Аймақтардың ауыл шаруашылық саласының даму деңгейі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
5
1 Ауыл шаруашылығының дамыуының басқару теориялық негіздері
7
1.1 Ауыл шаруашылығы саласының мәні және экономикалық маңыздылығы
7
1.2 ҚР ауылшаруашылығын мемлекеттік - құқықтық басқару
14
1. 3 Ауыл шаруашылық саласының негізгі бағыттарының шетелдік тәжірибелері
17
2 Ауыл шаруашылығының бағыттарының даму деңгейі талдау
28
2.1 Ауыл шаруашылығының қазіргі кезеңдегі жағдайы
28
2. 2 Аймақтардың ауыл шаруашылық саласының даму деңгейі
42
3 Ауыл шаруашылығының мемлекеттік басқаруды жетілдірудің басымды бағыттары
51
3.1 Қазақстанда ауыл шаруашылығын дамытудың басымды бағыттары
51
3.2 Ауыл шаруашылықты басқаруға байланысты нормативтік, құқықтық ұсыныстар
57
Қорытынды
67
Қолданылған әдебиеттер тізімі
70
Қосымшалар
72
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Ауыл шаруашылығы Қазақстан экономикасының маңызды салаларының бірі болып табылады. Аграрлық сектор дамуының деңгейі үнемі жоғары сатыда көрініп келді және мемлекеттің экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылық факторларын анықтай отырып жоғары сатыдан көріне бермек.
Қазақстан Республикасы агроөнеркәсіп кешенінің барлық салалары мен буындарының қалыпты қызмет атқаруының маңызды шарттарының бірі - оларды мемлекеттік басқару болып табылады.
Агроөнеркәсіп кешенін мемлекеттік басқару бірқатар әлеуметтік-экономикалық міндеттерді шешумен тығыз байланысты.
Біріншіден, елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажет. Қазақстан үшін өзін-өзі азық-түлікпен қамтамасыз ету қажетті талаптарға жеткілікті деңгейде жауап бере алмайды, азық-түліктік қауіпсіздікке қол жеткізу тұтастай алғандағы экономикалық қауісіздікті қамтамсыз етудің маңызды бағыттарының бірі болып табылады.
Екіншіден, халқының 43%-ті ауылдық елді мекендерінде тұратын ел үшін ауылда жұмыссыдық мәселесін шешуге мүмкіндік береді. Еңбекпен қамтамасыз етілу неғұрлым жоғары деңгейде болса, онда табыс көзі әлеуметтік тұрақтылыққа әкеледі. Ауылдың барлық әлеуметтік мәселелерін өз мойнына алу үшін мемлекеттің қажетті ресурстары жетіспейді. Сондықтан мемлекет ауыл шаруашылығы өндірісінің дамуына жағдай жасауы тиіс.
Үшіншіден, ауыл шаруашылығының дамуы нәтижесінде тұтастай экономика үшін едәуір мультипликативті әсер тудыратынын ескеру қажет. Ауыл шаруашылығы өнімдерінің өндірісі елде ішкі сұранысты арттырады. Ауыл шаруашылығы өндірісінің дамуынсыз онымен сабақтас салалардың дамуы мүмкін емес. Демек, агроөнеркәсіптік кешенін мемлекеттік қолдау және мемлекеттік басқару оның алға дамуының маңызды алғышарты болып табылады. Агроөнеркәсіптік кешен экономикалық өсудің, елдің сауда және төлем балансын жақсартудың қосымша қайнар көзі болып саналады [1].
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 10.01.2018 жылғы Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері атты Жолдауында агроөнеркәсіп кешенін өркендетудің әсіресе ауылдық жерлерде оны әрі қарай дамытудың негізгі жолдары көрсетілген [2].
Жолдауда бекітілгендей Жаңа технологияны және бизнес модельді енгізу, агроөнеркәсіп кешенінің тиімділігі, ғылыми сиымдылығы болып шаруашылық кооперациясы қажетілігін күшейтеді [3].
Қалыптасқан экономика жағдайында ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін арттыру мақсатында барлық денгейде басқару мен экономикалық ынталандырудың барынша тиімді жолдары мен әдістерін іздестіру және қолдану қажеттілігі туындап отыр. Нарықтық қатынастарға бейімделу, ауыл шаруашылық өндірісі көрсеткіштерінің, атап айтқанда, сапалы өнім көлемінің өсуі, еңбек өнімділігінің көрсеткіштерінің артуы, өндіріс, айырбас, тұтыну, өткізудің тиімді жүйелерін қалыптастыру - тиімділікті арттырудың алғы шарттары болып табылады.
Ғылыми зерттелу деңгейі: Ауылшаруашылық саласының негізгі дамыту мәселелерін зерттеуде Абалкин Л.., Витте С.Ю., Кадиров A.M., Кассиров Л.Н., Никитина Н.В., Никинов А.А., Сафронов Б., Свободен Б.А., Райфайзен Ф., Хусанов А.Х., Югай A.M., және тағы басқа ТМД ғылымдары өз үлестерін қосты.
Отандық терең зерттеген ғалымдар: Аймен А.Т., Белгібаев К.М., Григорук В.В., Есполов Т.И., Есіркепов Т.А., Кемел М., Куватов Р.Ю., Қалиев Г.А., Кубаев К.Е., Молдашев А.В., Сабден О.С., Сатыбалдин А.А., Сигарев М.И., Сүлейменов Ж.Ж., Сундетов Ж.С,. Мырзалиев Б.С. және басқа да авторлардың ғылыми еңбектерінде кеңінен көрініс тапқан.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттарын дамыту жолдарының теориялық және тәжірибелік негіздерін тұжырымдау.
Аталған мақсатқа сай мына төмендегі міндеттерді шешуді қажет етеді:
- ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттарын дамытуды теориялық негіздеу;
- ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттарын дамыту жағдайын талдау;
- ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттарын дамыту жолдарын айқындау.
Зерттеу нысаны: Аймақтардың ауыл шаруашылық құрылымдары мен жеке қосалқы шаруашылықтары, әр түрлі деңгейдегі агроөнеркәсіптік кешендері.
Зерттеу пәні: Қазіргі таңда ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттарын дамыту жағдайын арттырудың жолдары, әдістері мен мәселелері зерттеу пәні болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі: Жалпы зерттеудің теориялық әдістемелік негізі ретінде заңдылық актілер, Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары мен Ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін арттыру мәселелерін зерттеген отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми еңбектері қолданылды. ҚР ҰЭМ Статистика комитеті, ҚР Ұлттық экономика Министрлігі,нормативтік-анықтама материалдары, ауыл шаруашылық кәсіпорындарының жылдық есептері.
Тәжірибелік маңыздылығы: Дипломдық жұмыста тұжырымдалған ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттарын дамыту негізінде қол жеткізілген қорытындылар мен ұсыныстардың қолдану мүмкіндіктері айқындалды. Жұмыстың теориялық қағидалары мен тәжірибелік тұжырымдарын жоғарғы оқу орындарында Ауыл шаруашылығы экономикасы және Агробизнесті ұйымдастыру және менеджмент негіздері және әр түрлі курстарда экономикалық пәндерді оқытуда қосымша материалдар ретінде қолдануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ДАМЫУЫНЫҢ БАСҚАРУ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ауыл шаруашылығы саласының мәні және экономикалық маңыздылығы
Ауыл шаруашылығы өсімдік шаруашылығымен және мал шаруашылығымен айналысатын халық шаруашылығының негізгі саласы болып табылады. Ауыл шаруашылығы өнеркәсіптің көптеген салаларымен байланысты. Соның нәтижесінде агроөнеркәсіп кешенін, яғни елімізді өнім мен ауыл шаруашылығы шикізатымен қамтамасыз ететін саланы қалыптастырады. Өнеркәсіпке қарағанда ауыл шаруашылығы рельефтер, ауа-райы, жер құнарлығы кең аумақта жүргізіледі. Ауыл шаруашылығында көптеген өндірістік процестер мезгілдік сипатқа ие болып келеді, себебі жануарлар мен өсімдіктердің табиғи өсу жағдайымен байланысты. Табиғат жағдайлары өнеркәсіп еңбегінің нәтижесіне қарағанда ауыл шаруашылығы процесіне әсер етеді.
Қазақстанның агро өнеркәсіп секторы қоғамның әлеуметтік және саяси тұрақтылығын, экономиканың дамуында үлкен маңызы бар сала болып табылады. АӨК-нің (Аграрлық-өнеркәсіптік кешен) тұрақты қызмет көрсетуі Қазақстанның тұрақты экономикалық өсуінің құрамдас бір бөлігі болып табылады. Қазақстанның агроөнеркәсіп секторының, ауылшаруашылық жүйесінің тиімді қалыптасуы, ауыл шаруаылығы өнімдерінің өндірісі мен сату көлемінің өсуі үшін өте үлкен мүмкіндікке ие. Алайда қазіргі таңда ауыл шаруашылығының және ауыл территориясының дамуы әлі де тиімді жағдайда емес. Ауыл аймақтары экономикалық тиімсіз құрамда қалуда [2,3].
Барлық шаруашылық санаттарына ауыл шаруашылығы кәсіпорындары, шаруа қожалықтары және үй шаруашылықтары жатады. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарына мемлекеттік шаруашылықтар және олардың негізінде құрылған басқа өндірістік шаруашылықтар (ұжымдық ауыл шаруашылығы кәсіпорындары, серіктестіктер, акционерлік қоғамдар, агрофирмалар және т.б.), кәсіпорындар мен ұйымдардың қосалқы шаруашылықтары жатады. Үй шаруашылықтарына халықтың жеке қосалқы шаруашылықтары, ұжымдық бау-бақшалар, саяжай учаскелері жатады. Шаруа (фермерлік) қожалықтары өмірлік мұраға қалдырылған қожалық, немесе жерді жалға алып пайдалану негізінде ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру, өңдеу және өткізу жүзеге асырылатын еркін кәсіпкерлік нысаны.
Ауыл шаруашылығының табиғи негізі ауыл шаруашылығында пайдалынылатын жер болып табылады. Ауыл шаруашылығы жерлері - ауыл шаруашылығы өнімдерін алу үшін пайдаланылатын жер учаскелері. Оның құрамына егістік жерлер, тұрақты дақылдар, егістік жерлер, шабындықтар мен жайылымдар кіреді. Ауыл шаруашылығы жерлерінің келесідей түрлері бар: шабындықтар, жайылымдар және егістік жерлері. Ауыл шаруашылығы екі негізгі саладан тұрады: өсімдік және мал шаруашылығы.
Ауыл шаруашылығының территориялық дифференциясының әлеуметтік-экономикалық факторлары. Қала тұрғындарының өсу темпін күшейту ауыл шаруашылығы территориясының тұрақты өзгеруіне әкеліп отырады.
Осы жағдайда, ғылымның жетістіктеріне сүйене отырып өткен ғасыр ауыл шаруашылығы экстенсивті даму жолынан бас тартып интенсивті дамуға көшеді. Осыны алғаш болып түсінген миллиардтан астам халқы бар Қытай елі табиғи өнімдерді тұтынуға көшті, өз тұтыну өнімінің сапасын ойлай отырып, олар өндіріс көлеміне әсерін тигізіп отырды.
Ауыл аймақтарының дамуында екі альтернативті жолдары анықталады: дамыған, бай елдер және кедей елдер үшін. Алғашқы елдерге өткен еңбекті қолдану тиімді және перспективті, өйткені ол жеткілікті: ауыл шаруашылығы техникасы мен технологиясын жетілдіру, ал екінші үшін тірі еңбек, яғни еңбек күштері. Бұл әдіс қолмен жұмыс атқаруға қайта көшумеханизация құралдарын қолданудан бас тарту, регресс сияқты көрінеді. Алайда, Қазақстанның реформалық тәжірибесінің өсуі көрсеткендей ол оптималды әдіс болып табылады. Жеке шаруашылықтар негізінен республика тұрғындарын тұтыну өнімдерімен қамтамасыз етеді: ет, сүт, картоп, көкөніс, жеміс-жидектермен. Ал олар тірі еңбекті қоладанады. Болашақта бұл жол да перспективалы. Жер игеруші, қойшы, т.б. өз қажетілігінен үнемдей отырып, өндіріске қажетті құралдарды алу үшін, яғни өткен еңбекке қол жеткізу үшін ақша жинақтайды. Нарықтық экономикаға көшу кезеңінде республиканың ауыл шаруашылығы секторында өмір сүру деңгейі біршама төмендеді. Себебі табыс көлемі қажетті өмір деңгейін қамтамасыз ете алмады. Қазақстанның ауыл тұрғындарының өмір сүруіне қажетті ең қарапайым жағдайы да жоқ. Соңғы он жылдықтарда ауылда көптеген қысқартулар жүруде: мектептер, мәдениет үйлері, мектеп алды мекемелері, медициналық қызмет көрсету бөлімдері азаюда. Оның себебі нарықтық экономикаға көшу себебіне келіп тіреледі. Бірақ біз бұл жерде ауыл тұрғындарының еліміздің тарихи дамуының бастауы екенін айта кету керек. Олар өндірісітік, тұтыну және ауыл шаруашылығы кешендерінің құрылуы мен дамуының негізі болып табылады.
Еліміздің ауыл шаруашылығы нарықтық экономикаға көшу барысында бірнеше кезеңге бөлінеді.
Бірінші кезең, 1990-1994 жылдарды қамтиды. Бұл уақыт аралығында бұрын қалыптасқан меншік түрлері мен шаруашылық құрылымдарының мәжбүрлеп өзгерту тән болды. Өйткені меншікке деген монополия елімізде нарықтық қатынастарды орнатуға жол бермеді, осы кезең ішінде жүргізілген жұмыстар нәтижесінде Қазақстан АӨК мемлекеттік емес меншік формалары 30%-дан 92%-ға дейін өсті.
Екінші кезең, 1995-1998 жылдар аралығы. Бұл ауыл мен ауыл шаруашылық құрылымдарының қатаң нарық жағдайына бейімделе бастау кезеңі басталды. Ол процеске ішкі және сыртқы факторлар елеулі әсер етті. Кәсіпорындардың алдында нақты даму бағдарламаларының болмауы әртүрлі себептермен байланысты бақылаудың босаңсуы да өндірістің құлдырауына өз әсерін тигізді. Халықтың әл ауқаты мен тұтынушылардың қабілетінің төмендеуі ауыл шаруашылығы өніміне деген сұраныстың азаюына, бағалардың төмендеуіне алып келді. Осы кезең ішінде мал басы санының азаюы жаппай етек алды, ірі қара мал саны 1994жылы 80 млн-нан 1998 жылы 4 млн - ға, қой саны 25 млн-нан 9.6 млн-ға дейін, құс саны 33млн- нан 18 млн-ға дейін төмендедеі. Дегенмен осы кезең ішіндегі негізгі мәселе ел басының 1995 жылдың 22 желтоқсанында қабылдаған Жер туралы күші бар жарлығының мәні ерекше болды. Осыдан бастап республикада 3 млн жуық адам жеке шаруашылық жүргізуге арналған жер телімдерінің иесі атанды.
Үшінші кезең, 1999-2001 жылдар аралығында ауылда тиімді шаруашылықы жүргізуге қабілетті меншік иелері қалыптаса бастады. Жүргізілген реформалардың нәтижесінде өндірілген өнімнің 99% жеке меншік құрылымдарының үлесінде болды.
Төртінші кезең 2002-2003 жылдар аралығы. Бұл кезең аграрлық өндірістегі реформаны сақтау ауыл шаруашылық жерлеріне жеке меншік және ауылдың әлеуметтік бейнесін жаңғырту мәселелерімен сабақтастыра қарастырылды.
Бесінші кезең 2003-2005 жылдар аралығы, Ауыл жылдары бағдарламасының аясында ауыл шаруашылығын қарқынды даму үстінде. Бұл жылдары ауыл шаруашылығының дамуына бет бұрысын сипаттайтын жер, орман, су кодекстері, астық, ветеренария, егінілік, сақтандыру туралы заңнамалар, көптеген заңдар аясындағы актілер, сондай ақ Ауылдық аумақтарды дамытудың 2010 жылға дейінгі мемлекеттік бағдарламалары қабылданды. Қабылданған осы құжаттар нәтижесінде еліміздің ауыл аруашылығы саласының алдағы алдағы жолы анық. Министрліктің ұсынысы бойынша 2005 жылы АӨК-ті және ауылдың әлеуметтік экономикалық жағдайына мемлекеттік реттеу заңы қабылданды. Бұл заң ауыл шаруашылығы мен ауылдың әлеуметтік жағдайына мемлекетті қолдауды тұрақты етіп, АӨК қаржыландырудың көп каналды жүйесін қалыптастырып заңды негізде шешті [4,5].
2015 - 2019 жылдарда Ауыл шаруашылығын дамытудың стратегиялық жоспарын жүзеге асыру нәтижесі болып АӨК және салаларын тұрақты дамыту, 2019 жылы ауыл шаруашылығының жиынтық өнім көлемін 2015 жылмен салыстырғанда 20,7 % көтеру, отандық өнімдірдің артықшылығын, ұлттық бәсекелестігін дамыту, елді азық-түлікпен қамтамасыз ету.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың биылғы Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері атты жолдауында экономиканы цифрлы технологиялар негізінде дамытуды тапсырдған болатын. Осыған байланысты қазіргі уақытта агроөнеркәсіп кешеніндегі еңбек өнімділігін арттырудың төрт бағыты анықталды [2].
Бірінші - заманауи негізде нүктелі жер өңдеу. Алқаптардың электронды карталары, нақты метеодеректер, сенсорлар және датчиктер, ғарыш мониторингі және басқа да шешімдерді пайдалана отырып, дәлме-дәл егіншілік элементтерін енгізу аясында агроқұрылымдарда нақты технологияларды енгізудің экономикалық моделін әзірлеу, оны субсидиялаудың жаңа жүйесін енгізуді жоспарлау, қанатқақты шаруашылықтарды анықтап, фермерлерді Ауыл шаруашылық университеттерімен, ғылыми-зерттеу институттарымен және ауыл шаруашылығын цифрландыру, технологиялар әзірлеумен айналысатын әлемдік компаниялармен бірлесе оқыту.
Екінші - шаруашылықтарда нүктелі жер өңдеу технологиясының экономикалық моделін әзірлеп, оларға үйрету және кеңінен тарату, Ауыл шаруашылық техникасын жедел жаңарту. 2022 жылға дейін Ауыл шаруашылық тауар өндірушілердің техникаға деген инвестиция көлемін 240 млрд. теңгеге дейін жеткізу мақсатында биылдың өзінде 20 млрд. теңгеге ұлғайту.
Үшінші - мал шаруашылығын дамыту. Мал басының 57-60 пайызы үй шаруашылығында шоғырланғандықтан, өнімнің 72 пайызы да осы жерде өндіріледі. Сондықтан ұсақ фермерлердің ірі бордақылау алаңдары бар шаруашылықтармен кооперациясын ынталандыру арқылы мал өнімінің сапасы мен тауарлық көрсеткіштерін жақсартып, ет экспортының көлемін арттыру.
Төртінші - суармалы жерлерді үдемелі игеру. Қазір суармалы жер көлемі 2,5 млн.-нан 1,1 млн. гектарға қысқарды. Оны шартты түрде алқапқа айналдыратын болсақ, 7,0-8,0 млн. гектар жер айналымнан шыққанын көрсетеді. Егер кем дегенде 1 га суармалы жерден 15 центнер өнім алатын болсақ, жыл сайын 1 млн тоннадан астам астық алынбайды. Сондықтан 65 мың гектарға су беруді қайта қалпына келтіруге бағытталған шараларды жүзеге асыру жоспарланған [20].
2030 жылға дейiнгi Қазақстанның даму стратегиясы ауыл халқының тұрмыс деңгейiн жақсартуға және қала мен ауылдың арасындағы айырмашылықты төмендетуге бағытталған ұзақ мерзiмдi мақсатты көздейдi. ҚР-сы Президентiнiң Жарлығымен бекiтілген Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейiнгi стратегиялық даму жоспары Қазақстанның ЖIӨ (Жалпы ішкі өнім) екi есе арттыруға және ауыл шаруашылығы саласының бәсекелестік қабілетiнiң дамуына ықпал ету арқылы ауылдағы тұрмыс деңгейiнiң тұрақты түрде ұзақ мерзiмдi өсуiне бағытталған.
Ең төмен ЖIӨ тiркелген және елдегі кедей тұрғындардың жартысынан астамы тұратын Алматы, Жамбыл, Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстарында да шетiн жағдай қалыптасқан. Бұл 4 облыстың тұрғындары ауыл экономикасына түгелдей дерлiк тәуелдi. Жердің бос қалуы Оңтүстiк Қазақстан мен Жамбыл облыстарының ауыл шаруашылығы егiстерiне терiс әсер етуде.
Соңғы кезде Республикада экономиканың аграрлық секторды тұрақтандыруға бағытталған белсенді шаралар жасауда, негізінен ауыл шаруашылығын басқару процесіндегі жеткіліксіздіктерді жоюға бағытталған нормативтік актілер мен заңдар жиынтығы қабылданған.
Сонымен бірге, жоғары нәтижелікке қол жеткізе алмағанымызды мойындауымыз қажет, еліміздің ауылдарының дамуын тежейтін процесстерге әлі де тоқтаулар болмауда, оларға мыналарды жатқызуға болады:
-тұрғындардың миграциялық көшіп қонуының интенсивтілігі әлі де төмендемеуде және негізгі көрсеткіштердің өндірісі жақсармауда;
-ауылдың әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылымы онсызда төмен деңгейге жеткен. Ол мемлекеттің денсаулық сақтау, білім, байланыс, тарнспорттық байланыстың әлеуметтік кепілдігіне толық жауап бермейді;
-өзін өзі жою немесе олардың біршама қысқаруы ауыл аймақтарының жүйесінде маңызды өзгерістер байқалуда;
-ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігі көтерілмеуде, оның еліміздің ЖІӨ құруда оның үлесі біршама төмендеуде;
-ауыл тұрғындарының өмір сүру деңгейінің өсуі байқалмауда.
Сонымен, ауыл аймақтарын дамыту мақсатында:
біріншіден, аграрлық қайта дамудың идеологиясын өзгерту, әлеуметтік кепілдерді экономикалық мақсаттылқпен теңестіру,яғни еліміздің аграрлық саласы мен оның жеке аймақтарындағы өзіндік ерекшелігіне қарай реформалаудың қарқыны мен масштабын келтіру қажет, сонымен бірге әлеуметтік, экономикалық және құқықтық жағдайдың болуы;
екіншіден, барлық реформалау шараларын жүзеге асыруда ауыл тұрғынының маңызды ролін орнату: саяси, экономикалық, шаруашылық шешімдер қабылдауда жұмысшыныңоған қатысу құқығын кеңейту, оның қандай да құндылықтарды қабылдау дайындығын ескеру, жаң еңбекке қабілеттілігін жоғалтқан жағдайда сенімді кәрілікпен қамтамсыз етілуі;
үшіншіден, аграрлық реформалардың негізгі заңнамаларын жетілдіруді жалғастыру: аграрлық саланы кеңейтуге бағытталған заңдар мен нормативтік актілерді қабылдау;
төртіншіден, ұсақтауарлы аграрлық өндірісті мемлекеттік қамтамасыз ету, шаруа қожалықтары мен тұрғындардың азықтану базасын және материалдық-техникалық дамуын қамтамасыз ететін мемлекеттік субсидиялар көлемін ұлғайту; жалпы қолдампаздықтан экономикалық күшті және орта шаруашылықтарды қолдауға көшу; ауыл шаруашылығына қолдануға берілген жерлерді пайдалануды қатаң бақылауға алу; орталықтың жергілікті басшылық іс-әрекетімен қаржылық ресурстарды бөлістіру мен пайдалану; жеке, қосалқы және шаруа қожалықтарының еңбектері үшін әлеуметтік жеңілдіктерді көбейту: еңбек өтілін есептеу арқылы, уақытша немесе толық еңбекке қабілетілігінен айырылғанда,т.б. [6,7].
Қазiр ауылды жерде ел халқының 43 % тұрады. Егер Қазақстан тек ауыл шаруашылығына ғана арқа сүйеген ел болса, бұған түсiнiстiкпен де қарауға болар едi. Бiрақ бiздiң бағымызға қарай елiмiздiң мұнай-газ секторы, кен-металлургия саласы, басқа да өндiрiс түрлерi жақсы қарқынмен дамуда. Қалалар мен тұрмысқа қолайлы кенттерде, тiптi кейбiр ауылдық жерлердiң өзiнде шағын кәсiпкерлiк бел алып, оның нәтижесiнде ел экономикасындағы қызмет көрсету салаларының үлесi күрт артып келедi. Алайда, қала мен ауыл арасындағы тұрмыс алшақтығы әлi де сақталып отыр, тiптi, барған сайын тереңдей түсуде. Ресми статистика деректерiне қарағанда, қазiр ауылда тұратындардың үштен бiрiнiң табысы ең төменгi күнкөрiс деңгейiнен де төмен. Егер бiз ауылымыздың дамуын шын мәнінде қолға аламыз десек, ондағы тұрмыстың жақсаруын көптеген өркениеттi елдердегi секiлдi стандартты өлшемдерге көшiруiмiз керек. Ауыл шаруашылығы кешенді сала, сондықтан да оны мемлекеттік реттеу, қолдау қызметі түрінде жүзеге асырылады [8,9,10].
Ауыл шаруашылығын реформалау мен аграрлық секторды дамытудың маңыздылығы жайында көптеген ғалымдар, саясаткерлерде айтуда. Қазіргі таңда Қазақстан республикасының жер қоры 272,5 млн.га алып жатыр. Оның ішінде 120,8 млн.га (44,3%) - жер қоры. Ауыл шаруашылығына арналған жеке иелікке берілетін жер бөлігі 90,9 млн.га құрайды (33,4%). Оның ішінде 59 млн.га(65%) - жайылым, 20 млн.га (22,3%) егістік жерлері, орымдық жерлер, көп жылдық отырымдар және басқа да11,8 мың гектарды алып жатыр (2,9%). Қазіргі кезде жеке иелікте 400 мың гектар жер бар. Бұл жердің 224,2 мың гектары (55,8%) жеке шаруашылықтар, 87,6 мың гектары (87,6%) бақша шаруашылығы мен жаздық үйлер құрылысында, 40,5 мың гектар (10%) жеке құрылысқа, 38 мың гектар (9,5%) өнеркәсіптік кәсіпорындар, 11,8 мың гектары (2,9%) көлік және байланыс, т.б.қызмет көрсету саласында. Сонымен қазіргі таңда 2,8 миллион қазақстандықтар жердің жеке иелері болып табылады. Ауылшаруашылығы аумағында жерді пайдаланудың үш түрі көрсетілген - ұзақ мерзімді, уақытша (аренда) және жеке иелік ету. Аграрлық сектор ретінде мүліктер мен құралдарға иелік етудің жеке формасында 5 мыңға жуық ауылшаруашылық құрылымдарын көрсеткен АӨК-ң негізгі бөлігі. Оның құрамында 5296 шаруа қожалықтары, 173 жуық шаруашылықты жүргізудің әртүрлі формасындағы кәсіпорындар:өндірістік кооперативтер, акционерлік қоғамдар, шаруашылық серіктестіктер. Ауылшаруашылығы кәсіпорындары құрамына 1 млн. 803 мың гектар ауылшаруашылық жерлері және 570 мың гектар егістік жерлері кіреді. Шаруа қожалықтары 7 млн. 568 мың гектар ауылшаруашылығы жерлері және 709 мың га егістік жерлері. Ағымдағы жылдың басында 102 мыңға жуық жер иелері 7,6 млн.га жерді ауылшаруашылығына пайдаланды, оның ішінде 4,6 млн.га - егістік жерлері. Қазақстан экономикасы, еліміздің өркендеуі мұнай газ саласының дамуымен ғана тікелей байланысты. Қазақстанның ауыл шаруашылығы секторы тиімсіз жағдайда тұр. Қазақстанның ауыл аймақтарында 43 %-ға жуық халық тұрады, алайда оның 33 % кедейшілікте өмір сүруде. Шамамен әр бесінші қазақстандық ауыл шаруашылығы секторында жұмыс істейді, алайда 1991 жылы Кеңес Үкіметі ыдырағалы еңбек өнімділігі 10 %-ға төмендеп кеткен болатын. Қазақстан бидай өндірісінде дүние жүзінде алтыншы орында тұрғанымен, бәсекеге қабілеттілік деңгейі басқа салаларда біршама төмен: ішкі нарықта импорт белең алуда, әсіресе тұтыну тауарлары, ет май. Фермерлер арасында бәсекелестікті қолдай отырып Үкімет ауылдарды қайта өркендету әлеуметтік саяси жағдайын жақсартуға бағытталған бағдарламаны бастауда. Қазақстан қазіргі кезде ауыл шаруашылығы саласы өркендеп дамуы жолында көптеген бағдарламалар жасауда, соның бірі 2017-2020 жж. Казақстан ауыл аймақтарында ауруханалар, жолдар мен мектептер салуға 204 млн.долл. бөлінген болатын. Үкіметтік жоспар ауыл тұрғындары жұмысшыларын экологиялық қауіпті және экономикалық артта қалған аймақтардан ауылшаруашылығы дамыған аймақтарға көшіру жоспарланған. Бұл бағдарлама үш жылға жоспарланған және ауыл территориясын дамыту туралы Мемлекеттік бағдарламасының бір бөлігі болып табылады. Бұл іс- әрекеттер 2003 жылы басталған және ауыл инфрақұрылымын жаңартуға бағытталған үш жылға есептелген 1 млрд долл. кампания болып табылады. Мемлекеттік бұл агроөнеркәсіп бағдарламасы ауыл шаруашылығында заманауи әдістерді қолдана отырып өнімді сақтауға ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеуді және механизациялау, сонымен бірге аграрлық жаңа технологияларды пайдалануды алға қойып отыр. Үкімет ауыл шаруашылығына салынып жатқан инвестициялық бағдарламалар мен жерге иелік ету заң жобалары ауыл шаруашылығы секторында тиімді табысқа қол жеткізетініне сенімді. Ауыл шаруашылығы секторы өзінің қайта өңдеу және өнімді сақтау құралдарының біршама ескілігі себебінен тасымалдау жүйесінің қымбаттылығынан тиімсіз және Қазақстанның бүкіл өнім өндірісінің 9 %-ын ғана беріп отыр. Ал ауыл шаруашылығы министрлігінің бағдарламасы ең қысқа уақытта бұл көрсеткішті біршама жоғарылатуды жоспарлауда.
Ауыл шаруашылығы саясаты елімізді ауыл шаруашылығы өнімдерімен қамтамасыз ету және өнім сапасын жақсарту, тиімді және бәсекеқабілетті етуге бағытталған. Ауыл шаруашылығындағы экономикалық қатынастарды түбегейлі қайта құру мәселесі алға қойылуда. Мұның мәні ауыл тұрғындарына өзіндік инициативасын және өз бетіне шешім қабылдау мүмкіндіктерін беру болып табылады. Қазіргі кезде еліміздің агро өнеркәсіп кешенінің өнім өндірісінің тиімділігінің өсуімен, ауылдарда қаржылық қызмет көрсету нарығының дамуымен сипатталады. 2017 жылдың қорытындысы бойынша ауыл шаруашылығында жалпы өнім көлемі бір трлн.тенгені құрады және 1121,8 млрд. тг, ал өндіріс өсімі 8 % құрады. Қазіргі таңда бұл салада жалпы өнім өндірісі бір жұмысбасты адамға есептегенде 3800 долл. құрады. Осы жылы ауыл аймақтарында жұмыссыздық деңгейі 6,2 % деңгейге жетті. Жыл сайын ауыл шаруашылығының негізгі капиталына инвестициялар көбеюде. Сонымен қатар 2018 жылы ҚР-ң Ауыл шаруашылығы министрілігінің 2019-2023 жыл аралығына стратегиялық жоспары жасалды. Бұл бағдарламаның негізгі мақсаты экономикалық өсу мен сапалы жаңа бәсекеге қабілеттілік деңгейіне қол жеткізу мақсатында АӨК де, су, орман, аңшылық пен балық аулау шаруашылығын, ауыл аймақтарын және аграрлық ғылымды калыптастыру мен дамыту, жүзеге асыру болып табылады. Қазақстанда мемлекеттік саясат АӨК-нің тиімділігін арттыруға бағытталғанымен, ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикасы егемендік алған осы жыл ішінде әлі де дағдарыстық жағдайда тұр. Ауыл шаруашылығында экономикалық өсім мен инвестициялық процесті көбейту үшін қажетті стимулды қалыптастыру мен тұрақтандыру өз әсерін бермеуде. Жалпы айтқанда, ауыл шаруашылығының ел экономикасындағы ролі оның құрылымы мен даму деңгейін көрсетеді. Ауылға жан-жақты қолдау көрсету аграрлық саланы дамытуға да өз үлесін қосатын болады.
Еңбектің қоғамдық бөлінісі, жеке меншіктің қалыптасуы мен заңдарының іске асуы қоғамды әлеуметтік дифференциялауға әкеліп соқты. Бір субъектінің қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында екінші субъектінің тиімсіздігіне әкелді. Жалдамалы еңбек сипаты өндіріс процесін жұмысшылардың бөлшектік қызметтер жасауын талап етті. Өндіріс қатынастарындағы мұндай өзгерістер жасау жұмысшылардың жан жақты дамуы жағдайында ған м.мкін болды, жалпы барлығы үшін және қоғам есебінен. Өндіріс нәтижелері мен мақсаттарын тек материалдық байлықтың қалыптасуын ғана емес, сонымен қатар жан-жақты дамыған адамды тәрбиелеу болып табылады. Әрбір индивид өзіне берілген ерекшелікті дамытуға қабілетті. Алайда бұл қоғамның барлық мүшелері үшін жағдай жасауға ғана мүмкін.
1.2 ҚР ауылшаруашылығын мемлекеттік - құқықтық басқару
Нарық жағдайындағы ауыл шаруашылығын мемлекеттік-құқықтық басқару. Ауыл шаруашылықты мемлекеттік реттеу органдары жүйесі мен құқық мəртебесі. Ауыл шаруашылық Министрілігінің құқықтық жағдайы. Жер ресурстарын басқару Агенттігінің құзыреті мен өкілеттілігі. Жергілікті атқару жəне өкілді органдардың ауыл шаруашылықты реттеудегі құзыреті.
Агроөнеркəсіптік өндірісті дамытуды мемлекеттік реттеу дегеніміз мемлекеттің ауыл шаруашылығы өнімін өндіру, өңдеу жəне таратуға, агроөнеркəсіптік өндірісті өндірістік техникалық қамтамасыз етуге, Агроөнеркəсіптік кешендегі кəсіпорындардың шаруашылық қызметін ұйымдастыруға нормативтік актілер шығару жолымен əсер ету, мемлекеттік билік органдарының ұйымдасқан қызметін жүзеге асыру жəне экономикалық əдіс арқылы реттеуді жүзеге асыратын ауыл шаруашылық органдардың жалпы құзыретін басқару. Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу мемлекеттік органдар тарапынан жүзеге асырылатын атқарушылық, биліктік қызмет болып табылады. Бұл қызметтің негізгі мақсаты нарықтық қатынастар жағдайында ауыл шаруашылық өндірісінің тұрақты дамуын қамтамасыз ету, азық - түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, ҚР-ның Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруіне жағдай жасау.
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудің бір көрінісі ауыл шаруашылығы өндірісін басқару. Ауыл шаруашылығы өндірісін басқару дегеніміз-ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің жəне барлық ауыл тұрғындарының қолайлылығына қол жеткізу үшін мемлекеттің аграрлық саясатын жүзеге асыруға бағытталған жəне мемлекетпен жүргізілетін шаралар кешені.
Мемлекеттік реттеудің объектісі болып өндірістік - шаруашылық, əлеуметтік жəне олармен байланысты басқа да ауыл шаруашылығы қызметі саласындағы аграрлық қатынастар табылады.
Ауыл шаруашылығы өндірісін басқаруды ұйымдастыру мəселелері ҚР-ның қазіргі кездегі дамуы үшін өзекті болып отыр. Нарықтық экономика жағдайында өндіріске экономикалық əсер ету шаралары ғана қажет емес, сонымен қатар əкімшілік реттеу шаралары да қажет.
Экономиканың аграрлық секторын мемлекеттік реттеу және басқару Қазақстан Рсспубликасы Президентінің қабылданған Қазақстан Рсспубликасының 2013-2015 жылдарға мемлекеттік ауыл шаруашылық азық-түлік бағдарламасында анықталған мақсаттар мен міндеттерге тікелей байланысты. Онда мемлекеттік ауыл шаруашылық азық-түлік бағдарламасының негізгі мақсаты - агроөнеркәсіптік кешеннің ұтымды жүйесін құру және бәсеке қабілетті өнім өндіруге негізделген Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету деп көрсеткен.
Бағдарламадағы мақсаттарға жету үшін келесі міндеттерді орындау керек:
- елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
- агробизнестің ұтымды жүйесін құру; ауыл шаруашылығы өнімін сату мөлшерін арттыру және оның ішкі және сыртқы нарықта өңделуін арттыру;
- ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік қолдау шараларын арттыру.
Ауыл шаруашылығы азық-түлік бағдарламасының ұтымдылығын бағалау үшін агроөнеркәсіптік кешеннің сапалық жағдайын анықтайтын көрсеткіштер жүйесі пайдаланылады.
Агроөнеркәсіптік кешенде шешілуге тиісті міндеттер Қазақстан Рсспубликасы Президентімен бекітілген ҚР 2017-2021 жылдарға аналған агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың мемлекеттік бағдарламасында анықталған. Ондай негізгі міндеттер:
Біріншісі. Ауыл шаруашылығының өңдеуші секторын дамыту, яғни өнімді қымбат бағаға сатуға мүмкін болатындай етіп өңдеу.
Екіншісі. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру және өңдеуде осыған қажетті қызметтерді топтастыруды көбірек пайдалану қажет. Ең алдымсн оны тамақ және тоқыма өнеркәсібінде қолдану. Әр аймақта мамандандырылған топтастыруларды дамыту бойынша шаралар кешенін жасау және қолдану.
Үшілшісі. Ауыл шаруашылығы өндірушілерді ақпараттық-маркетингтік кеңестік көмек көрсетуді кеңейту бойынша жұмыстарды күшейту қажет.
Төртіншісі. Ауыл шаруашылығы өнімдерінің және оларды өңдеу сапасының халықаралық стандарттарын енгізу, яғни экологиялық таза, қазіргі заманға сай технологияларға көшу.
Бесіншісі. Фермерлер үшін өткізу нарығына және қайта өңдеуші кәсіпорындарға жол ашу.
Алтыншысы. Ауыл шаруашылығын несиелендірудің ұтымды әдістері мен нысандарын ойлап табу.
Жетіншісі. Ауыл шаруашылығы техникасын жаңартуға бағытталған шаралар кешенін қабылдау. Ауыл шаруашылығында еңбекті басқару және ұйымдастырудың жаңа әдістеріне үйрету бағдарламаларын жасау және қабылдау.
Сегізіншісі. Ауыл шаруашылығы ғылымын дамытуға артықшылық беру, ауыл шаруашылық ғылыми зерттеулер жүйесін жетілдіру.
Тоғызыншысы. Үлкен және орташа ауыл шаруашылық өндірушілерінің көптеп пайдалануына қарамастан, жаңадан пайда болатындарына да дамуға мүмкіншілік беру.
Оныншысы. Ауылдағы мәдени бұқаралық бағыттағы әлеуметтік инфрақұрылымдарды дамыту қажет. Ауылдағы кәсіпкерлікті дамыту [24].
Мемлекеттің белгілі бір мақсатқа жетуі үшін ішкі бірлігін, құрылымын, мəнін анықтайтын бастаушы идеялар мемлекеттік басқарудың қағидалары деп аталады.
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу қағидалары:
-мемлекет ішінде сыртқы экономикалық жəне сала аралық қатынастарды ауыл шаруашылығына белгілі жеңілдіктер бекітетін аграрлық протекционизм қағидасы;
-реттеудің индикативті əдістерін пайдалану;
-əр түрлі деңгейде қабылданатын мақсатты бағдарламалардың орындалуына бақылаудың негізінде бағдарламалық реттеу қағидасы;
-ауыл шаруашылығы өндірісін жəне агроөнеркəсіптік кешенді толығымен басым дамыту;
-ауыл шаруашылығы мен басқа экономиканың салалары арасындағы
экономикалық сəйкестікті қолдау, ауыл шаруашылығы еңбеккерлерінің, өнеркəсіп еңбеккерлерінің табыс деңгейін жақындастыру;
-ауыл шаруашылығы кəсіпорындарының қызметіне мемлекеттік жəне басқа да шаруашылық құрылымдардың тікелей араласуына жол бермеу;
-ауыл шаруашылығы кəсіпорындарының өндірістік - шарушылық қызметті өз бетінше жүзеге асыруына кепілдік беру; т.б.
Мемлекеттік басқарудың нысандары үш негізде жүзеге асырылады:
1) құқық шығармашылық - мемлекеттік органдардың басқару қатынастарын реттеуге бағытталған нормативтік актілер жасауы жəне қабылдауы;
2) құқық қолданушылық - нақты əрекеттерді жүзеге асыру жолымен басқарушық нормативтік актілерін қолдануға бағытталған мемлекеттің қызметі;
3) құқық қорғаушы - мемлекеттік нормативтік актілерде көрсетілген талаптарды бүзған немесе орындамаған тұлғаларға жазалайтын шаралар бойынша мемлекеттің қызметі.
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу əкімшілік жəне экономикалық əдістердің негізінде жүзеге асырылады.
Əкімшілік əдісте мемлекеттің еркі нақты көрсетілген жəне белгілі бір тыйым салулар ескерілмеген жағдайда мемлекет тарапынан күштеу шарасының
қолданылатындығын көрсетеді. Бұл əдіс тараптардың заң алдындағы теңсіздігін көрсетеді, құқықтық байланыс билік бағыну қағидасына негізделген. Бұл əдіс негізінен ауыл шаруашылық өндірушілердің заңдылықты жəне тəртіпті сақтауына бақылауды жүзеге асыруда қолданылады.
Агроөнеркəсіптік кешенді мемлекеттік басқаруда маңызды орынға экономикалық əдістер ие. Экономикалық реттеу əдісі ауыл шаруашылық кəсіпорындарының өндірістік шаруашылық қызметтерінің өз бетіншелігін қамтамасыз етеді, яғни аграрлық қызметті жүзеге асырушы тараптардың экономикалық мүдделі болуына негізделеді.Экономикалық механизм өзіне барлық ынталандыру əдістерін кіргізеді, мысалы, жоспарлау, қаржыландыру, несие беру, салық салу, материалдық ынталандыру.
Қазақстанның ауыл шаруашылығы елдің экономикалық жəне əлеуметтік өмірінде ерекше орын алады жəне мемлекеттік органдар түрғысынан мемлекеттік реттеу жəне басқару арқылы жүзеге асырылатын ықпал етудің маңызды объектісі болып табылады.
Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығын реттеу жəне басқару органдары құзыретіне байланысты төртке бөлінеді:
Жалпы құзыретті реттеу жəне басқару органдары.
Оларға ҚР-ның Президент аппараты, ҚР-ның Парламенті, Үкіметі, жергілікті атқарушы жəне өкілді органдар жатады. Бұл органдардың ауыл шаруашылығын реттеу жəне басқару ерекшелігі, олардың осы қызметті өз құзыретіне қатысты басқа да міндеттермен, яғни экономиканы дамыту, əлеуметтік саланы, денсаулық сақтау, білім беру, т.б. дамытуды басқару жəне т.б. қызметтермен қатар атқаруында болып тұр.
Арнайы құзыретті басқару органдары.
Олар Ауыл шаруашылығы министрлігі, оның құрылымдық бөлімшелері, ауыл шаруашылығын басқарудың аумақтық органдары, мемлекеттік ауыл шаруашылық инспекциялары,т.б. Ауыл шаруашылығы министрлігінің құзыреті ҚР - сы Үкіметінің 2017 жылғы 7 қазандағы Қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігі туралы ережеде анықталған. Оған сəйкес министрлік елдің ауыл, орман, балық, аңшылық шаруашылықтарын, ерекшк қорғалатын табиғи аумақтар, су ресурстарын, өсімдік, жануарлар əлемін басқару, ауылдық аумақтарды, ауыл шаруашылық машина жасау, ветеренария, фитосанитария, асыл тұқымды мал шаруашылығында, суландыру, ирригация, дренаж салаларын басқарудың, мемлекеттік саясатты ұйымдастыру мен жүзеге асыруды заң шегінде салааралық үйлестіреді.
Функционалды құзыреті бар органдар.
Оларға ҚР-ның Экономика жəне бюджеттік жоспарлау министрлігі, Кеден
комитеті, ҚР-ның Қоршаған ортаны қорғау министрлігі, ҚР-ның Қаржы министрлігі ҚР-ның Жер ресурстарын басқару агенттігі кіреді. Ауыл шаруашылығын функционалды басқару органдарының ішінде Жер ресурстарын басқару агенттігі ерекше орын алады. ҚР- ның Үкіметімен бекітілген ҚР- ның Жер ресурстарын басқару бойынша агенттігі туралы ережеге сəйкес Агенттіктің негізгі міндеттері мыналар болып
табылады:
-жер ресурстарын басқару, жер қатынастарын реттеу, геодезия жəне картография саласында бірыңғай мемлекеттік саясатты жүргізу;
-жер ресурстарын басқару жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру, жүзеге асыру, жерге орналастыру, геодезия жəне картография саласында іс шараларды əзірлеу, іске асыру;
-мемлекеттік геодезиялық қадағалауды жүзеге асыру жəне тиісті ақпаратты қорғау болып табылады.
1.3 Ауыл шаруашылық саласының негізгі бағыттарының шетелдік тәжірибелері
Ауылшаруашылығы салаларын тұрақты дамуын қамтамасыз ету, отандық өнімдерінің ұлттық бәсекелес басымдықтарын дамыту мақсатында Қазақстан Республикасында бейімдеуге болатын шетелдік ауыл шаруашылығы тәжірибесін дамыту оң жақтары тұрақты зерттеледі.
Ауыл шаруашылығы дамыған елдердің тәжірибесі АӨК саласындағы мемлекеттік саясат ауыл шаруашылығын дамыту үшін өзекті фактор екендігін көрсетеді.
Бразилиядағы этанол өндірісі дамуының негізгі аспекті АӨК саласындағы ғылыми зерттеулерге инвестициялар болып табылады. Ауыл шаруашылығындағы зерттеулерге жауапты ЕМВRАРА, мемлекеттік компанияның мемлекеттік институттар және университеттермен бірігіп жасаған ғылыми зерттеулері Бразилияға биотехнология саласында және агрохимиялық тәжірибеде қант қамысын өсірудегі ең тиімді ауыл шаруашылығы технологияларын қолданатын әлемдегі негізгі жаңашыл болуға мүмкіндігін берді. Бір гектардан түсім тиімділігін арттыруға арналған шаралар соңғы 20 жылда қант қамысының жалпы жиналымын үш есе арттыруға мүмкіндік берді.
Беларусияда мемлекеттік қолдаудың басым бөлігі сүт өнімін өндірушілерге беріледі. Елдегі өндірілген сүттің жартысы экспортқа жіберіледі. Белорусияның жалпы мемлекеттік шығындарының басым бөлігі ауыл шаруашылығын қолдау үлесіне келеді. Белоруссиядағы ауыл шаруашылығын бюджеттік қолдау басқа елдермен салыстырғанда аса жоғары (ЖІӨ-ге, бюджеттік жалпы шығындарға және шаруашылық егістіктерінің жалпы алқабына қатысты).
Протекционистік саясаттың оңтайлы мысалы ретінде Ресей Федерациясының қант өнеркәсібін және құс етінің өндірісін қорғау болып табылады. 2004 жылы Ресей Федерациясы Үкіметі импорттық баж салығының икемді (ауыспалы) тетігін енгізді, оның мөлшері аршылмаған қанттың биржалық құнымен (шикізат бағасы төмен болса, баж салығы жоғары болады және керісінше) анықталады. Импорттан қорғану тетігінің негізгі мақсаты
-отандық қант қызылшасы кешенін қолдау үшін ішкі қант бағасының қажетті деңгейін қамтамасыз ету және аршылмаған қантқа әлемдік бағалардың өсуі кезінде ішкі нарықты жоғарғы бағалардан сақтап қалу.
Ресей Федерациясы аршылмаған қантқа баж салығының жаңа тетігін енгізу нәтижесінде ақ қанттың және отандық шикізаттың өндірісі тез артты. Сәйкесінше қамыстан жасалған аршылмаған қанттың импорты да тез қысқарды.
Ресейде құс шаруашылығына АӨК дамуы ұлттық жобасының шеңберінде қолдау жасалады. Бұл мақсатта жобамен қарастырылады:
1. Ресей Федерациясы субъектілерінің 5 жылдан 8 жылға дейін алынған инвестициялық мақсаттағы кредиттердің пайыздарын төлеуге кететін шығындардың бөлігін бюджеттен субсидиялау.
2. Федералдық лизинг негізінде техниканың, құрал-жабдықтардың және асыл тұқымды малдың көлемін ұлғайту.
3. Ет импортын шектеу режимін сақтау.
4. Отандық теңдесі жоқ мал шаруашылығына арналған технологиялық құрал-жабдықтарды енгізуді ынталандыру.
Мал шаруашылығы салаларының, оның ішінде құс шаруашылығын жедел жаңарту үшін басты назар лизингтің дамуына және пайыздық мөлшерді субсидиялау арқылы несиелердің қол жетімділігін арттыру. Сонымен қатар, Ресей Федерациясы Үкіметімен 2006 жылдан бастап аналогтары Ресей Федерациясы территориясында өндірілмейтін мал шаруашылығы және мал шаруашылығын қайта өңдеуге арналған қазіргі заманға сай техниканы және құрал-жабдықтарды елге кіргізудегі кедендік баж салығын алып тастады. Асыл тұқымды малды және жемшөп базасын дамытуға да үлкен назар аударылды. 2020 жылға дейінгі әзірленіп жатқан құс шаруашылығын дамыту бағдарламасы негізгі бағыт ретінде жем витаминдерін қосатын асыл тұқым базасын және жем өндірісін дамытуды қосады.
Шаруашылық жүргізудің өтуші типтегі сапалы жүйесі жоспарлы топтық-әкімшілік жүйемен салыстырғанда артықшылығы бар, алайда нарықтық емес, Батыстың классикалық экономикалық доктринасын қолданбайтын, бірақ сонда да шетелдің тәжірибесін пайдаланғанымыз пайдалы болып табылады.
Жоғары дамыған елдердің экономиканың аграрлық саласын мемлекеттік қолдау тәжірибесі экономикалық даму деңгейінің әртүрлілігіне қарамастан, ауылшаруашылығына ірі көлемде әртүрлі формада мемлекеттік қаржылық көмектер ұсынылуда, негізгі және соңғы мақсат - өндірістің тұрақты табыстылық деңгейінде тұрғындарды тиімді бағадағы азық түлікпен максималды толық қамтамасыз ету. Фермерлер, арендаторлар, коллективті шаруашылықтар, ауылшаруашылығы кооперативтері мемлекеттік мекемелермен көптеген экономикалық тетіктермен байланысты. Бұл байланыстар үнемі жетілдіріліп отырады. Ешкім ешқашан шаруаларды тақырға отырғызу шешімдірен қабылдамайды, бұл әрине еңбе тиімділігінің төмен деңгейіндегі шаруашылықтарға қаты сты емес.
Ауыл шаруашылығының тиімді дамудағы АӨК жұмысшылары еңбек операцияларын, өндірілетін өнімдерінің құнын төмендетіп отыруы үшін үздіксіз жетілдіріп отыруға қызығушылық танытуда.
Ең алдымен ауыл шаруашылығы техникасын жаңартуға, аграрлық салада экологиялық қажеттіліктерге заманауи ғылыми жетістіктерді қолдану үшін мақсатты бағытталған қаражаттандыру. Дамыған елдерде аграрлық салаға салынатын барлық қаржылық көмектер, яғни дотациялар мен субсидиялар ауыл шаруашылығы өнімдерінің өзіндік құнының 40%дан 80%ға дейін құрайды[18].
Ауыл шаруашылығына қаржылай көмектердің көлемі мен мақсаты туралы келесілер куә бола алады. Германияда әр фермерлікке жылына орта есеппен 35 мың марканы құрайды. Сонымен қатар, мемлекет тарапынан ауыл шаруашылығы мекемелерінің жұмысын тиімділігін көтеруге бағытталған әртүрлі іс шаралар жасалады.
Аудиторлық бақылау одақтары жылына бір рет ауыл шаруашылығы кооперативтерінің іс әрекетін тексереді. Бұл бақылаулар нәтижесінде кооператив жұмысын жақсарту кеңестерін, консультациялар береді.
АҚШ-та (Америка Құрама Штаттары) аграрлық сала қажеттілігіне федералдық бюджеттен 63 млрд.долл. бөлінген. Оның ішінде фермерлерге тікелей субсидиялар 20 млрд. долл. құрады. Сонымен бірге, ескере кететіні ауыл шаруашылығы мәселелері бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары үкіметтің қаржыландыруымен жүзеге асырылады. Ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
5
1 Ауыл шаруашылығының дамыуының басқару теориялық негіздері
7
1.1 Ауыл шаруашылығы саласының мәні және экономикалық маңыздылығы
7
1.2 ҚР ауылшаруашылығын мемлекеттік - құқықтық басқару
14
1. 3 Ауыл шаруашылық саласының негізгі бағыттарының шетелдік тәжірибелері
17
2 Ауыл шаруашылығының бағыттарының даму деңгейі талдау
28
2.1 Ауыл шаруашылығының қазіргі кезеңдегі жағдайы
28
2. 2 Аймақтардың ауыл шаруашылық саласының даму деңгейі
42
3 Ауыл шаруашылығының мемлекеттік басқаруды жетілдірудің басымды бағыттары
51
3.1 Қазақстанда ауыл шаруашылығын дамытудың басымды бағыттары
51
3.2 Ауыл шаруашылықты басқаруға байланысты нормативтік, құқықтық ұсыныстар
57
Қорытынды
67
Қолданылған әдебиеттер тізімі
70
Қосымшалар
72
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Ауыл шаруашылығы Қазақстан экономикасының маңызды салаларының бірі болып табылады. Аграрлық сектор дамуының деңгейі үнемі жоғары сатыда көрініп келді және мемлекеттің экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылық факторларын анықтай отырып жоғары сатыдан көріне бермек.
Қазақстан Республикасы агроөнеркәсіп кешенінің барлық салалары мен буындарының қалыпты қызмет атқаруының маңызды шарттарының бірі - оларды мемлекеттік басқару болып табылады.
Агроөнеркәсіп кешенін мемлекеттік басқару бірқатар әлеуметтік-экономикалық міндеттерді шешумен тығыз байланысты.
Біріншіден, елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажет. Қазақстан үшін өзін-өзі азық-түлікпен қамтамасыз ету қажетті талаптарға жеткілікті деңгейде жауап бере алмайды, азық-түліктік қауіпсіздікке қол жеткізу тұтастай алғандағы экономикалық қауісіздікті қамтамсыз етудің маңызды бағыттарының бірі болып табылады.
Екіншіден, халқының 43%-ті ауылдық елді мекендерінде тұратын ел үшін ауылда жұмыссыдық мәселесін шешуге мүмкіндік береді. Еңбекпен қамтамасыз етілу неғұрлым жоғары деңгейде болса, онда табыс көзі әлеуметтік тұрақтылыққа әкеледі. Ауылдың барлық әлеуметтік мәселелерін өз мойнына алу үшін мемлекеттің қажетті ресурстары жетіспейді. Сондықтан мемлекет ауыл шаруашылығы өндірісінің дамуына жағдай жасауы тиіс.
Үшіншіден, ауыл шаруашылығының дамуы нәтижесінде тұтастай экономика үшін едәуір мультипликативті әсер тудыратынын ескеру қажет. Ауыл шаруашылығы өнімдерінің өндірісі елде ішкі сұранысты арттырады. Ауыл шаруашылығы өндірісінің дамуынсыз онымен сабақтас салалардың дамуы мүмкін емес. Демек, агроөнеркәсіптік кешенін мемлекеттік қолдау және мемлекеттік басқару оның алға дамуының маңызды алғышарты болып табылады. Агроөнеркәсіптік кешен экономикалық өсудің, елдің сауда және төлем балансын жақсартудың қосымша қайнар көзі болып саналады [1].
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 10.01.2018 жылғы Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері атты Жолдауында агроөнеркәсіп кешенін өркендетудің әсіресе ауылдық жерлерде оны әрі қарай дамытудың негізгі жолдары көрсетілген [2].
Жолдауда бекітілгендей Жаңа технологияны және бизнес модельді енгізу, агроөнеркәсіп кешенінің тиімділігі, ғылыми сиымдылығы болып шаруашылық кооперациясы қажетілігін күшейтеді [3].
Қалыптасқан экономика жағдайында ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін арттыру мақсатында барлық денгейде басқару мен экономикалық ынталандырудың барынша тиімді жолдары мен әдістерін іздестіру және қолдану қажеттілігі туындап отыр. Нарықтық қатынастарға бейімделу, ауыл шаруашылық өндірісі көрсеткіштерінің, атап айтқанда, сапалы өнім көлемінің өсуі, еңбек өнімділігінің көрсеткіштерінің артуы, өндіріс, айырбас, тұтыну, өткізудің тиімді жүйелерін қалыптастыру - тиімділікті арттырудың алғы шарттары болып табылады.
Ғылыми зерттелу деңгейі: Ауылшаруашылық саласының негізгі дамыту мәселелерін зерттеуде Абалкин Л.., Витте С.Ю., Кадиров A.M., Кассиров Л.Н., Никитина Н.В., Никинов А.А., Сафронов Б., Свободен Б.А., Райфайзен Ф., Хусанов А.Х., Югай A.M., және тағы басқа ТМД ғылымдары өз үлестерін қосты.
Отандық терең зерттеген ғалымдар: Аймен А.Т., Белгібаев К.М., Григорук В.В., Есполов Т.И., Есіркепов Т.А., Кемел М., Куватов Р.Ю., Қалиев Г.А., Кубаев К.Е., Молдашев А.В., Сабден О.С., Сатыбалдин А.А., Сигарев М.И., Сүлейменов Ж.Ж., Сундетов Ж.С,. Мырзалиев Б.С. және басқа да авторлардың ғылыми еңбектерінде кеңінен көрініс тапқан.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттарын дамыту жолдарының теориялық және тәжірибелік негіздерін тұжырымдау.
Аталған мақсатқа сай мына төмендегі міндеттерді шешуді қажет етеді:
- ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттарын дамытуды теориялық негіздеу;
- ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттарын дамыту жағдайын талдау;
- ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттарын дамыту жолдарын айқындау.
Зерттеу нысаны: Аймақтардың ауыл шаруашылық құрылымдары мен жеке қосалқы шаруашылықтары, әр түрлі деңгейдегі агроөнеркәсіптік кешендері.
Зерттеу пәні: Қазіргі таңда ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттарын дамыту жағдайын арттырудың жолдары, әдістері мен мәселелері зерттеу пәні болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі: Жалпы зерттеудің теориялық әдістемелік негізі ретінде заңдылық актілер, Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары мен Ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін арттыру мәселелерін зерттеген отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми еңбектері қолданылды. ҚР ҰЭМ Статистика комитеті, ҚР Ұлттық экономика Министрлігі,нормативтік-анықтама материалдары, ауыл шаруашылық кәсіпорындарының жылдық есептері.
Тәжірибелік маңыздылығы: Дипломдық жұмыста тұжырымдалған ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттарын дамыту негізінде қол жеткізілген қорытындылар мен ұсыныстардың қолдану мүмкіндіктері айқындалды. Жұмыстың теориялық қағидалары мен тәжірибелік тұжырымдарын жоғарғы оқу орындарында Ауыл шаруашылығы экономикасы және Агробизнесті ұйымдастыру және менеджмент негіздері және әр түрлі курстарда экономикалық пәндерді оқытуда қосымша материалдар ретінде қолдануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ДАМЫУЫНЫҢ БАСҚАРУ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ауыл шаруашылығы саласының мәні және экономикалық маңыздылығы
Ауыл шаруашылығы өсімдік шаруашылығымен және мал шаруашылығымен айналысатын халық шаруашылығының негізгі саласы болып табылады. Ауыл шаруашылығы өнеркәсіптің көптеген салаларымен байланысты. Соның нәтижесінде агроөнеркәсіп кешенін, яғни елімізді өнім мен ауыл шаруашылығы шикізатымен қамтамасыз ететін саланы қалыптастырады. Өнеркәсіпке қарағанда ауыл шаруашылығы рельефтер, ауа-райы, жер құнарлығы кең аумақта жүргізіледі. Ауыл шаруашылығында көптеген өндірістік процестер мезгілдік сипатқа ие болып келеді, себебі жануарлар мен өсімдіктердің табиғи өсу жағдайымен байланысты. Табиғат жағдайлары өнеркәсіп еңбегінің нәтижесіне қарағанда ауыл шаруашылығы процесіне әсер етеді.
Қазақстанның агро өнеркәсіп секторы қоғамның әлеуметтік және саяси тұрақтылығын, экономиканың дамуында үлкен маңызы бар сала болып табылады. АӨК-нің (Аграрлық-өнеркәсіптік кешен) тұрақты қызмет көрсетуі Қазақстанның тұрақты экономикалық өсуінің құрамдас бір бөлігі болып табылады. Қазақстанның агроөнеркәсіп секторының, ауылшаруашылық жүйесінің тиімді қалыптасуы, ауыл шаруаылығы өнімдерінің өндірісі мен сату көлемінің өсуі үшін өте үлкен мүмкіндікке ие. Алайда қазіргі таңда ауыл шаруашылығының және ауыл территориясының дамуы әлі де тиімді жағдайда емес. Ауыл аймақтары экономикалық тиімсіз құрамда қалуда [2,3].
Барлық шаруашылық санаттарына ауыл шаруашылығы кәсіпорындары, шаруа қожалықтары және үй шаруашылықтары жатады. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарына мемлекеттік шаруашылықтар және олардың негізінде құрылған басқа өндірістік шаруашылықтар (ұжымдық ауыл шаруашылығы кәсіпорындары, серіктестіктер, акционерлік қоғамдар, агрофирмалар және т.б.), кәсіпорындар мен ұйымдардың қосалқы шаруашылықтары жатады. Үй шаруашылықтарына халықтың жеке қосалқы шаруашылықтары, ұжымдық бау-бақшалар, саяжай учаскелері жатады. Шаруа (фермерлік) қожалықтары өмірлік мұраға қалдырылған қожалық, немесе жерді жалға алып пайдалану негізінде ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру, өңдеу және өткізу жүзеге асырылатын еркін кәсіпкерлік нысаны.
Ауыл шаруашылығының табиғи негізі ауыл шаруашылығында пайдалынылатын жер болып табылады. Ауыл шаруашылығы жерлері - ауыл шаруашылығы өнімдерін алу үшін пайдаланылатын жер учаскелері. Оның құрамына егістік жерлер, тұрақты дақылдар, егістік жерлер, шабындықтар мен жайылымдар кіреді. Ауыл шаруашылығы жерлерінің келесідей түрлері бар: шабындықтар, жайылымдар және егістік жерлері. Ауыл шаруашылығы екі негізгі саладан тұрады: өсімдік және мал шаруашылығы.
Ауыл шаруашылығының территориялық дифференциясының әлеуметтік-экономикалық факторлары. Қала тұрғындарының өсу темпін күшейту ауыл шаруашылығы территориясының тұрақты өзгеруіне әкеліп отырады.
Осы жағдайда, ғылымның жетістіктеріне сүйене отырып өткен ғасыр ауыл шаруашылығы экстенсивті даму жолынан бас тартып интенсивті дамуға көшеді. Осыны алғаш болып түсінген миллиардтан астам халқы бар Қытай елі табиғи өнімдерді тұтынуға көшті, өз тұтыну өнімінің сапасын ойлай отырып, олар өндіріс көлеміне әсерін тигізіп отырды.
Ауыл аймақтарының дамуында екі альтернативті жолдары анықталады: дамыған, бай елдер және кедей елдер үшін. Алғашқы елдерге өткен еңбекті қолдану тиімді және перспективті, өйткені ол жеткілікті: ауыл шаруашылығы техникасы мен технологиясын жетілдіру, ал екінші үшін тірі еңбек, яғни еңбек күштері. Бұл әдіс қолмен жұмыс атқаруға қайта көшумеханизация құралдарын қолданудан бас тарту, регресс сияқты көрінеді. Алайда, Қазақстанның реформалық тәжірибесінің өсуі көрсеткендей ол оптималды әдіс болып табылады. Жеке шаруашылықтар негізінен республика тұрғындарын тұтыну өнімдерімен қамтамасыз етеді: ет, сүт, картоп, көкөніс, жеміс-жидектермен. Ал олар тірі еңбекті қоладанады. Болашақта бұл жол да перспективалы. Жер игеруші, қойшы, т.б. өз қажетілігінен үнемдей отырып, өндіріске қажетті құралдарды алу үшін, яғни өткен еңбекке қол жеткізу үшін ақша жинақтайды. Нарықтық экономикаға көшу кезеңінде республиканың ауыл шаруашылығы секторында өмір сүру деңгейі біршама төмендеді. Себебі табыс көлемі қажетті өмір деңгейін қамтамасыз ете алмады. Қазақстанның ауыл тұрғындарының өмір сүруіне қажетті ең қарапайым жағдайы да жоқ. Соңғы он жылдықтарда ауылда көптеген қысқартулар жүруде: мектептер, мәдениет үйлері, мектеп алды мекемелері, медициналық қызмет көрсету бөлімдері азаюда. Оның себебі нарықтық экономикаға көшу себебіне келіп тіреледі. Бірақ біз бұл жерде ауыл тұрғындарының еліміздің тарихи дамуының бастауы екенін айта кету керек. Олар өндірісітік, тұтыну және ауыл шаруашылығы кешендерінің құрылуы мен дамуының негізі болып табылады.
Еліміздің ауыл шаруашылығы нарықтық экономикаға көшу барысында бірнеше кезеңге бөлінеді.
Бірінші кезең, 1990-1994 жылдарды қамтиды. Бұл уақыт аралығында бұрын қалыптасқан меншік түрлері мен шаруашылық құрылымдарының мәжбүрлеп өзгерту тән болды. Өйткені меншікке деген монополия елімізде нарықтық қатынастарды орнатуға жол бермеді, осы кезең ішінде жүргізілген жұмыстар нәтижесінде Қазақстан АӨК мемлекеттік емес меншік формалары 30%-дан 92%-ға дейін өсті.
Екінші кезең, 1995-1998 жылдар аралығы. Бұл ауыл мен ауыл шаруашылық құрылымдарының қатаң нарық жағдайына бейімделе бастау кезеңі басталды. Ол процеске ішкі және сыртқы факторлар елеулі әсер етті. Кәсіпорындардың алдында нақты даму бағдарламаларының болмауы әртүрлі себептермен байланысты бақылаудың босаңсуы да өндірістің құлдырауына өз әсерін тигізді. Халықтың әл ауқаты мен тұтынушылардың қабілетінің төмендеуі ауыл шаруашылығы өніміне деген сұраныстың азаюына, бағалардың төмендеуіне алып келді. Осы кезең ішінде мал басы санының азаюы жаппай етек алды, ірі қара мал саны 1994жылы 80 млн-нан 1998 жылы 4 млн - ға, қой саны 25 млн-нан 9.6 млн-ға дейін, құс саны 33млн- нан 18 млн-ға дейін төмендедеі. Дегенмен осы кезең ішіндегі негізгі мәселе ел басының 1995 жылдың 22 желтоқсанында қабылдаған Жер туралы күші бар жарлығының мәні ерекше болды. Осыдан бастап республикада 3 млн жуық адам жеке шаруашылық жүргізуге арналған жер телімдерінің иесі атанды.
Үшінші кезең, 1999-2001 жылдар аралығында ауылда тиімді шаруашылықы жүргізуге қабілетті меншік иелері қалыптаса бастады. Жүргізілген реформалардың нәтижесінде өндірілген өнімнің 99% жеке меншік құрылымдарының үлесінде болды.
Төртінші кезең 2002-2003 жылдар аралығы. Бұл кезең аграрлық өндірістегі реформаны сақтау ауыл шаруашылық жерлеріне жеке меншік және ауылдың әлеуметтік бейнесін жаңғырту мәселелерімен сабақтастыра қарастырылды.
Бесінші кезең 2003-2005 жылдар аралығы, Ауыл жылдары бағдарламасының аясында ауыл шаруашылығын қарқынды даму үстінде. Бұл жылдары ауыл шаруашылығының дамуына бет бұрысын сипаттайтын жер, орман, су кодекстері, астық, ветеренария, егінілік, сақтандыру туралы заңнамалар, көптеген заңдар аясындағы актілер, сондай ақ Ауылдық аумақтарды дамытудың 2010 жылға дейінгі мемлекеттік бағдарламалары қабылданды. Қабылданған осы құжаттар нәтижесінде еліміздің ауыл аруашылығы саласының алдағы алдағы жолы анық. Министрліктің ұсынысы бойынша 2005 жылы АӨК-ті және ауылдың әлеуметтік экономикалық жағдайына мемлекеттік реттеу заңы қабылданды. Бұл заң ауыл шаруашылығы мен ауылдың әлеуметтік жағдайына мемлекетті қолдауды тұрақты етіп, АӨК қаржыландырудың көп каналды жүйесін қалыптастырып заңды негізде шешті [4,5].
2015 - 2019 жылдарда Ауыл шаруашылығын дамытудың стратегиялық жоспарын жүзеге асыру нәтижесі болып АӨК және салаларын тұрақты дамыту, 2019 жылы ауыл шаруашылығының жиынтық өнім көлемін 2015 жылмен салыстырғанда 20,7 % көтеру, отандық өнімдірдің артықшылығын, ұлттық бәсекелестігін дамыту, елді азық-түлікпен қамтамасыз ету.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың биылғы Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері атты жолдауында экономиканы цифрлы технологиялар негізінде дамытуды тапсырдған болатын. Осыған байланысты қазіргі уақытта агроөнеркәсіп кешеніндегі еңбек өнімділігін арттырудың төрт бағыты анықталды [2].
Бірінші - заманауи негізде нүктелі жер өңдеу. Алқаптардың электронды карталары, нақты метеодеректер, сенсорлар және датчиктер, ғарыш мониторингі және басқа да шешімдерді пайдалана отырып, дәлме-дәл егіншілік элементтерін енгізу аясында агроқұрылымдарда нақты технологияларды енгізудің экономикалық моделін әзірлеу, оны субсидиялаудың жаңа жүйесін енгізуді жоспарлау, қанатқақты шаруашылықтарды анықтап, фермерлерді Ауыл шаруашылық университеттерімен, ғылыми-зерттеу институттарымен және ауыл шаруашылығын цифрландыру, технологиялар әзірлеумен айналысатын әлемдік компаниялармен бірлесе оқыту.
Екінші - шаруашылықтарда нүктелі жер өңдеу технологиясының экономикалық моделін әзірлеп, оларға үйрету және кеңінен тарату, Ауыл шаруашылық техникасын жедел жаңарту. 2022 жылға дейін Ауыл шаруашылық тауар өндірушілердің техникаға деген инвестиция көлемін 240 млрд. теңгеге дейін жеткізу мақсатында биылдың өзінде 20 млрд. теңгеге ұлғайту.
Үшінші - мал шаруашылығын дамыту. Мал басының 57-60 пайызы үй шаруашылығында шоғырланғандықтан, өнімнің 72 пайызы да осы жерде өндіріледі. Сондықтан ұсақ фермерлердің ірі бордақылау алаңдары бар шаруашылықтармен кооперациясын ынталандыру арқылы мал өнімінің сапасы мен тауарлық көрсеткіштерін жақсартып, ет экспортының көлемін арттыру.
Төртінші - суармалы жерлерді үдемелі игеру. Қазір суармалы жер көлемі 2,5 млн.-нан 1,1 млн. гектарға қысқарды. Оны шартты түрде алқапқа айналдыратын болсақ, 7,0-8,0 млн. гектар жер айналымнан шыққанын көрсетеді. Егер кем дегенде 1 га суармалы жерден 15 центнер өнім алатын болсақ, жыл сайын 1 млн тоннадан астам астық алынбайды. Сондықтан 65 мың гектарға су беруді қайта қалпына келтіруге бағытталған шараларды жүзеге асыру жоспарланған [20].
2030 жылға дейiнгi Қазақстанның даму стратегиясы ауыл халқының тұрмыс деңгейiн жақсартуға және қала мен ауылдың арасындағы айырмашылықты төмендетуге бағытталған ұзақ мерзiмдi мақсатты көздейдi. ҚР-сы Президентiнiң Жарлығымен бекiтілген Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейiнгi стратегиялық даму жоспары Қазақстанның ЖIӨ (Жалпы ішкі өнім) екi есе арттыруға және ауыл шаруашылығы саласының бәсекелестік қабілетiнiң дамуына ықпал ету арқылы ауылдағы тұрмыс деңгейiнiң тұрақты түрде ұзақ мерзiмдi өсуiне бағытталған.
Ең төмен ЖIӨ тiркелген және елдегі кедей тұрғындардың жартысынан астамы тұратын Алматы, Жамбыл, Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстарында да шетiн жағдай қалыптасқан. Бұл 4 облыстың тұрғындары ауыл экономикасына түгелдей дерлiк тәуелдi. Жердің бос қалуы Оңтүстiк Қазақстан мен Жамбыл облыстарының ауыл шаруашылығы егiстерiне терiс әсер етуде.
Соңғы кезде Республикада экономиканың аграрлық секторды тұрақтандыруға бағытталған белсенді шаралар жасауда, негізінен ауыл шаруашылығын басқару процесіндегі жеткіліксіздіктерді жоюға бағытталған нормативтік актілер мен заңдар жиынтығы қабылданған.
Сонымен бірге, жоғары нәтижелікке қол жеткізе алмағанымызды мойындауымыз қажет, еліміздің ауылдарының дамуын тежейтін процесстерге әлі де тоқтаулар болмауда, оларға мыналарды жатқызуға болады:
-тұрғындардың миграциялық көшіп қонуының интенсивтілігі әлі де төмендемеуде және негізгі көрсеткіштердің өндірісі жақсармауда;
-ауылдың әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылымы онсызда төмен деңгейге жеткен. Ол мемлекеттің денсаулық сақтау, білім, байланыс, тарнспорттық байланыстың әлеуметтік кепілдігіне толық жауап бермейді;
-өзін өзі жою немесе олардың біршама қысқаруы ауыл аймақтарының жүйесінде маңызды өзгерістер байқалуда;
-ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігі көтерілмеуде, оның еліміздің ЖІӨ құруда оның үлесі біршама төмендеуде;
-ауыл тұрғындарының өмір сүру деңгейінің өсуі байқалмауда.
Сонымен, ауыл аймақтарын дамыту мақсатында:
біріншіден, аграрлық қайта дамудың идеологиясын өзгерту, әлеуметтік кепілдерді экономикалық мақсаттылқпен теңестіру,яғни еліміздің аграрлық саласы мен оның жеке аймақтарындағы өзіндік ерекшелігіне қарай реформалаудың қарқыны мен масштабын келтіру қажет, сонымен бірге әлеуметтік, экономикалық және құқықтық жағдайдың болуы;
екіншіден, барлық реформалау шараларын жүзеге асыруда ауыл тұрғынының маңызды ролін орнату: саяси, экономикалық, шаруашылық шешімдер қабылдауда жұмысшыныңоған қатысу құқығын кеңейту, оның қандай да құндылықтарды қабылдау дайындығын ескеру, жаң еңбекке қабілеттілігін жоғалтқан жағдайда сенімді кәрілікпен қамтамсыз етілуі;
үшіншіден, аграрлық реформалардың негізгі заңнамаларын жетілдіруді жалғастыру: аграрлық саланы кеңейтуге бағытталған заңдар мен нормативтік актілерді қабылдау;
төртіншіден, ұсақтауарлы аграрлық өндірісті мемлекеттік қамтамасыз ету, шаруа қожалықтары мен тұрғындардың азықтану базасын және материалдық-техникалық дамуын қамтамасыз ететін мемлекеттік субсидиялар көлемін ұлғайту; жалпы қолдампаздықтан экономикалық күшті және орта шаруашылықтарды қолдауға көшу; ауыл шаруашылығына қолдануға берілген жерлерді пайдалануды қатаң бақылауға алу; орталықтың жергілікті басшылық іс-әрекетімен қаржылық ресурстарды бөлістіру мен пайдалану; жеке, қосалқы және шаруа қожалықтарының еңбектері үшін әлеуметтік жеңілдіктерді көбейту: еңбек өтілін есептеу арқылы, уақытша немесе толық еңбекке қабілетілігінен айырылғанда,т.б. [6,7].
Қазiр ауылды жерде ел халқының 43 % тұрады. Егер Қазақстан тек ауыл шаруашылығына ғана арқа сүйеген ел болса, бұған түсiнiстiкпен де қарауға болар едi. Бiрақ бiздiң бағымызға қарай елiмiздiң мұнай-газ секторы, кен-металлургия саласы, басқа да өндiрiс түрлерi жақсы қарқынмен дамуда. Қалалар мен тұрмысқа қолайлы кенттерде, тiптi кейбiр ауылдық жерлердiң өзiнде шағын кәсiпкерлiк бел алып, оның нәтижесiнде ел экономикасындағы қызмет көрсету салаларының үлесi күрт артып келедi. Алайда, қала мен ауыл арасындағы тұрмыс алшақтығы әлi де сақталып отыр, тiптi, барған сайын тереңдей түсуде. Ресми статистика деректерiне қарағанда, қазiр ауылда тұратындардың үштен бiрiнiң табысы ең төменгi күнкөрiс деңгейiнен де төмен. Егер бiз ауылымыздың дамуын шын мәнінде қолға аламыз десек, ондағы тұрмыстың жақсаруын көптеген өркениеттi елдердегi секiлдi стандартты өлшемдерге көшiруiмiз керек. Ауыл шаруашылығы кешенді сала, сондықтан да оны мемлекеттік реттеу, қолдау қызметі түрінде жүзеге асырылады [8,9,10].
Ауыл шаруашылығын реформалау мен аграрлық секторды дамытудың маңыздылығы жайында көптеген ғалымдар, саясаткерлерде айтуда. Қазіргі таңда Қазақстан республикасының жер қоры 272,5 млн.га алып жатыр. Оның ішінде 120,8 млн.га (44,3%) - жер қоры. Ауыл шаруашылығына арналған жеке иелікке берілетін жер бөлігі 90,9 млн.га құрайды (33,4%). Оның ішінде 59 млн.га(65%) - жайылым, 20 млн.га (22,3%) егістік жерлері, орымдық жерлер, көп жылдық отырымдар және басқа да11,8 мың гектарды алып жатыр (2,9%). Қазіргі кезде жеке иелікте 400 мың гектар жер бар. Бұл жердің 224,2 мың гектары (55,8%) жеке шаруашылықтар, 87,6 мың гектары (87,6%) бақша шаруашылығы мен жаздық үйлер құрылысында, 40,5 мың гектар (10%) жеке құрылысқа, 38 мың гектар (9,5%) өнеркәсіптік кәсіпорындар, 11,8 мың гектары (2,9%) көлік және байланыс, т.б.қызмет көрсету саласында. Сонымен қазіргі таңда 2,8 миллион қазақстандықтар жердің жеке иелері болып табылады. Ауылшаруашылығы аумағында жерді пайдаланудың үш түрі көрсетілген - ұзақ мерзімді, уақытша (аренда) және жеке иелік ету. Аграрлық сектор ретінде мүліктер мен құралдарға иелік етудің жеке формасында 5 мыңға жуық ауылшаруашылық құрылымдарын көрсеткен АӨК-ң негізгі бөлігі. Оның құрамында 5296 шаруа қожалықтары, 173 жуық шаруашылықты жүргізудің әртүрлі формасындағы кәсіпорындар:өндірістік кооперативтер, акционерлік қоғамдар, шаруашылық серіктестіктер. Ауылшаруашылығы кәсіпорындары құрамына 1 млн. 803 мың гектар ауылшаруашылық жерлері және 570 мың гектар егістік жерлері кіреді. Шаруа қожалықтары 7 млн. 568 мың гектар ауылшаруашылығы жерлері және 709 мың га егістік жерлері. Ағымдағы жылдың басында 102 мыңға жуық жер иелері 7,6 млн.га жерді ауылшаруашылығына пайдаланды, оның ішінде 4,6 млн.га - егістік жерлері. Қазақстан экономикасы, еліміздің өркендеуі мұнай газ саласының дамуымен ғана тікелей байланысты. Қазақстанның ауыл шаруашылығы секторы тиімсіз жағдайда тұр. Қазақстанның ауыл аймақтарында 43 %-ға жуық халық тұрады, алайда оның 33 % кедейшілікте өмір сүруде. Шамамен әр бесінші қазақстандық ауыл шаруашылығы секторында жұмыс істейді, алайда 1991 жылы Кеңес Үкіметі ыдырағалы еңбек өнімділігі 10 %-ға төмендеп кеткен болатын. Қазақстан бидай өндірісінде дүние жүзінде алтыншы орында тұрғанымен, бәсекеге қабілеттілік деңгейі басқа салаларда біршама төмен: ішкі нарықта импорт белең алуда, әсіресе тұтыну тауарлары, ет май. Фермерлер арасында бәсекелестікті қолдай отырып Үкімет ауылдарды қайта өркендету әлеуметтік саяси жағдайын жақсартуға бағытталған бағдарламаны бастауда. Қазақстан қазіргі кезде ауыл шаруашылығы саласы өркендеп дамуы жолында көптеген бағдарламалар жасауда, соның бірі 2017-2020 жж. Казақстан ауыл аймақтарында ауруханалар, жолдар мен мектептер салуға 204 млн.долл. бөлінген болатын. Үкіметтік жоспар ауыл тұрғындары жұмысшыларын экологиялық қауіпті және экономикалық артта қалған аймақтардан ауылшаруашылығы дамыған аймақтарға көшіру жоспарланған. Бұл бағдарлама үш жылға жоспарланған және ауыл территориясын дамыту туралы Мемлекеттік бағдарламасының бір бөлігі болып табылады. Бұл іс- әрекеттер 2003 жылы басталған және ауыл инфрақұрылымын жаңартуға бағытталған үш жылға есептелген 1 млрд долл. кампания болып табылады. Мемлекеттік бұл агроөнеркәсіп бағдарламасы ауыл шаруашылығында заманауи әдістерді қолдана отырып өнімді сақтауға ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеуді және механизациялау, сонымен бірге аграрлық жаңа технологияларды пайдалануды алға қойып отыр. Үкімет ауыл шаруашылығына салынып жатқан инвестициялық бағдарламалар мен жерге иелік ету заң жобалары ауыл шаруашылығы секторында тиімді табысқа қол жеткізетініне сенімді. Ауыл шаруашылығы секторы өзінің қайта өңдеу және өнімді сақтау құралдарының біршама ескілігі себебінен тасымалдау жүйесінің қымбаттылығынан тиімсіз және Қазақстанның бүкіл өнім өндірісінің 9 %-ын ғана беріп отыр. Ал ауыл шаруашылығы министрлігінің бағдарламасы ең қысқа уақытта бұл көрсеткішті біршама жоғарылатуды жоспарлауда.
Ауыл шаруашылығы саясаты елімізді ауыл шаруашылығы өнімдерімен қамтамасыз ету және өнім сапасын жақсарту, тиімді және бәсекеқабілетті етуге бағытталған. Ауыл шаруашылығындағы экономикалық қатынастарды түбегейлі қайта құру мәселесі алға қойылуда. Мұның мәні ауыл тұрғындарына өзіндік инициативасын және өз бетіне шешім қабылдау мүмкіндіктерін беру болып табылады. Қазіргі кезде еліміздің агро өнеркәсіп кешенінің өнім өндірісінің тиімділігінің өсуімен, ауылдарда қаржылық қызмет көрсету нарығының дамуымен сипатталады. 2017 жылдың қорытындысы бойынша ауыл шаруашылығында жалпы өнім көлемі бір трлн.тенгені құрады және 1121,8 млрд. тг, ал өндіріс өсімі 8 % құрады. Қазіргі таңда бұл салада жалпы өнім өндірісі бір жұмысбасты адамға есептегенде 3800 долл. құрады. Осы жылы ауыл аймақтарында жұмыссыздық деңгейі 6,2 % деңгейге жетті. Жыл сайын ауыл шаруашылығының негізгі капиталына инвестициялар көбеюде. Сонымен қатар 2018 жылы ҚР-ң Ауыл шаруашылығы министрілігінің 2019-2023 жыл аралығына стратегиялық жоспары жасалды. Бұл бағдарламаның негізгі мақсаты экономикалық өсу мен сапалы жаңа бәсекеге қабілеттілік деңгейіне қол жеткізу мақсатында АӨК де, су, орман, аңшылық пен балық аулау шаруашылығын, ауыл аймақтарын және аграрлық ғылымды калыптастыру мен дамыту, жүзеге асыру болып табылады. Қазақстанда мемлекеттік саясат АӨК-нің тиімділігін арттыруға бағытталғанымен, ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикасы егемендік алған осы жыл ішінде әлі де дағдарыстық жағдайда тұр. Ауыл шаруашылығында экономикалық өсім мен инвестициялық процесті көбейту үшін қажетті стимулды қалыптастыру мен тұрақтандыру өз әсерін бермеуде. Жалпы айтқанда, ауыл шаруашылығының ел экономикасындағы ролі оның құрылымы мен даму деңгейін көрсетеді. Ауылға жан-жақты қолдау көрсету аграрлық саланы дамытуға да өз үлесін қосатын болады.
Еңбектің қоғамдық бөлінісі, жеке меншіктің қалыптасуы мен заңдарының іске асуы қоғамды әлеуметтік дифференциялауға әкеліп соқты. Бір субъектінің қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында екінші субъектінің тиімсіздігіне әкелді. Жалдамалы еңбек сипаты өндіріс процесін жұмысшылардың бөлшектік қызметтер жасауын талап етті. Өндіріс қатынастарындағы мұндай өзгерістер жасау жұмысшылардың жан жақты дамуы жағдайында ған м.мкін болды, жалпы барлығы үшін және қоғам есебінен. Өндіріс нәтижелері мен мақсаттарын тек материалдық байлықтың қалыптасуын ғана емес, сонымен қатар жан-жақты дамыған адамды тәрбиелеу болып табылады. Әрбір индивид өзіне берілген ерекшелікті дамытуға қабілетті. Алайда бұл қоғамның барлық мүшелері үшін жағдай жасауға ғана мүмкін.
1.2 ҚР ауылшаруашылығын мемлекеттік - құқықтық басқару
Нарық жағдайындағы ауыл шаруашылығын мемлекеттік-құқықтық басқару. Ауыл шаруашылықты мемлекеттік реттеу органдары жүйесі мен құқық мəртебесі. Ауыл шаруашылық Министрілігінің құқықтық жағдайы. Жер ресурстарын басқару Агенттігінің құзыреті мен өкілеттілігі. Жергілікті атқару жəне өкілді органдардың ауыл шаруашылықты реттеудегі құзыреті.
Агроөнеркəсіптік өндірісті дамытуды мемлекеттік реттеу дегеніміз мемлекеттің ауыл шаруашылығы өнімін өндіру, өңдеу жəне таратуға, агроөнеркəсіптік өндірісті өндірістік техникалық қамтамасыз етуге, Агроөнеркəсіптік кешендегі кəсіпорындардың шаруашылық қызметін ұйымдастыруға нормативтік актілер шығару жолымен əсер ету, мемлекеттік билік органдарының ұйымдасқан қызметін жүзеге асыру жəне экономикалық əдіс арқылы реттеуді жүзеге асыратын ауыл шаруашылық органдардың жалпы құзыретін басқару. Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу мемлекеттік органдар тарапынан жүзеге асырылатын атқарушылық, биліктік қызмет болып табылады. Бұл қызметтің негізгі мақсаты нарықтық қатынастар жағдайында ауыл шаруашылық өндірісінің тұрақты дамуын қамтамасыз ету, азық - түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, ҚР-ның Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруіне жағдай жасау.
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудің бір көрінісі ауыл шаруашылығы өндірісін басқару. Ауыл шаруашылығы өндірісін басқару дегеніміз-ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің жəне барлық ауыл тұрғындарының қолайлылығына қол жеткізу үшін мемлекеттің аграрлық саясатын жүзеге асыруға бағытталған жəне мемлекетпен жүргізілетін шаралар кешені.
Мемлекеттік реттеудің объектісі болып өндірістік - шаруашылық, əлеуметтік жəне олармен байланысты басқа да ауыл шаруашылығы қызметі саласындағы аграрлық қатынастар табылады.
Ауыл шаруашылығы өндірісін басқаруды ұйымдастыру мəселелері ҚР-ның қазіргі кездегі дамуы үшін өзекті болып отыр. Нарықтық экономика жағдайында өндіріске экономикалық əсер ету шаралары ғана қажет емес, сонымен қатар əкімшілік реттеу шаралары да қажет.
Экономиканың аграрлық секторын мемлекеттік реттеу және басқару Қазақстан Рсспубликасы Президентінің қабылданған Қазақстан Рсспубликасының 2013-2015 жылдарға мемлекеттік ауыл шаруашылық азық-түлік бағдарламасында анықталған мақсаттар мен міндеттерге тікелей байланысты. Онда мемлекеттік ауыл шаруашылық азық-түлік бағдарламасының негізгі мақсаты - агроөнеркәсіптік кешеннің ұтымды жүйесін құру және бәсеке қабілетті өнім өндіруге негізделген Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету деп көрсеткен.
Бағдарламадағы мақсаттарға жету үшін келесі міндеттерді орындау керек:
- елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
- агробизнестің ұтымды жүйесін құру; ауыл шаруашылығы өнімін сату мөлшерін арттыру және оның ішкі және сыртқы нарықта өңделуін арттыру;
- ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік қолдау шараларын арттыру.
Ауыл шаруашылығы азық-түлік бағдарламасының ұтымдылығын бағалау үшін агроөнеркәсіптік кешеннің сапалық жағдайын анықтайтын көрсеткіштер жүйесі пайдаланылады.
Агроөнеркәсіптік кешенде шешілуге тиісті міндеттер Қазақстан Рсспубликасы Президентімен бекітілген ҚР 2017-2021 жылдарға аналған агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың мемлекеттік бағдарламасында анықталған. Ондай негізгі міндеттер:
Біріншісі. Ауыл шаруашылығының өңдеуші секторын дамыту, яғни өнімді қымбат бағаға сатуға мүмкін болатындай етіп өңдеу.
Екіншісі. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру және өңдеуде осыған қажетті қызметтерді топтастыруды көбірек пайдалану қажет. Ең алдымсн оны тамақ және тоқыма өнеркәсібінде қолдану. Әр аймақта мамандандырылған топтастыруларды дамыту бойынша шаралар кешенін жасау және қолдану.
Үшілшісі. Ауыл шаруашылығы өндірушілерді ақпараттық-маркетингтік кеңестік көмек көрсетуді кеңейту бойынша жұмыстарды күшейту қажет.
Төртіншісі. Ауыл шаруашылығы өнімдерінің және оларды өңдеу сапасының халықаралық стандарттарын енгізу, яғни экологиялық таза, қазіргі заманға сай технологияларға көшу.
Бесіншісі. Фермерлер үшін өткізу нарығына және қайта өңдеуші кәсіпорындарға жол ашу.
Алтыншысы. Ауыл шаруашылығын несиелендірудің ұтымды әдістері мен нысандарын ойлап табу.
Жетіншісі. Ауыл шаруашылығы техникасын жаңартуға бағытталған шаралар кешенін қабылдау. Ауыл шаруашылығында еңбекті басқару және ұйымдастырудың жаңа әдістеріне үйрету бағдарламаларын жасау және қабылдау.
Сегізіншісі. Ауыл шаруашылығы ғылымын дамытуға артықшылық беру, ауыл шаруашылық ғылыми зерттеулер жүйесін жетілдіру.
Тоғызыншысы. Үлкен және орташа ауыл шаруашылық өндірушілерінің көптеп пайдалануына қарамастан, жаңадан пайда болатындарына да дамуға мүмкіншілік беру.
Оныншысы. Ауылдағы мәдени бұқаралық бағыттағы әлеуметтік инфрақұрылымдарды дамыту қажет. Ауылдағы кәсіпкерлікті дамыту [24].
Мемлекеттің белгілі бір мақсатқа жетуі үшін ішкі бірлігін, құрылымын, мəнін анықтайтын бастаушы идеялар мемлекеттік басқарудың қағидалары деп аталады.
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу қағидалары:
-мемлекет ішінде сыртқы экономикалық жəне сала аралық қатынастарды ауыл шаруашылығына белгілі жеңілдіктер бекітетін аграрлық протекционизм қағидасы;
-реттеудің индикативті əдістерін пайдалану;
-əр түрлі деңгейде қабылданатын мақсатты бағдарламалардың орындалуына бақылаудың негізінде бағдарламалық реттеу қағидасы;
-ауыл шаруашылығы өндірісін жəне агроөнеркəсіптік кешенді толығымен басым дамыту;
-ауыл шаруашылығы мен басқа экономиканың салалары арасындағы
экономикалық сəйкестікті қолдау, ауыл шаруашылығы еңбеккерлерінің, өнеркəсіп еңбеккерлерінің табыс деңгейін жақындастыру;
-ауыл шаруашылығы кəсіпорындарының қызметіне мемлекеттік жəне басқа да шаруашылық құрылымдардың тікелей араласуына жол бермеу;
-ауыл шаруашылығы кəсіпорындарының өндірістік - шарушылық қызметті өз бетінше жүзеге асыруына кепілдік беру; т.б.
Мемлекеттік басқарудың нысандары үш негізде жүзеге асырылады:
1) құқық шығармашылық - мемлекеттік органдардың басқару қатынастарын реттеуге бағытталған нормативтік актілер жасауы жəне қабылдауы;
2) құқық қолданушылық - нақты əрекеттерді жүзеге асыру жолымен басқарушық нормативтік актілерін қолдануға бағытталған мемлекеттің қызметі;
3) құқық қорғаушы - мемлекеттік нормативтік актілерде көрсетілген талаптарды бүзған немесе орындамаған тұлғаларға жазалайтын шаралар бойынша мемлекеттің қызметі.
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу əкімшілік жəне экономикалық əдістердің негізінде жүзеге асырылады.
Əкімшілік əдісте мемлекеттің еркі нақты көрсетілген жəне белгілі бір тыйым салулар ескерілмеген жағдайда мемлекет тарапынан күштеу шарасының
қолданылатындығын көрсетеді. Бұл əдіс тараптардың заң алдындағы теңсіздігін көрсетеді, құқықтық байланыс билік бағыну қағидасына негізделген. Бұл əдіс негізінен ауыл шаруашылық өндірушілердің заңдылықты жəне тəртіпті сақтауына бақылауды жүзеге асыруда қолданылады.
Агроөнеркəсіптік кешенді мемлекеттік басқаруда маңызды орынға экономикалық əдістер ие. Экономикалық реттеу əдісі ауыл шаруашылық кəсіпорындарының өндірістік шаруашылық қызметтерінің өз бетіншелігін қамтамасыз етеді, яғни аграрлық қызметті жүзеге асырушы тараптардың экономикалық мүдделі болуына негізделеді.Экономикалық механизм өзіне барлық ынталандыру əдістерін кіргізеді, мысалы, жоспарлау, қаржыландыру, несие беру, салық салу, материалдық ынталандыру.
Қазақстанның ауыл шаруашылығы елдің экономикалық жəне əлеуметтік өмірінде ерекше орын алады жəне мемлекеттік органдар түрғысынан мемлекеттік реттеу жəне басқару арқылы жүзеге асырылатын ықпал етудің маңызды объектісі болып табылады.
Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығын реттеу жəне басқару органдары құзыретіне байланысты төртке бөлінеді:
Жалпы құзыретті реттеу жəне басқару органдары.
Оларға ҚР-ның Президент аппараты, ҚР-ның Парламенті, Үкіметі, жергілікті атқарушы жəне өкілді органдар жатады. Бұл органдардың ауыл шаруашылығын реттеу жəне басқару ерекшелігі, олардың осы қызметті өз құзыретіне қатысты басқа да міндеттермен, яғни экономиканы дамыту, əлеуметтік саланы, денсаулық сақтау, білім беру, т.б. дамытуды басқару жəне т.б. қызметтермен қатар атқаруында болып тұр.
Арнайы құзыретті басқару органдары.
Олар Ауыл шаруашылығы министрлігі, оның құрылымдық бөлімшелері, ауыл шаруашылығын басқарудың аумақтық органдары, мемлекеттік ауыл шаруашылық инспекциялары,т.б. Ауыл шаруашылығы министрлігінің құзыреті ҚР - сы Үкіметінің 2017 жылғы 7 қазандағы Қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігі туралы ережеде анықталған. Оған сəйкес министрлік елдің ауыл, орман, балық, аңшылық шаруашылықтарын, ерекшк қорғалатын табиғи аумақтар, су ресурстарын, өсімдік, жануарлар əлемін басқару, ауылдық аумақтарды, ауыл шаруашылық машина жасау, ветеренария, фитосанитария, асыл тұқымды мал шаруашылығында, суландыру, ирригация, дренаж салаларын басқарудың, мемлекеттік саясатты ұйымдастыру мен жүзеге асыруды заң шегінде салааралық үйлестіреді.
Функционалды құзыреті бар органдар.
Оларға ҚР-ның Экономика жəне бюджеттік жоспарлау министрлігі, Кеден
комитеті, ҚР-ның Қоршаған ортаны қорғау министрлігі, ҚР-ның Қаржы министрлігі ҚР-ның Жер ресурстарын басқару агенттігі кіреді. Ауыл шаруашылығын функционалды басқару органдарының ішінде Жер ресурстарын басқару агенттігі ерекше орын алады. ҚР- ның Үкіметімен бекітілген ҚР- ның Жер ресурстарын басқару бойынша агенттігі туралы ережеге сəйкес Агенттіктің негізгі міндеттері мыналар болып
табылады:
-жер ресурстарын басқару, жер қатынастарын реттеу, геодезия жəне картография саласында бірыңғай мемлекеттік саясатты жүргізу;
-жер ресурстарын басқару жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру, жүзеге асыру, жерге орналастыру, геодезия жəне картография саласында іс шараларды əзірлеу, іске асыру;
-мемлекеттік геодезиялық қадағалауды жүзеге асыру жəне тиісті ақпаратты қорғау болып табылады.
1.3 Ауыл шаруашылық саласының негізгі бағыттарының шетелдік тәжірибелері
Ауылшаруашылығы салаларын тұрақты дамуын қамтамасыз ету, отандық өнімдерінің ұлттық бәсекелес басымдықтарын дамыту мақсатында Қазақстан Республикасында бейімдеуге болатын шетелдік ауыл шаруашылығы тәжірибесін дамыту оң жақтары тұрақты зерттеледі.
Ауыл шаруашылығы дамыған елдердің тәжірибесі АӨК саласындағы мемлекеттік саясат ауыл шаруашылығын дамыту үшін өзекті фактор екендігін көрсетеді.
Бразилиядағы этанол өндірісі дамуының негізгі аспекті АӨК саласындағы ғылыми зерттеулерге инвестициялар болып табылады. Ауыл шаруашылығындағы зерттеулерге жауапты ЕМВRАРА, мемлекеттік компанияның мемлекеттік институттар және университеттермен бірігіп жасаған ғылыми зерттеулері Бразилияға биотехнология саласында және агрохимиялық тәжірибеде қант қамысын өсірудегі ең тиімді ауыл шаруашылығы технологияларын қолданатын әлемдегі негізгі жаңашыл болуға мүмкіндігін берді. Бір гектардан түсім тиімділігін арттыруға арналған шаралар соңғы 20 жылда қант қамысының жалпы жиналымын үш есе арттыруға мүмкіндік берді.
Беларусияда мемлекеттік қолдаудың басым бөлігі сүт өнімін өндірушілерге беріледі. Елдегі өндірілген сүттің жартысы экспортқа жіберіледі. Белорусияның жалпы мемлекеттік шығындарының басым бөлігі ауыл шаруашылығын қолдау үлесіне келеді. Белоруссиядағы ауыл шаруашылығын бюджеттік қолдау басқа елдермен салыстырғанда аса жоғары (ЖІӨ-ге, бюджеттік жалпы шығындарға және шаруашылық егістіктерінің жалпы алқабына қатысты).
Протекционистік саясаттың оңтайлы мысалы ретінде Ресей Федерациясының қант өнеркәсібін және құс етінің өндірісін қорғау болып табылады. 2004 жылы Ресей Федерациясы Үкіметі импорттық баж салығының икемді (ауыспалы) тетігін енгізді, оның мөлшері аршылмаған қанттың биржалық құнымен (шикізат бағасы төмен болса, баж салығы жоғары болады және керісінше) анықталады. Импорттан қорғану тетігінің негізгі мақсаты
-отандық қант қызылшасы кешенін қолдау үшін ішкі қант бағасының қажетті деңгейін қамтамасыз ету және аршылмаған қантқа әлемдік бағалардың өсуі кезінде ішкі нарықты жоғарғы бағалардан сақтап қалу.
Ресей Федерациясы аршылмаған қантқа баж салығының жаңа тетігін енгізу нәтижесінде ақ қанттың және отандық шикізаттың өндірісі тез артты. Сәйкесінше қамыстан жасалған аршылмаған қанттың импорты да тез қысқарды.
Ресейде құс шаруашылығына АӨК дамуы ұлттық жобасының шеңберінде қолдау жасалады. Бұл мақсатта жобамен қарастырылады:
1. Ресей Федерациясы субъектілерінің 5 жылдан 8 жылға дейін алынған инвестициялық мақсаттағы кредиттердің пайыздарын төлеуге кететін шығындардың бөлігін бюджеттен субсидиялау.
2. Федералдық лизинг негізінде техниканың, құрал-жабдықтардың және асыл тұқымды малдың көлемін ұлғайту.
3. Ет импортын шектеу режимін сақтау.
4. Отандық теңдесі жоқ мал шаруашылығына арналған технологиялық құрал-жабдықтарды енгізуді ынталандыру.
Мал шаруашылығы салаларының, оның ішінде құс шаруашылығын жедел жаңарту үшін басты назар лизингтің дамуына және пайыздық мөлшерді субсидиялау арқылы несиелердің қол жетімділігін арттыру. Сонымен қатар, Ресей Федерациясы Үкіметімен 2006 жылдан бастап аналогтары Ресей Федерациясы территориясында өндірілмейтін мал шаруашылығы және мал шаруашылығын қайта өңдеуге арналған қазіргі заманға сай техниканы және құрал-жабдықтарды елге кіргізудегі кедендік баж салығын алып тастады. Асыл тұқымды малды және жемшөп базасын дамытуға да үлкен назар аударылды. 2020 жылға дейінгі әзірленіп жатқан құс шаруашылығын дамыту бағдарламасы негізгі бағыт ретінде жем витаминдерін қосатын асыл тұқым базасын және жем өндірісін дамытуды қосады.
Шаруашылық жүргізудің өтуші типтегі сапалы жүйесі жоспарлы топтық-әкімшілік жүйемен салыстырғанда артықшылығы бар, алайда нарықтық емес, Батыстың классикалық экономикалық доктринасын қолданбайтын, бірақ сонда да шетелдің тәжірибесін пайдаланғанымыз пайдалы болып табылады.
Жоғары дамыған елдердің экономиканың аграрлық саласын мемлекеттік қолдау тәжірибесі экономикалық даму деңгейінің әртүрлілігіне қарамастан, ауылшаруашылығына ірі көлемде әртүрлі формада мемлекеттік қаржылық көмектер ұсынылуда, негізгі және соңғы мақсат - өндірістің тұрақты табыстылық деңгейінде тұрғындарды тиімді бағадағы азық түлікпен максималды толық қамтамасыз ету. Фермерлер, арендаторлар, коллективті шаруашылықтар, ауылшаруашылығы кооперативтері мемлекеттік мекемелермен көптеген экономикалық тетіктермен байланысты. Бұл байланыстар үнемі жетілдіріліп отырады. Ешкім ешқашан шаруаларды тақырға отырғызу шешімдірен қабылдамайды, бұл әрине еңбе тиімділігінің төмен деңгейіндегі шаруашылықтарға қаты сты емес.
Ауыл шаруашылығының тиімді дамудағы АӨК жұмысшылары еңбек операцияларын, өндірілетін өнімдерінің құнын төмендетіп отыруы үшін үздіксіз жетілдіріп отыруға қызығушылық танытуда.
Ең алдымен ауыл шаруашылығы техникасын жаңартуға, аграрлық салада экологиялық қажеттіліктерге заманауи ғылыми жетістіктерді қолдану үшін мақсатты бағытталған қаражаттандыру. Дамыған елдерде аграрлық салаға салынатын барлық қаржылық көмектер, яғни дотациялар мен субсидиялар ауыл шаруашылығы өнімдерінің өзіндік құнының 40%дан 80%ға дейін құрайды[18].
Ауыл шаруашылығына қаржылай көмектердің көлемі мен мақсаты туралы келесілер куә бола алады. Германияда әр фермерлікке жылына орта есеппен 35 мың марканы құрайды. Сонымен қатар, мемлекет тарапынан ауыл шаруашылығы мекемелерінің жұмысын тиімділігін көтеруге бағытталған әртүрлі іс шаралар жасалады.
Аудиторлық бақылау одақтары жылына бір рет ауыл шаруашылығы кооперативтерінің іс әрекетін тексереді. Бұл бақылаулар нәтижесінде кооператив жұмысын жақсарту кеңестерін, консультациялар береді.
АҚШ-та (Америка Құрама Штаттары) аграрлық сала қажеттілігіне федералдық бюджеттен 63 млрд.долл. бөлінген. Оның ішінде фермерлерге тікелей субсидиялар 20 млрд. долл. құрады. Сонымен бірге, ескере кететіні ауыл шаруашылығы мәселелері бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары үкіметтің қаржыландыруымен жүзеге асырылады. Ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz