикаторға салқындағанша жауып қойған. Дәннің ылғалдылығын мына формула бойынша шығарған:

W=(m1-m2)m1·100%,

m1 - - шикі дәннің салмағы, m2 - құрғақ дәннің салмағы.
Лабораториялық тәжірибелер жағдайдайында өсу регуляторлары зерттелінген.

2.3.1Экстрактты жасыл жапырақтардың хлорофиллдерін анықтау
Жапырақтардың өлшемесін (500 г) торзионды таразыда өлшеген (есепті шикізаттың бірлігімен есептеген), сұйық атомды тіркеп отырған. Пигментті экстрактты хлорофиллден липопротеидті тасымалдаушыны жақсы бөліп алатын, салқындатылған ацетон-спирт қоспасы (3:1) көмегімен фарфорлы үккіште өткізген. Еріткіш артығымен болуы керек. Соңғы концентрация ацетон ұлпадағы су есебімен 80%-дан төмендемеу керек.
Феофитинизацияны болдырмау мақсатында ацетонды алу уақытында MgCO3 алып отырған. Сұйық фазаны центрифугалаумен минутына 6000 айналымда 15 минутта бөліп алып отырған. Алынған экстракт бөлігін 25 мл ерітіндіге ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.