Церебральды сал ауруына шалдыққан балалардың қимыл - қозғалыс аймағы
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі - 62 бет.
Материалдың көрнекі, түсінікті қабылдануы мақсатымен 3 кесте,
3 диаграмма келтірілген.
Пайдаланылған әдебиет саны - 45.
Жұмыстың мазмұнын сипаттайтын өзекті сөздер: Сал ауруы, балалалар церебральді сал ауруы, церебральді сал ауруына шалдыққан балалар, тірек-қимыл-қозғалысы, гиперкинез, дизартрия, спастикалық диплегия, гиперкинетикалық түрі, иппотерапия.
Зерттеудің мақсаты: Церебральді сал балаларды оңалтуда иппотерапия әдісін тиімді пайдаланудың жолдарын анықтау.
Зерттеудің пәні: Церебральды сал ауруына шалдыққан балалардың қимыл-қозғалыс аймағы.
Зерттеудің болжамы: егер, церебральді сал балаларды оңалтуда иппотерапия әдісін тиімді қолданса, ол церебральді сал балалардың қимыл-қозғалысының дамуына оң ықпал етеді.
Зерттеудің міндеттері:
+ Зерттеу мәселелеріне қатысты мәліметтерді талдау.
+ Церебральді параличі бар балаларды кешенді түзету жұмыстары кезіндегі иппотерапия әдісінің әсерлілігін бағалау.
Зерттеу әдістері: алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін әдістер кешенін пайдаландық: зерттеу мәселесіне қатысты әдебиеттерге теориялық анализ жасау, арнайы білім беру мекемелерінің жұмыс тәжірибесін зерттеу және жалпылау, бақылау, мұғалім - дефектологтармен, ата - аналармен әңгімелесу, материалды жүйелендіру және жалпылау.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы:
+ Церебральды сал ауруына шалдыққан балалардың қимыл-қозғалыс бұзылыстарының деңгейінің теориялық негізі нақтыланды;
+ Церебральді сал балаларды оңалтуда иппотерапияны қолданудың ерекшелігі нақтыланды;
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы келесі бағыттарға негізделген: түзету - педагогикалық жұмыстың жүру барысын бағалауда, осы топтағы балалардың даму деңгейін анықтауда, церебральді параличі бар балалармен жұмыс негізінде қолдануға арналған.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 ЦЕРЕБРАЛЬДЫ САЛ АУРУЫ БАР БАЛАЛАРДЫҢ ҚИМЫЛ-ҚОЗҒАЛЫСТАРЫН ТҮЗЕТУДЕ ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДІСТЕР ТУРАЛЫ АРНАЙЫ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Церебральді сал балаларға медициналық-психологиялық-педагогик алық сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Церебральді сал балаларды кешенді түзету жағдайында қолданатын әдістерге сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2 ЦЕРЕБРАЛЬДЫ САЛ АУРУЫНА ШАЛДЫККАН БАЛАЛАРДЫҢ ҚИМЫЛ-ҚОЗҒАЛЫСЫН ТҮЗЕТУДЕ ИППОТЕРАПИЯНЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЭКСПЕРИМЕНТ МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Зерттеу жүргізу әдістерін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.2 Зерттеу жұмысының нәтижиелілігін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..60
КІРІСПЕ
Өзектілігі. Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) статистикалық мәліметтері бойынша дүние жүзінде мүгедектер саны 10 % -ті, яғни 500 миллион адамды құрайды. Мүгедектер ішінде тірек - қозғалыс аппараты бұзылған (ТҚА) балалар өте көп кездеседі, соның ішінде күрделі бұзылыстардың бірі - церебральді параличі бар балалар (ЦП).
Соңғы жылдары церебральді паралич диагнозы қойылған балалардың саны едәуір өсуі байқалады. Әр түрлі авторлардың мәліметі бойынша (Нэнси Р. Финни, Хелен А. Мюллер, М.Бакс, Никита М.Н., Семенова К.Л., Махмудова Н.М., Белова Г.И.,Бадалян Л.О., Серганова Т.И., және т.б.) 1000 баланың ішінен 1.5-2.5 балаға церебральді паралич диагнозы қойылады [1,2,3]. Қазіргі таңдағы ғылыми зерттеулерде церебральді паралич - орталық жүйке жүйесінің зақымдалуынан пайда болатыны дәлелденген. Церебральді паралич диагнозы қойылған балаларда қосалқы кемістіктер жиі көрінеді. Оның ішінде: көру қабілетінің зақымдалуы - 25%; есту қабілетінің зақымдалуы - 20%; зиятының жетіспеушілігі - 25 %; психикалық дамуының тежелуі - 40 %. Осы категориядағы балаларға көмек көрсетуде медико - кондуктивті - педагогикалық оңалту жұмыстарына, психологиялық оңалту жұмыстарын жүргізуде жаңа бағдарламалар, әдістемелер, коррекциялық бағдарламалар жүйесін өңдеуді, жаңа ақпараттар мен технологияларды енгізуді қажет етеді.
Біздің елімізде де бұл өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Қазақстан Республикасында церебральді паралич диагнозымен 9000 бала тіркелген. Елімізде квалификациялық көмек көрсету бағдарламасы әзірленбегендіктен, сонымен қатар жаңа ақпараттық технологиялардың ену мүмкіндігінің төмендігіне байланысты шешуі табылмаған мәселелелер саны көбейе түсуде.
Соңғы жылдары елімізде церебральді параличпен бекітілген күрделі кемістігі бар балаларды емдеу мен бейімдеуге көп көңіл аудару байқалған, бірақ оларға тәрбие мен білім беру назардан тыс қалғандай. Дәрігерлер мен педагогтардың бұрыннан айтуы бойынша бұл балаларды медико - педагогикалық бейімдеу олардың психофизиологиялық жағдайын жақсартуда үлкен маңызға ие.
Біздің еліміз церебральді параличі бар балаларды ерте жастан және мектепке дейінгі жаста педагогикалық оңалтудан тәжірибе жинақтаған. Қазақстан Республикасында квалификациялық көмек көрсету қарастырылмағандықтан жағдай қиындай түсуде. Әлемдік педагогикалық зерттеулер күн сайын бірнеше ауытқушылығы бар балаларды әлеуметтік бейімдеу және оларды жаңа әлеуметтік - экономикалық жағдайда тәрбиелеу мен оқыту жағдайларының жаңа қырларын мазмұндауға болатын мәліметтер анықтауда.
Церебральді параличі бар балаларға ғылыми негізделген және дұрыс ұйымдастырылған кешенді медициналық - педагогикалық көмек балалардың физикалық еңбекке жарамдылығы мен әлеуметтік тұрмыс жағдайларына әсер етеді. Сонымен жоғарыдағы аталған ғылыми зерттеулер мен әдебиеттер церебральды сал ауруына шалдыққан балаларды түрлі бағытта қарастырылғанмен, қимыл-қозғалыс бұзылыстарын түзетуде иппотерапияны қолдану мәселесінің зерттеу нысаны болмағанын байқадық. Демек, церебральды сал ауруына шалдыққан балалардың қимыл-қозғалысын түзетуде иппотерапияны қолданудың да бірқатар қарама-қайшылықтары кездеседі. Осы қайшылықтардың дұрыс шешімін іздестіру деген біздің зерттеу проблемамызды және тақырыбын: Церебральді сал балаларды оңалтуда иппотерапияны қолдану деп таңдауға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: Церебральді сал балаларды оңалтуда иппотерапия әдісін тиімді пайдаланудың жолдарын анықтау.
Зерттеудің объектісі: Церебральды параличі бар балаларды тәрбиелеу мен оқытудағы түзету - педагогикалық көмек көрсету процессі.
Зерттеудің пәні: Церебральды сал ауруына шалдыққан балалардың қимыл-қозғалыс аймағы.
Зерттеудің болжамы: егер, церебральді сал балаларды оңалтуда иппотерапия әдісін тиімді қолданса, ол церебральді сал балалардың қимыл-қозғалысының дамуына оң ықпал етеді.
Зерттеудің міндеттері:
+ Зерттеу мәселелеріне қатысты мәліметтерді талдау.
+ Церебральді параличі бар балаларды кешенді түзету жұмыстары кезіндегі иппотерапия әдісінің әсерлілігін бағалау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері арнайы педагогика мен психологияның ережелері, қалыпты және ауытқуы бар балалардың дамуы туралы Л.С. Выготский, Г.Я.Трошин, В.И. Лубовский, Т.Г. Щедрин, Л.М. Шипицын және басқа да ғалымдардың еңбектерінде көрініс табады [4,5,9]. Қозғалыс саласының ақауларының құрылымдары туралы ғылыми жұмыстар Л.О. Бадалян, Е.И. Гусев, М.В. Ипполитова, С.С. Ляпидевский, Е.М. Мастюкова, Е.Д. Хомский және т.б. еңбектерінде баяндалады, тірек - қозғалыс аппаратында бұзылыстары бар балаларды оқыту мен тәрбиелеудің педагогикалық технологиясының теориялары Е.В. Клочкова, И.Ю. Левченко, Е.М. Мастюкова, A.A. Потапчук және басқа да ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты айтылған[10,11,12].
Зерттеу әдістері: алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін әдістер кешенін пайдаландық: зерттеу мәселесіне қатысты әдебиеттерге теориялық анализ жасау, арнайы білім беру мекемелерінің жұмыс тәжірибесін зерттеу және жалпылау, бақылау, мұғалім -дефектологтармен, ата - аналармен әңгімелесу, материалды жүйелендіру және жалпылау.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы:
+ Церебральды сал ауруына шалдыққан балалардың қимыл-қозғалыс бұзылыстарының деңгейінің теориялық негізі нақтыланды;
+ Церебральді сал балаларды оңалтуда иппотерапияны қолданудың ерекшелігі нақтыланды;
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы келесі бағыттарға негізделген: түзету - педагогикалық жұмыстың жүру барысын бағалауда, осы топтағы балалардың даму деңгейін анықтауда, церебральді параличі бар балалармен жұмыс негізінде қолдануға арналған.
Зерттеу базасы. Талғар қаласындағы Ковчег мүмкіндігі шектелген балаларға арналған кешен.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, зерттеудің негізгі тұжырымдары келтірілген қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде таңдалған зерттеу тақырыбының көкейкестілігі негізделіп, ғылыми аппараты: зерттеудің мақсаты, объектісі, пәні, міндеттері, болжам, жұмыстың ғылыми жаңалығы, тәжірибелік маңызы, қорғауға ұсынылатын қағидалар туралы мәліметтер баяндалды.
Церебральды сал ауруы бар балалардың қимыл-қозғалыстарын түзетуде қолданылатын әдістер туралы арнайы әдебиеттерге шолу атты бөлімде сал ауруы бар балаларға медициналық-психологиялық-педагогик алық сипаттама, сол балаларды кешенді түзету жағдайында қолданатын әдістерге сипаттама берілген.
Церебральді сал ауруына шалдыккан балалардың қимыл-қозғалысын түзетуде иппотерапияны қолданудың тәжірибелік-педагогикалық эксперимент мазмұны және әдістемесі атты бөлімде зерттеу жүргізу әдістерін ұйымдастыру мен зерттеу жұмысының нәтижиелілігін талдау қарастырылған.
Қорытындыда зерттеу жұмысының қағидалары, нәтижелері, әдістемелік ұсыныстар беріледі.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімінде берілді, зерттеу мәселесіне байланысты психологиялық, педагогикалық әдебиеттер талданып, ондағы тұжырымдар іріктеліп алынды.
1 ЦЕРЕБРАЛЬДІ САЛ АУРУЫ БАР БАЛАЛАРДЫҢ ҚИМЫЛ-ҚОЗҒАЛЫСТАРЫН ТҮЗЕТУДЕ ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДІСТЕР ТУРАЛЫ АРНАЙЫ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Церебральді сал балаларға медициналық-психологиялық-педагогик алық сипаттама
Соңғы жылдары церебральді паралич диагнозы қойылған балалардың саны едәуір өсуі байқалады. Әртүрлі авторлардың мәліметі бойынша (Нэнси Р. Финни, Хелен А. Мюллер, М. Бакс, Никитина М.Н., Семенова К.Л., Махмудова Н.М., Белова Г.И., Бадалян Л.О., Серганова Т.И., и др.) 1000 баланың ішінен 1,5-2,5 бала церебральді паралич диагнозы қойылады. Қазіргі таңдағы ғылыми зерттеулерде церебральді паралич - орталық жүйке жүйесінің зақымдалуынан пайда болатыны дәлелденген. Оның әсерінен тірек-қимыл қозғалысының бұзылуы, сенсорлық, сөйлеу тілінің және танымдық сфераларының зақымдалуы көрініс табады. Сонымен қатар церебральді параличі бар балалардың бойында қосалқы кемістіктер жиі көрінеді. Оның ішінде: көру қабілетінің зақымдалуы - 25%; есту қабілетінің бұзылуы - 20%; зиятының зақымдалуы - 25%; психикалық дамуының тежелуі - 40% көрсеткен.
Шет елдік зерттеулерді қарастыратын болсақ, Церебральді сал ауруына шалдыккан балалардың таралуы 1000 балаға шаққанда Англияда 1, ал АҚШ-та 4 балаға сайкес келген. Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) статистикалық мәліметтері бойынша дүние жүзінде мүгедектер саны 10 % -ті, яғни 500 миллион адамды құрайды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық генетикалық регистрі мәліметтері бойынша біздің елімізде жыл сайын 2000-нан 3500-ге дейін туа біткен және тұқым қуалау патологиясымен туылады, бұл жаңа туылған 1000 нәрестеге шаққанда 20,0-24,3 құрайды. Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің мәліметтері бойынша орталық жүйке жүйесінің перинаталдық зақымдалуының жиілігі осы жас санатындағы балалардың сырқаттанушылық құрылымында 7,5-22,4% құрайды [13].
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында Церебральді сал ауруы диагнозымен 9 мыңға жуық бала тіркелеген. Церебральді сал ауруының пайда болу кезінде мидың жарақаттану уақытына назар аудару керек. Нақты әр 100 БЦС жағдайдың себебі: 30-ы ана құрсағында, 60-ы толғақ кезінде, 10-ы туылғаннан кейін.
Тірек-қимыл-қозғалысында кемістігі бар балалардың жетекші тірек-қимылындағы қызметінің толық жетілмеуі, бұзылуы маңызды ерекшелігі болып табылады. Олардың негізгі тобын орталық церебральді сал аурумен ауыратын балалар (89%) құрайды, ол балалар қимылындағы кемістік психикалық және сөйлеу тіліндегі ауытқушылықтармен үйлеседі.
Тірек-қимыл жүйесінің маңызы. Барлық тірі организмдерге тән қасиет - қимыл-қозғалыс. Қимыл-қозғалыс организмнің өсіп, дамуына әсер етеді. Оның адам денсаулығын сақтаудағы маңызы аса зор.
Қаңқа мен бұлщық ет тірек-қимыл жүйесін құрады. Тірек-қимыл жүйесі тіректік, қозғалтқыш және қорғаныш қызметтерін атқарады.
Адамның қаңқасы. Адамның қаңқасында 200-ден астам сүйек бар.
Сүйектің пішіні және оның үлкен-кішілігі, олардың орналасуына және атқаратын қызметіне байланысты. Сүйектердің кейбіреулері мүшелерді қозғалысқа келтіретін иін, екінші біреулері тірек қызметін атқарады. Сүйектердің бір-бірімен дәнекер ұлпасы арқылы немесе шеміршекпен байланысуын жалғасу дейді. Омыртқа жотасы бір-бірімен осылай байланысады. Дәнекер ұлпаның иірімделген жұқа қабаты сүйекті өзара тығыз, мықты етіп байланыстырады. Олардың аралығындағы шеміршек адам жүргенде, жұмыс істегенде, дене селкілдегенде тиетін соққыны бәсеңдетеді.
Тұлға қаңқасы - омыртқа жотасынан, қабырғалардың және төстіктен тұрады. Омыртқа жотасы немесе омыртқа бағаны - мойын, арқа, бел, сегізкөз, құйымшақ болып бөлінеді.
Тірек-қимыл-қозғалысындағы (ТҚҚ) жарақаттар және туа біткен немесе жүре пайда болған аурулар 5-7% балаларда байқалады. Тірек-қимыл-қозғалыстағы ауытқулардың түрлері:
Жүйке жүйесінің аурулары: балалық Церебральді сал ауруы (БЦС), полиемиелит.
ТҚҚ ауытқуларының туа біткен дерті: омыртқа дамуындағы кемістік (сколиоз)), аяқ-қолдың толық жетілмеуі, туа жаңбас сүйегің шығып кетуі, қол саусақтарының кемтар дамуы.
ТҚҚ -нің жарақаттануынан болған аурулар мен кемістіктер: бас мидың және аяқ - қолдың жарақаттануы: полиартрит; қаңқа ауруы (туберкулез, сүйектегі ісік, остеомиелит); қаңқаның жүйелі ауруы (рахит) [14].
Церебральді сал ауруы кезіндегі қимыл кемістігінің құрылысы:
1. Бұлшық ет тонусының жоғарылауы байқалады. Қимылдағанда бұлшық ет тонусының ұлғаюы тән. Сіреспелік кезінде бұлшық ет қысылады да, сіреспе жағдайында болады. Қысымның төмендеуі кезінде аяқ-қол және дене бұлшық еттері әлсізденіп, салғырт тартады. Қысым төмендегенде бәсең қозғалыс көлемі қалыпты уақыттан біршама артып кетеді.
Қозғалыстың шектеулілігі, көбінесе бұлшық ет күшінің төмендеуімен үйлеседі (сал, парездер). Мидың зақымдалу тереңдігіне байланысты кейбір қозғалыстар өте шектеулі (парез), немесе мүлде болмауы мүмкін- сал. Бұл жағдайдағы бала аяқ, қолын еркін қимылдата алмайды. Парезде көбінесе ұсақ қимыл-қозғалыстар зардап шегеді.
3. Күшпен қимыл қозғалыстың болуы.
Гиперкинез - бұлшық ет тонус ауысуынан болған күштеп қозғалу гиперкинез бен тремор ретінде көрініс береді. Гиперкинезиялар демалу және қозғалыстада бірдей болады. Бұл балаларда күшпен қозғалу мойын, бас, аяқ-қол дене бұлшық еттерінде байқалады.
Тремор - аяқ қол, саусақтарымен, дауыстың, тілдің еріксіз ырғақты тербелесі. Тремор нақты әрекет жасауда анық көрінеді, мысалы: жазуда.
4. Тепе-теңдік пен қозғалысты реттеу, ұйымдастыруының ауытқуы (атаксия). Бұл жерде дене атақсиясы отыру, түру және жүру кезінде дене тұрақсыздығы арқылы білінеді. Демеусіз тұра алмайды, жүрісінде аяқтарын кең қояды.
5. Қозғалыс сезімнің бұзылуы (кинестезиялар). Бұл жерде өзінің денесін ұстау сезімі қиындайды. Қимыл-қозғалысты сезінуді бұлшық еттерде, бұындарда, сіңірлерде орналасақан арнайы сезімтал дене жасушалары (проприорецептірлер) қамтамасыз етеді. Сал ауруы бар балалардың барлығында қимыл-қозғалысты проприорецептер арқылы реттеу бұзылған, сондықтан олар қимыл-қозғалыстары жайлы сезімдерің ажырата білмейді.
6.Тізбектеп қойылған түзету рефлексінің толық жетілмеуі. Статокинестикалық рефлекстер денені тік ұстау, еркін моторикасын дамыту үшін маңызды. Бұл ауытқушылықтын салдарынан бала өзін күту, еңбек ету және оқуда көптеген қиындықтармен кездеседі.
7. Синкенезия - бір қолды бүккенде екінші қолдың еріксіз бүгілуі.
8 Патологиялық тоникалық рефлекстер, олардың көрінісі БЦС ауруының негізгі кемістігі ретінде қарастырылады. Қалыпты дамуда аса байқалмайтын тоникалық рефлекстер бірінші айдан пайда болуы мүмкін. Олар уақытымен азайып, жоғалған кезден бастап, позотоникалық рефлекстер қалыптасады. Бала қалыпты дамыған жағдайда позотоникалық рефлекстер үш айдан кейін болмайды[15,16].
Ал Церебральді сал ауруы жағдайында барлық туа, журе пайда болған рефлекстердің уақыты тыс өзгеруіне байланысты қимыл-қозғалыс дамуы бұзылады. Бес-он жастағы баланың қимылының дамуы бір жасар деңгейіне сай болуы мүмкін.
Церебральді сал ауруы жағдайындағы кемістіктің құрылысы психикалық дамуға әсерін тигізеді. Психика дамуындағы кемістік механизмі күрделі және ол ми зақымдануының уақытымен, деңгейімен анықталады. Церебральді сал ауруы кезіндегі психикадағы кемістік танымдық іс-әрекеттің сезім - ерік жүйесінің қалыптасуына зақым келтіреді. Бұл балаларда тіл кемістігінің келесі формалары кездеседі:
* дизартрия - дегеніміз сөйлеу мүшелерінің жүйке тамырлармен қамтамасыз етілуінің органикалық жетілмеуінен пайда болатын дыбыс айтылу жағының бұзылуы. Дизатрия термині латын сөздерінен тұындайды: dys - бұзылу, arthson- мүшелену.
Дизартрияның басты көріністері: сөйлеу тілі дыбыстарының айтылуының ақаулықтары, дауыстың бұзылуы және сөйлеудің жылдамдылығының, ырғақтылығының, екпінділігінің жағымсыз өзгерістері.
Аталынған кемістіктер жүйке жүйесінің шеткі және орталық бөлімдерінің зақымдану аймағына, ауырлығына, пайда болған уақытына байланысты әр түрлі деңгейде болады және бір-бірімен түрлеше үйлеседі.
Сөйлеу тілінің анық, мәнерлі болуын қиындататын, ал кейде тіпті оған кедергі болатын артикуляция мен фонацияның бұзылуы дизартрияның алғашқы кемістігін құрайды, осы алғашқы кемістігінен дизартрияның құрылыс-құрамын күрделендіретін туынды кемістіктер пайда болуы мүмкін.
сөйлеу барысында көбінесе сал ауруына, түйілуге, гиперкинезге, атаксияға байланысты сөзді анықтап айта алмау, яғни артикуляцияның бұзылуы. Дизартрияда көпшілік дыбыстар әсіресе дауыссыз дыбыстар дұрыс айтылмайды, сондықтан сөздер түсініксіз, созылыңқы, бөлшектеліп айтылады. Көбінесе дизартрияның псевдобульбарлы түрі анықталады. Жалған сопақша ми дизартриясы - балаларда ең жиі кездесетін дизартрияның түрі. Жалған сопақша ми дизартриясы баланың құрсақта жатқан кезінде немесе туылып жатқан уақытында, жас кезінде энцефалит, құрсақ зақымы, ісік, интоксикация тағы басқа ауруларға шалдығуларының салдарынан мидың органикалық зақымдануының нәтижесінде пайда болады. Баланың бас ми қыртысынан тіл-жұтқыншақ, кезбе және тіл асты нервтерінің ядроларына баратын өткізгіш жолдарының зақымдануына байланысты сопақша ми дизартриядағыдай салдану немесе жартылай салдану құбылысы пайда болады. Ол сопақша ми дизартрияға ымдау және артикуляциялық (сөйлеу тілі дыбыстарын шығаратын мүшелердің) бұлшық еттердің бұзылуының клиникалық көрністері бойынша ұқсас. Дегенімен жалған сопақша ми дизартриясындағы түзету және сөйлеу тілі дыбыстарды толық меңгеру мүмкіншілігі әлдеқайда жоғары. Жалған сопақша ми дизартрияда жағдайында бұлшық еттерінің сал болып қалуының нәтижесінде баланың жалпы және сөйлеу мүшелерінің моторикасы (яғни, кимыл-қозғалуы) бұзылады. Нәресте нашар емеді, шашалада, қақалады, нашар жұтады. Аузынан сілекей ағады, беттің бұлшық еттерінің әрекеті бұзылады. Сөйлеу тілі мүшелерінің козғалуының бұзылу дәрежесі түрлі келеді. Жалған сопақша ми дизартриясының шартты түрде үш дәрежесін ажыратады. Жалған сопақша ми дизартриясының жеңіл дәрежесі сөйлеу мүшелерінің қозғалыс-қимылында өрескел бұзылуларының болмайтындығымен сипатталады. Артикуляцияның қиындығы тіл мен еріннің жай және дұрыс емес қимылдайтығында. Шайнай алмайтындығы мен жұтына алмайтындығы, анда-санда шашалатындығында болмаса анық білінбейді. Бұндай балалардың сөзді дұрыс айта алмауы сөйлеу тілінің козғаушы мүшелерінің ширақтығының жеткіліксіздігінен болады, сөйлеуі, біршама баяулайды, дыбыстары айтылған кезде көмескіленіп шығады. Артикуляциясы күрделі ж, ш, с, ц, ч дыбыстарының айтылуы жиі бұзылады. Үяң дыбыстар дауыстың жеткіліксіз қатысуымен айтылады. Негізгі артикуляциялық қалпына тіл жотасының ортанғы бөлімін қосымша қөтеруін талап ететін жіңішке дыбыстардың айтылуы да қиынға соғады. Дыбыстардың айтылуындағы кемістіктер фонематикалық дамуына келеңсіз ықпал жасайды. Дизартрияның жеңіл дәрежесіндегі балалардың көпшілігі дыбыстық талдауда біраз қиындықтарды көреді. Олардың жазуында дыбыстарды ерекше алмастыру қателері кездеседі (т-д, ч-ц және тб.). Сөздің құрамының және лексикалық-грамматикалық құрылысының бұзылулары кездеспейді десе де болада. Кейбір өзгешеліктерін балаларды өте мұқият тексергенде ғана анықтауға болады, оның өзі көзге түсерліктей сипат бермейді.Есту қабілеті дұрыс және акыл-ойы жақсы жетілген бұл сияқты кемістіктері бар балалар аудандық балалар емханасынадағы логопедиялық кабинеттеріне, ал мектеп жасына келген кезде жалпы білім беретін мектептің логопедиялық кабинеттерге барап, көмек алады. Бұл ақаулықтарды жоюға ата-аналардың өздері де елеулі ықпал жасай алады. Жалган сопақша ми дизартриясының орташа дәрежесіндегі балалар ең сансыз тобын құрайды. Бұндай балаларға бет булшық еттерінің қимылдамайтындығы тән. Бала ұртын ауаға толтырып бұртита алмайды, еріндерін алға сүйрелей созып және жымқырып қыса алмайды. Тілі нашар қимылдайды. Бала тілінің ұшын жоғары көтере алмайды, оңға, солға бұра алмайда, бір қалпында ұстап тұра алмайды. Бір қимылдан екіншісіне ауысуы едәуір қиын. Жұмсақ таңдай көбінесе нашар қимылдайды, дауысы ыңқылдап естіледі. Шайнауы мен жұтуы қиын. Сөйлеу тілі мүшелерінің қозғалу қызметінің бұзылуының салдарынан дыбыстарды айту ақаулығы ауыр болады, әдетте балалардың сөйлеу тілі өте түсініксіз, көмескі, жәй естіледі. Еріндерінің нашар қимылдауынан дауысты дыбыстардың артикуляциясы да айқынсыз болады, мұрыннан дем шығару арқылы айтылады. А және у дыбыстарының анықтығы жеткіліксіз, и және ы дыбыстары алмастырылады. П, т, м, н, к, х дауыссыз дыбыстары көбінесе сақталынған. Н мен ц, р мен л дауыссыздары шылпылдаған дыбыспен мұрыннан шығып бір-бірінен айырғысыз ұқсас айтылады. Ауыздан шығатын ауа ағыны нашар сезіледі. Үяң дауыссыздар қатаң дауыссыздармен жиі алмастырылады. Нәтижесінде жалған сопақша ми дизартриясына шалдыққан балалардың сөйлеу тілінің түсініксіздігінің болатыны соншалықты, олардың тіпті сейлеуге құлқысы да болмайды. Сөйлеу тілінің жетілуінің (5-6 жас) кешігуімен қатар бұл жағдай баланың адамдармен сөйлеу қатынас тәжірибесін кілт шектейді. Бұл сияқты кемістіктері бар балалар жалпы білім беру мектебінде үлгеріп оқи алмайды. Бұндай балалардың оқуы мен тәрбиеленуі үшін өте ыңғайлы жағдайлары және әрқайсысына жеке тәсілмен жөрдем керсету мүккіндіктері сөйлеу тілі қатты бұзылған балаларға арналған арнайы мектепте жасалған. Жалған сопақша дизартриясының анартрия деп аталатын ең ауыр үшінші дәрежесі бұлшық еттерінің қатты зақымдануымен және сейлеу тілі мүшелерінің мүлде жұмыс істемейтіндігімен сипатталады. Анартрияға шалдыққан баланың бет-түрі өлі бейнеге ұқсас болады, астыңғы иегі салбырап тұрады, ауызы әрқашан ашық жүреді. Тілі ауыздың ішінде жалпағынан созылып, қимылсыз жатады, еріңдері болар-болмас қимылдайды. Шайнауы мен жұтынуы қиын. Сөйлеу тілі мүлде жоқ, кейде жекелеген бір дыбыстарға ұқсаған үн шығарады. Жалған сопақша ми дизартриясына шалдыққан балалардың барлығына ортақ тән қасиет - сөздің құрамына кіретін дыбыстарды бұрмалап айтылуына қармастан, олар буындарының реттік санын және екпінін сақтайды. Қағида бойынша олар екі-үш буындық сөздердің айтуын меңгереді, ал төрт буындық сөзді жалпылама үстірт қана қайталайды.
* сөйлеу тіл дамуының тежелуі, сөйлеу тілі жүйесінің дыбыс айту және мағына жақтарына қарасты барлық компоненттерінің бұзылуы. Сөйлеу тілінің мұндай дамымауы сөйлеу тілінің бүтіндей жоқ болуынан толық дамуына дейінгі дәржеде байқалуы мүмкін, бірақ фонетикалық және лексикалық-грамматикалық дамымаудың нышаны сақталады.
* Алалия дегеніміз гректің а - жоқ деген мағынада қолданылатынның logos - сөйлеу деген ұғымдарын білдіріп, ол бас, ми қабығының сөйлеу тілі аймағындағы іштен немесе баланың жас кезінде болатын органикалық зақымданудың салдарынан сөйлеу тілінің жетілмей қалуы немесе дамуынан болатын кемістік.
Алалик балалар педагогика тұрғысынан әр текті болып көрінеді де, ақаулықтары айқындық дәрежесімен түзету жұмысының өнімділігі бойынша ажыратылады. Алалия кемістігі бар баланың есту қабілеті мен сөйлеу тілі мүшелерінің шеткі құрылыстарының сақталғандығы және сөйлеу тілінің жеткілікті түрде дамуы үшін ой өрісінің толық мүмкіншілігі бар екендігі байқалады.
Баланың мүлде сөйлей алмауы оның дұрыс жетілуін күрт тежейді және айналасындағылармен карым-қатынасына нұқсан келтіреді. Осы жағдай ақыл-ойының дамуын біртіндеп кешеуілдеуге әкеп соғады, бұл алалияның тұынды кемістігі болады. Сөйлеу тілінің шама шарқына, пайда болуына және арнайы оқытудың ыкпалымен ой өрісінің кешеуілдеуінің біртіндеп жойылатындығына қарай алалик балалардың олигофрен, яғни ақыл-ойы кем балалардан елеулі айырмашылығы бар.
Церебральді сал ауруы кезіндегі тіл кемістігі жекелеген түрде сирек кездеседі [17,18].
Қазіргі таңда тірек-қимылы бұзылыстары бар балаларға арналған психилого-педагогикалық көмектің ұйымдастыруын жетілдіру қажеттілігі күмән туғызбайды. Өйткені аталған патология кең өріс алып саны өсуде, әсіресе церебралды салдығы бар балалардың саны күннен күнге көбейіп жатыр. Бұл тірек-қимыл аппараты бұзылыстарының ортақ саны ішінде 89% құрайды.
Балаларда кездесетін церебралды салдық - бұл бала мүгедектігіне жиі соқтыратын жүйке жүйесінің ауыр бұзылысы. БЦС ерте онтогенезде мидың толық дамымауынан немесе бұзылудың салдарынан дамиды. Оның басты клиникалық белгісі статокинетикалық рефлекстердің даму тежеуімен немесе дұрыс дамымауымен, бұлшықет тонусының патологиясымен, парезмен байланысқан қозғалыс функциясының бұзылуы.
Қозғалыс бұзылулардың көбісінде (20-25%) көру, есту мен сөйлеу бұзылулары қатар жүреді. Кейбір балаларда ілеспе синдромдар байқалады: сіңір тартылу, мишық, гиперкинетикалық, гипертензиялық және өзге. Осындай күрделі клиникалық көрініс пен мәжбүрлі әрекетсіздік БЦС бар балаларда танымдық қызметіне өте теріс әсер тигізетін, психикалық даму тапшылығына соқтырады. Көрсетілген ауруда психикалық даму бұзылысының ең кең таралған түрі психикалық дамудың тежелуі (50% құрайды) мен 20-25 % шамасында түрлі дәрежедегі ақыл-ойдың төмендігі. [19,20]. Сонымен қатар БЦС одан сайын дамитын ауру емес екенін атаған жөн. Кейін уақыт өте тиісті, дұрыс емдеу, реабилитация мен түзету-педагогикалық жұмыс барасында бала жағдайы жақсарады. Қозғалыс бұзылулардың дәрежесі үлкен диапозонда ауытқымалы болады, бір жақта дөрекі бұзылыстар болса, екенші жақта минималды бұзылыстар. Психикалық және сөйлеу бұзылыстары да әр түрлі болады.
Церебралды салдығы бар балаларда қозғалыс бұзылулар әртүрлі дәрежелі болады.
Ауыр дәрежелі. Балалар жүру дағдысы мен айлалы әрекеттерді меңгере алмайды. Өз-өздерін күте алмайды.
Орташа дәрежелі. Балалар жүре алады, бірақ тек ортопедиялық құралдармен ғана (балдақ т.б). Айлалы функциялардың бұзылуынан өз-өзін күту дағдылары толық дамымаған.
Жеңіл дәрежелі. Балалар өздігімен жүре алады, өз-өздерін күте алады, айлалы әрекеттер біршамалы дамыған. Бірақ бұл науқастарда патологиялық жүріс-тұрысы, қалпы болуы мүмкін, іс-қимылы баяуланған. Бұлшықет күші төменделген, ұсақ моторикалары толық дамымаған.
Жеңіл және орта дәрежедегі бұзылулар кезінде (ол 70% астам көлем құрайды) балалар түзету-білім беру мекемелеріне барып қатынаса алады. Ең ауыр түрлерде балалар интернат тәріздегі арнайы мекемелерде тәрбиеленіп оқытылады.
Жүйке жүйесінің белгілі бір деңгейінің пісіп жетілуі дамудың генетикалық бағдарламасымен белгіленеді және адамның қимыл-қозғалыстары мен дене қалпының белгілі бір ретпен қалыптасуын қамтамасыз етеді. Бірақ әртүрлі құрылымдардың жетілу мерзімдері мен қарқындылығы сыртқы орта әсеріне де байланысты. Афференттік түрткілер қозғалыс анализаторының дамуын тездетеді. Жүйке жүйесінің дамып жетілуінің мәнісі реттеудің филогенездік ежелгі деңгейлерден эволюция тұрғысынан жасырақ жетілген, кейінірек дамыған деңгейлерге біртіндеп көшуінде, міне осы қимыл-қозғалыстар дамуының негізін құрайды. Қызметтік жүйелердің біртіндеп күрделенуі организмге дәл осы мезгілде бейімделулік маңызы ең жоғары болып табылатын белгілі бір қызметті жүзеге асыруға қатысатын қандай да бір филогенездік деңгейдің іске қосылуын қамтамасыз етеді. Нерв жүйесінің белгілі бір деңгейлері қалыптасуының бұзылуы осы аурудың клиникалық көрінісін анықтайды. Осылайша, БЦСА даму қаупін тудырушы жайттарға мыналар жатады: анасының жасы, жүктілік кезіндегі анасының соматикалық және эндокриндік аурулары, ұрықтың құрсақ ішілік жұқтырылуы (вирустар, саңырауқұлақтар және қарапайымдар тудыратын инфекциялар), ұрықтың жүйке жүйесінің анасының жасушаларының тіршілік өнімдерімен сезгіштендірілуі (сенсибилизациясы), ана мен ұрықтың иммундық сәйкессіздігі, кейбір дәрі-дәрмектер, физикалық және химиялық ықпалдар (ішімдік, никотин), жүктіліктің кеш токсикоздары, мерзімінен асып кеткен немесе көп ұрықты жүктілік.
Интранаталдық қауіп тудырушы әсерлерге босану кезіндегі асфиксия және босану кезінде болған бас-ми жарақатынан кейінгі қан құйылу жатады. Ми затына, ми қабықтарының астындағы кеңістікке, ми қарыншаларына, мишыққа және мидың басқа да бөлімдеріне әртүрлі дәрежедегі (аздаған және көптеген) қан құйылулар болуы мүмкін. Церебральді сал ауруының негізгі клиникалық синдромы - бұл қимыл-қозғалыс бұзылыстары. Жүйке жүйесінің зақымдануының ауырлығы мен орналасуына қарай қозғалыс бұзылыстарның әралуан түрлері қалыптасады. Баланың алғашқы айларында денесінің құрсақ ішінде жатқандағыдай қалпы көзге түседі (аяқ-қолдарын денесіне тартып жинап алған), аяқ-қолдарындағы бұлшық ет тонусы жоғарылаған болады. Баланың емуі нашар болады, дене салмағын жоғалтады, мазасыз болады. Өсе келе артикуляциялық және жалпы моторикасындағы қозғалыс бұзылыстарының симптомдары арта түседі: бұлшық ет тонусының жоғарылығы сақталады, бала отыра алмайды, кейде тіпті басын да ұстай алмайды, ерікті қимылдары шектеулі, шайнауы қиындайды, жиі қақалады. Патологиялық рефлекстер (Бабинский, Россолимо және басқа) болады. Буындардың қисаюы, кейде тіпті шығып кетуі байқалады. Қозғалыстар дамуының тежелуі баланың сөйлеуі мен ақыл-есінің кешеуілдеуіне әкеледі. Медина ғылымы саласында Церебральді сал ауруының пайда болу себептері туралы көп мәліметтер жиналған. Көптеген зерттеулер баланың дамуына ана құрсағындағы әртүрлі теріс факторлар әсер ететіндігі дәлелдеген. Қазіргі таңда дамып келе жатқан баланың жүйке жүйесіне 400-ден астам факторлар әсерін тигізуі мүмкін.
Церебральді сал ауруының пайда болуына қатысты пренаталды, перинаталды және постнаталды теріс факторлар болып бөлінеді.
Пренаталды факторлар.
Анасының конституциясы,
соматикалық, жүрек-тамырла, эндокринологиялық, келешек анасының инфекицялық аурулар (вирусты инфекцилар, қарамық (краснуха типа), токсоплазмоз, цитомегаловирус),
теріс кеселдер (шылым шегу, алкоголизм, нашақорлық);
құрсақтағы дене жарақаттары;
алдынғы жүктіліктің бұзылыстары;
физикалық факторлар (шамасынан тыс ысып кетуі немесе тоңу, сәулелендіру);
кейбір дәрі-дәрмектер;
анасы мен құрсақтағы бала арасындағы қанның резус-факторы мен қан тобының сәйкес келмеуі;
экологиялық жағдайлар (өндіріс қалдықтарымен ластанған су, ауа; азық-түліктердің құрамындағы нитрат, химиялық уулар, радионуклид, әр түрлі синтетикалық қоспалар, жоғарылған радиация).
Жоғарыда аталғандар құрсақ-плацентарлық қан айналымын бұзып, іштегі баланың тамақтануы мен оттегі жетіспеушілігіне (құрсақішкі гипоксия) соқтырады. Бұндай жағдайда жүйке жүйесінің дамуы бұзылады.
Баланың құрсақтағы дамуын бұзатын басқа да факторлар бар: салмағы 1500 гр.кем, микроцефалия, қате дене жатуы, плацентаның аз салмағы, 37 аптадан кем жүктілік, аяқ-қолдардың аномалиясы, генетикалық факторлар.
Перинаталды факторлар. Бұл факторларға босану кезіндегі жарақатты, асфиксияны жатқызады.
Құрсақтағы жарақат пен босану кезіндегі жарақаттың қоса болуы Церебральді сал ауруының пайда болуының ең жиі кездесетін себебі. Туу кезіндегі жарақат, бір жағынан миға әсер етіп, екінші жағынан ми қан айланымының бұзылуына әкеледі. Туу кезіндегі жарақаттардың себептеріне механикалық бузылыстар (щипцы, вакуумоэкстрактор (15%), баланың дұрыс емес жатуы (7%), анасының жіңішке шылыпшын сүйектері, әсіресе бала ірі болса, тез өтетін босану (11%), ұзақ туу, жасанды босанулар - кесаревті кесулер (8%),
плацентаның немесе кіндік патологиялары, кіндік орануы, босану әрекетінің әлсіздігі (27%), судың уақыттан ерте кетуі (18%).
Босану кезіндегі жарақаттар асфиксиямен қатарласады, ол қанда оттегінің тамшылығы мен көміртегінің шамасынан көп болуымен сипатталады, демалу мен жүрек қызметі нашАянады.
Асфиксиямен туылған балалар арасындаңы БЦС жиілігіғ әр зерттеулер бойынша 3 %-тен 20-ға дейін ауытқиды. Уақыттан ерте туылған балаларда БЦС мен асфиксия арасындағы тіке байланысы айқын байқалады.
Постнаталды факторлар.
Постнаталды стадияда ауытқулардың келесі себептері белгіленеді:
ми қаңқасы мен сүйектердің жарақаты, субдуралды гематомалар;
инфекциялар: менингит, энцефалит, ми абсцессі,
интоксикацилар: дәрі-дәрмектермен, антибиотиктармен, қорғасын, мышьяк т.т.,
оттегілік жеткіліксіздік: тұншығу кезде,
екпеден кейін асқыну,
мидағы жаңа өскіндер мен басқа ми ауытқулары: ісіктер, ірің кернеген ісік, гидроцефалия.
2% шамасында Церебральді сал ауруының пайда болуында генетикалық фактор орын алады.
Пратикада жиі әр түрлі теріс факторлардың үйлесуі кездеседі. Әлемде БЦС 20-астам классификациялары ұсынлыған. Церебралдық салдарды зерттеудің негізін қалаушысы ағылшын дәрігері, хирург-ортопед В.Литтл болып саналады. Ол ХІХ ғасырдың аяғында аурудың клиникалық көрінісін сипаттап, оның қолайсыз босанумен, шала туылғандықпен және нәресте асфиксиясымен байланыстырған. Ол аяқтардың бұлшық еттерінің тонусының жоғарылығына көңіл аударып, бұл жағдайды жайылмалы тонус деп атады. Кейіннен қолдардағы бұлшық еттер гипертониясы мен еріксіз зорлық қозғалыстар (гиперкинездер) байқалатын жағдайлар да сипатталды. Церебралдық салдарды зерттеу мен жіктеп ажыратуға З.Фрейд зор үлес қосқан. Ол өзінің жіктеуін ұсынып, гемиплегияны, церебралдық диплегияны, жайылмалы ригидтілікті (бұлшық еттердің тартылуы немесе керілуі) және қос атетозды бөліп шығарған.Олар этиологиялық, клиникалық патогенетикалық ерекшеліктерге негізделген. Клиникалық практикада К.А. Семенованың классификациясы қолданылады. Оған өзі автордың және Д.С.Футер мен М.В.Цукер классификацияларының элементтері қосылған.
Осы классификацияға сәйкес Церебральді сал ауруының 5 түрін бөледі:
* спастикалық диплегия,
* қос гемиплегия,
* гиперкинетикалық түрі,
* атоникалық-астатистикалық түрі,
* гемипаретикалық түрі,
* тәжірибе барысында Церебральді сал ауруының араласқан формасы кездеседі.
Спастикалық диплегия - БЦС ең кең таралған түрі, тетрапарезбен сипатталады, бірақ қолдар аяқтарға қарағанда азырақ зақымдалған. Бұндай балалар арнайы оқу барысында өз-өзін күту, жазу және басқа еңбек дағдыларын меңгере алады. Спастикалық диплегия кезінде жүйелі түзету жұмыс әсерінен психикалық және сөйлеу бұзылыстарын жеңу мүмкін болады.
Қос гемиплегия - дамымаған мидың ауыр бұзылыстары кезінде пайда болады. Бұл да тетрапарез. Бірақ аяқ-қолдарының барлығы зақымдалған, науқастар қозғалмайды, сөйлемейді және зияты терең бұзылған. Олардың жағдайы қатарлас синдромдармен қиындалатындықтан, олардың тәрбиелеу мен оқытуы мүмкін емес болады. Егер бұндай науқастарда зияттың терең дамымауы болмаса, қос гемиплегия кейін спастикалық диплегияға өзгерілуі мүмкін.
Гиперкинетикалық түрі - зорлықты қозғалыстармен сипатталады. Гиперкинездер салдықпен (паралич) де, парездермен де, оларсыз да кездеседі. Сөйлеу бұзылыстары кең таралған (90 %), жиі гиперкинетикалық дизартрия түрінде. Бұндай жағдайда бала зияты айтарлықтай жиі қанағаттанарлық болады. Ауыр сөйлеу бұзылыстары мен ерікті қимылдардың ауыр бұзылыстары бала оқытуына кедергі жасайды. Бірақ БЦС бұл түрімен балалар адамдармен қатынасуға және оқуға талаптанады. Бұл аурудың түрі оқыту мен әлеуметтік бейімделу жағынан ең қолайлысы.
Атоникалық-астатикалық түрі - басқа түрлерге қарағанда бұлшықеттердің төмен тонусымен сипатталады, парездер, атаксия мен тремор белгіленеді. Балалардың 60% - 75% көлемінде сөйлеу бұзылыстары ішінен мишық дизартриясы кездеседі. Жиі психикалық жетілмеу байқалады.
Гемипаретикалық түрі кезінде БЦС-тың басқа түрлеріне қарағанда қозғалыс бұзылыстары төмен деңгейде байқалады. Трофикалық бұзылыстары себебінен балаларда сүйек өсуі баяуланып, аяқ-қолдардың паретикалық ұзындығының қысқаруы пайда болады. Бұнда әсіресе қолдар - оң немес сол қол - зақымданады. Бұл БЦС түрі кездінде науқастар басқаларға қарағанда жақсы қатынасады, әлеуметтік бағдАянады, еңбекке меңгеріледі. Бірақ санау, жазу, кеңістікті қабылдау сияқты ми- қабат бұзылыстарды түзету қажет етеді. Балалық церебралды салдығының бір ерекшелігі қол моторикасының бұзылуы. Ауруының кейбір түрлерінде нәрестелік кезеңнің тоникалық рефлекстері сақталғандықтан, қозғалыстың дамуына кедергі туғызады (Семенова К. А., Махмудова Н. М.) [7].
Қозғалтқыш анализатордың орталық бөлiмiнің бұзылуы қол моторикасының күрделі және тұрақты бұзышылықтарға соқтырады. Олар тек бұлшықет тонусының бұзылуымен, паретикасымен, гиперкинезбен ғана сипатталмай, аяқ-қолдардың қате ұстауы мен буындардың контрактураларымен белгіленеді. Ми-қабат функциялардың бұзылуы қол іс-қимылының анық еместігіне себеп болатын атаксияны негіздейді. Бұндай қозғалыс ауытқушылықтары уақыт өте келе күшеюі мүмкін. Әсіресе олар ерікті іс-қимыл жасаған кезде анық көрінеді, бұл қимылдарды жадыда дұрыс қалыптастырып белгілеп қоюға кедерді туғызады.
Церебральді параличіне бұлшық ет тонусын анықтап қана қоймай, өндірісті іс әрекетті анықтайтын жоғары кинестетикалық функциялардың (бұлшық ет - буынның сезінуінің бұзылуы) бұзылысының сипаты тән (К.А. Семенова) [2,8].
Осы сырқатпен ауыратындар дұрыс сақталған бөлшек іс-қимылды тұтас іс-әрекетте пайдалана алмайды.
Қос гемиплегиямен ауыратын балалар саусақтың баяу қимылын геометриялық фигураны айналдыра жүргізген кезде немесе кинестетикалық қабылдауда білмейді, егер балаға үшбұрышты беріп, балаға саусақпен баяу айналасынан жүргізіп шығуға бұйырса және осы кезде шеңбер көрсетсе бала үшбұрышты емес шеңбер бойын сезеді. Церебральді сал ауруының гиперкинетикалық түрімен ауыратын бала дұрыс емес әрекет жасаса кинестетикалық сезімі балада толықтай жоғалып кетеді.
Аурудың атоника-астатикалық түрінде кинестетикалық қабылдауда бала тік сызықты тік сызық ретінде қабылдай алмайды. Ол оны шеңбердің жартысы ретінде қабылдайды.
Гемипарез кезінде кинестетикалық қабылдау толық болмайды, кейде баяу іс-әрекетті жалған түрде қабылдайды.
Церебральді сал ауруының мәселелерін қарастыратын ғалымдар (Э.С. Калижнюк, И.Ю. Левченко, Е.М. Мастюкова, К.А. Семенова, М.Б. Эйдинова) кинестетикалық қабылдаудың ауытқуы гностикалық функцияның дамуының бұзылысының бір себебі деп санайды [1,7,8].
Церебральді сал ауруы кезінде саусақ праксисінің, саусақ гнозисінің, стереогноздың бұзылатындығы анықталған.
Өз денемізді елестеткенде, денеміздің орналасуы - дене сызбасы, денеміздің қимылға келтіретін функцияларымен яғни, көру, сезу, кинестетикалық қабылдаулармен тығыз байланысты екені белгілі.
Церебральді сал ауруымен зардап шеккен балалардың көбісі өздерінің іс-әрекет жасай алатын дене мүшесін қолдануды ұмытып кетеді. Өз денесін сезу, өз қалпын сезу, ұсақ моторикасын сезу үшін кинестетикалық анализатордың құлдырауы шартты рефлексті алып тастайды.
Церебральдіпараличінің түрлі формасымен ауыратын балалардың қимыл әрекет функциясына, күрделі және тұрақты бұзылыс тән.
Церебральді сал ауруы бар балалардың танымдық әрекеттері олардың психикалық дамуына байланысты да бұзылады. Көптеген авторлар (М.Б. Эйдинова, К.А. Семенова, Р.Я. Абрамович-Лехтман, Е.И. Кириченко, И.Ю. Левченко) Церебральді сал ауруы бар балаларда психикалық дамудың бұзылуы аномальды бұзылысқа тиісті және бұл бұзылыс бас миының бұзылуының уақыты мен ықшамдалуына байланысты екенін бекітеді [21].
Л.С. Выготскийдің, С.Л, Рубинштейннің, А.И. Леонтьевтің, И.М. Сеченованың, П.К. Анохиннің, А.Г. Лурияның, А.В. Запорожецтің және басқа авторлардың теориясымен келісе отырып тәжірибелік іс-әрекеттің анықталған түрлерінде, қимылдың негізінде белсенді сипатта болатын танымдық қабылдау процесстері қалыптасады. Бұлардың ақырындап дамуынан кейін, қабылдаудың жоғары сатысын дамытатын, тәжірибелік қимылдарды күрделендіретін психологиялық тұжырымдамалар дамиды.
Психологияда қабылдауды бағыттаушы-зерттеуші әрекет ретінде қарастырады (Венгер А.А, Запорожец В.А)[22,23,24].
Церебральді сал ауруы бар балаларда қозғалыс күшінің жеткіліксіздігінің пайда болуы ерте жастан бастап қабылдаудың барлық түрінің дамымауына әкеледі.
Көздің моторлы аппаратының бұзылуының, бұндай балалардың көзінің көру аймағының статокинетикалық дамымауының себебін осы факторлар құрайды. Көру аймағының дамуы кеңістікті қабылдаумен және барлық қабылдау түрлерімен тығыз байланысты.
Церебральді сал ауруы бар балаларда заттық әрекет аз болғандықтан олардың заттық қабылдауы жеткілікті түрде дамымаған, ал заттық әрекет жалпы моториканың дамымауынсыз және қалыптаспауынсыз мүмкін емес. Заттық әрекеттің арқасында түйсіну дамиды.
Бұдан басқа қимылдың жеткіліксіз болуы көріп және кинестетикалық қабылдаудың дамуына ғана кедергі келтіріп қоймайды, сонымен қатар интерсенсорлық байланыстың қалыптасуына, әсіресе көру моторлық байланысқа кедергі келтіреді.
Жоғарғы қабықты функциялардың дамуына қимыл қозғалыс пен тәжірибелік әрекет үлкен мән береді. Бұл Церебральді сал ауруына шалдыққан балаларда кеңістіктік бұзылыстың жиі байқалуымен түсіндіріледі.
Церебральді сал ауруы бар балалардың көбісі пішінді қабылдау жағынан, кеңістікте көлемді және жалпақ заттарға байланысты көп қиналады (А.Л. Добронравова)
Церебральді сал ауруы бар балалар жиі өз денелерінде бағыттай алмай жатады. Дене схемасының дамуы кеңістікті қабылдаумен тығыз байланысты. Кеңістікті бағдарлау науқаста байланысты түрде пайда болуы мүмкін. Оларда оңға, солға деген түсініктер ауыр қалыптасады, саусақ агнозиясының элементтері пайда болады, жазуды, оқуды, санауды меңгергенде қиындықтар кездеседі. Көріп және кинестетикалық қабылдаумен қатар, кеңістіктік елестетуді дамыту кезінде есту анализаторының мәні үлкен.
Жалпы моториканың дұрыс дамымауы кеңістікті ажырату әрекетінің жетіспеушілігі сипатталады, Церебральдісал ауруы бар балаларға естіп қабылдаудың жетіспеушілігі тән болады.
Жоғарыда айтылғандардың бәрі Церебральді сал ауруы бар балалардың зиятының дамуына арнайы жағдай жасайды. Науқас бала өзінің мүмкіндігін байқамай саусақтарын айыра алмайды және белгілей алмайды. Саусақтық агнозиясы кейде бет элементтерінің білінбейтіндігімен, реакция бермейтіндігімен ұштасып жатады. Бұл науқастар аданың суретін, әсіресе беті мен қолын сала алмайды. Олар жазуды меңгергенде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі - 62 бет.
Материалдың көрнекі, түсінікті қабылдануы мақсатымен 3 кесте,
3 диаграмма келтірілген.
Пайдаланылған әдебиет саны - 45.
Жұмыстың мазмұнын сипаттайтын өзекті сөздер: Сал ауруы, балалалар церебральді сал ауруы, церебральді сал ауруына шалдыққан балалар, тірек-қимыл-қозғалысы, гиперкинез, дизартрия, спастикалық диплегия, гиперкинетикалық түрі, иппотерапия.
Зерттеудің мақсаты: Церебральді сал балаларды оңалтуда иппотерапия әдісін тиімді пайдаланудың жолдарын анықтау.
Зерттеудің пәні: Церебральды сал ауруына шалдыққан балалардың қимыл-қозғалыс аймағы.
Зерттеудің болжамы: егер, церебральді сал балаларды оңалтуда иппотерапия әдісін тиімді қолданса, ол церебральді сал балалардың қимыл-қозғалысының дамуына оң ықпал етеді.
Зерттеудің міндеттері:
+ Зерттеу мәселелеріне қатысты мәліметтерді талдау.
+ Церебральді параличі бар балаларды кешенді түзету жұмыстары кезіндегі иппотерапия әдісінің әсерлілігін бағалау.
Зерттеу әдістері: алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін әдістер кешенін пайдаландық: зерттеу мәселесіне қатысты әдебиеттерге теориялық анализ жасау, арнайы білім беру мекемелерінің жұмыс тәжірибесін зерттеу және жалпылау, бақылау, мұғалім - дефектологтармен, ата - аналармен әңгімелесу, материалды жүйелендіру және жалпылау.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы:
+ Церебральды сал ауруына шалдыққан балалардың қимыл-қозғалыс бұзылыстарының деңгейінің теориялық негізі нақтыланды;
+ Церебральді сал балаларды оңалтуда иппотерапияны қолданудың ерекшелігі нақтыланды;
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы келесі бағыттарға негізделген: түзету - педагогикалық жұмыстың жүру барысын бағалауда, осы топтағы балалардың даму деңгейін анықтауда, церебральді параличі бар балалармен жұмыс негізінде қолдануға арналған.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 ЦЕРЕБРАЛЬДЫ САЛ АУРУЫ БАР БАЛАЛАРДЫҢ ҚИМЫЛ-ҚОЗҒАЛЫСТАРЫН ТҮЗЕТУДЕ ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДІСТЕР ТУРАЛЫ АРНАЙЫ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Церебральді сал балаларға медициналық-психологиялық-педагогик алық сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Церебральді сал балаларды кешенді түзету жағдайында қолданатын әдістерге сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2 ЦЕРЕБРАЛЬДЫ САЛ АУРУЫНА ШАЛДЫККАН БАЛАЛАРДЫҢ ҚИМЫЛ-ҚОЗҒАЛЫСЫН ТҮЗЕТУДЕ ИППОТЕРАПИЯНЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЭКСПЕРИМЕНТ МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Зерттеу жүргізу әдістерін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.2 Зерттеу жұмысының нәтижиелілігін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..60
КІРІСПЕ
Өзектілігі. Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) статистикалық мәліметтері бойынша дүние жүзінде мүгедектер саны 10 % -ті, яғни 500 миллион адамды құрайды. Мүгедектер ішінде тірек - қозғалыс аппараты бұзылған (ТҚА) балалар өте көп кездеседі, соның ішінде күрделі бұзылыстардың бірі - церебральді параличі бар балалар (ЦП).
Соңғы жылдары церебральді паралич диагнозы қойылған балалардың саны едәуір өсуі байқалады. Әр түрлі авторлардың мәліметі бойынша (Нэнси Р. Финни, Хелен А. Мюллер, М.Бакс, Никита М.Н., Семенова К.Л., Махмудова Н.М., Белова Г.И.,Бадалян Л.О., Серганова Т.И., және т.б.) 1000 баланың ішінен 1.5-2.5 балаға церебральді паралич диагнозы қойылады [1,2,3]. Қазіргі таңдағы ғылыми зерттеулерде церебральді паралич - орталық жүйке жүйесінің зақымдалуынан пайда болатыны дәлелденген. Церебральді паралич диагнозы қойылған балаларда қосалқы кемістіктер жиі көрінеді. Оның ішінде: көру қабілетінің зақымдалуы - 25%; есту қабілетінің зақымдалуы - 20%; зиятының жетіспеушілігі - 25 %; психикалық дамуының тежелуі - 40 %. Осы категориядағы балаларға көмек көрсетуде медико - кондуктивті - педагогикалық оңалту жұмыстарына, психологиялық оңалту жұмыстарын жүргізуде жаңа бағдарламалар, әдістемелер, коррекциялық бағдарламалар жүйесін өңдеуді, жаңа ақпараттар мен технологияларды енгізуді қажет етеді.
Біздің елімізде де бұл өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Қазақстан Республикасында церебральді паралич диагнозымен 9000 бала тіркелген. Елімізде квалификациялық көмек көрсету бағдарламасы әзірленбегендіктен, сонымен қатар жаңа ақпараттық технологиялардың ену мүмкіндігінің төмендігіне байланысты шешуі табылмаған мәселелелер саны көбейе түсуде.
Соңғы жылдары елімізде церебральді параличпен бекітілген күрделі кемістігі бар балаларды емдеу мен бейімдеуге көп көңіл аудару байқалған, бірақ оларға тәрбие мен білім беру назардан тыс қалғандай. Дәрігерлер мен педагогтардың бұрыннан айтуы бойынша бұл балаларды медико - педагогикалық бейімдеу олардың психофизиологиялық жағдайын жақсартуда үлкен маңызға ие.
Біздің еліміз церебральді параличі бар балаларды ерте жастан және мектепке дейінгі жаста педагогикалық оңалтудан тәжірибе жинақтаған. Қазақстан Республикасында квалификациялық көмек көрсету қарастырылмағандықтан жағдай қиындай түсуде. Әлемдік педагогикалық зерттеулер күн сайын бірнеше ауытқушылығы бар балаларды әлеуметтік бейімдеу және оларды жаңа әлеуметтік - экономикалық жағдайда тәрбиелеу мен оқыту жағдайларының жаңа қырларын мазмұндауға болатын мәліметтер анықтауда.
Церебральді параличі бар балаларға ғылыми негізделген және дұрыс ұйымдастырылған кешенді медициналық - педагогикалық көмек балалардың физикалық еңбекке жарамдылығы мен әлеуметтік тұрмыс жағдайларына әсер етеді. Сонымен жоғарыдағы аталған ғылыми зерттеулер мен әдебиеттер церебральды сал ауруына шалдыққан балаларды түрлі бағытта қарастырылғанмен, қимыл-қозғалыс бұзылыстарын түзетуде иппотерапияны қолдану мәселесінің зерттеу нысаны болмағанын байқадық. Демек, церебральды сал ауруына шалдыққан балалардың қимыл-қозғалысын түзетуде иппотерапияны қолданудың да бірқатар қарама-қайшылықтары кездеседі. Осы қайшылықтардың дұрыс шешімін іздестіру деген біздің зерттеу проблемамызды және тақырыбын: Церебральді сал балаларды оңалтуда иппотерапияны қолдану деп таңдауға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: Церебральді сал балаларды оңалтуда иппотерапия әдісін тиімді пайдаланудың жолдарын анықтау.
Зерттеудің объектісі: Церебральды параличі бар балаларды тәрбиелеу мен оқытудағы түзету - педагогикалық көмек көрсету процессі.
Зерттеудің пәні: Церебральды сал ауруына шалдыққан балалардың қимыл-қозғалыс аймағы.
Зерттеудің болжамы: егер, церебральді сал балаларды оңалтуда иппотерапия әдісін тиімді қолданса, ол церебральді сал балалардың қимыл-қозғалысының дамуына оң ықпал етеді.
Зерттеудің міндеттері:
+ Зерттеу мәселелеріне қатысты мәліметтерді талдау.
+ Церебральді параличі бар балаларды кешенді түзету жұмыстары кезіндегі иппотерапия әдісінің әсерлілігін бағалау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері арнайы педагогика мен психологияның ережелері, қалыпты және ауытқуы бар балалардың дамуы туралы Л.С. Выготский, Г.Я.Трошин, В.И. Лубовский, Т.Г. Щедрин, Л.М. Шипицын және басқа да ғалымдардың еңбектерінде көрініс табады [4,5,9]. Қозғалыс саласының ақауларының құрылымдары туралы ғылыми жұмыстар Л.О. Бадалян, Е.И. Гусев, М.В. Ипполитова, С.С. Ляпидевский, Е.М. Мастюкова, Е.Д. Хомский және т.б. еңбектерінде баяндалады, тірек - қозғалыс аппаратында бұзылыстары бар балаларды оқыту мен тәрбиелеудің педагогикалық технологиясының теориялары Е.В. Клочкова, И.Ю. Левченко, Е.М. Мастюкова, A.A. Потапчук және басқа да ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты айтылған[10,11,12].
Зерттеу әдістері: алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін әдістер кешенін пайдаландық: зерттеу мәселесіне қатысты әдебиеттерге теориялық анализ жасау, арнайы білім беру мекемелерінің жұмыс тәжірибесін зерттеу және жалпылау, бақылау, мұғалім -дефектологтармен, ата - аналармен әңгімелесу, материалды жүйелендіру және жалпылау.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы:
+ Церебральды сал ауруына шалдыққан балалардың қимыл-қозғалыс бұзылыстарының деңгейінің теориялық негізі нақтыланды;
+ Церебральді сал балаларды оңалтуда иппотерапияны қолданудың ерекшелігі нақтыланды;
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы келесі бағыттарға негізделген: түзету - педагогикалық жұмыстың жүру барысын бағалауда, осы топтағы балалардың даму деңгейін анықтауда, церебральді параличі бар балалармен жұмыс негізінде қолдануға арналған.
Зерттеу базасы. Талғар қаласындағы Ковчег мүмкіндігі шектелген балаларға арналған кешен.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, зерттеудің негізгі тұжырымдары келтірілген қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде таңдалған зерттеу тақырыбының көкейкестілігі негізделіп, ғылыми аппараты: зерттеудің мақсаты, объектісі, пәні, міндеттері, болжам, жұмыстың ғылыми жаңалығы, тәжірибелік маңызы, қорғауға ұсынылатын қағидалар туралы мәліметтер баяндалды.
Церебральды сал ауруы бар балалардың қимыл-қозғалыстарын түзетуде қолданылатын әдістер туралы арнайы әдебиеттерге шолу атты бөлімде сал ауруы бар балаларға медициналық-психологиялық-педагогик алық сипаттама, сол балаларды кешенді түзету жағдайында қолданатын әдістерге сипаттама берілген.
Церебральді сал ауруына шалдыккан балалардың қимыл-қозғалысын түзетуде иппотерапияны қолданудың тәжірибелік-педагогикалық эксперимент мазмұны және әдістемесі атты бөлімде зерттеу жүргізу әдістерін ұйымдастыру мен зерттеу жұмысының нәтижиелілігін талдау қарастырылған.
Қорытындыда зерттеу жұмысының қағидалары, нәтижелері, әдістемелік ұсыныстар беріледі.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімінде берілді, зерттеу мәселесіне байланысты психологиялық, педагогикалық әдебиеттер талданып, ондағы тұжырымдар іріктеліп алынды.
1 ЦЕРЕБРАЛЬДІ САЛ АУРУЫ БАР БАЛАЛАРДЫҢ ҚИМЫЛ-ҚОЗҒАЛЫСТАРЫН ТҮЗЕТУДЕ ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДІСТЕР ТУРАЛЫ АРНАЙЫ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Церебральді сал балаларға медициналық-психологиялық-педагогик алық сипаттама
Соңғы жылдары церебральді паралич диагнозы қойылған балалардың саны едәуір өсуі байқалады. Әртүрлі авторлардың мәліметі бойынша (Нэнси Р. Финни, Хелен А. Мюллер, М. Бакс, Никитина М.Н., Семенова К.Л., Махмудова Н.М., Белова Г.И., Бадалян Л.О., Серганова Т.И., и др.) 1000 баланың ішінен 1,5-2,5 бала церебральді паралич диагнозы қойылады. Қазіргі таңдағы ғылыми зерттеулерде церебральді паралич - орталық жүйке жүйесінің зақымдалуынан пайда болатыны дәлелденген. Оның әсерінен тірек-қимыл қозғалысының бұзылуы, сенсорлық, сөйлеу тілінің және танымдық сфераларының зақымдалуы көрініс табады. Сонымен қатар церебральді параличі бар балалардың бойында қосалқы кемістіктер жиі көрінеді. Оның ішінде: көру қабілетінің зақымдалуы - 25%; есту қабілетінің бұзылуы - 20%; зиятының зақымдалуы - 25%; психикалық дамуының тежелуі - 40% көрсеткен.
Шет елдік зерттеулерді қарастыратын болсақ, Церебральді сал ауруына шалдыккан балалардың таралуы 1000 балаға шаққанда Англияда 1, ал АҚШ-та 4 балаға сайкес келген. Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) статистикалық мәліметтері бойынша дүние жүзінде мүгедектер саны 10 % -ті, яғни 500 миллион адамды құрайды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық генетикалық регистрі мәліметтері бойынша біздің елімізде жыл сайын 2000-нан 3500-ге дейін туа біткен және тұқым қуалау патологиясымен туылады, бұл жаңа туылған 1000 нәрестеге шаққанда 20,0-24,3 құрайды. Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің мәліметтері бойынша орталық жүйке жүйесінің перинаталдық зақымдалуының жиілігі осы жас санатындағы балалардың сырқаттанушылық құрылымында 7,5-22,4% құрайды [13].
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында Церебральді сал ауруы диагнозымен 9 мыңға жуық бала тіркелеген. Церебральді сал ауруының пайда болу кезінде мидың жарақаттану уақытына назар аудару керек. Нақты әр 100 БЦС жағдайдың себебі: 30-ы ана құрсағында, 60-ы толғақ кезінде, 10-ы туылғаннан кейін.
Тірек-қимыл-қозғалысында кемістігі бар балалардың жетекші тірек-қимылындағы қызметінің толық жетілмеуі, бұзылуы маңызды ерекшелігі болып табылады. Олардың негізгі тобын орталық церебральді сал аурумен ауыратын балалар (89%) құрайды, ол балалар қимылындағы кемістік психикалық және сөйлеу тіліндегі ауытқушылықтармен үйлеседі.
Тірек-қимыл жүйесінің маңызы. Барлық тірі организмдерге тән қасиет - қимыл-қозғалыс. Қимыл-қозғалыс организмнің өсіп, дамуына әсер етеді. Оның адам денсаулығын сақтаудағы маңызы аса зор.
Қаңқа мен бұлщық ет тірек-қимыл жүйесін құрады. Тірек-қимыл жүйесі тіректік, қозғалтқыш және қорғаныш қызметтерін атқарады.
Адамның қаңқасы. Адамның қаңқасында 200-ден астам сүйек бар.
Сүйектің пішіні және оның үлкен-кішілігі, олардың орналасуына және атқаратын қызметіне байланысты. Сүйектердің кейбіреулері мүшелерді қозғалысқа келтіретін иін, екінші біреулері тірек қызметін атқарады. Сүйектердің бір-бірімен дәнекер ұлпасы арқылы немесе шеміршекпен байланысуын жалғасу дейді. Омыртқа жотасы бір-бірімен осылай байланысады. Дәнекер ұлпаның иірімделген жұқа қабаты сүйекті өзара тығыз, мықты етіп байланыстырады. Олардың аралығындағы шеміршек адам жүргенде, жұмыс істегенде, дене селкілдегенде тиетін соққыны бәсеңдетеді.
Тұлға қаңқасы - омыртқа жотасынан, қабырғалардың және төстіктен тұрады. Омыртқа жотасы немесе омыртқа бағаны - мойын, арқа, бел, сегізкөз, құйымшақ болып бөлінеді.
Тірек-қимыл-қозғалысындағы (ТҚҚ) жарақаттар және туа біткен немесе жүре пайда болған аурулар 5-7% балаларда байқалады. Тірек-қимыл-қозғалыстағы ауытқулардың түрлері:
Жүйке жүйесінің аурулары: балалық Церебральді сал ауруы (БЦС), полиемиелит.
ТҚҚ ауытқуларының туа біткен дерті: омыртқа дамуындағы кемістік (сколиоз)), аяқ-қолдың толық жетілмеуі, туа жаңбас сүйегің шығып кетуі, қол саусақтарының кемтар дамуы.
ТҚҚ -нің жарақаттануынан болған аурулар мен кемістіктер: бас мидың және аяқ - қолдың жарақаттануы: полиартрит; қаңқа ауруы (туберкулез, сүйектегі ісік, остеомиелит); қаңқаның жүйелі ауруы (рахит) [14].
Церебральді сал ауруы кезіндегі қимыл кемістігінің құрылысы:
1. Бұлшық ет тонусының жоғарылауы байқалады. Қимылдағанда бұлшық ет тонусының ұлғаюы тән. Сіреспелік кезінде бұлшық ет қысылады да, сіреспе жағдайында болады. Қысымның төмендеуі кезінде аяқ-қол және дене бұлшық еттері әлсізденіп, салғырт тартады. Қысым төмендегенде бәсең қозғалыс көлемі қалыпты уақыттан біршама артып кетеді.
Қозғалыстың шектеулілігі, көбінесе бұлшық ет күшінің төмендеуімен үйлеседі (сал, парездер). Мидың зақымдалу тереңдігіне байланысты кейбір қозғалыстар өте шектеулі (парез), немесе мүлде болмауы мүмкін- сал. Бұл жағдайдағы бала аяқ, қолын еркін қимылдата алмайды. Парезде көбінесе ұсақ қимыл-қозғалыстар зардап шегеді.
3. Күшпен қимыл қозғалыстың болуы.
Гиперкинез - бұлшық ет тонус ауысуынан болған күштеп қозғалу гиперкинез бен тремор ретінде көрініс береді. Гиперкинезиялар демалу және қозғалыстада бірдей болады. Бұл балаларда күшпен қозғалу мойын, бас, аяқ-қол дене бұлшық еттерінде байқалады.
Тремор - аяқ қол, саусақтарымен, дауыстың, тілдің еріксіз ырғақты тербелесі. Тремор нақты әрекет жасауда анық көрінеді, мысалы: жазуда.
4. Тепе-теңдік пен қозғалысты реттеу, ұйымдастыруының ауытқуы (атаксия). Бұл жерде дене атақсиясы отыру, түру және жүру кезінде дене тұрақсыздығы арқылы білінеді. Демеусіз тұра алмайды, жүрісінде аяқтарын кең қояды.
5. Қозғалыс сезімнің бұзылуы (кинестезиялар). Бұл жерде өзінің денесін ұстау сезімі қиындайды. Қимыл-қозғалысты сезінуді бұлшық еттерде, бұындарда, сіңірлерде орналасақан арнайы сезімтал дене жасушалары (проприорецептірлер) қамтамасыз етеді. Сал ауруы бар балалардың барлығында қимыл-қозғалысты проприорецептер арқылы реттеу бұзылған, сондықтан олар қимыл-қозғалыстары жайлы сезімдерің ажырата білмейді.
6.Тізбектеп қойылған түзету рефлексінің толық жетілмеуі. Статокинестикалық рефлекстер денені тік ұстау, еркін моторикасын дамыту үшін маңызды. Бұл ауытқушылықтын салдарынан бала өзін күту, еңбек ету және оқуда көптеген қиындықтармен кездеседі.
7. Синкенезия - бір қолды бүккенде екінші қолдың еріксіз бүгілуі.
8 Патологиялық тоникалық рефлекстер, олардың көрінісі БЦС ауруының негізгі кемістігі ретінде қарастырылады. Қалыпты дамуда аса байқалмайтын тоникалық рефлекстер бірінші айдан пайда болуы мүмкін. Олар уақытымен азайып, жоғалған кезден бастап, позотоникалық рефлекстер қалыптасады. Бала қалыпты дамыған жағдайда позотоникалық рефлекстер үш айдан кейін болмайды[15,16].
Ал Церебральді сал ауруы жағдайында барлық туа, журе пайда болған рефлекстердің уақыты тыс өзгеруіне байланысты қимыл-қозғалыс дамуы бұзылады. Бес-он жастағы баланың қимылының дамуы бір жасар деңгейіне сай болуы мүмкін.
Церебральді сал ауруы жағдайындағы кемістіктің құрылысы психикалық дамуға әсерін тигізеді. Психика дамуындағы кемістік механизмі күрделі және ол ми зақымдануының уақытымен, деңгейімен анықталады. Церебральді сал ауруы кезіндегі психикадағы кемістік танымдық іс-әрекеттің сезім - ерік жүйесінің қалыптасуына зақым келтіреді. Бұл балаларда тіл кемістігінің келесі формалары кездеседі:
* дизартрия - дегеніміз сөйлеу мүшелерінің жүйке тамырлармен қамтамасыз етілуінің органикалық жетілмеуінен пайда болатын дыбыс айтылу жағының бұзылуы. Дизатрия термині латын сөздерінен тұындайды: dys - бұзылу, arthson- мүшелену.
Дизартрияның басты көріністері: сөйлеу тілі дыбыстарының айтылуының ақаулықтары, дауыстың бұзылуы және сөйлеудің жылдамдылығының, ырғақтылығының, екпінділігінің жағымсыз өзгерістері.
Аталынған кемістіктер жүйке жүйесінің шеткі және орталық бөлімдерінің зақымдану аймағына, ауырлығына, пайда болған уақытына байланысты әр түрлі деңгейде болады және бір-бірімен түрлеше үйлеседі.
Сөйлеу тілінің анық, мәнерлі болуын қиындататын, ал кейде тіпті оған кедергі болатын артикуляция мен фонацияның бұзылуы дизартрияның алғашқы кемістігін құрайды, осы алғашқы кемістігінен дизартрияның құрылыс-құрамын күрделендіретін туынды кемістіктер пайда болуы мүмкін.
сөйлеу барысында көбінесе сал ауруына, түйілуге, гиперкинезге, атаксияға байланысты сөзді анықтап айта алмау, яғни артикуляцияның бұзылуы. Дизартрияда көпшілік дыбыстар әсіресе дауыссыз дыбыстар дұрыс айтылмайды, сондықтан сөздер түсініксіз, созылыңқы, бөлшектеліп айтылады. Көбінесе дизартрияның псевдобульбарлы түрі анықталады. Жалған сопақша ми дизартриясы - балаларда ең жиі кездесетін дизартрияның түрі. Жалған сопақша ми дизартриясы баланың құрсақта жатқан кезінде немесе туылып жатқан уақытында, жас кезінде энцефалит, құрсақ зақымы, ісік, интоксикация тағы басқа ауруларға шалдығуларының салдарынан мидың органикалық зақымдануының нәтижесінде пайда болады. Баланың бас ми қыртысынан тіл-жұтқыншақ, кезбе және тіл асты нервтерінің ядроларына баратын өткізгіш жолдарының зақымдануына байланысты сопақша ми дизартриядағыдай салдану немесе жартылай салдану құбылысы пайда болады. Ол сопақша ми дизартрияға ымдау және артикуляциялық (сөйлеу тілі дыбыстарын шығаратын мүшелердің) бұлшық еттердің бұзылуының клиникалық көрністері бойынша ұқсас. Дегенімен жалған сопақша ми дизартриясындағы түзету және сөйлеу тілі дыбыстарды толық меңгеру мүмкіншілігі әлдеқайда жоғары. Жалған сопақша ми дизартрияда жағдайында бұлшық еттерінің сал болып қалуының нәтижесінде баланың жалпы және сөйлеу мүшелерінің моторикасы (яғни, кимыл-қозғалуы) бұзылады. Нәресте нашар емеді, шашалада, қақалады, нашар жұтады. Аузынан сілекей ағады, беттің бұлшық еттерінің әрекеті бұзылады. Сөйлеу тілі мүшелерінің козғалуының бұзылу дәрежесі түрлі келеді. Жалған сопақша ми дизартриясының шартты түрде үш дәрежесін ажыратады. Жалған сопақша ми дизартриясының жеңіл дәрежесі сөйлеу мүшелерінің қозғалыс-қимылында өрескел бұзылуларының болмайтындығымен сипатталады. Артикуляцияның қиындығы тіл мен еріннің жай және дұрыс емес қимылдайтығында. Шайнай алмайтындығы мен жұтына алмайтындығы, анда-санда шашалатындығында болмаса анық білінбейді. Бұндай балалардың сөзді дұрыс айта алмауы сөйлеу тілінің козғаушы мүшелерінің ширақтығының жеткіліксіздігінен болады, сөйлеуі, біршама баяулайды, дыбыстары айтылған кезде көмескіленіп шығады. Артикуляциясы күрделі ж, ш, с, ц, ч дыбыстарының айтылуы жиі бұзылады. Үяң дыбыстар дауыстың жеткіліксіз қатысуымен айтылады. Негізгі артикуляциялық қалпына тіл жотасының ортанғы бөлімін қосымша қөтеруін талап ететін жіңішке дыбыстардың айтылуы да қиынға соғады. Дыбыстардың айтылуындағы кемістіктер фонематикалық дамуына келеңсіз ықпал жасайды. Дизартрияның жеңіл дәрежесіндегі балалардың көпшілігі дыбыстық талдауда біраз қиындықтарды көреді. Олардың жазуында дыбыстарды ерекше алмастыру қателері кездеседі (т-д, ч-ц және тб.). Сөздің құрамының және лексикалық-грамматикалық құрылысының бұзылулары кездеспейді десе де болада. Кейбір өзгешеліктерін балаларды өте мұқият тексергенде ғана анықтауға болады, оның өзі көзге түсерліктей сипат бермейді.Есту қабілеті дұрыс және акыл-ойы жақсы жетілген бұл сияқты кемістіктері бар балалар аудандық балалар емханасынадағы логопедиялық кабинеттеріне, ал мектеп жасына келген кезде жалпы білім беретін мектептің логопедиялық кабинеттерге барап, көмек алады. Бұл ақаулықтарды жоюға ата-аналардың өздері де елеулі ықпал жасай алады. Жалган сопақша ми дизартриясының орташа дәрежесіндегі балалар ең сансыз тобын құрайды. Бұндай балаларға бет булшық еттерінің қимылдамайтындығы тән. Бала ұртын ауаға толтырып бұртита алмайды, еріндерін алға сүйрелей созып және жымқырып қыса алмайды. Тілі нашар қимылдайды. Бала тілінің ұшын жоғары көтере алмайды, оңға, солға бұра алмайда, бір қалпында ұстап тұра алмайды. Бір қимылдан екіншісіне ауысуы едәуір қиын. Жұмсақ таңдай көбінесе нашар қимылдайды, дауысы ыңқылдап естіледі. Шайнауы мен жұтуы қиын. Сөйлеу тілі мүшелерінің қозғалу қызметінің бұзылуының салдарынан дыбыстарды айту ақаулығы ауыр болады, әдетте балалардың сөйлеу тілі өте түсініксіз, көмескі, жәй естіледі. Еріндерінің нашар қимылдауынан дауысты дыбыстардың артикуляциясы да айқынсыз болады, мұрыннан дем шығару арқылы айтылады. А және у дыбыстарының анықтығы жеткіліксіз, и және ы дыбыстары алмастырылады. П, т, м, н, к, х дауыссыз дыбыстары көбінесе сақталынған. Н мен ц, р мен л дауыссыздары шылпылдаған дыбыспен мұрыннан шығып бір-бірінен айырғысыз ұқсас айтылады. Ауыздан шығатын ауа ағыны нашар сезіледі. Үяң дауыссыздар қатаң дауыссыздармен жиі алмастырылады. Нәтижесінде жалған сопақша ми дизартриясына шалдыққан балалардың сөйлеу тілінің түсініксіздігінің болатыны соншалықты, олардың тіпті сейлеуге құлқысы да болмайды. Сөйлеу тілінің жетілуінің (5-6 жас) кешігуімен қатар бұл жағдай баланың адамдармен сөйлеу қатынас тәжірибесін кілт шектейді. Бұл сияқты кемістіктері бар балалар жалпы білім беру мектебінде үлгеріп оқи алмайды. Бұндай балалардың оқуы мен тәрбиеленуі үшін өте ыңғайлы жағдайлары және әрқайсысына жеке тәсілмен жөрдем керсету мүккіндіктері сөйлеу тілі қатты бұзылған балаларға арналған арнайы мектепте жасалған. Жалған сопақша дизартриясының анартрия деп аталатын ең ауыр үшінші дәрежесі бұлшық еттерінің қатты зақымдануымен және сейлеу тілі мүшелерінің мүлде жұмыс істемейтіндігімен сипатталады. Анартрияға шалдыққан баланың бет-түрі өлі бейнеге ұқсас болады, астыңғы иегі салбырап тұрады, ауызы әрқашан ашық жүреді. Тілі ауыздың ішінде жалпағынан созылып, қимылсыз жатады, еріңдері болар-болмас қимылдайды. Шайнауы мен жұтынуы қиын. Сөйлеу тілі мүлде жоқ, кейде жекелеген бір дыбыстарға ұқсаған үн шығарады. Жалған сопақша ми дизартриясына шалдыққан балалардың барлығына ортақ тән қасиет - сөздің құрамына кіретін дыбыстарды бұрмалап айтылуына қармастан, олар буындарының реттік санын және екпінін сақтайды. Қағида бойынша олар екі-үш буындық сөздердің айтуын меңгереді, ал төрт буындық сөзді жалпылама үстірт қана қайталайды.
* сөйлеу тіл дамуының тежелуі, сөйлеу тілі жүйесінің дыбыс айту және мағына жақтарына қарасты барлық компоненттерінің бұзылуы. Сөйлеу тілінің мұндай дамымауы сөйлеу тілінің бүтіндей жоқ болуынан толық дамуына дейінгі дәржеде байқалуы мүмкін, бірақ фонетикалық және лексикалық-грамматикалық дамымаудың нышаны сақталады.
* Алалия дегеніміз гректің а - жоқ деген мағынада қолданылатынның logos - сөйлеу деген ұғымдарын білдіріп, ол бас, ми қабығының сөйлеу тілі аймағындағы іштен немесе баланың жас кезінде болатын органикалық зақымданудың салдарынан сөйлеу тілінің жетілмей қалуы немесе дамуынан болатын кемістік.
Алалик балалар педагогика тұрғысынан әр текті болып көрінеді де, ақаулықтары айқындық дәрежесімен түзету жұмысының өнімділігі бойынша ажыратылады. Алалия кемістігі бар баланың есту қабілеті мен сөйлеу тілі мүшелерінің шеткі құрылыстарының сақталғандығы және сөйлеу тілінің жеткілікті түрде дамуы үшін ой өрісінің толық мүмкіншілігі бар екендігі байқалады.
Баланың мүлде сөйлей алмауы оның дұрыс жетілуін күрт тежейді және айналасындағылармен карым-қатынасына нұқсан келтіреді. Осы жағдай ақыл-ойының дамуын біртіндеп кешеуілдеуге әкеп соғады, бұл алалияның тұынды кемістігі болады. Сөйлеу тілінің шама шарқына, пайда болуына және арнайы оқытудың ыкпалымен ой өрісінің кешеуілдеуінің біртіндеп жойылатындығына қарай алалик балалардың олигофрен, яғни ақыл-ойы кем балалардан елеулі айырмашылығы бар.
Церебральді сал ауруы кезіндегі тіл кемістігі жекелеген түрде сирек кездеседі [17,18].
Қазіргі таңда тірек-қимылы бұзылыстары бар балаларға арналған психилого-педагогикалық көмектің ұйымдастыруын жетілдіру қажеттілігі күмән туғызбайды. Өйткені аталған патология кең өріс алып саны өсуде, әсіресе церебралды салдығы бар балалардың саны күннен күнге көбейіп жатыр. Бұл тірек-қимыл аппараты бұзылыстарының ортақ саны ішінде 89% құрайды.
Балаларда кездесетін церебралды салдық - бұл бала мүгедектігіне жиі соқтыратын жүйке жүйесінің ауыр бұзылысы. БЦС ерте онтогенезде мидың толық дамымауынан немесе бұзылудың салдарынан дамиды. Оның басты клиникалық белгісі статокинетикалық рефлекстердің даму тежеуімен немесе дұрыс дамымауымен, бұлшықет тонусының патологиясымен, парезмен байланысқан қозғалыс функциясының бұзылуы.
Қозғалыс бұзылулардың көбісінде (20-25%) көру, есту мен сөйлеу бұзылулары қатар жүреді. Кейбір балаларда ілеспе синдромдар байқалады: сіңір тартылу, мишық, гиперкинетикалық, гипертензиялық және өзге. Осындай күрделі клиникалық көрініс пен мәжбүрлі әрекетсіздік БЦС бар балаларда танымдық қызметіне өте теріс әсер тигізетін, психикалық даму тапшылығына соқтырады. Көрсетілген ауруда психикалық даму бұзылысының ең кең таралған түрі психикалық дамудың тежелуі (50% құрайды) мен 20-25 % шамасында түрлі дәрежедегі ақыл-ойдың төмендігі. [19,20]. Сонымен қатар БЦС одан сайын дамитын ауру емес екенін атаған жөн. Кейін уақыт өте тиісті, дұрыс емдеу, реабилитация мен түзету-педагогикалық жұмыс барасында бала жағдайы жақсарады. Қозғалыс бұзылулардың дәрежесі үлкен диапозонда ауытқымалы болады, бір жақта дөрекі бұзылыстар болса, екенші жақта минималды бұзылыстар. Психикалық және сөйлеу бұзылыстары да әр түрлі болады.
Церебралды салдығы бар балаларда қозғалыс бұзылулар әртүрлі дәрежелі болады.
Ауыр дәрежелі. Балалар жүру дағдысы мен айлалы әрекеттерді меңгере алмайды. Өз-өздерін күте алмайды.
Орташа дәрежелі. Балалар жүре алады, бірақ тек ортопедиялық құралдармен ғана (балдақ т.б). Айлалы функциялардың бұзылуынан өз-өзін күту дағдылары толық дамымаған.
Жеңіл дәрежелі. Балалар өздігімен жүре алады, өз-өздерін күте алады, айлалы әрекеттер біршамалы дамыған. Бірақ бұл науқастарда патологиялық жүріс-тұрысы, қалпы болуы мүмкін, іс-қимылы баяуланған. Бұлшықет күші төменделген, ұсақ моторикалары толық дамымаған.
Жеңіл және орта дәрежедегі бұзылулар кезінде (ол 70% астам көлем құрайды) балалар түзету-білім беру мекемелеріне барып қатынаса алады. Ең ауыр түрлерде балалар интернат тәріздегі арнайы мекемелерде тәрбиеленіп оқытылады.
Жүйке жүйесінің белгілі бір деңгейінің пісіп жетілуі дамудың генетикалық бағдарламасымен белгіленеді және адамның қимыл-қозғалыстары мен дене қалпының белгілі бір ретпен қалыптасуын қамтамасыз етеді. Бірақ әртүрлі құрылымдардың жетілу мерзімдері мен қарқындылығы сыртқы орта әсеріне де байланысты. Афференттік түрткілер қозғалыс анализаторының дамуын тездетеді. Жүйке жүйесінің дамып жетілуінің мәнісі реттеудің филогенездік ежелгі деңгейлерден эволюция тұрғысынан жасырақ жетілген, кейінірек дамыған деңгейлерге біртіндеп көшуінде, міне осы қимыл-қозғалыстар дамуының негізін құрайды. Қызметтік жүйелердің біртіндеп күрделенуі организмге дәл осы мезгілде бейімделулік маңызы ең жоғары болып табылатын белгілі бір қызметті жүзеге асыруға қатысатын қандай да бір филогенездік деңгейдің іске қосылуын қамтамасыз етеді. Нерв жүйесінің белгілі бір деңгейлері қалыптасуының бұзылуы осы аурудың клиникалық көрінісін анықтайды. Осылайша, БЦСА даму қаупін тудырушы жайттарға мыналар жатады: анасының жасы, жүктілік кезіндегі анасының соматикалық және эндокриндік аурулары, ұрықтың құрсақ ішілік жұқтырылуы (вирустар, саңырауқұлақтар және қарапайымдар тудыратын инфекциялар), ұрықтың жүйке жүйесінің анасының жасушаларының тіршілік өнімдерімен сезгіштендірілуі (сенсибилизациясы), ана мен ұрықтың иммундық сәйкессіздігі, кейбір дәрі-дәрмектер, физикалық және химиялық ықпалдар (ішімдік, никотин), жүктіліктің кеш токсикоздары, мерзімінен асып кеткен немесе көп ұрықты жүктілік.
Интранаталдық қауіп тудырушы әсерлерге босану кезіндегі асфиксия және босану кезінде болған бас-ми жарақатынан кейінгі қан құйылу жатады. Ми затына, ми қабықтарының астындағы кеңістікке, ми қарыншаларына, мишыққа және мидың басқа да бөлімдеріне әртүрлі дәрежедегі (аздаған және көптеген) қан құйылулар болуы мүмкін. Церебральді сал ауруының негізгі клиникалық синдромы - бұл қимыл-қозғалыс бұзылыстары. Жүйке жүйесінің зақымдануының ауырлығы мен орналасуына қарай қозғалыс бұзылыстарның әралуан түрлері қалыптасады. Баланың алғашқы айларында денесінің құрсақ ішінде жатқандағыдай қалпы көзге түседі (аяқ-қолдарын денесіне тартып жинап алған), аяқ-қолдарындағы бұлшық ет тонусы жоғарылаған болады. Баланың емуі нашар болады, дене салмағын жоғалтады, мазасыз болады. Өсе келе артикуляциялық және жалпы моторикасындағы қозғалыс бұзылыстарының симптомдары арта түседі: бұлшық ет тонусының жоғарылығы сақталады, бала отыра алмайды, кейде тіпті басын да ұстай алмайды, ерікті қимылдары шектеулі, шайнауы қиындайды, жиі қақалады. Патологиялық рефлекстер (Бабинский, Россолимо және басқа) болады. Буындардың қисаюы, кейде тіпті шығып кетуі байқалады. Қозғалыстар дамуының тежелуі баланың сөйлеуі мен ақыл-есінің кешеуілдеуіне әкеледі. Медина ғылымы саласында Церебральді сал ауруының пайда болу себептері туралы көп мәліметтер жиналған. Көптеген зерттеулер баланың дамуына ана құрсағындағы әртүрлі теріс факторлар әсер ететіндігі дәлелдеген. Қазіргі таңда дамып келе жатқан баланың жүйке жүйесіне 400-ден астам факторлар әсерін тигізуі мүмкін.
Церебральді сал ауруының пайда болуына қатысты пренаталды, перинаталды және постнаталды теріс факторлар болып бөлінеді.
Пренаталды факторлар.
Анасының конституциясы,
соматикалық, жүрек-тамырла, эндокринологиялық, келешек анасының инфекицялық аурулар (вирусты инфекцилар, қарамық (краснуха типа), токсоплазмоз, цитомегаловирус),
теріс кеселдер (шылым шегу, алкоголизм, нашақорлық);
құрсақтағы дене жарақаттары;
алдынғы жүктіліктің бұзылыстары;
физикалық факторлар (шамасынан тыс ысып кетуі немесе тоңу, сәулелендіру);
кейбір дәрі-дәрмектер;
анасы мен құрсақтағы бала арасындағы қанның резус-факторы мен қан тобының сәйкес келмеуі;
экологиялық жағдайлар (өндіріс қалдықтарымен ластанған су, ауа; азық-түліктердің құрамындағы нитрат, химиялық уулар, радионуклид, әр түрлі синтетикалық қоспалар, жоғарылған радиация).
Жоғарыда аталғандар құрсақ-плацентарлық қан айналымын бұзып, іштегі баланың тамақтануы мен оттегі жетіспеушілігіне (құрсақішкі гипоксия) соқтырады. Бұндай жағдайда жүйке жүйесінің дамуы бұзылады.
Баланың құрсақтағы дамуын бұзатын басқа да факторлар бар: салмағы 1500 гр.кем, микроцефалия, қате дене жатуы, плацентаның аз салмағы, 37 аптадан кем жүктілік, аяқ-қолдардың аномалиясы, генетикалық факторлар.
Перинаталды факторлар. Бұл факторларға босану кезіндегі жарақатты, асфиксияны жатқызады.
Құрсақтағы жарақат пен босану кезіндегі жарақаттың қоса болуы Церебральді сал ауруының пайда болуының ең жиі кездесетін себебі. Туу кезіндегі жарақат, бір жағынан миға әсер етіп, екінші жағынан ми қан айланымының бұзылуына әкеледі. Туу кезіндегі жарақаттардың себептеріне механикалық бузылыстар (щипцы, вакуумоэкстрактор (15%), баланың дұрыс емес жатуы (7%), анасының жіңішке шылыпшын сүйектері, әсіресе бала ірі болса, тез өтетін босану (11%), ұзақ туу, жасанды босанулар - кесаревті кесулер (8%),
плацентаның немесе кіндік патологиялары, кіндік орануы, босану әрекетінің әлсіздігі (27%), судың уақыттан ерте кетуі (18%).
Босану кезіндегі жарақаттар асфиксиямен қатарласады, ол қанда оттегінің тамшылығы мен көміртегінің шамасынан көп болуымен сипатталады, демалу мен жүрек қызметі нашАянады.
Асфиксиямен туылған балалар арасындаңы БЦС жиілігіғ әр зерттеулер бойынша 3 %-тен 20-ға дейін ауытқиды. Уақыттан ерте туылған балаларда БЦС мен асфиксия арасындағы тіке байланысы айқын байқалады.
Постнаталды факторлар.
Постнаталды стадияда ауытқулардың келесі себептері белгіленеді:
ми қаңқасы мен сүйектердің жарақаты, субдуралды гематомалар;
инфекциялар: менингит, энцефалит, ми абсцессі,
интоксикацилар: дәрі-дәрмектермен, антибиотиктармен, қорғасын, мышьяк т.т.,
оттегілік жеткіліксіздік: тұншығу кезде,
екпеден кейін асқыну,
мидағы жаңа өскіндер мен басқа ми ауытқулары: ісіктер, ірің кернеген ісік, гидроцефалия.
2% шамасында Церебральді сал ауруының пайда болуында генетикалық фактор орын алады.
Пратикада жиі әр түрлі теріс факторлардың үйлесуі кездеседі. Әлемде БЦС 20-астам классификациялары ұсынлыған. Церебралдық салдарды зерттеудің негізін қалаушысы ағылшын дәрігері, хирург-ортопед В.Литтл болып саналады. Ол ХІХ ғасырдың аяғында аурудың клиникалық көрінісін сипаттап, оның қолайсыз босанумен, шала туылғандықпен және нәресте асфиксиясымен байланыстырған. Ол аяқтардың бұлшық еттерінің тонусының жоғарылығына көңіл аударып, бұл жағдайды жайылмалы тонус деп атады. Кейіннен қолдардағы бұлшық еттер гипертониясы мен еріксіз зорлық қозғалыстар (гиперкинездер) байқалатын жағдайлар да сипатталды. Церебралдық салдарды зерттеу мен жіктеп ажыратуға З.Фрейд зор үлес қосқан. Ол өзінің жіктеуін ұсынып, гемиплегияны, церебралдық диплегияны, жайылмалы ригидтілікті (бұлшық еттердің тартылуы немесе керілуі) және қос атетозды бөліп шығарған.Олар этиологиялық, клиникалық патогенетикалық ерекшеліктерге негізделген. Клиникалық практикада К.А. Семенованың классификациясы қолданылады. Оған өзі автордың және Д.С.Футер мен М.В.Цукер классификацияларының элементтері қосылған.
Осы классификацияға сәйкес Церебральді сал ауруының 5 түрін бөледі:
* спастикалық диплегия,
* қос гемиплегия,
* гиперкинетикалық түрі,
* атоникалық-астатистикалық түрі,
* гемипаретикалық түрі,
* тәжірибе барысында Церебральді сал ауруының араласқан формасы кездеседі.
Спастикалық диплегия - БЦС ең кең таралған түрі, тетрапарезбен сипатталады, бірақ қолдар аяқтарға қарағанда азырақ зақымдалған. Бұндай балалар арнайы оқу барысында өз-өзін күту, жазу және басқа еңбек дағдыларын меңгере алады. Спастикалық диплегия кезінде жүйелі түзету жұмыс әсерінен психикалық және сөйлеу бұзылыстарын жеңу мүмкін болады.
Қос гемиплегия - дамымаған мидың ауыр бұзылыстары кезінде пайда болады. Бұл да тетрапарез. Бірақ аяқ-қолдарының барлығы зақымдалған, науқастар қозғалмайды, сөйлемейді және зияты терең бұзылған. Олардың жағдайы қатарлас синдромдармен қиындалатындықтан, олардың тәрбиелеу мен оқытуы мүмкін емес болады. Егер бұндай науқастарда зияттың терең дамымауы болмаса, қос гемиплегия кейін спастикалық диплегияға өзгерілуі мүмкін.
Гиперкинетикалық түрі - зорлықты қозғалыстармен сипатталады. Гиперкинездер салдықпен (паралич) де, парездермен де, оларсыз да кездеседі. Сөйлеу бұзылыстары кең таралған (90 %), жиі гиперкинетикалық дизартрия түрінде. Бұндай жағдайда бала зияты айтарлықтай жиі қанағаттанарлық болады. Ауыр сөйлеу бұзылыстары мен ерікті қимылдардың ауыр бұзылыстары бала оқытуына кедергі жасайды. Бірақ БЦС бұл түрімен балалар адамдармен қатынасуға және оқуға талаптанады. Бұл аурудың түрі оқыту мен әлеуметтік бейімделу жағынан ең қолайлысы.
Атоникалық-астатикалық түрі - басқа түрлерге қарағанда бұлшықеттердің төмен тонусымен сипатталады, парездер, атаксия мен тремор белгіленеді. Балалардың 60% - 75% көлемінде сөйлеу бұзылыстары ішінен мишық дизартриясы кездеседі. Жиі психикалық жетілмеу байқалады.
Гемипаретикалық түрі кезінде БЦС-тың басқа түрлеріне қарағанда қозғалыс бұзылыстары төмен деңгейде байқалады. Трофикалық бұзылыстары себебінен балаларда сүйек өсуі баяуланып, аяқ-қолдардың паретикалық ұзындығының қысқаруы пайда болады. Бұнда әсіресе қолдар - оң немес сол қол - зақымданады. Бұл БЦС түрі кездінде науқастар басқаларға қарағанда жақсы қатынасады, әлеуметтік бағдАянады, еңбекке меңгеріледі. Бірақ санау, жазу, кеңістікті қабылдау сияқты ми- қабат бұзылыстарды түзету қажет етеді. Балалық церебралды салдығының бір ерекшелігі қол моторикасының бұзылуы. Ауруының кейбір түрлерінде нәрестелік кезеңнің тоникалық рефлекстері сақталғандықтан, қозғалыстың дамуына кедергі туғызады (Семенова К. А., Махмудова Н. М.) [7].
Қозғалтқыш анализатордың орталық бөлiмiнің бұзылуы қол моторикасының күрделі және тұрақты бұзышылықтарға соқтырады. Олар тек бұлшықет тонусының бұзылуымен, паретикасымен, гиперкинезбен ғана сипатталмай, аяқ-қолдардың қате ұстауы мен буындардың контрактураларымен белгіленеді. Ми-қабат функциялардың бұзылуы қол іс-қимылының анық еместігіне себеп болатын атаксияны негіздейді. Бұндай қозғалыс ауытқушылықтары уақыт өте келе күшеюі мүмкін. Әсіресе олар ерікті іс-қимыл жасаған кезде анық көрінеді, бұл қимылдарды жадыда дұрыс қалыптастырып белгілеп қоюға кедерді туғызады.
Церебральді параличіне бұлшық ет тонусын анықтап қана қоймай, өндірісті іс әрекетті анықтайтын жоғары кинестетикалық функциялардың (бұлшық ет - буынның сезінуінің бұзылуы) бұзылысының сипаты тән (К.А. Семенова) [2,8].
Осы сырқатпен ауыратындар дұрыс сақталған бөлшек іс-қимылды тұтас іс-әрекетте пайдалана алмайды.
Қос гемиплегиямен ауыратын балалар саусақтың баяу қимылын геометриялық фигураны айналдыра жүргізген кезде немесе кинестетикалық қабылдауда білмейді, егер балаға үшбұрышты беріп, балаға саусақпен баяу айналасынан жүргізіп шығуға бұйырса және осы кезде шеңбер көрсетсе бала үшбұрышты емес шеңбер бойын сезеді. Церебральді сал ауруының гиперкинетикалық түрімен ауыратын бала дұрыс емес әрекет жасаса кинестетикалық сезімі балада толықтай жоғалып кетеді.
Аурудың атоника-астатикалық түрінде кинестетикалық қабылдауда бала тік сызықты тік сызық ретінде қабылдай алмайды. Ол оны шеңбердің жартысы ретінде қабылдайды.
Гемипарез кезінде кинестетикалық қабылдау толық болмайды, кейде баяу іс-әрекетті жалған түрде қабылдайды.
Церебральді сал ауруының мәселелерін қарастыратын ғалымдар (Э.С. Калижнюк, И.Ю. Левченко, Е.М. Мастюкова, К.А. Семенова, М.Б. Эйдинова) кинестетикалық қабылдаудың ауытқуы гностикалық функцияның дамуының бұзылысының бір себебі деп санайды [1,7,8].
Церебральді сал ауруы кезінде саусақ праксисінің, саусақ гнозисінің, стереогноздың бұзылатындығы анықталған.
Өз денемізді елестеткенде, денеміздің орналасуы - дене сызбасы, денеміздің қимылға келтіретін функцияларымен яғни, көру, сезу, кинестетикалық қабылдаулармен тығыз байланысты екені белгілі.
Церебральді сал ауруымен зардап шеккен балалардың көбісі өздерінің іс-әрекет жасай алатын дене мүшесін қолдануды ұмытып кетеді. Өз денесін сезу, өз қалпын сезу, ұсақ моторикасын сезу үшін кинестетикалық анализатордың құлдырауы шартты рефлексті алып тастайды.
Церебральдіпараличінің түрлі формасымен ауыратын балалардың қимыл әрекет функциясына, күрделі және тұрақты бұзылыс тән.
Церебральді сал ауруы бар балалардың танымдық әрекеттері олардың психикалық дамуына байланысты да бұзылады. Көптеген авторлар (М.Б. Эйдинова, К.А. Семенова, Р.Я. Абрамович-Лехтман, Е.И. Кириченко, И.Ю. Левченко) Церебральді сал ауруы бар балаларда психикалық дамудың бұзылуы аномальды бұзылысқа тиісті және бұл бұзылыс бас миының бұзылуының уақыты мен ықшамдалуына байланысты екенін бекітеді [21].
Л.С. Выготскийдің, С.Л, Рубинштейннің, А.И. Леонтьевтің, И.М. Сеченованың, П.К. Анохиннің, А.Г. Лурияның, А.В. Запорожецтің және басқа авторлардың теориясымен келісе отырып тәжірибелік іс-әрекеттің анықталған түрлерінде, қимылдың негізінде белсенді сипатта болатын танымдық қабылдау процесстері қалыптасады. Бұлардың ақырындап дамуынан кейін, қабылдаудың жоғары сатысын дамытатын, тәжірибелік қимылдарды күрделендіретін психологиялық тұжырымдамалар дамиды.
Психологияда қабылдауды бағыттаушы-зерттеуші әрекет ретінде қарастырады (Венгер А.А, Запорожец В.А)[22,23,24].
Церебральді сал ауруы бар балаларда қозғалыс күшінің жеткіліксіздігінің пайда болуы ерте жастан бастап қабылдаудың барлық түрінің дамымауына әкеледі.
Көздің моторлы аппаратының бұзылуының, бұндай балалардың көзінің көру аймағының статокинетикалық дамымауының себебін осы факторлар құрайды. Көру аймағының дамуы кеңістікті қабылдаумен және барлық қабылдау түрлерімен тығыз байланысты.
Церебральді сал ауруы бар балаларда заттық әрекет аз болғандықтан олардың заттық қабылдауы жеткілікті түрде дамымаған, ал заттық әрекет жалпы моториканың дамымауынсыз және қалыптаспауынсыз мүмкін емес. Заттық әрекеттің арқасында түйсіну дамиды.
Бұдан басқа қимылдың жеткіліксіз болуы көріп және кинестетикалық қабылдаудың дамуына ғана кедергі келтіріп қоймайды, сонымен қатар интерсенсорлық байланыстың қалыптасуына, әсіресе көру моторлық байланысқа кедергі келтіреді.
Жоғарғы қабықты функциялардың дамуына қимыл қозғалыс пен тәжірибелік әрекет үлкен мән береді. Бұл Церебральді сал ауруына шалдыққан балаларда кеңістіктік бұзылыстың жиі байқалуымен түсіндіріледі.
Церебральді сал ауруы бар балалардың көбісі пішінді қабылдау жағынан, кеңістікте көлемді және жалпақ заттарға байланысты көп қиналады (А.Л. Добронравова)
Церебральді сал ауруы бар балалар жиі өз денелерінде бағыттай алмай жатады. Дене схемасының дамуы кеңістікті қабылдаумен тығыз байланысты. Кеңістікті бағдарлау науқаста байланысты түрде пайда болуы мүмкін. Оларда оңға, солға деген түсініктер ауыр қалыптасады, саусақ агнозиясының элементтері пайда болады, жазуды, оқуды, санауды меңгергенде қиындықтар кездеседі. Көріп және кинестетикалық қабылдаумен қатар, кеңістіктік елестетуді дамыту кезінде есту анализаторының мәні үлкен.
Жалпы моториканың дұрыс дамымауы кеңістікті ажырату әрекетінің жетіспеушілігі сипатталады, Церебральдісал ауруы бар балаларға естіп қабылдаудың жетіспеушілігі тән болады.
Жоғарыда айтылғандардың бәрі Церебральді сал ауруы бар балалардың зиятының дамуына арнайы жағдай жасайды. Науқас бала өзінің мүмкіндігін байқамай саусақтарын айыра алмайды және белгілей алмайды. Саусақтық агнозиясы кейде бет элементтерінің білінбейтіндігімен, реакция бермейтіндігімен ұштасып жатады. Бұл науқастар аданың суретін, әсіресе беті мен қолын сала алмайды. Олар жазуды меңгергенде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz