Мал азығының химиялық құрамы
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Биотехнология - биологиялық процестер мен объектілерді пайдалануға негізделген, экономикалық жағынан тиімді де маңызды заттар өндіру және жоғары өнімділігі бар микроорганизмдер штаммдарын алу, өсімдіктердің сорттары мен формаларын, жануарлар асыл тұқымдарын шығаратын ғылым мен өндірістің жаңа бағыты.
Тарихи тұрғыдан адамзат көне заманнан бері тіршілігі үшін өсімдіктерді пайдалануда. Жануарлар мен өсімдіктердің генетикалық түрлерін жанжақты сақтаумен және түрлі пайдалы микроорганизмдер штаммдарын сұрыптау барысында биотехнология өндірістік прогресті ары қарай дамытуға алып үлес қосатындығы сөзсіз.
Биотехнологияның дамуы микробиология, биохимия, энзимология, микроорганизмдер генетикасы салаларының дамуымен тығыз байланыс. Демек, биотехнологиялық ізденістер және оның нәтижелері тікелей түрлі микроорганизмдер штаммдарын зерттеумен байланыс.
Мал денсаулығын сақтап, өнімділігін арттыру берік азық корына негізделеді. Берік азык қорысыз шаруашылыктағы мал басының өсіп-жетілуіне жэне өнімділігіне әсер ететін сыртқы ортаның ең күшті факторы - қоректік заттардың жеткілікті де қажетті түрде жеткізілуі мүмкін емес. Сондықтан мал шаруашылығын өркендетуді жеткілікті жемшөп қорынан бастайды.
Жемшөп қорын нығайтуды ондағы азық түрі мен мөлшерін көбейтумен қатар, жиналған, қолдағы бар азықты үнемді де физиологиялық және экономикалық түрғыдан тиімді жұмсай білу керек. Оған мал басын азықтандыруды ғылыми түрде ұйымдастырғанда ғана кол жетеді.
Мал организмнің тіршілігін қамтамасыз етуге қажет энергия мен қоректік, биологиялық пәрменді заттар күнделікті желінген жемшөбімен жеткізіледі. Демек, тіршілік барысын дұрыс, зат алмасуына қажетті барлық қосындылармен жеткілікті деңгейде қамтамасыз ету - малға берілетін азық мөлшері мен сапасына тікелей байланысты. Осыдан қолдағы мал басын ғылыми тұрғыдан дұрыс азықтаныруды ұйымдастыруда жемшөп түрін мөлшерлеу, яғни нормалаумен қатар, оның сапасына қатаң талап қойып, қадағалау қажеттігі туындайды.
Азық сапасы ең алдымен оның химиялық құрамы, қоректік затқа байлығы және берілген малға жұғымдылығымен анықталады. Оны жеге зерттеп, күнделікті бақылау үшін азық биохимиясын, гигиенасын және азықтандыру тұрғысынан кұнарлылығын білу қажет.
Өсімдікті немесе жануар, микроб тектес азықты дайындағаннан бастап малға бергенше оның құрамы мен құрылысында біршама биохимиялык өзгерістер жүреді. Соның нәтижесінде олардың жалпы сапалық көрсеткіштері, сайып келгенде коректілігі өзгереді. Өзгерушілік көлемі көптеген жағдайларға, ең алдымен жемшөпті дайындау кезеңі мен сақтау технологиясына байланысты. Ондағы орын алатын биохимиялык өзгерістер барысында азық сапасы жақсарып, қоректілігі жоғарылауы да немесе, керісінше, бір жағынан қоректік заттары ыдырап, ал екінші жагынан қажетсіз, тіпті зиянды, улы заттары жиналып, қоректілігінің күрт төмендеуі де ықтимал.
Зерттеу мақсаты. Мал азығын дайындау барысында, яғни түрлі технологиямен дайындалған сүрлемдерді, сүтқышқылды микроорганизмдер штаммдарын ашытқы ретінде пайдаланып олардың тимділігін анықтау және сүрлемнің сапасын ажырату.
Зерттеу жаңалығы мен міндеті. Силоплант 34 сүтқышқылды ашытқыларының өсімдіктерден дайындалған сүрлемдерге әсерін анықтап оларға жанжақты биохимиялық сипаттама беру.
Зерттеу мақсаты:
бактериялық прапараттарының дайындалған сүрлемдерге әсері;
лабораториялық ізденістерде ашытқылардың ашытқыш қасиеттерін жанжақты зерттеп, дайын азыққа органолептикалық және биохимиялық сипаттама беру.
Жұмыстың көлемі мен жүйесі. Дипломдық жұмыс 63 бетке компьютерлік текстпен терілген. Ол кіріспеден, әдебиеттерді шолу, материал және зерттеу әдістерінен, зерттеу нәтижелерінен, қорытындыдан, 12 кесте және 52 әдебиет санынан тұрады.
Орталық лаборатория Сайрам ауданы Тассай ауылындағы бұрынғы Оңтүстік Қазақстан ауыл шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты болған мекен жайға орналасқан.
Лабораторияның жұмысы ауыл шаруашылығы малдарының өнімдерінің химиялық құрамын анықтау арқылы оның сапасын анықтау болып табылады. Өндірістік практиканы өткізу үшін Оңтүстік-Батыс ауыл шаруашылығы ғылыми-өндірістік Орталығы ауыл шаруашылығы өнімдерінің сапасын бағалау лабораториясына жолдамамен өз уақытында келіп, жалпы ғылыми мекеменің жұмысымен, оның ішінде орталық лаборатория жұмыс тәртібімен таныстық.
Сонымен қатар лабораторияның басты жұмыстарының бірі ауыл шаруашылығы дақылдарының құрамы мен құндылығын анықтау.
Ғылыми-өндірістік Орталықтың лабораториясы қазіргі заманғы лабораториялық қондырғылармен толық жабдықталған.
Алдымен лабораторияда жұмыс істеудің адам өмірі үшін қауіпсіздігі ережелерімен таныстық.
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
Қазіргі таңда адам мен жануарларға қажет азықтарды дайындауда микробиологиялық әдістер кеңінен қолдануда. Біздің Республикада мұндай ізденістер микробиология және ветеринария институтында көптен бері жүруде.
Алғашқы ізденістер мен зерттеулер өткен ғасырдың орталарында басталған. Алғашқыда сүт ашытқыларын сүрлем дайындауда, соның ішінде қиын сүрленетін өсімдіктерге қолданылған. Биологиялық сүрлегіштерді қолдану барысында олардың азықтың сапасын жоғарлатқандығы байқалған, яғни пайдалы микроорганизмдердің саны көбейіп, зиянды микроорганизмдер саны төмендеген. ғалымдардың зерттеуі бойынша сүтқышқылды микроорганизмдер сүрлем құрамында қант мөлшерін жоғарлататыны байқалған. Демек, азық өте тиімді және пайдалы болып шағады дейді автор. Оның айтуы бойынша құрғақ бактериялық ашытқылар - амилолитикалық сүтқышқылды стрептококк крахмалды, лактоза ыдыратады, В топ витаминдерін синтездейді [1].
Ғалымдардың айтуы бойнша сүрлемде өтетін ашу процестері 60-65% ылғалдықта өтеді. Сүрленетін жоңыршқаның құрамына АМС ашытқысын қосқанда ашу процесстері қолайлы жағдайда жүріп азық сапасы өте жоғары болғандығы анықталды. Аталмыш ашытқының белсендігін жоғарлату үшін оның құрамына Силоплант-34 сүрлегішті қосқан өте тиімді болады дейді
[2-6].
Силоплант - 34 ашытқысы құрамында протеині көп, нашар сүрленетін өсімдіктергше қолданылады. авторлардың зерттеулері бойынша Силоплант-34 ашытқышын қолданғанда сүрлем құрамындағы сүтқышқылы мөлшері төмендемейтіні байқалды, әсіресе ылғалдығы өте жоғары (78,0%) өсімдіктерден дайындалған азықтарда. Бұл ашытқыны қолдану барысында күрделі полисахаридтер ди- және моносахаридтерге дейін ыдырайтыны байқалған. Демек өсімдіктер құрамындағы көмірсулар толық биохимиялық процеске қатысып азықтың сапасын жоғарлатады [7-9].
Сүрлем дайындауда пропионқышқылды бактерияларда жанжақты қолданылады. Осы бағытта алғашқы ізденістерді. Бұл жұмыстар ылғалдығы жоғары өсімдіктерден азық дайындау кезінде жүргізілген. Азықтардың сапасы өте жоғары және мал өнімділігіне тиімділігі дәлелденген [10].
ПМБ (пентозды сүт ашытқы бактериялары) сабаннан сүрлем дайындауда қолданатын ашытқылар тобына жатады. Аталмыш бактериялар ылғалдығы 65-70% сабанды сүрлеу барысында оның құрамындағы биохимиялық процестерге оңайлықпен қатыспайтын пентозандарды - арабиноза, ксилоза, сахароза, мальтозаны ыдыратып сүт, сірке және шамалас құмырсқа қышқылдарына айнаодырып ашыту процесіне қосады.
ЦЛБ - целлюлозалитикалық бактериялар тобы (Bacilus acilocaldarius) немесе Калдарин қамыстан сүрлем жасауда қолданылатын ашытқы. ЦЛБ өсімдік клетчаткасын ыдыратып полисахаридтерді моносахаридтерге айналдырады. Автор зерттеулері бойынша бидай сабанынан дайындалған сүрлем құрамындағы целлюлоза көрсеткіші 21-23%-ға төмендегені көрсетілген.
Көптеген ғалымдардың тобы бактерияларының келешекте жанжақты қолдануына толық кепіл береді [11-17].
1.1. Жасыл өсімдіктен сүрленген мал азығының физикалық және химиялық и курамы
Қазіргі кезде жемшөп құрамын тек зоотехникалық зерттеумен жүргізу жеткіліксіз. Ол азықтың сол кездегі құрамын ғана көрсетеді. Ал мал өнімділігін арттыру үшін азықта өтетін биохимиялық өзгерістерді мал организмінде жалғастырып, зат алмасуына қажетті багытта ықпал еткізуді көздеу қажет. Ол үшін азық құрамындағы жалпы және корытылатын протеинді біліп қана қоймай, оның аминқышқылдарын, ақзатының түрлері мен дисперсілігін, түрлі қызмет атқаратын топтарын анықтайды. Ірі жемшөптегі құрылыстық және энергетикалык көмірсулар арақатынасын, олардың физико-химиялық қасиеттерін зерттейді. Мал маманына малға берілген азықтағы жалпы каротинмен катар оның игерімді түрі -бетакаротиннің каншалықты екенін білу қажет. Сондай-ақ, дайындалған азықтың ферменттік, ингибиторлық, фитогормондық және де басқа маңызды биологиялық пэрменді қасиеттеріне жете үңіліп, анықтау керек [18-21].
Әсіресе сүрлемдеу, пішендеме салу секілді азыктағы биохимиялык өзгерістерге негізделген дайындау әдістерінде орын алатын құбылыстарды зерттеп, оларды малға жегізбегенде зат алмасуындағы метаболизмді кай жағына жылжытатынын алдын ала болжап, малдың физиологиялык жағдайы мен денсаулығын қанның биохимиялық көрсеткіштері арқылы бақылайды.
Жемшөп дайындауда азық биохимиясымен қатар қажетті зоогигиеналық және малдәрігерлік-санитарлық ережелерді сақтау қажет, сонда ғана малдың сапасыз жемшөппен судан пайда болатын алиментарлык, яғни азықтық, зат алмасуының бұзылушылығы мен аурулардан сақтандыруға болады. Азықтандыру мен суару гигиенасын сактаған жағдайда ғана мал басының ценсаулығы сақталып, жоғары өнімділігі қамтамасыз етіледі. Ол үшін малга берілетін жемшоп пен судағы органикалық және минералды зат кұрамын, олардың физикалык жәнемеханикалық жағдайын, патогендік, яғни ауру туғызушылық немесеуландырушылық қауіпін, азықтандыру мен суару техникасын қадағалайды.Мұның, әсіресе соңғы кезде күрт нашарлап кеткен сыртқы орта экологиялыкжағдайында, таза да сапалы мал өнімін өндіру арқылы адам денсаулығынсақтауға да зор ықпалы бар екенін ескеру қажет. Демек мал азықтандыругигиенасының антропогендік, яғни медициналық қыры да маңызды. Өйткенісоңғы кезде ауыл шаруашылығында химиялық қосындыларды көптепқолданудан мал өнімін нитраттар және де бактериялар менсаңырауқұлақтардың уландырушы заттарынан (афлатоксиндер, фузарио-токсиндер, т.б.) қорғап, таза сақтау мәселесі де күрделіленуде[22].
Азықтық дақылдарға минералдық тыңайтқыштарды мөлшерлі түрде жеткізіп, өсіру агротехникасын сақтап, тиімді кезеңінде шауып, прогрессивті дайындау тәсілін қолданып дайындағанда азық сапасын көтеруге болады. Оларды малға берерде алдын ала арнайы өңдеуден өткізіп, желінуі мен қорытылымын арттырады. Қажетті өңдеу әдістері арқылы олардың зиянды да улы заттарын залалсыздандырып, дәмділігі мен жұғымдылығын арттырады. Жемшөптің физикалық түрін өзгертіп, бір-бірімен араластырып, қажетті қосындылар енгізу арқылы қоректілігін жоғарылатады.
Азық сапасы мен қоректілігін оның биологиялық толық бағалылығын сипаттайтын, яғни энергетикалық, протеиндік, минералдық және витаминдік жағынан оның мал организімі мұқтаждығын толық өтейтінін көрсетеді. Мұны әсіресе, биологиялық бағалылығы кең көлемде өзгеретін өсімдік тектес азыкты қолданғанда қадағалау қажет. Малға берілетін азықтың қоректілігін, мал организміндегі зат алмасу қажеттілігіне толық та жан-жақты сәйкестіргенде ғана, дайындалған жемшөп қорын тиімді жұмсап, малдан мол да жоғары сапалы өнім алуға жол ашылады [23-28].
Берілген азық қоректілігі организм мұқтаждығына сәйкестірілмесе түрлі алиментарлық бұзылушылық орын алады да, оның салдарын эндокриндік, яғни ішкі сөл бездерінің қызметінің бұзылуынан туатын және эндемиялық, яғни жергілікті азықтандыру деңгейінің ерекшеліктеріне сәйкес кейбір коректік зат жетіспеушілігінің немесе артықшылығынан туатын зат алмасуының бұзылушылығы асқынған жағдайда аурулар пайда болады. Бұл негізінен азық сапасының төмендеп, азықтандыру деңгейінің, әдеттегі малға үйреншікті құрамының, берілу жағдайының өзгеруіне (пішеннің азайып, жем мен қышқыл сүрлемнің көбейуі, инсоляция мен аэрация жетіспеушілігі, гипокинездік т.б.) байланысты. Мысалы, ірі қара төлін өсіріп бордақылау кешендерінде жылдық жем шөп шығынының жартысына жуығы жемнен тұрады. Соның салдарынан таз қарындағы ас қорыту мен зат алмасуы бұзылып, эндокриндік жүйеде, бауыр, жүрек, сүйек, тоқыма мен ұлпа кұрылысында дистрофиялық өзгерістер орын алып, бүйректе тас байланып, буында ісік пайда болады [29-31].
Осыдан барып мал кажетсіз семіріп, сиыр кетозға, остеодистрофияға және бұзаулағаннан кейінгі гипокальциемияға, бордақылаудағы төл таз қарын ацидозы, алкалозы, гипомагнемия, кариес пен флуорозаға жэне де көптеген патологиялық өзгерістерге душар болады. Өндірістік технология бұл ауруларға өзінше жеке сипат енгізеді. Кешендегі малдын ауруы негізінен сырт көзге білінбейтін субклиникалық түрде өтеді де, бір-біріне қабаттасып, асқындырып жібереді. Оның сыртқы, клиникалық белгісі көмескіленгенмен, мал өнімділігін азайтып, өнім сапасын төмендету арқылы шаруашылык экономикасына тигізетін зияны зор.
Жеделдетіп өсіру технолоғиясы көптеген алиментарлық этиологиялық факторлар әсерінен малды коп этиологиялық ауруларға шалдыктыратын-дықтан, мал басжолардан сақтандыру үшін кешенді түрде айғақтау жэне емдеу жұмыстарын жүргізуді талап етеді, ал ең дұрысы, тиімдісі қолдағы малдың толық бағалы азықтандыруы арқылы мұндай өзгерістерғе жол бермеу болып табылады.
Мал денсаулығы мен өнімділігіне, өнімінің сапасына ондірістік технологиямен қатар соңғы кезде аса ластанып бара жаткан сыртқы орта тазалығы да күшті ықпал етеді. Адам тіршілігінің нәтижесінде өзгерген биогеохимиялық жағдайдан туған малдың эндемиялық ауруын геохимиялық энзоотия ретінде қарап, олардың адын алуды малдэргерлік-экологиялық тұрғыдан шешуге тырысу қажет. Биогеохимиялық агроэкожүйесі - тек қана ауылшаруашылық емес, сонымен қатар геогигиеналық, антропологиялық және медициналық мәселе екенін атап өту қажет. Мұның әсіресе жергілікті түрғындарды экологиялық таза өніммен қамтамасыз етудегі маңызы зор.
Азыққа өсімдік, жануар және микроб тектес, малды уландырмайтын, оның денсаулығы мен өніміне зиян келтірмейтін, жақсы желініп, қорытылатын заттар жатады. Сонымен қатар мал азықтандыруда өндіріс шығаратын бірқатар қажетті қосындылар (минералды, витаминді, ферментті, т.б.) қолданылады. Оның бәрі белгілі сапалық талаптарға сәйкес болуға тиіс.
Азық сапсын екі түрғыдан багалайды. Алдымен азықтың тазалығы, жүғымдылығы, малға тартымдыгы секілді сыртқы түрі, иісі, дәмі жэне тагы басқа физика-механикалық қасиеттерімен, ал одан кейін берген азықтың малдың тіршілік қажеттілігін өтеушілік деңгейімен. Сонғысын, әдетте, азықтың биологиялық толық бағалылығы деп атайды. Демек, жалпы алғанда азық сапасы мал мүқтаждығын өтеушілік қасиеттерімен бағаланады десек те болады.
Азық сапасын органолептикалық, яғни сезім мүшелеріне негізделген, бағалау, химиялық қүрамын зерттеу, желінуі мен қорытылуын анықтау арқылы біледі. Осы көрсеткіштерге сәйкес оларды сапалық кластарға бөледі.
Мал азығының ең басты көрсеткіші - қоректілігі. Оны азық құрғак затындағы энергияның шоғырлану дәрежесімен белгілейді (алмасу энергиясы немесе азық өлшемі түрінде). Азықтың энергетикалық, яғни жалпы, қоректілігі алдымен оның құрамындағы өздері тікелей энергия шығаратын қоректік заттарга (протеин, май, көмірсулар) байланысты болса, екінші жағынан сол қоректік заттардың ас қорыту барысында толық игеріліп, тиімді пайдалануына әсер ететін өздері тікелей энергия өндірмегенмен, организмдегі энергия алмасуына зат алмасу барысын реттестіру арқылы ықпыл ететін минералды жэне де басқа да биологиялык пәріменді заттарга (витаминдер, ферменттер, гормондар, қоректілікке карсы заттар, ингибиоторлар, т.б.) байланысты болады.
Желінген азық малдың энергетикалық мұқтаждығымен (дене жылулығын сақтауға, механикалық жұмысына, өніміне) қатар, тірі орагнизмде үздіксіз жүретін зат алмасуын (катаболизм мен анаболизмнен түратын) қамтамасыз етуі қажет. Осы түрғыдан азық қоректілігі энергетикалық деңгейімен қоса структуралық, яғни құрылыстық косындылар жеткізушілігімен де бағаланады.
Мал денесінің құрылысына қажет қосындылар негізінен азық протеинімен жеткізіледі. Сонымен қатар минералды заттар (кальций сүйек қүрылысында, микроэлементтер ферменттерде, т.с), кейбір көмірсулар құрылыстық қызмет атқарады. Бұл көрсеткіш бойынша азық сапасы энергия бірлігіне келетін протеин мөлшерімен бағаланып, протеиндік (қорытылатын азотсыз қоректік заттар, яғни май мен көмірсулар қосындысының, қорытылатын азотты, яғни протеинге қатынасын көрсететін) немесе энерго-протеиндік (азықтағы 1% протеинге келетін энергия мөлшерін көрсететін) қатынастармен белгіленеді.
Азық сапасына оның диетикалық, яғни жүғымдылық қасиеттері де әсер етеді. Оларға қүрғақ зат мөлшері, физикалық түрі, сүрлемдеу тәсілі, тазалығы, усыздығы, дәмділігі мен хош иістілігі жатады. Азық сапасын белгілейтін физикалық қасиеттеріне - ылғалдылығы (балаусалылығы), ұсақтыгы (түйіршектелуі), аумактыгы, тығыздығы, ылғыл сорғыштығы жэне ылғыл жогалтқыштығы, жылу өткізгіштігі және жылу жинағыштығы, т.б., механикалық қасиеттеріне - бөлшектерінің бір-біріне жабысқыштығы, жылжымалығы, біріккіштігі, т.б. жатады.
Дайындаған азық малға бергенге дейінгі мерзімде сапалы түрде сақталуы қажет. Азық сақталуы оның өзіндік қасиеттері мен сақтау жағдайына байланысты. Соңғыларынан азыққа күн сәулесі, жылулық, жауын-шашын, жел, ауа ылғалдылығы, т.б. ықпал етеді. Дайындауда қолданылған немесе сақтау барысында пайда болған химиялык қосындылардың да әсері зор. Жарық, әсіресе күн сәулесі азықтағы тотығу барысын мейілінше тездетеді. Оны ксантафил мен каротин пигменттерінің ыдырауынан орын алатын жемшөп бояуының жойылуынан байқауға болады. Тотығуды азықтағы ауа (оттегі), орта жылулығы үдетеді. Жеткілікті құрғатылмаған пішенде (ылғалдылығы 18%-тен жоғары) биологиялық оксидация мен микроорганизмдер тіршілігінен ішкі жылулығы көтеріліп, ол қызып, қарайып, көптеген қоректік заты ыдырап, тіпті жанып та кетуі мүмкін. 14-18% ылғалдылықтағы пішенді дұрыс сақтамаса көгеріп кететінін ескеру қажет [32-35].
Дайындалып сақталған жемшөпті малға бергенде оның келесі сапалық көрсеткіші - желінуі анықталады. Азық желінуін малға салынған мөлшерінен қалдығын алып есептейді. Оған азық иісі, дәмділігі, физикалық түрі, құрғақ зат көлемі, тазалығы, зияндылық немесе уландырушылықты-ғының жоқтығы эсер етеді. Суда еритін заттар арқылы мал азықтық кышқыл, тұзды, ашты, тәтті дэмін ажыратады. Хош, жұпар иісті азықты мал сүйсініп жейді. Азықтың осы екі қасиеті хеморецепция арқылы азық қорытылуына, сайып келгенде оның өнімділік потенциялына ықпал етеді. Азықтың өнімдік потенциалы 70%-ке оның желінуіне, қалған 30%-ті қорытылуына байланысты. Демек, азық сапасын жақсартып, желінуш жоғарылатудың азыктандырудағы маңызы зор. Тәжірибелік мәліметтер бойынша сапасы төмен пішендеменің жоғары сапалығымен салыстырғанда жалпы желінуі 20-28%-ке, қүрғак затынікі - 31-35%-ке төмендейді екен. Сүрлем құрғақ затының 1 -%-ке жоғарылауы, 0,1 -0,17 килограмға ұлғайтады.
Желінген азықтың сапалылығы қорытылымына ықпал етеді. Жемшөп желінгІштігі оның дэміне байланысты. Құрамында азотты, минералды, майлы, кантты, витаминді заттар көп шогырланған өсімдіктің жұмсақ бөлшектері (жапырағы, көк балаусасы) клетчатка мен лигнин шоғырланған ірі бөлігінен (сабағы, қатайғаны) дәмдірек болғандықтан, оларды мал теріп жеп, жақсы қорытады. Бүл жемшөптің қорытылымдылығын сипаттайды. Осымен қатар өндірістік технология жемшөптің механикаландырылған және автоматтандырылған жүйелерде қолдануға ыңғайлы техногендік (түйіршіктелгіш, тасымалданғыш, т.б.) түрғыдан сипатталуын да талап етеді [36].
Толық бағалық түрғысынан алғанда әр қоректік зат тобының өзіндік сапа сипаттамасы бар. Айталық, протеиннің су мен түзда тез еритін фракциясы, амин қышқылдық құрамы, минералды заттағы жекелеген макро-және микроэлементтер деңгейі мен өзара басқа да қоректік заттармен арақатынасы, майдың қышқылдық құрамы, жеңіл қорытылатын (ыдырайтын) көмірсулар деңгейі және басқасы. Осының бэрін жан-жакты қамтып, кешенді түрде таразылағанда ғана азық сапасын әділ бағалауға болады.
Мал азығының классификациясы
Мал азықтандыруда қолданылатын сан алуан азық түрін жүйелеп, жіктеп, топтастырады. Ең алдымен тегі бойынша азық өсімдік, жануар және микроб тектес деп бөледі. Малға берілетін азықтың басым көпшілігі өсімдік тектес. Оларды ботаникалық құрамы, қоректілігі мен жекелеген қоректік заттары, технологиялық қасиеттері, организмге әсері бойынша келесі топтарға жіктейді:
1. Көк азық балауса, жайылым оты, екпелі шөп көгі жатады.
Құрамында ылғалдылығы мол (75-85%) болғанымен, кұрғақ заты
биологиялық тұрғыдан өте жоғары, тіршілікке қажетті барлық қоректік
және биологиялық пәрменді затпен толықтырылған. Жоғары қорытылып,
тиімді пайдаланылатын өте жұғымды азық.
Шырынды азық - балауса кезеңінде дайындалғандықтан шырын сөлін сақтап қалған азық. Сүрлем, пішендеме, тамыр-түйнек жемістілер, бақша дақылы жатады (пішендеменің құрғақ затындағы клетчаткасы 19%-тен асатындықтан кейде ірі азыққа да жатқызады). Мол желініп, жоғары қорытылатын азық. Бірақ сүрлемдеу барысында біршама жеңіл ыдырагыш энергиясынан айырылатынын ескеріп, мал рационында басқа азықпен араластырып береді.
Ірі азық - кептіру барысында ылғалдылығынан айырылып, мейілінше қатайғандықтан осылай атайды. Пішен мен сабан, топан жатады. Клетчаткасы мол болғандықтан кұнарлылығы жағынан жемге тең шөп ұнын да жатқызады. Мал рационын аумақтыты клетчаткамен қамтамасыз етеді. Қорытылымы мал мен қүс түріне, клетчаткасының қатаюына(лигнинделуіне) байланысты өзгереді. Азық клетчаткасын қорытуға микроорганизмдердің маңызы ерекше.
4. Құнарлы азық, яғни жем - астық (көмірсулы) және бұршак
(протеинді) тұқымдастар дәнінен тұрады. Бүл топқа қоректілігі жоғары
наубайшылық (кебек, ұнтақ), сыра қайнату (қойыртпағы) және май өндіру
(күнжара, шрот) қалдықтары жатады.
Өңдеу барысында көп су жұмсалатын техникалық дақылдар калдығы (қант өндірісіндегі - жом, крахмал өндірісіндегі - мезга, спирт өндірісіндегі -барда) ылғалды азықтық қалдықтарға жатқызылады. Олардың қүнарлылығын кептіру арқылы көтереді.
Өндіріс шығаратын құрама жем түрлі азықтық қосындылармен (азотты, минералды, витаминді, ферментті және күрделі премикс түріндегі) жеке топқа жатқызылады.
Жануар тектес азыққа сүт және сүт өнімдері (көк сүт, сүт сарысуы, ірімшік, айран), ет пен балық өңдеу заводтарының қалдықтары (қан, ет, ет-сүйек, сүйек, қауырсын ұны) жатады. Олар төл мен мал азығында бағалы протеинді қосынды ретінде қолданылады.
Микроб тектес азыққа азықтық және наубайшылық ашытқы, ақзатты -витаминді қосынды жатады. Толық бағалы протеинге бай болады.
Энергетикалық куаттылығы, физикалық жағдайы мен ас қорыту барысына ықпалы бойынша шырынды және ірі азықты аумақты деп те атайды. Біріншілерінде ылғылдылық, екіншісінде клетчатка көп болғандықтан,аумағы мол болғанмен қоректілігі төмен болады.
Әр азық тобын органолетикалық және химиялық, қоректілік көрсеткіштері бойынша кластарға бөледі. Мысалы, сүрлем, пішендеме, пішен, шөп ұны бірінші класының сапасы мен қоректілігі жоғары болғандықтан, ол жоғары бағаланады. Соңғы класс көрсеткіштеріне сай келмейтін азық классыз деп табылып, азықтандыруға арнайы өңдеуден кейін қолданылады.
Биохимиялық түрғыдан бүкіл азықтарды үлкен екі топка авторофты, яғни қорегін сыртқы орта қосындыларынан өзі игеретін, және гетеротрофты, яғни қоректенуіне дайын органикалық қосындылары керек ететіндерге бөледі. Химияның дамуының арқасында жасанды, яғни химиялық азықтар да пайда болды.
Мал азығының химиялық құрамы
Тірі организмдер өсіп-жетілу үшін сыртқы ортадан зат алмасу процесіне қажетті заттармен қамтамасыз етілуі керек. Ол заттар организмге қоректену арқылы түседі. Организмге енген түрлі заттар мен қосындылар ішкі ортада белгілі жагдайлар туғызылғанда ғана бойға сіңіріліп, тіршілік қажеттілігіне пайдаланылады.
Организмдегі заттардың косындылары күрделі және алуан түрлі болып келеді. Тек ақзат түрлері 5 миллионнан асады. Бірақ соншама ақзат түрі тек 20 шақты амин қышқылдарының қалдықтарынан құрастырылады. Бұдан денедегі қосындылардың күрделі болғанымен, олардың жай қосындылардан түзілетінін көреміз. Ас қорыту барысында азық қоректік заттары мал денесінің құрамына кіріп, игеріледі (1-кесте).
Өсімдік клетчаткаларының қабығы целлюлозадан, ал жануар клеткаларыныкі - ақзаттан тұратындықтан, біріншілерінің құрамында клетчатка, екіншілерінікінде протеин көп болады. Сонымен қатар өсімдіктер энергия корын көмірсулар, ал жануарлар майлар түрінде жинайды. Олардың құрамы да ерекшеленеді. Өсімдік майларында қанықпаган май қышқылдары басым келіп, сондықтан олар ерітінді (су майы) түрінде болса, жануар майларында, керісінше қаныққан май қышқылдары басым келіп, олар катты (тоң) май түрінде байланады.
Көмірсулардан жануар организмінде энергияның жылдам пайдаланылатын көзі ретінде гликоген (жануар крахмалы) түзіледі. Өсімдіктер-де негізінен түрлі ферменттер түрінде кездесетін протеин жануарлар организмінде негізгі пластикалық, құрылыстық рол атқарып, бұлшық ет, тері, шаш, жүн, қауырсын, мүйіз, тұяқ, тырнақ қүрамын құрастырады.
Қазіргі уақытта өсімдік және мал организмінде табылған химиялық элементтер саны 70-ке жуық болғанмен олардың ішінде зерттеліп, тіршілік үшін биологиялық маңызы анықталғаны 25-тей. Ең алдымен тірі - көміртек, сутек, оттек, азот, кальций жэне фосфор құрайды. Оның алғашқы тортеуі органикалық заттарды құрастыратын органикалық элементтер де, соңғы екеуі минералды элементтер. Биохимиялық ілім бойынша организмдер кұрамында барлық химиялық элементтерді табуға болады. Өйткені биосфера кабаттарындағы элементтер миграциясы үздіксіз шашыранды түрінде жүреді.
Әрине, олардың бәрі бірдей тіршілікке маңызды емес, көпшілігі организмге биосфера қабаттарынан кездейсоқ, элементтер миграциясы арқылы енуі де мүмкін. Көбінің биологиялық қызметі әлі толық зерттелмеген. Ол уақыттың, болашақ ізденістердің үлесі.
Ал биологиялық мәні зерттеліп, тіршілікке қажеттілігі дәлелденген биологиялық маңызды, немесе биогендік, биотикалық элементтерді алатын болсақ, оларға жоғарыда көрсетілген кальций және фосформен қатар жемшөп және жануар организмінде көп мөлшерде кездесетін калий, натрий, магний, күкірт, хлор және аз мөлшерде шоғырланса да өте маңызды қызмет атқаратын темір, мыс, марганец, мырыш, кобальт, йод, молибден, бор, селен, фтор жатады. Әр 1 кг құрғақ затта грамдап жиналатын алғашқы жеті элементі көптеп кездесетін, яғни макроэлементтер деп аталса, мөлшері милиграмдап есептелетін соңғы элементтерді микроэлементтер деп атайды.
Аталған элементтер организмдегі химиялық қосындыларға кіреді. Олар алдымен су және құрғақ заттарға, ал құрғақ зат органикалық және анорганикалық, яғни минералды заттарға бөлінеді. Орагникалық заттар түрлі қоректік және биологиялық әсерлі заттардан, ал минералды заттар макро және микроэлементтерден тұрады. Оларды арнайы зоотехникалық зерттеу арқылы табады.
Зерттелетін жемшөп құрамындағы суды бөліп алу үшін арнайы кептіру шкафтарында алдымен 60-65°с, содан кейін 100-105°С-та нақтылы біркелкі салмаққа дейін кептіреді. 60-65 градустық жылулықта жемшөп құрамындағы торша арасындағы бос яғни алғашқы ылғалдылық буланып ұшып, жемшөп ауалы-кепкен жағдайға енеді. 100-105 градустық жылылықта торша ішіндегі байлаулы яғни гигроскоптік ылғалдылық буланып, жемшөп абсолютті кепкен жағдайға көшеді. Организмдегі су көлемі мал жасына байланысты өзгереді. Жаңа туған төл денесінің 75-80 проценті су болса, сақа малдікінде, ол 50 процентке дейін төмендейді. Балауса көк азықта 75-85 процент, ал тамыр жемістілерде 90 процент су болса, құрғақ мал азығында 13-20 процентке дейін азаяды. Жемшөп салмағынан ылғалдылығын алып тастап құрғақ зат мөлшерін анықтайды.
Құрғақ зат органикалық және анорганикалық немесе минералды затардан тұрады. Оларды муфель пешінде 500-550 градуста жағу арқылы ажыратады. Мұндай температурада органикалық заттар жанып, энергия бөліп ыдырайды да, минералды заттар күл құрамында қалып қояды.
Сондықтан азықтың минералды бөлігін шикі күл деп атайды. Шикі деген сөз бұл арада шикізатты, яғни таза емес, қосындылары бар деген түсінік береді. Мал азығының құрғақ затында шамамен 5 проценттей күл болады. Оның құрамында калий және шақпақ басым келеді, ал жануар денесінің күлінде кальций және фосфор көп болады.
Шақпақ тотығы алмасу процесіне қатыспайтын болғандықтан оны инертті заттарға жатқызады.
Шикі деген қосымша сөз зоотехникалық зерттеу бойынша алынатын барлық дерлік қоректік заттар тобында кездеседі. Ол осы зерттеу тәсілдері бойынша жекелеген қоректік заттар емес, химиялық құрамы жагынан жақын біршама қосындылары біріктіріліп табылатындығын көрсетеді. Мысалы, шикі протеин тобына тек амин қышқылдарынан түзілген көп пептидтер макромолекулалары (таза протеин) ғана емес, сондай-ақ басқа барлық азотты қосындылар да енеді.Оларды белоктан бөлек азотты заттар деп біріктіріп, қысқаша амидтер деп атайды. Оларға түзілуге қолданыла қоймаған жекелеген амин қышқылдары, құрамында азоты бар кейбір органикалык негіздер, қышқылдар кіреді. Органикалық заттың азотын Кьельдаль тәсілімен анықтайды. Протеин құрамындағы азот 16 процент болғандықтан, табылған азотты 6,25-ке көбейтіп (100:16-6,25) протеинге айналдырады. Түрлі протеиндерде азот мөлшері 15-18,4 процент арал ығында шоғырланады. Сондықтан дэлірек табу үшін бидай, қара бидай, сұлы және арпа үшін азотты протеинге айналдыру коэффициентін -5,83, күнжара және майлы дәндердікін - 5,9, жүгері, бұршақ тұқымдастар, ет және жұмыртқанікін - 6,25, сүттікін -6,38 деп алады. Органикалық заттардан азотты заттардың көлемін алса, азықтағы азотсыз заттардың көлемі шығады. Олар шикі май жэне көмірсулардан тұрады. Шикі май глицерин мен май қышқылдарының қосындысынан түратын нейтральды, таза май, яғни липидтермен қоса май тәріздес қосындылар липоидтерден түрады. Олар азық үлесін түрлі органикалық еріткіштермен (эфир, бензин) өңдеу арқылы анықталады.
Майсыздандырылған азотсыз заттар көмірсулардан тұрады. Химиялык түрғысынан олар екіге бөлінеді. Қиын қорытылатын, нашар еритіндері шикі клетчатка, ал жеңіл қорытылып, тез еритіндері азотсыз экстрактивті заттар тобына кіреді. Шикі клетчаткаға целлюлозамен қатар, азык үлесін қышқылдар мен сілтілердің арнайы ерітінділермен өңдегенде ерімейтін біршама пентозандар, гемицеллюлозалар, пектиндер және де лигнин, кутин, суберин сияқты қатайтқыш заттар кіреді. Мал азығы неғұрлым кешігіп дайындалып ол қатая түскен болса, оның қүрамындагы клетчатка соғұрлым түрлі қатайтқыш заттармен (алдымен лигнинмен) қапталып, еріп қорытылу қасиеті төмендей түседі.
Көмірсулардың екінші тобына азотсыз экстрактивті заттар кіреді. Жеңіл еріп, тез қорытылатындықтан оларды кейде қанттар деп те атайды. Олар алдымен крахмалдан және де басқа қанттардан тұрады. Зерттеуде азық көлемінен қоректік заттардың қосындысын алу арқылы анықталады.
Мал азығының органикалық затында түрлі биологиялык әсерлі қосындылар - витаминдер, ферменттер, антиқоректік заттар (алкалоидтар, глюкозидтер, токсиндер т.б.) болады. Бірақ мөлшері өте аз болғандықтан олар зоотехникалық зерттеудегі проценттер көлеміне әсер етпейді. Өсімдіктер витаминдерді өздері түзе алатын болса, гетеротрофты жануар организмінде олар негізінен азық құрамына енеді. Біршама витаминдер түзілуіне (К және В тобының) ас қорыту жолындағы микроорганизмдер себептеседі. Зерттеу арқылы анықталған жем шөп құрам ы олард ың қоректілігін байқататын ең бастапқы көрсеткіш болып табылады.
Азық құрамындағы 70- ке тарта заттар мен қосындылардың мал организмі үшін қажет екендігі дәлелденіп отыр. Олардың кейбіреулерінің қоректену барысындағы қызметін басқа қосындылар атқара алмайды, сондықтан олар азықтандырудың ауыстыруға болмайтын факторына жатады. Мысалы, ауыстыруға болмайтын амин қышқылдары организмге қажетті мөлшерде жеткізіліп тұруы қажет.
Сонымен қатар көптеген қосындылар бірігіп, тіпті бірінің орнына бірі ауысып та қызмет атқара береді. Айталық, организмде қорытылған барлык органикалық қосындылар энергия көзі болып табылады. Бірақ қоректенуді дұрыс ұйымдастырған жағдайда ол үшін алдымен арнайы энергетикалык материалдар - көмірсулар, майлар жұмсалғаны жөн. Сонда басқа қоректік заттар тобы өздерінің арнайы қызметтерін атқарып, организмге тигізер пайдасын үлғайтады. Қоректік заттардың атқаратын қызметі мал мен құс түріне байланысты өзгеріп отырады. Егерде бір қарынды мал азот көзі ретінде тек ақзаттық қосындыларды пайдаланытын болса, көп қарынды күйіс қайыратын малдар олармен қатар азық қүрамындагы баска азотты заттарды да ұтымды пайдаланады.
Протеиндер. Шикі протеин - жемшөптегі барлық азотты қосынды-ларды біріктіретін ең маңызды қоректік зат. Жануарлар организмінің құрғақ затының жалпы алғанда 45 проценті, ал кейбір мүшелерінің 85 проценті ақзаттан тұрады. Өсімдіктердегі ақзат көлемі біршама төмен.
Тек бұршақ тұқымдастарда, оның ішінде әсіресе соя дэндерінде, протеин көлемі 30-45 процентке жетеді. Ол өсімдіктердің дәнінде, гүлінде және жапырақтарында жиналады. Гүлденген жоңышканың жапырагының құрғақ затында - 24 процент, піскен дінінде - 35 процент, ал сабағында - 10 процент белок болады.
Қоректік заттар ішінде протеиндердің тіршілік үшін маңызы өте зор. Протеин мал азығына үзіліссіз енбесе организм тіршілігіне қауіп төніп, тіпті тоқтауы да мүмкін. Денедегі ақзат алмасуын камтамасыз етіп, ескіріп ыдыраған қосындылар орнын жаңалармен алмастырып, өсіп келе жатқан жас организмде жаңа үстеме қосындылар құрастырылып, өндірілетін өнім ақзатын түзуге жағдай тугызу үшін сыртқы ортадан қажетті мөлшерде және сапалы деңгейде азоттық заттар еніп тұруы шарт.
Барлық дерлік ақзат организмде ферменттік қызмет атқарып немесе ферменттер, гормондар, иммундық қосындылар құрамында зат алмасу, денсаулық сақтау функцияларына белсенді қатысады. Қажетті жағдайда (мал азығында көмірсу мен май жетіспесе) протеин энергия көзі ретінде пайдаланылады.
Ақзат - организм торшалары негізін құраушы күрделі көп молекулалы органикалық қосындылар. Олар торша массасының 13-18 процентін қүрайды. Құрамы 50,6-54,5% оттектен, 6,5-7,8 сутектен, 15,0-18,4 азоттан, 0,3-25 күкірттен түрады. Аз мөлшерде кейбір басқа элементтер де (темір) кіреді. Құрылысы өте күрделі. Қазіргі кезде санаулы ғана молекулаларының формуласы анықталған.
Химиялық құрамы жағынан жай ақзат - протеиндер және күрделі ақзат -протеидтар болып бөлінеді. Жай ақзат пептидтік байланыспен (СО-МН) қосылған амин қышқылдары қалдықтарынан тұрса, күрделілері жай ақзаттың басқа қосындыларымен біріккен түрінде болады. Дәнді дақылдарда жай протеиндер басым келеді. Күрделі нуклеопротеиндер торша ядросында, фосфопротеиндер сүт казейнінде, жұмыртқа сарысында, хромопротеиндер қан гемоглобинінде шоғырланады. Көк балауса да күрделі ақзат көп болады. Кеңістіктегі формасына қарап ақзатты түзу, жіп тәріздес аминқышқылдарының қалдықтары біріне-бірі тіркес тізбектер құрайтын -фибрильді және көп пептидтік тізбектер жинақы, дөңгеленген глобулярлы түріне бөледі. Фибрильді ақзат ұзыннан-ұзақ қатарларға жинақталып, сіңір, тері, жүн, мүйіз және т.б. созылмалы, мықты суда және әлсіз тұз ерітінділерінде ерімейтін қабаттар түзеді. Глобулярлық ақзат көпшілігі суда, түз ерітінділерінде ериді. Олар торшада көбіне динамикалық қызмет атқарып, ферменттер, гормондар құрамына кіреді [37].
Әр ақзатқа арнайы аминқышкылдық құрамы және олардың кеңістіктегі орналасуы тән. Амин қышқылдардың құрамы мен бір-біріне жалғасуы ақзат молекуласының кеңістік формасын белгілейді. Ал кеңістік формасы молекуланың ерігіштігіне байланысты болғандықтан, түрлі еріткіштерде еру дәрежесіне қарай протеин аминқышқылдық құрамы туралы деректі алуға болады. Оның суда еритін фракциясында лизин мен гистидин, спиртте еритіндерінде пролин амин қышқылдары болса, түздарда еритін фракцияларында, керісінше, пролин болмайды. Әсіресе лизиннің мөлшері протеиннің ерігіштігімен байланысты келеді.
Жануарлар организімінде кейбір амин қышқылдары түзіліп, біразы түзілмейді. Түзілмейтіндері ауыстыруға келмейтін (ауыспайтын) амин қышқылдары деп аталады. Олардың қатарына лизин, триптофан, метионин, валин, гистидин, фенилаланин, лейцин,изолейцин, треонин және аргинин жатады. Организмде белок түзілу үшін олар міндетті түре мал азығымен жеткізіліп түруы қажет. Басқа амин қышқылдары қажет болған жағайда органзмде түзіледі. Сондықтан малазықтық протеиннің күндылыгы ең алдымен түзілмейтін аминқышқылдық құрамы бойынша бағаланады. Олардың көлемі неғүрлым жануар ақзатының (сүттің) құрамына сәйкес болса, соғұрлым билогиялық құндылығы жоғары деп есептеледі [38-40].
Түзілетін амин қышқылдарына глицин, серин, аланин, цистин, пролин, тирозин, цитрулин, аспарагин, глутамин және басқалары жатады. Қажетті жағдайда органзм клеткалары оларды басқа амин қышқылдарынан түзеді. Бірақ одан гөрі түзілетін амин қышқылдарының организмге жемшөппен жеткізілгені пайдалы.
Амидтер. Шикі протеи құрамын амин қышқылдарықалдықтарынан көппепидтік ақзатта тыс қосындылар да кіреді. Олар өлі ақзат түзілуіне қарастырылмаған жеке амин қышқылдарынан, олардың амидтерінен, азотты люкозидтерден, органикалық негіздерден және аммонийлы қосылыстардан (аминдер, нитраттар, пуриндер, бетаин, холин, глюкоздтер, пиримидндер, алколоидтар т.б.) тұрады. Олар ақзат түзілу жэне ыырау барысында пайда болгандықтан, көк балаусада және микробиологиялық поцесстер жүргізілген мал азығында ( ашытылған азықта, сүрлемде) көптен жинақталады. Піскен дәндегі мөлшері жалпы протеиннің 3-10 процентінен аспайды.
Амидтер жылы суда ериді, бірақ ауыр металдар тұздарымен қыздырғанда түнбайды. Зерттеу кезінде оларды шикі протеиннен ақзатты алып табады. Шартты түрде амидтердегі азот мөлшеріне ақзатты теңейді. Амидтардың басым көпшілігі (үштен бір бөлігі) физиологиялық әсері ақзатқа жақын амин қышқылдарынан түратындықтан малды азотты заттармен қамтамасыз ету деңгейін ақзат қана емес, жалпы, яғни шикі протеин деңгейімен қадағалаған дүрыс. Әсіресе күйіс қайыратын малдар үшін азоттың бүл екі көзінің бағалылы-ғы парапар келеді.
Майлар. Шикі май немесе липидтерге суда ерімейтін тек түрлі органикалық еріткіштерде (эфир, хлороформ, бензин т.б.) еритін қосындыларды жатқызады. Оған таза маймен қоса физикалық және химиялық қасиеттері бойынша майға ұқсас май қышқылдары, бояушы заттар, яғни пигменттер (каротин, хлорофил, ксантофил, т.б.) майда еритін витаминдер (А, Д, Е, К) фасфотидтер, сагыздар, стериндер, эфир майлары және т.б. қосындылар кіреді. Мысалы, көк шөп жапырағының құрғақ затындағы 4-6 процент шикі майдың 1,5-4,0 проценті ғана (нейтралды) май, яғни глицеридтер, 0,5-1,0 проценті фасфотидтер болады.
Нейтральды май деп қышқылдарының 8 атомды спирт- глицеринмен қосындыларын- глицеридтерді атайды. Олар көмірсулар сияқты көміртек, сутек, оттек элементтерінен тұрады. Физикалық қасиеттері құрамындағы май қышқылдарына тәуелді. Құрамына қаныққан яғни қосарланған байланыстары жоқ, май қышқылдары басым болса майдың балқу температурасы жоғарылап, жай бөлме температурасында тоң күйінде болады, ал құрамында қанықпаған яғни қосарланған байаныстар бар май қышқылдары басым болса - бұл температурада сұйық (су май) күйінде болады.
Әдетте мал денесіндегі майлар тоң майға, өсіміктердегі май су майға жатады. Отыз шақты май қышқылдарының ішінен жануар майында қаныққан (СН6- дан бастап) пальмитин және стеарин, ал қанықпаған олеин кышқылдары кездеседі. Өсімдік майларында негізінен қанықпаған (мысалы соя не жүгері майында болатын 88-89 процент) май қышқылдары болады. Екі аралықта тұрған сүт майына көптеп (барлық май қышқылдарының 40 проценті) каныққан қысқа тізбекті май қышқылдары болады (сүт майы, миристин жэне т.б.) Таза майлар- бояусыз заттар. Оларды эр түске құрамындағы бояулар ендіреді. Айталық, каротинге бай сүт майының түсі сары болады (сары май).
Майлар өсімдіктердің дәнінде көптеп жиналады. Қоретік заттар ішіндегі ең қуаттысы. Организмде тотыққан 1 г көмірсудан 17,2 кДж энергия пайда болатын болса, 1 г майдан орташа 38,0 кДж энергия босайды. Сонымен қатар майлар торша пртоплазмасының құрамына кіреді, ас қорыту бездерінің жұмысына қатысады, майда еритін витаминдрді тасымалдайды. Мал организімінде байланған май негізгі энергия қоры ретіне сақталады. Қаныққан линол, линоле және архидонмай қышқылдары мал организімінде түзілмейтіндіктен жеткілікті мөлшерде қорекпен енуі қажет. Олар витаминдер сияқты органзмнің өсуіне, терінің қызметіне әсер етеді.
Май тәрізді заттар- химиялық құрамы жағынан түрлі қосындыларды біріктіреді. Сондықтан да атқаратын қызметі, қоректенудегі маңызы да әртүрлі Маңыздысының біртобы фосфилипидтер яғни фасфтидтер. Организм торшасының ақзат- липидтік бірлестіктеріне кіреді. Басқа майлармен бірге торша қабығының майлы қабатын құрастырады. Әсіресе жұмыртқада (лецетин), соя және күнбағыс дэндерінде көп болады. Құрамында глюкоза немесе галактозасы бар глкопидтермен қоса фосфолипдтер май деңгейінде энергия берумен қатар, майларға қарағанда құндылығы жоғары болады. Сондай-ақ майларда кездесетін жұпар иісті спирт- стерин жануар майларындағы холестерин (зоостерин) және өсімдік майындағы систостериндердің (фитострин) энергетикалық қуаты болғанымен, ас қорытуда биологиялық маңызы зор.
Көмірсулар. Өсімдіктер органикалық затының негізін (80 процентін) түрлі көмірсулар құрайды. Сондықтан олардың мөлшері жемшөптің энергетикалық қуаттылығын белгілейді. Майлар және протеиндер алмасуына ықпал етіп, зат алмасу барысын өзгертеді. Күйіс қайырушы малдарға көмірсулар энергия көзі ретінде ғана емес, сонымен қатар, алдыңғы қарындағы микрофлораның дұрыс өсіп-жетілуі үшін де қажет. Ондағы микроорганизмдер-дің қызметі азық көмірсуының түріне (тез немесе баяуыдырайтын) көп байланысты. Өйткені таз қарында микробиологиялық ашытқылануыан пайда болатын ұшпалы май қышқылдары (сүт, сірке, пропион) күйісті мал энергетикалык мұқтаждығын қамтамасыз етуге, сүт түзілуіне қатысады [41].
Көмірсулар қоректік заттар ішіндегі энергияны тез жеткізгізу көзі. Олардың құрамындағы фитосинтез кезінде байланған сәуле энергиясы 6С02-6Н20+2826кДж -С6Н120 + 602 ас қорыту және зат алмасу барысында мал организінде босап биохимиялық өзгерістерге, дене жылуын сақтауға, механикалық жұмысқа, өнім өндіруге және тағы да баска тіршілік қызметтеріне қажет энергия көзі ретінде пайдаланылады.
Химиялық құрылысы сәйкес, көміртек және судан - Сп(Н20)п тұратындығына қарамастан көмірсулардың қасиеті, коректендірудегі қызметі саналуан. Осы жағынан алғанда олардан нашар еритіндерін шикі клетчаткаға, ал жеңіл, тез еритіндерін - азотсыз экстративті заттарға (АЭЗ) жатқызады.
Шикі клечатка, Шикі клечатка тобына кіретін көмірсулар малдың ас қорыту сөлдерімен қорытылмайды. Өйткені ол сөлдерде клетчатканы ыдырататын целлобиаза ферменті болмайды. Сондықтан бір қарынды мал мен құс рациондарында клетчатканың белгілі деңгейден көп болмауын қадағалайды
Бірақ малды клетчаткасыз азықтандыруға болмайды. Эволюция барысын-да белгілі клетчатка мөлшері жемшөппен түсіп тұртынына бейімделген мал желінген азықтың қоректілігімен қатра оның көлемді болуын қалайды. Сонда ғана мал тойғанын сезініп ас қорыту жолдарында орналасқан рецепторлары дұрыс қоздырылып, ондағы азықтың белгілі жылдамдықпен жылжып, ас қорыту бездерінің сөлімен жеткілікті ылғалдануына жағдай туғызылады.
Көп бөлікті қарынды күйісті малдар үшін клетчатканың орны ерекше. Тез қарындағы микроорганизмдер (бактериялар, инфузориялар) азық клетчаткасын ашытып, өз тіршілігін қамтамасыз етумен қатар, торша қабығын құрастыратын клетчатканы ыдырату арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың өзектілігі. Биотехнология - биологиялық процестер мен объектілерді пайдалануға негізделген, экономикалық жағынан тиімді де маңызды заттар өндіру және жоғары өнімділігі бар микроорганизмдер штаммдарын алу, өсімдіктердің сорттары мен формаларын, жануарлар асыл тұқымдарын шығаратын ғылым мен өндірістің жаңа бағыты.
Тарихи тұрғыдан адамзат көне заманнан бері тіршілігі үшін өсімдіктерді пайдалануда. Жануарлар мен өсімдіктердің генетикалық түрлерін жанжақты сақтаумен және түрлі пайдалы микроорганизмдер штаммдарын сұрыптау барысында биотехнология өндірістік прогресті ары қарай дамытуға алып үлес қосатындығы сөзсіз.
Биотехнологияның дамуы микробиология, биохимия, энзимология, микроорганизмдер генетикасы салаларының дамуымен тығыз байланыс. Демек, биотехнологиялық ізденістер және оның нәтижелері тікелей түрлі микроорганизмдер штаммдарын зерттеумен байланыс.
Мал денсаулығын сақтап, өнімділігін арттыру берік азық корына негізделеді. Берік азык қорысыз шаруашылыктағы мал басының өсіп-жетілуіне жэне өнімділігіне әсер ететін сыртқы ортаның ең күшті факторы - қоректік заттардың жеткілікті де қажетті түрде жеткізілуі мүмкін емес. Сондықтан мал шаруашылығын өркендетуді жеткілікті жемшөп қорынан бастайды.
Жемшөп қорын нығайтуды ондағы азық түрі мен мөлшерін көбейтумен қатар, жиналған, қолдағы бар азықты үнемді де физиологиялық және экономикалық түрғыдан тиімді жұмсай білу керек. Оған мал басын азықтандыруды ғылыми түрде ұйымдастырғанда ғана кол жетеді.
Мал организмнің тіршілігін қамтамасыз етуге қажет энергия мен қоректік, биологиялық пәрменді заттар күнделікті желінген жемшөбімен жеткізіледі. Демек, тіршілік барысын дұрыс, зат алмасуына қажетті барлық қосындылармен жеткілікті деңгейде қамтамасыз ету - малға берілетін азық мөлшері мен сапасына тікелей байланысты. Осыдан қолдағы мал басын ғылыми тұрғыдан дұрыс азықтаныруды ұйымдастыруда жемшөп түрін мөлшерлеу, яғни нормалаумен қатар, оның сапасына қатаң талап қойып, қадағалау қажеттігі туындайды.
Азық сапасы ең алдымен оның химиялық құрамы, қоректік затқа байлығы және берілген малға жұғымдылығымен анықталады. Оны жеге зерттеп, күнделікті бақылау үшін азық биохимиясын, гигиенасын және азықтандыру тұрғысынан кұнарлылығын білу қажет.
Өсімдікті немесе жануар, микроб тектес азықты дайындағаннан бастап малға бергенше оның құрамы мен құрылысында біршама биохимиялык өзгерістер жүреді. Соның нәтижесінде олардың жалпы сапалық көрсеткіштері, сайып келгенде коректілігі өзгереді. Өзгерушілік көлемі көптеген жағдайларға, ең алдымен жемшөпті дайындау кезеңі мен сақтау технологиясына байланысты. Ондағы орын алатын биохимиялык өзгерістер барысында азық сапасы жақсарып, қоректілігі жоғарылауы да немесе, керісінше, бір жағынан қоректік заттары ыдырап, ал екінші жагынан қажетсіз, тіпті зиянды, улы заттары жиналып, қоректілігінің күрт төмендеуі де ықтимал.
Зерттеу мақсаты. Мал азығын дайындау барысында, яғни түрлі технологиямен дайындалған сүрлемдерді, сүтқышқылды микроорганизмдер штаммдарын ашытқы ретінде пайдаланып олардың тимділігін анықтау және сүрлемнің сапасын ажырату.
Зерттеу жаңалығы мен міндеті. Силоплант 34 сүтқышқылды ашытқыларының өсімдіктерден дайындалған сүрлемдерге әсерін анықтап оларға жанжақты биохимиялық сипаттама беру.
Зерттеу мақсаты:
бактериялық прапараттарының дайындалған сүрлемдерге әсері;
лабораториялық ізденістерде ашытқылардың ашытқыш қасиеттерін жанжақты зерттеп, дайын азыққа органолептикалық және биохимиялық сипаттама беру.
Жұмыстың көлемі мен жүйесі. Дипломдық жұмыс 63 бетке компьютерлік текстпен терілген. Ол кіріспеден, әдебиеттерді шолу, материал және зерттеу әдістерінен, зерттеу нәтижелерінен, қорытындыдан, 12 кесте және 52 әдебиет санынан тұрады.
Орталық лаборатория Сайрам ауданы Тассай ауылындағы бұрынғы Оңтүстік Қазақстан ауыл шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты болған мекен жайға орналасқан.
Лабораторияның жұмысы ауыл шаруашылығы малдарының өнімдерінің химиялық құрамын анықтау арқылы оның сапасын анықтау болып табылады. Өндірістік практиканы өткізу үшін Оңтүстік-Батыс ауыл шаруашылығы ғылыми-өндірістік Орталығы ауыл шаруашылығы өнімдерінің сапасын бағалау лабораториясына жолдамамен өз уақытында келіп, жалпы ғылыми мекеменің жұмысымен, оның ішінде орталық лаборатория жұмыс тәртібімен таныстық.
Сонымен қатар лабораторияның басты жұмыстарының бірі ауыл шаруашылығы дақылдарының құрамы мен құндылығын анықтау.
Ғылыми-өндірістік Орталықтың лабораториясы қазіргі заманғы лабораториялық қондырғылармен толық жабдықталған.
Алдымен лабораторияда жұмыс істеудің адам өмірі үшін қауіпсіздігі ережелерімен таныстық.
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
Қазіргі таңда адам мен жануарларға қажет азықтарды дайындауда микробиологиялық әдістер кеңінен қолдануда. Біздің Республикада мұндай ізденістер микробиология және ветеринария институтында көптен бері жүруде.
Алғашқы ізденістер мен зерттеулер өткен ғасырдың орталарында басталған. Алғашқыда сүт ашытқыларын сүрлем дайындауда, соның ішінде қиын сүрленетін өсімдіктерге қолданылған. Биологиялық сүрлегіштерді қолдану барысында олардың азықтың сапасын жоғарлатқандығы байқалған, яғни пайдалы микроорганизмдердің саны көбейіп, зиянды микроорганизмдер саны төмендеген. ғалымдардың зерттеуі бойынша сүтқышқылды микроорганизмдер сүрлем құрамында қант мөлшерін жоғарлататыны байқалған. Демек, азық өте тиімді және пайдалы болып шағады дейді автор. Оның айтуы бойынша құрғақ бактериялық ашытқылар - амилолитикалық сүтқышқылды стрептококк крахмалды, лактоза ыдыратады, В топ витаминдерін синтездейді [1].
Ғалымдардың айтуы бойнша сүрлемде өтетін ашу процестері 60-65% ылғалдықта өтеді. Сүрленетін жоңыршқаның құрамына АМС ашытқысын қосқанда ашу процесстері қолайлы жағдайда жүріп азық сапасы өте жоғары болғандығы анықталды. Аталмыш ашытқының белсендігін жоғарлату үшін оның құрамына Силоплант-34 сүрлегішті қосқан өте тиімді болады дейді
[2-6].
Силоплант - 34 ашытқысы құрамында протеині көп, нашар сүрленетін өсімдіктергше қолданылады. авторлардың зерттеулері бойынша Силоплант-34 ашытқышын қолданғанда сүрлем құрамындағы сүтқышқылы мөлшері төмендемейтіні байқалды, әсіресе ылғалдығы өте жоғары (78,0%) өсімдіктерден дайындалған азықтарда. Бұл ашытқыны қолдану барысында күрделі полисахаридтер ди- және моносахаридтерге дейін ыдырайтыны байқалған. Демек өсімдіктер құрамындағы көмірсулар толық биохимиялық процеске қатысып азықтың сапасын жоғарлатады [7-9].
Сүрлем дайындауда пропионқышқылды бактерияларда жанжақты қолданылады. Осы бағытта алғашқы ізденістерді. Бұл жұмыстар ылғалдығы жоғары өсімдіктерден азық дайындау кезінде жүргізілген. Азықтардың сапасы өте жоғары және мал өнімділігіне тиімділігі дәлелденген [10].
ПМБ (пентозды сүт ашытқы бактериялары) сабаннан сүрлем дайындауда қолданатын ашытқылар тобына жатады. Аталмыш бактериялар ылғалдығы 65-70% сабанды сүрлеу барысында оның құрамындағы биохимиялық процестерге оңайлықпен қатыспайтын пентозандарды - арабиноза, ксилоза, сахароза, мальтозаны ыдыратып сүт, сірке және шамалас құмырсқа қышқылдарына айнаодырып ашыту процесіне қосады.
ЦЛБ - целлюлозалитикалық бактериялар тобы (Bacilus acilocaldarius) немесе Калдарин қамыстан сүрлем жасауда қолданылатын ашытқы. ЦЛБ өсімдік клетчаткасын ыдыратып полисахаридтерді моносахаридтерге айналдырады. Автор зерттеулері бойынша бидай сабанынан дайындалған сүрлем құрамындағы целлюлоза көрсеткіші 21-23%-ға төмендегені көрсетілген.
Көптеген ғалымдардың тобы бактерияларының келешекте жанжақты қолдануына толық кепіл береді [11-17].
1.1. Жасыл өсімдіктен сүрленген мал азығының физикалық және химиялық и курамы
Қазіргі кезде жемшөп құрамын тек зоотехникалық зерттеумен жүргізу жеткіліксіз. Ол азықтың сол кездегі құрамын ғана көрсетеді. Ал мал өнімділігін арттыру үшін азықта өтетін биохимиялық өзгерістерді мал организмінде жалғастырып, зат алмасуына қажетті багытта ықпал еткізуді көздеу қажет. Ол үшін азық құрамындағы жалпы және корытылатын протеинді біліп қана қоймай, оның аминқышқылдарын, ақзатының түрлері мен дисперсілігін, түрлі қызмет атқаратын топтарын анықтайды. Ірі жемшөптегі құрылыстық және энергетикалык көмірсулар арақатынасын, олардың физико-химиялық қасиеттерін зерттейді. Мал маманына малға берілген азықтағы жалпы каротинмен катар оның игерімді түрі -бетакаротиннің каншалықты екенін білу қажет. Сондай-ақ, дайындалған азықтың ферменттік, ингибиторлық, фитогормондық және де басқа маңызды биологиялық пэрменді қасиеттеріне жете үңіліп, анықтау керек [18-21].
Әсіресе сүрлемдеу, пішендеме салу секілді азыктағы биохимиялык өзгерістерге негізделген дайындау әдістерінде орын алатын құбылыстарды зерттеп, оларды малға жегізбегенде зат алмасуындағы метаболизмді кай жағына жылжытатынын алдын ала болжап, малдың физиологиялык жағдайы мен денсаулығын қанның биохимиялық көрсеткіштері арқылы бақылайды.
Жемшөп дайындауда азық биохимиясымен қатар қажетті зоогигиеналық және малдәрігерлік-санитарлық ережелерді сақтау қажет, сонда ғана малдың сапасыз жемшөппен судан пайда болатын алиментарлык, яғни азықтық, зат алмасуының бұзылушылығы мен аурулардан сақтандыруға болады. Азықтандыру мен суару гигиенасын сактаған жағдайда ғана мал басының ценсаулығы сақталып, жоғары өнімділігі қамтамасыз етіледі. Ол үшін малга берілетін жемшоп пен судағы органикалық және минералды зат кұрамын, олардың физикалык жәнемеханикалық жағдайын, патогендік, яғни ауру туғызушылық немесеуландырушылық қауіпін, азықтандыру мен суару техникасын қадағалайды.Мұның, әсіресе соңғы кезде күрт нашарлап кеткен сыртқы орта экологиялыкжағдайында, таза да сапалы мал өнімін өндіру арқылы адам денсаулығынсақтауға да зор ықпалы бар екенін ескеру қажет. Демек мал азықтандыругигиенасының антропогендік, яғни медициналық қыры да маңызды. Өйткенісоңғы кезде ауыл шаруашылығында химиялық қосындыларды көптепқолданудан мал өнімін нитраттар және де бактериялар менсаңырауқұлақтардың уландырушы заттарынан (афлатоксиндер, фузарио-токсиндер, т.б.) қорғап, таза сақтау мәселесі де күрделіленуде[22].
Азықтық дақылдарға минералдық тыңайтқыштарды мөлшерлі түрде жеткізіп, өсіру агротехникасын сақтап, тиімді кезеңінде шауып, прогрессивті дайындау тәсілін қолданып дайындағанда азық сапасын көтеруге болады. Оларды малға берерде алдын ала арнайы өңдеуден өткізіп, желінуі мен қорытылымын арттырады. Қажетті өңдеу әдістері арқылы олардың зиянды да улы заттарын залалсыздандырып, дәмділігі мен жұғымдылығын арттырады. Жемшөптің физикалық түрін өзгертіп, бір-бірімен араластырып, қажетті қосындылар енгізу арқылы қоректілігін жоғарылатады.
Азық сапасы мен қоректілігін оның биологиялық толық бағалылығын сипаттайтын, яғни энергетикалық, протеиндік, минералдық және витаминдік жағынан оның мал организімі мұқтаждығын толық өтейтінін көрсетеді. Мұны әсіресе, биологиялық бағалылығы кең көлемде өзгеретін өсімдік тектес азыкты қолданғанда қадағалау қажет. Малға берілетін азықтың қоректілігін, мал организміндегі зат алмасу қажеттілігіне толық та жан-жақты сәйкестіргенде ғана, дайындалған жемшөп қорын тиімді жұмсап, малдан мол да жоғары сапалы өнім алуға жол ашылады [23-28].
Берілген азық қоректілігі организм мұқтаждығына сәйкестірілмесе түрлі алиментарлық бұзылушылық орын алады да, оның салдарын эндокриндік, яғни ішкі сөл бездерінің қызметінің бұзылуынан туатын және эндемиялық, яғни жергілікті азықтандыру деңгейінің ерекшеліктеріне сәйкес кейбір коректік зат жетіспеушілігінің немесе артықшылығынан туатын зат алмасуының бұзылушылығы асқынған жағдайда аурулар пайда болады. Бұл негізінен азық сапасының төмендеп, азықтандыру деңгейінің, әдеттегі малға үйреншікті құрамының, берілу жағдайының өзгеруіне (пішеннің азайып, жем мен қышқыл сүрлемнің көбейуі, инсоляция мен аэрация жетіспеушілігі, гипокинездік т.б.) байланысты. Мысалы, ірі қара төлін өсіріп бордақылау кешендерінде жылдық жем шөп шығынының жартысына жуығы жемнен тұрады. Соның салдарынан таз қарындағы ас қорыту мен зат алмасуы бұзылып, эндокриндік жүйеде, бауыр, жүрек, сүйек, тоқыма мен ұлпа кұрылысында дистрофиялық өзгерістер орын алып, бүйректе тас байланып, буында ісік пайда болады [29-31].
Осыдан барып мал кажетсіз семіріп, сиыр кетозға, остеодистрофияға және бұзаулағаннан кейінгі гипокальциемияға, бордақылаудағы төл таз қарын ацидозы, алкалозы, гипомагнемия, кариес пен флуорозаға жэне де көптеген патологиялық өзгерістерге душар болады. Өндірістік технология бұл ауруларға өзінше жеке сипат енгізеді. Кешендегі малдын ауруы негізінен сырт көзге білінбейтін субклиникалық түрде өтеді де, бір-біріне қабаттасып, асқындырып жібереді. Оның сыртқы, клиникалық белгісі көмескіленгенмен, мал өнімділігін азайтып, өнім сапасын төмендету арқылы шаруашылык экономикасына тигізетін зияны зор.
Жеделдетіп өсіру технолоғиясы көптеген алиментарлық этиологиялық факторлар әсерінен малды коп этиологиялық ауруларға шалдыктыратын-дықтан, мал басжолардан сақтандыру үшін кешенді түрде айғақтау жэне емдеу жұмыстарын жүргізуді талап етеді, ал ең дұрысы, тиімдісі қолдағы малдың толық бағалы азықтандыруы арқылы мұндай өзгерістерғе жол бермеу болып табылады.
Мал денсаулығы мен өнімділігіне, өнімінің сапасына ондірістік технологиямен қатар соңғы кезде аса ластанып бара жаткан сыртқы орта тазалығы да күшті ықпал етеді. Адам тіршілігінің нәтижесінде өзгерген биогеохимиялық жағдайдан туған малдың эндемиялық ауруын геохимиялық энзоотия ретінде қарап, олардың адын алуды малдэргерлік-экологиялық тұрғыдан шешуге тырысу қажет. Биогеохимиялық агроэкожүйесі - тек қана ауылшаруашылық емес, сонымен қатар геогигиеналық, антропологиялық және медициналық мәселе екенін атап өту қажет. Мұның әсіресе жергілікті түрғындарды экологиялық таза өніммен қамтамасыз етудегі маңызы зор.
Азыққа өсімдік, жануар және микроб тектес, малды уландырмайтын, оның денсаулығы мен өніміне зиян келтірмейтін, жақсы желініп, қорытылатын заттар жатады. Сонымен қатар мал азықтандыруда өндіріс шығаратын бірқатар қажетті қосындылар (минералды, витаминді, ферментті, т.б.) қолданылады. Оның бәрі белгілі сапалық талаптарға сәйкес болуға тиіс.
Азық сапсын екі түрғыдан багалайды. Алдымен азықтың тазалығы, жүғымдылығы, малға тартымдыгы секілді сыртқы түрі, иісі, дәмі жэне тагы басқа физика-механикалық қасиеттерімен, ал одан кейін берген азықтың малдың тіршілік қажеттілігін өтеушілік деңгейімен. Сонғысын, әдетте, азықтың биологиялық толық бағалылығы деп атайды. Демек, жалпы алғанда азық сапасы мал мүқтаждығын өтеушілік қасиеттерімен бағаланады десек те болады.
Азық сапасын органолептикалық, яғни сезім мүшелеріне негізделген, бағалау, химиялық қүрамын зерттеу, желінуі мен қорытылуын анықтау арқылы біледі. Осы көрсеткіштерге сәйкес оларды сапалық кластарға бөледі.
Мал азығының ең басты көрсеткіші - қоректілігі. Оны азық құрғак затындағы энергияның шоғырлану дәрежесімен белгілейді (алмасу энергиясы немесе азық өлшемі түрінде). Азықтың энергетикалық, яғни жалпы, қоректілігі алдымен оның құрамындағы өздері тікелей энергия шығаратын қоректік заттарга (протеин, май, көмірсулар) байланысты болса, екінші жағынан сол қоректік заттардың ас қорыту барысында толық игеріліп, тиімді пайдалануына әсер ететін өздері тікелей энергия өндірмегенмен, организмдегі энергия алмасуына зат алмасу барысын реттестіру арқылы ықпыл ететін минералды жэне де басқа да биологиялык пәріменді заттарга (витаминдер, ферменттер, гормондар, қоректілікке карсы заттар, ингибиоторлар, т.б.) байланысты болады.
Желінген азық малдың энергетикалық мұқтаждығымен (дене жылулығын сақтауға, механикалық жұмысына, өніміне) қатар, тірі орагнизмде үздіксіз жүретін зат алмасуын (катаболизм мен анаболизмнен түратын) қамтамасыз етуі қажет. Осы түрғыдан азық қоректілігі энергетикалық деңгейімен қоса структуралық, яғни құрылыстық косындылар жеткізушілігімен де бағаланады.
Мал денесінің құрылысына қажет қосындылар негізінен азық протеинімен жеткізіледі. Сонымен қатар минералды заттар (кальций сүйек қүрылысында, микроэлементтер ферменттерде, т.с), кейбір көмірсулар құрылыстық қызмет атқарады. Бұл көрсеткіш бойынша азық сапасы энергия бірлігіне келетін протеин мөлшерімен бағаланып, протеиндік (қорытылатын азотсыз қоректік заттар, яғни май мен көмірсулар қосындысының, қорытылатын азотты, яғни протеинге қатынасын көрсететін) немесе энерго-протеиндік (азықтағы 1% протеинге келетін энергия мөлшерін көрсететін) қатынастармен белгіленеді.
Азық сапасына оның диетикалық, яғни жүғымдылық қасиеттері де әсер етеді. Оларға қүрғақ зат мөлшері, физикалық түрі, сүрлемдеу тәсілі, тазалығы, усыздығы, дәмділігі мен хош иістілігі жатады. Азық сапасын белгілейтін физикалық қасиеттеріне - ылғалдылығы (балаусалылығы), ұсақтыгы (түйіршектелуі), аумактыгы, тығыздығы, ылғыл сорғыштығы жэне ылғыл жогалтқыштығы, жылу өткізгіштігі және жылу жинағыштығы, т.б., механикалық қасиеттеріне - бөлшектерінің бір-біріне жабысқыштығы, жылжымалығы, біріккіштігі, т.б. жатады.
Дайындаған азық малға бергенге дейінгі мерзімде сапалы түрде сақталуы қажет. Азық сақталуы оның өзіндік қасиеттері мен сақтау жағдайына байланысты. Соңғыларынан азыққа күн сәулесі, жылулық, жауын-шашын, жел, ауа ылғалдылығы, т.б. ықпал етеді. Дайындауда қолданылған немесе сақтау барысында пайда болған химиялык қосындылардың да әсері зор. Жарық, әсіресе күн сәулесі азықтағы тотығу барысын мейілінше тездетеді. Оны ксантафил мен каротин пигменттерінің ыдырауынан орын алатын жемшөп бояуының жойылуынан байқауға болады. Тотығуды азықтағы ауа (оттегі), орта жылулығы үдетеді. Жеткілікті құрғатылмаған пішенде (ылғалдылығы 18%-тен жоғары) биологиялық оксидация мен микроорганизмдер тіршілігінен ішкі жылулығы көтеріліп, ол қызып, қарайып, көптеген қоректік заты ыдырап, тіпті жанып та кетуі мүмкін. 14-18% ылғалдылықтағы пішенді дұрыс сақтамаса көгеріп кететінін ескеру қажет [32-35].
Дайындалып сақталған жемшөпті малға бергенде оның келесі сапалық көрсеткіші - желінуі анықталады. Азық желінуін малға салынған мөлшерінен қалдығын алып есептейді. Оған азық иісі, дәмділігі, физикалық түрі, құрғақ зат көлемі, тазалығы, зияндылық немесе уландырушылықты-ғының жоқтығы эсер етеді. Суда еритін заттар арқылы мал азықтық кышқыл, тұзды, ашты, тәтті дэмін ажыратады. Хош, жұпар иісті азықты мал сүйсініп жейді. Азықтың осы екі қасиеті хеморецепция арқылы азық қорытылуына, сайып келгенде оның өнімділік потенциялына ықпал етеді. Азықтың өнімдік потенциалы 70%-ке оның желінуіне, қалған 30%-ті қорытылуына байланысты. Демек, азық сапасын жақсартып, желінуш жоғарылатудың азыктандырудағы маңызы зор. Тәжірибелік мәліметтер бойынша сапасы төмен пішендеменің жоғары сапалығымен салыстырғанда жалпы желінуі 20-28%-ке, қүрғак затынікі - 31-35%-ке төмендейді екен. Сүрлем құрғақ затының 1 -%-ке жоғарылауы, 0,1 -0,17 килограмға ұлғайтады.
Желінген азықтың сапалылығы қорытылымына ықпал етеді. Жемшөп желінгІштігі оның дэміне байланысты. Құрамында азотты, минералды, майлы, кантты, витаминді заттар көп шогырланған өсімдіктің жұмсақ бөлшектері (жапырағы, көк балаусасы) клетчатка мен лигнин шоғырланған ірі бөлігінен (сабағы, қатайғаны) дәмдірек болғандықтан, оларды мал теріп жеп, жақсы қорытады. Бүл жемшөптің қорытылымдылығын сипаттайды. Осымен қатар өндірістік технология жемшөптің механикаландырылған және автоматтандырылған жүйелерде қолдануға ыңғайлы техногендік (түйіршіктелгіш, тасымалданғыш, т.б.) түрғыдан сипатталуын да талап етеді [36].
Толық бағалық түрғысынан алғанда әр қоректік зат тобының өзіндік сапа сипаттамасы бар. Айталық, протеиннің су мен түзда тез еритін фракциясы, амин қышқылдық құрамы, минералды заттағы жекелеген макро-және микроэлементтер деңгейі мен өзара басқа да қоректік заттармен арақатынасы, майдың қышқылдық құрамы, жеңіл қорытылатын (ыдырайтын) көмірсулар деңгейі және басқасы. Осының бэрін жан-жакты қамтып, кешенді түрде таразылағанда ғана азық сапасын әділ бағалауға болады.
Мал азығының классификациясы
Мал азықтандыруда қолданылатын сан алуан азық түрін жүйелеп, жіктеп, топтастырады. Ең алдымен тегі бойынша азық өсімдік, жануар және микроб тектес деп бөледі. Малға берілетін азықтың басым көпшілігі өсімдік тектес. Оларды ботаникалық құрамы, қоректілігі мен жекелеген қоректік заттары, технологиялық қасиеттері, организмге әсері бойынша келесі топтарға жіктейді:
1. Көк азық балауса, жайылым оты, екпелі шөп көгі жатады.
Құрамында ылғалдылығы мол (75-85%) болғанымен, кұрғақ заты
биологиялық тұрғыдан өте жоғары, тіршілікке қажетті барлық қоректік
және биологиялық пәрменді затпен толықтырылған. Жоғары қорытылып,
тиімді пайдаланылатын өте жұғымды азық.
Шырынды азық - балауса кезеңінде дайындалғандықтан шырын сөлін сақтап қалған азық. Сүрлем, пішендеме, тамыр-түйнек жемістілер, бақша дақылы жатады (пішендеменің құрғақ затындағы клетчаткасы 19%-тен асатындықтан кейде ірі азыққа да жатқызады). Мол желініп, жоғары қорытылатын азық. Бірақ сүрлемдеу барысында біршама жеңіл ыдырагыш энергиясынан айырылатынын ескеріп, мал рационында басқа азықпен араластырып береді.
Ірі азық - кептіру барысында ылғалдылығынан айырылып, мейілінше қатайғандықтан осылай атайды. Пішен мен сабан, топан жатады. Клетчаткасы мол болғандықтан кұнарлылығы жағынан жемге тең шөп ұнын да жатқызады. Мал рационын аумақтыты клетчаткамен қамтамасыз етеді. Қорытылымы мал мен қүс түріне, клетчаткасының қатаюына(лигнинделуіне) байланысты өзгереді. Азық клетчаткасын қорытуға микроорганизмдердің маңызы ерекше.
4. Құнарлы азық, яғни жем - астық (көмірсулы) және бұршак
(протеинді) тұқымдастар дәнінен тұрады. Бүл топқа қоректілігі жоғары
наубайшылық (кебек, ұнтақ), сыра қайнату (қойыртпағы) және май өндіру
(күнжара, шрот) қалдықтары жатады.
Өңдеу барысында көп су жұмсалатын техникалық дақылдар калдығы (қант өндірісіндегі - жом, крахмал өндірісіндегі - мезга, спирт өндірісіндегі -барда) ылғалды азықтық қалдықтарға жатқызылады. Олардың қүнарлылығын кептіру арқылы көтереді.
Өндіріс шығаратын құрама жем түрлі азықтық қосындылармен (азотты, минералды, витаминді, ферментті және күрделі премикс түріндегі) жеке топқа жатқызылады.
Жануар тектес азыққа сүт және сүт өнімдері (көк сүт, сүт сарысуы, ірімшік, айран), ет пен балық өңдеу заводтарының қалдықтары (қан, ет, ет-сүйек, сүйек, қауырсын ұны) жатады. Олар төл мен мал азығында бағалы протеинді қосынды ретінде қолданылады.
Микроб тектес азыққа азықтық және наубайшылық ашытқы, ақзатты -витаминді қосынды жатады. Толық бағалы протеинге бай болады.
Энергетикалық куаттылығы, физикалық жағдайы мен ас қорыту барысына ықпалы бойынша шырынды және ірі азықты аумақты деп те атайды. Біріншілерінде ылғылдылық, екіншісінде клетчатка көп болғандықтан,аумағы мол болғанмен қоректілігі төмен болады.
Әр азық тобын органолетикалық және химиялық, қоректілік көрсеткіштері бойынша кластарға бөледі. Мысалы, сүрлем, пішендеме, пішен, шөп ұны бірінші класының сапасы мен қоректілігі жоғары болғандықтан, ол жоғары бағаланады. Соңғы класс көрсеткіштеріне сай келмейтін азық классыз деп табылып, азықтандыруға арнайы өңдеуден кейін қолданылады.
Биохимиялық түрғыдан бүкіл азықтарды үлкен екі топка авторофты, яғни қорегін сыртқы орта қосындыларынан өзі игеретін, және гетеротрофты, яғни қоректенуіне дайын органикалық қосындылары керек ететіндерге бөледі. Химияның дамуының арқасында жасанды, яғни химиялық азықтар да пайда болды.
Мал азығының химиялық құрамы
Тірі организмдер өсіп-жетілу үшін сыртқы ортадан зат алмасу процесіне қажетті заттармен қамтамасыз етілуі керек. Ол заттар организмге қоректену арқылы түседі. Организмге енген түрлі заттар мен қосындылар ішкі ортада белгілі жагдайлар туғызылғанда ғана бойға сіңіріліп, тіршілік қажеттілігіне пайдаланылады.
Организмдегі заттардың косындылары күрделі және алуан түрлі болып келеді. Тек ақзат түрлері 5 миллионнан асады. Бірақ соншама ақзат түрі тек 20 шақты амин қышқылдарының қалдықтарынан құрастырылады. Бұдан денедегі қосындылардың күрделі болғанымен, олардың жай қосындылардан түзілетінін көреміз. Ас қорыту барысында азық қоректік заттары мал денесінің құрамына кіріп, игеріледі (1-кесте).
Өсімдік клетчаткаларының қабығы целлюлозадан, ал жануар клеткаларыныкі - ақзаттан тұратындықтан, біріншілерінің құрамында клетчатка, екіншілерінікінде протеин көп болады. Сонымен қатар өсімдіктер энергия корын көмірсулар, ал жануарлар майлар түрінде жинайды. Олардың құрамы да ерекшеленеді. Өсімдік майларында қанықпаган май қышқылдары басым келіп, сондықтан олар ерітінді (су майы) түрінде болса, жануар майларында, керісінше қаныққан май қышқылдары басым келіп, олар катты (тоң) май түрінде байланады.
Көмірсулардан жануар организмінде энергияның жылдам пайдаланылатын көзі ретінде гликоген (жануар крахмалы) түзіледі. Өсімдіктер-де негізінен түрлі ферменттер түрінде кездесетін протеин жануарлар организмінде негізгі пластикалық, құрылыстық рол атқарып, бұлшық ет, тері, шаш, жүн, қауырсын, мүйіз, тұяқ, тырнақ қүрамын құрастырады.
Қазіргі уақытта өсімдік және мал организмінде табылған химиялық элементтер саны 70-ке жуық болғанмен олардың ішінде зерттеліп, тіршілік үшін биологиялық маңызы анықталғаны 25-тей. Ең алдымен тірі - көміртек, сутек, оттек, азот, кальций жэне фосфор құрайды. Оның алғашқы тортеуі органикалық заттарды құрастыратын органикалық элементтер де, соңғы екеуі минералды элементтер. Биохимиялық ілім бойынша организмдер кұрамында барлық химиялық элементтерді табуға болады. Өйткені биосфера кабаттарындағы элементтер миграциясы үздіксіз шашыранды түрінде жүреді.
Әрине, олардың бәрі бірдей тіршілікке маңызды емес, көпшілігі организмге биосфера қабаттарынан кездейсоқ, элементтер миграциясы арқылы енуі де мүмкін. Көбінің биологиялық қызметі әлі толық зерттелмеген. Ол уақыттың, болашақ ізденістердің үлесі.
Ал биологиялық мәні зерттеліп, тіршілікке қажеттілігі дәлелденген биологиялық маңызды, немесе биогендік, биотикалық элементтерді алатын болсақ, оларға жоғарыда көрсетілген кальций және фосформен қатар жемшөп және жануар организмінде көп мөлшерде кездесетін калий, натрий, магний, күкірт, хлор және аз мөлшерде шоғырланса да өте маңызды қызмет атқаратын темір, мыс, марганец, мырыш, кобальт, йод, молибден, бор, селен, фтор жатады. Әр 1 кг құрғақ затта грамдап жиналатын алғашқы жеті элементі көптеп кездесетін, яғни макроэлементтер деп аталса, мөлшері милиграмдап есептелетін соңғы элементтерді микроэлементтер деп атайды.
Аталған элементтер организмдегі химиялық қосындыларға кіреді. Олар алдымен су және құрғақ заттарға, ал құрғақ зат органикалық және анорганикалық, яғни минералды заттарға бөлінеді. Орагникалық заттар түрлі қоректік және биологиялық әсерлі заттардан, ал минералды заттар макро және микроэлементтерден тұрады. Оларды арнайы зоотехникалық зерттеу арқылы табады.
Зерттелетін жемшөп құрамындағы суды бөліп алу үшін арнайы кептіру шкафтарында алдымен 60-65°с, содан кейін 100-105°С-та нақтылы біркелкі салмаққа дейін кептіреді. 60-65 градустық жылулықта жемшөп құрамындағы торша арасындағы бос яғни алғашқы ылғалдылық буланып ұшып, жемшөп ауалы-кепкен жағдайға енеді. 100-105 градустық жылылықта торша ішіндегі байлаулы яғни гигроскоптік ылғалдылық буланып, жемшөп абсолютті кепкен жағдайға көшеді. Организмдегі су көлемі мал жасына байланысты өзгереді. Жаңа туған төл денесінің 75-80 проценті су болса, сақа малдікінде, ол 50 процентке дейін төмендейді. Балауса көк азықта 75-85 процент, ал тамыр жемістілерде 90 процент су болса, құрғақ мал азығында 13-20 процентке дейін азаяды. Жемшөп салмағынан ылғалдылығын алып тастап құрғақ зат мөлшерін анықтайды.
Құрғақ зат органикалық және анорганикалық немесе минералды затардан тұрады. Оларды муфель пешінде 500-550 градуста жағу арқылы ажыратады. Мұндай температурада органикалық заттар жанып, энергия бөліп ыдырайды да, минералды заттар күл құрамында қалып қояды.
Сондықтан азықтың минералды бөлігін шикі күл деп атайды. Шикі деген сөз бұл арада шикізатты, яғни таза емес, қосындылары бар деген түсінік береді. Мал азығының құрғақ затында шамамен 5 проценттей күл болады. Оның құрамында калий және шақпақ басым келеді, ал жануар денесінің күлінде кальций және фосфор көп болады.
Шақпақ тотығы алмасу процесіне қатыспайтын болғандықтан оны инертті заттарға жатқызады.
Шикі деген қосымша сөз зоотехникалық зерттеу бойынша алынатын барлық дерлік қоректік заттар тобында кездеседі. Ол осы зерттеу тәсілдері бойынша жекелеген қоректік заттар емес, химиялық құрамы жагынан жақын біршама қосындылары біріктіріліп табылатындығын көрсетеді. Мысалы, шикі протеин тобына тек амин қышқылдарынан түзілген көп пептидтер макромолекулалары (таза протеин) ғана емес, сондай-ақ басқа барлық азотты қосындылар да енеді.Оларды белоктан бөлек азотты заттар деп біріктіріп, қысқаша амидтер деп атайды. Оларға түзілуге қолданыла қоймаған жекелеген амин қышқылдары, құрамында азоты бар кейбір органикалык негіздер, қышқылдар кіреді. Органикалық заттың азотын Кьельдаль тәсілімен анықтайды. Протеин құрамындағы азот 16 процент болғандықтан, табылған азотты 6,25-ке көбейтіп (100:16-6,25) протеинге айналдырады. Түрлі протеиндерде азот мөлшері 15-18,4 процент арал ығында шоғырланады. Сондықтан дэлірек табу үшін бидай, қара бидай, сұлы және арпа үшін азотты протеинге айналдыру коэффициентін -5,83, күнжара және майлы дәндердікін - 5,9, жүгері, бұршақ тұқымдастар, ет және жұмыртқанікін - 6,25, сүттікін -6,38 деп алады. Органикалық заттардан азотты заттардың көлемін алса, азықтағы азотсыз заттардың көлемі шығады. Олар шикі май жэне көмірсулардан тұрады. Шикі май глицерин мен май қышқылдарының қосындысынан түратын нейтральды, таза май, яғни липидтермен қоса май тәріздес қосындылар липоидтерден түрады. Олар азық үлесін түрлі органикалық еріткіштермен (эфир, бензин) өңдеу арқылы анықталады.
Майсыздандырылған азотсыз заттар көмірсулардан тұрады. Химиялык түрғысынан олар екіге бөлінеді. Қиын қорытылатын, нашар еритіндері шикі клетчатка, ал жеңіл қорытылып, тез еритіндері азотсыз экстрактивті заттар тобына кіреді. Шикі клетчаткаға целлюлозамен қатар, азык үлесін қышқылдар мен сілтілердің арнайы ерітінділермен өңдегенде ерімейтін біршама пентозандар, гемицеллюлозалар, пектиндер және де лигнин, кутин, суберин сияқты қатайтқыш заттар кіреді. Мал азығы неғұрлым кешігіп дайындалып ол қатая түскен болса, оның қүрамындагы клетчатка соғұрлым түрлі қатайтқыш заттармен (алдымен лигнинмен) қапталып, еріп қорытылу қасиеті төмендей түседі.
Көмірсулардың екінші тобына азотсыз экстрактивті заттар кіреді. Жеңіл еріп, тез қорытылатындықтан оларды кейде қанттар деп те атайды. Олар алдымен крахмалдан және де басқа қанттардан тұрады. Зерттеуде азық көлемінен қоректік заттардың қосындысын алу арқылы анықталады.
Мал азығының органикалық затында түрлі биологиялык әсерлі қосындылар - витаминдер, ферменттер, антиқоректік заттар (алкалоидтар, глюкозидтер, токсиндер т.б.) болады. Бірақ мөлшері өте аз болғандықтан олар зоотехникалық зерттеудегі проценттер көлеміне әсер етпейді. Өсімдіктер витаминдерді өздері түзе алатын болса, гетеротрофты жануар организмінде олар негізінен азық құрамына енеді. Біршама витаминдер түзілуіне (К және В тобының) ас қорыту жолындағы микроорганизмдер себептеседі. Зерттеу арқылы анықталған жем шөп құрам ы олард ың қоректілігін байқататын ең бастапқы көрсеткіш болып табылады.
Азық құрамындағы 70- ке тарта заттар мен қосындылардың мал организмі үшін қажет екендігі дәлелденіп отыр. Олардың кейбіреулерінің қоректену барысындағы қызметін басқа қосындылар атқара алмайды, сондықтан олар азықтандырудың ауыстыруға болмайтын факторына жатады. Мысалы, ауыстыруға болмайтын амин қышқылдары организмге қажетті мөлшерде жеткізіліп тұруы қажет.
Сонымен қатар көптеген қосындылар бірігіп, тіпті бірінің орнына бірі ауысып та қызмет атқара береді. Айталық, организмде қорытылған барлык органикалық қосындылар энергия көзі болып табылады. Бірақ қоректенуді дұрыс ұйымдастырған жағдайда ол үшін алдымен арнайы энергетикалык материалдар - көмірсулар, майлар жұмсалғаны жөн. Сонда басқа қоректік заттар тобы өздерінің арнайы қызметтерін атқарып, организмге тигізер пайдасын үлғайтады. Қоректік заттардың атқаратын қызметі мал мен құс түріне байланысты өзгеріп отырады. Егерде бір қарынды мал азот көзі ретінде тек ақзаттық қосындыларды пайдаланытын болса, көп қарынды күйіс қайыратын малдар олармен қатар азық қүрамындагы баска азотты заттарды да ұтымды пайдаланады.
Протеиндер. Шикі протеин - жемшөптегі барлық азотты қосынды-ларды біріктіретін ең маңызды қоректік зат. Жануарлар организмінің құрғақ затының жалпы алғанда 45 проценті, ал кейбір мүшелерінің 85 проценті ақзаттан тұрады. Өсімдіктердегі ақзат көлемі біршама төмен.
Тек бұршақ тұқымдастарда, оның ішінде әсіресе соя дэндерінде, протеин көлемі 30-45 процентке жетеді. Ол өсімдіктердің дәнінде, гүлінде және жапырақтарында жиналады. Гүлденген жоңышканың жапырагының құрғақ затында - 24 процент, піскен дінінде - 35 процент, ал сабағында - 10 процент белок болады.
Қоректік заттар ішінде протеиндердің тіршілік үшін маңызы өте зор. Протеин мал азығына үзіліссіз енбесе организм тіршілігіне қауіп төніп, тіпті тоқтауы да мүмкін. Денедегі ақзат алмасуын камтамасыз етіп, ескіріп ыдыраған қосындылар орнын жаңалармен алмастырып, өсіп келе жатқан жас организмде жаңа үстеме қосындылар құрастырылып, өндірілетін өнім ақзатын түзуге жағдай тугызу үшін сыртқы ортадан қажетті мөлшерде және сапалы деңгейде азоттық заттар еніп тұруы шарт.
Барлық дерлік ақзат организмде ферменттік қызмет атқарып немесе ферменттер, гормондар, иммундық қосындылар құрамында зат алмасу, денсаулық сақтау функцияларына белсенді қатысады. Қажетті жағдайда (мал азығында көмірсу мен май жетіспесе) протеин энергия көзі ретінде пайдаланылады.
Ақзат - организм торшалары негізін құраушы күрделі көп молекулалы органикалық қосындылар. Олар торша массасының 13-18 процентін қүрайды. Құрамы 50,6-54,5% оттектен, 6,5-7,8 сутектен, 15,0-18,4 азоттан, 0,3-25 күкірттен түрады. Аз мөлшерде кейбір басқа элементтер де (темір) кіреді. Құрылысы өте күрделі. Қазіргі кезде санаулы ғана молекулаларының формуласы анықталған.
Химиялық құрамы жағынан жай ақзат - протеиндер және күрделі ақзат -протеидтар болып бөлінеді. Жай ақзат пептидтік байланыспен (СО-МН) қосылған амин қышқылдары қалдықтарынан тұрса, күрделілері жай ақзаттың басқа қосындыларымен біріккен түрінде болады. Дәнді дақылдарда жай протеиндер басым келеді. Күрделі нуклеопротеиндер торша ядросында, фосфопротеиндер сүт казейнінде, жұмыртқа сарысында, хромопротеиндер қан гемоглобинінде шоғырланады. Көк балауса да күрделі ақзат көп болады. Кеңістіктегі формасына қарап ақзатты түзу, жіп тәріздес аминқышқылдарының қалдықтары біріне-бірі тіркес тізбектер құрайтын -фибрильді және көп пептидтік тізбектер жинақы, дөңгеленген глобулярлы түріне бөледі. Фибрильді ақзат ұзыннан-ұзақ қатарларға жинақталып, сіңір, тері, жүн, мүйіз және т.б. созылмалы, мықты суда және әлсіз тұз ерітінділерінде ерімейтін қабаттар түзеді. Глобулярлық ақзат көпшілігі суда, түз ерітінділерінде ериді. Олар торшада көбіне динамикалық қызмет атқарып, ферменттер, гормондар құрамына кіреді [37].
Әр ақзатқа арнайы аминқышкылдық құрамы және олардың кеңістіктегі орналасуы тән. Амин қышқылдардың құрамы мен бір-біріне жалғасуы ақзат молекуласының кеңістік формасын белгілейді. Ал кеңістік формасы молекуланың ерігіштігіне байланысты болғандықтан, түрлі еріткіштерде еру дәрежесіне қарай протеин аминқышқылдық құрамы туралы деректі алуға болады. Оның суда еритін фракциясында лизин мен гистидин, спиртте еритіндерінде пролин амин қышқылдары болса, түздарда еритін фракцияларында, керісінше, пролин болмайды. Әсіресе лизиннің мөлшері протеиннің ерігіштігімен байланысты келеді.
Жануарлар организімінде кейбір амин қышқылдары түзіліп, біразы түзілмейді. Түзілмейтіндері ауыстыруға келмейтін (ауыспайтын) амин қышқылдары деп аталады. Олардың қатарына лизин, триптофан, метионин, валин, гистидин, фенилаланин, лейцин,изолейцин, треонин және аргинин жатады. Организмде белок түзілу үшін олар міндетті түре мал азығымен жеткізіліп түруы қажет. Басқа амин қышқылдары қажет болған жағайда органзмде түзіледі. Сондықтан малазықтық протеиннің күндылыгы ең алдымен түзілмейтін аминқышқылдық құрамы бойынша бағаланады. Олардың көлемі неғүрлым жануар ақзатының (сүттің) құрамына сәйкес болса, соғұрлым билогиялық құндылығы жоғары деп есептеледі [38-40].
Түзілетін амин қышқылдарына глицин, серин, аланин, цистин, пролин, тирозин, цитрулин, аспарагин, глутамин және басқалары жатады. Қажетті жағдайда органзм клеткалары оларды басқа амин қышқылдарынан түзеді. Бірақ одан гөрі түзілетін амин қышқылдарының организмге жемшөппен жеткізілгені пайдалы.
Амидтер. Шикі протеи құрамын амин қышқылдарықалдықтарынан көппепидтік ақзатта тыс қосындылар да кіреді. Олар өлі ақзат түзілуіне қарастырылмаған жеке амин қышқылдарынан, олардың амидтерінен, азотты люкозидтерден, органикалық негіздерден және аммонийлы қосылыстардан (аминдер, нитраттар, пуриндер, бетаин, холин, глюкоздтер, пиримидндер, алколоидтар т.б.) тұрады. Олар ақзат түзілу жэне ыырау барысында пайда болгандықтан, көк балаусада және микробиологиялық поцесстер жүргізілген мал азығында ( ашытылған азықта, сүрлемде) көптен жинақталады. Піскен дәндегі мөлшері жалпы протеиннің 3-10 процентінен аспайды.
Амидтер жылы суда ериді, бірақ ауыр металдар тұздарымен қыздырғанда түнбайды. Зерттеу кезінде оларды шикі протеиннен ақзатты алып табады. Шартты түрде амидтердегі азот мөлшеріне ақзатты теңейді. Амидтардың басым көпшілігі (үштен бір бөлігі) физиологиялық әсері ақзатқа жақын амин қышқылдарынан түратындықтан малды азотты заттармен қамтамасыз ету деңгейін ақзат қана емес, жалпы, яғни шикі протеин деңгейімен қадағалаған дүрыс. Әсіресе күйіс қайыратын малдар үшін азоттың бүл екі көзінің бағалылы-ғы парапар келеді.
Майлар. Шикі май немесе липидтерге суда ерімейтін тек түрлі органикалық еріткіштерде (эфир, хлороформ, бензин т.б.) еритін қосындыларды жатқызады. Оған таза маймен қоса физикалық және химиялық қасиеттері бойынша майға ұқсас май қышқылдары, бояушы заттар, яғни пигменттер (каротин, хлорофил, ксантофил, т.б.) майда еритін витаминдер (А, Д, Е, К) фасфотидтер, сагыздар, стериндер, эфир майлары және т.б. қосындылар кіреді. Мысалы, көк шөп жапырағының құрғақ затындағы 4-6 процент шикі майдың 1,5-4,0 проценті ғана (нейтралды) май, яғни глицеридтер, 0,5-1,0 проценті фасфотидтер болады.
Нейтральды май деп қышқылдарының 8 атомды спирт- глицеринмен қосындыларын- глицеридтерді атайды. Олар көмірсулар сияқты көміртек, сутек, оттек элементтерінен тұрады. Физикалық қасиеттері құрамындағы май қышқылдарына тәуелді. Құрамына қаныққан яғни қосарланған байланыстары жоқ, май қышқылдары басым болса майдың балқу температурасы жоғарылап, жай бөлме температурасында тоң күйінде болады, ал құрамында қанықпаған яғни қосарланған байаныстар бар май қышқылдары басым болса - бұл температурада сұйық (су май) күйінде болады.
Әдетте мал денесіндегі майлар тоң майға, өсіміктердегі май су майға жатады. Отыз шақты май қышқылдарының ішінен жануар майында қаныққан (СН6- дан бастап) пальмитин және стеарин, ал қанықпаған олеин кышқылдары кездеседі. Өсімдік майларында негізінен қанықпаған (мысалы соя не жүгері майында болатын 88-89 процент) май қышқылдары болады. Екі аралықта тұрған сүт майына көптеп (барлық май қышқылдарының 40 проценті) каныққан қысқа тізбекті май қышқылдары болады (сүт майы, миристин жэне т.б.) Таза майлар- бояусыз заттар. Оларды эр түске құрамындағы бояулар ендіреді. Айталық, каротинге бай сүт майының түсі сары болады (сары май).
Майлар өсімдіктердің дәнінде көптеп жиналады. Қоретік заттар ішіндегі ең қуаттысы. Организмде тотыққан 1 г көмірсудан 17,2 кДж энергия пайда болатын болса, 1 г майдан орташа 38,0 кДж энергия босайды. Сонымен қатар майлар торша пртоплазмасының құрамына кіреді, ас қорыту бездерінің жұмысына қатысады, майда еритін витаминдрді тасымалдайды. Мал организімінде байланған май негізгі энергия қоры ретіне сақталады. Қаныққан линол, линоле және архидонмай қышқылдары мал организімінде түзілмейтіндіктен жеткілікті мөлшерде қорекпен енуі қажет. Олар витаминдер сияқты органзмнің өсуіне, терінің қызметіне әсер етеді.
Май тәрізді заттар- химиялық құрамы жағынан түрлі қосындыларды біріктіреді. Сондықтан да атқаратын қызметі, қоректенудегі маңызы да әртүрлі Маңыздысының біртобы фосфилипидтер яғни фасфтидтер. Организм торшасының ақзат- липидтік бірлестіктеріне кіреді. Басқа майлармен бірге торша қабығының майлы қабатын құрастырады. Әсіресе жұмыртқада (лецетин), соя және күнбағыс дэндерінде көп болады. Құрамында глюкоза немесе галактозасы бар глкопидтермен қоса фосфолипдтер май деңгейінде энергия берумен қатар, майларға қарағанда құндылығы жоғары болады. Сондай-ақ майларда кездесетін жұпар иісті спирт- стерин жануар майларындағы холестерин (зоостерин) және өсімдік майындағы систостериндердің (фитострин) энергетикалық қуаты болғанымен, ас қорытуда биологиялық маңызы зор.
Көмірсулар. Өсімдіктер органикалық затының негізін (80 процентін) түрлі көмірсулар құрайды. Сондықтан олардың мөлшері жемшөптің энергетикалық қуаттылығын белгілейді. Майлар және протеиндер алмасуына ықпал етіп, зат алмасу барысын өзгертеді. Күйіс қайырушы малдарға көмірсулар энергия көзі ретінде ғана емес, сонымен қатар, алдыңғы қарындағы микрофлораның дұрыс өсіп-жетілуі үшін де қажет. Ондағы микроорганизмдер-дің қызметі азық көмірсуының түріне (тез немесе баяуыдырайтын) көп байланысты. Өйткені таз қарында микробиологиялық ашытқылануыан пайда болатын ұшпалы май қышқылдары (сүт, сірке, пропион) күйісті мал энергетикалык мұқтаждығын қамтамасыз етуге, сүт түзілуіне қатысады [41].
Көмірсулар қоректік заттар ішіндегі энергияны тез жеткізгізу көзі. Олардың құрамындағы фитосинтез кезінде байланған сәуле энергиясы 6С02-6Н20+2826кДж -С6Н120 + 602 ас қорыту және зат алмасу барысында мал организінде босап биохимиялық өзгерістерге, дене жылуын сақтауға, механикалық жұмысқа, өнім өндіруге және тағы да баска тіршілік қызметтеріне қажет энергия көзі ретінде пайдаланылады.
Химиялық құрылысы сәйкес, көміртек және судан - Сп(Н20)п тұратындығына қарамастан көмірсулардың қасиеті, коректендірудегі қызметі саналуан. Осы жағынан алғанда олардан нашар еритіндерін шикі клетчаткаға, ал жеңіл, тез еритіндерін - азотсыз экстративті заттарға (АЭЗ) жатқызады.
Шикі клечатка, Шикі клечатка тобына кіретін көмірсулар малдың ас қорыту сөлдерімен қорытылмайды. Өйткені ол сөлдерде клетчатканы ыдырататын целлобиаза ферменті болмайды. Сондықтан бір қарынды мал мен құс рациондарында клетчатканың белгілі деңгейден көп болмауын қадағалайды
Бірақ малды клетчаткасыз азықтандыруға болмайды. Эволюция барысын-да белгілі клетчатка мөлшері жемшөппен түсіп тұртынына бейімделген мал желінген азықтың қоректілігімен қатра оның көлемді болуын қалайды. Сонда ғана мал тойғанын сезініп ас қорыту жолдарында орналасқан рецепторлары дұрыс қоздырылып, ондағы азықтың белгілі жылдамдықпен жылжып, ас қорыту бездерінің сөлімен жеткілікті ылғалдануына жағдай туғызылады.
Көп бөлікті қарынды күйісті малдар үшін клетчатканың орны ерекше. Тез қарындағы микроорганизмдер (бактериялар, инфузориялар) азық клетчаткасын ашытып, өз тіршілігін қамтамасыз етумен қатар, торша қабығын құрастыратын клетчатканы ыдырату арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz