Қазақ ұлттық киімінің заманауи тенденциялары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Мaзмұны

Кіpіcпe ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

1
Қазақ ұлттық сән үлгілерінің теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ...

1.1
Ұлттық киімнің қалыптасу кезеңдері мен даму тарихы ... ... ... ... ...

1.2
Қазақ ұлттық киімдерінің ою-өрнек рәміздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..

1.3
Қазақ ұлттық киімінің заманауи тенденциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ..

2
Әсем-айзаманауи ұлттық киім топтамасын жобалау ... ... ... ... ...

2.1
Әсем-айзаманауи ұлттық киім топтамасының образды ассоассоциативтік негізгі ізденістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

2.2
Әсем-айзаманауи ұлттық киім топтамасының базалық және үлгілік конструкциясының негізгі сызбасын жетілдіру ... ... ... ... ...

л
Қopытыныды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Пaйдaлaнғaн әдeбиeттep ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Кіріспе

Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі қоғамда қазіргі ұрпақ үшін мәдени мұраны сақтауға ерекше көңіл бөлінгендіктен қоғамда патриотизм, руханилық сезімін қалыптастыру, қазақ халқының тарих тамырына теледидар арқылы араластыру үшін, қазақ халқының тарихы, олардың мәдениеті, дәстүрлері, білімі, тұрмысы ақпараттық түрде енгізілуде. Қазақ ұлттық киімінің пайда болуын, тарихын зерттеу, қазіргі ұрпақ үшін ата-бабалар қалдырған мәдени мұраға деген терең қызығушылығын тудырады. Тиімділікті арттыру үшін Ұлттық костюмді жан-жақты зерттеп қана қоймай, ақпаратты қоғамға енгізу ғана емес, сонымен қатар қазақ киімін өз қолымен жасауды, қазақ киімін орындаудың әртүрлі техникалары бойынша киім жасауды үйреніп, осы қазіргі буынға үйрету қажет. Өкінішке орай қазіргі таңда Қазақстанда ұлттық ою-өрнектер жасаудың көне құпияларын білетін шеберлер қалған жоқ, қазақ халық шығармашылығын сақтау мәселесі өте өткір тұр, сәндік-қолданбалы және ою-өрнектелген өнерде қолданылатын бай дәстүрлер мен дағдылар жоғалады. Мысалы, бүгінде кілем тоқу кезінде бұрын қолданылатын 200-т ою-өрнектің тек 50 үлгісі ғана қолданылады. Сондықтан қазіргі заманғы жағдайда біздің республикамыздағы маңызды міндеттердің бірі қазақ халқының көркем мұрасын жаңғырту, сақтау, зерделеу және насихаттау болып табылады. Қазақ халқының мәдениетін зерттеуге И. Г. Георги, Г. Н. Потанин, В. В. Бартольд, табиғатты сүйетін Түркістан үйірмесінің мүшелері, сондай-ақ қазақ ғалымы Ш. Уәлиханов сияқты зерттеушілер үлкен үлес қосты. Қазақ ою-өрнектік өнерін мақсатты зерттейтін алғашқы авторлардың бірі-ХХ ғасырдың басында Маңғыстауға келген неміс ғалымы Р. Карутц болды. Бұл саяхаттың нәтижесі "Маңғышлақта қырғыздар мен түрікмендердің арасындағы"жұмыс болды. Кеңес кезеңінде Ә. Марғұланның басшылығымен Республикада қазақ халқының тарихы мен мәдениетін жан-жақты зерттеу басталады. Олар қазақ ою - өрнегінің пайда болуы мен дамуының ғылыми негізделген көрінісін берді, оны құру заңдарын, симметрияның мәнін, фон мен суреттің тепе-теңдігін ашты. Дегенмен, Қазақ ұлттық ою-өрнегін зерттеу қазіргі уақытта да жалғасуда, оның көптеген аспектілері жеткілікті зерттелмеген және ұсынылған. Зерттеуде қазақ костюмінің ою-өрнегін дайындауда техниканы тереңірек зерттеу қажеттілігін дәлелдейді. Оларда өрнектер мен ою-өрнектердің семантикасын анықтау, ою-өрнектердің барлық түрлерін жеткіліксіз зерттеу мәселелері көрініс тапты. Бірқатар жұмыстар Қазақ ұлттық дәстүрлі костюмі, ою-өрнек жасау және оны практикаға қолдану туралы жалпы ұғымды қалыптастырудың әдістемелік және практикалық тәсілдері анықталды. Алайда жұмыста ұлттық костюм дайындау техникаларын практикада қолдану үшін қазіргі қазақ халқының өмірі мен тұрмысын тиімді енгізу мәселелері жеткілікті зерттелмеген. Қазіргі заманғы қоғамға Қазақ ұлттық киімін кию тәжірибесінде қарама-қайшылықтар байқалады: қазіргі заман талаптары, деңгейі мен қоғамның өмір сүру салтына байланысты ұлттық киімге деген қарым-қатынасының сипаты арасындағы сәйкессіздік болып табылады. Сондай-ақ, Ұлттық киім тек сирек жағдайларда яғни, мерекелерде немесе белгілі бір ұлттық салт-дәстүрлерді жүзеге асыру үшін киіледі. Осы қарама-қайшылықтан біздің зерттеуіміздің негізгі проблемасы яғни, Қазақ ұлттық киімінің шығу негізін жасау және халықтың қазіргі заманғы өміріне сай етіп ұлттық нақыштағы заманауи киім жасап, оны енгізу бойынша қалыптастыру болып табылады. Тұжырымдалған проблемадан Әсем-ай заманауи ұлттық киім топтамасын жобалау" атты дипломдық жұмыстың тақырыбы анықталды.
Зepттeудің мaқcaты: келешек ұрпаққа заманауи киімдерді ұлттық нақышқа келтіре отырып үлгілеу арқылы осы киелі өнерді əрі қарай дамыта отырып, көздің қарашығындай сақтап қалу.
Зepттeудің міндeттepі: дипломдық жобаның әдістемелік негізі ретінде Қазақстан Республикасындағы сән дизайнындағы мәселелер жөніндегі мемлекеттік құжаттар, сән дизайнның теориялық концепциясы, ғылымаралық кешенді жағынан (философия, тарих, мәдениеттану, жаратылыстану, білім және тәрбие) келу, теориялық және практикалық аспектілердің сәйкес келуі жатады.
Зерттеудің нысаны: Қазақ ұлттық киімі негізінде Әсем-ай заманауи ұлттық киім топтамасын жобалау болып табылады.
Зерттеудің пәні: мәдени мұраны қалыптастыру мазмұны, ұйымдастыру формалары мен шарттары, әдістері, құралдары немесе мазмұны ұлттық костюмді орындау процесінде эстетикалық қабылдауды ұйымдастыру нысаны мен жолдарын, тәсілдерін, құралдарын жобалау әдісі болып табылады.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері: ғалымдардың қазақ халқының мәдениеті, олардың тұрмыстары мен әдет-ғұрыптары, өмір салты, дәстүрлі костюмнің шығу тегі және оның түрлері туралы еңбектері, костюм құрастырудың композициялық принциптері, отандық шетелдік авторларды ою-өрнектердің семантикасын зерттеу және мәдени мұраны енгізу мақсатында Қазақ ұлттық киімін қазіргі қоғамға енгізу мәселесі бойынша зерттеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының негізі: қазақ киімін зерттеу және қоғамға енгізу мәселелері бойынша мұрағаттық құжаттарды талдау нәтижелері; семантика теориясы мен практикасы және ою-өрнектердің космологиялық маңызы туралы ғылыми деректер; қазіргі қоғам үшін Ұлттық киім дизайнының тұжырымдамалары болды. Қойылған міндеттерді шешу үшін келесі зерттеу әдістері қолданылды: теориялық және эксперименталдық жұмыстың бағыты мен саласын анықтауға мүмкіндік беретін, мәдени мұра және оны қазіргі қоғамға енгізу тәжірибесі бойынша интернет пен университет шеңберінде білім беру және қол жетімді әдебиеттерді зерттеу және талдау; аға оқытушылардың, сондай-ақ осы саладағы қайраткерлердің жұмыс тәжірибесін талдау; киім дайындаудың шығармашылық процесінің құрылымы мен шарттарын талдау. Шығармашылық үрдістің орындалуын қадағалау, аға буынмен, осы саладағы мамандармен әңгімелесу, қазіргі заманғы қыздарға сауалнама жүргізу, Қазақ ұлттық киімін орындаушылардың шығармашылық қызметін суретке түсіру, осы қызметтегі оқытушылар мен мамандардың озық тәжірибесін үйрету және қорыту, техникалық эксперимент ұйымдастыру және өткізу, заманауи танымал дизайнерлердің шығармашылық қызметінің өнімдерін талдау, алынған мәліметтерді статикалық өңдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы мыналардан тұрады: теориялық негіздеу және ұлттық колоритті пайдалана отырып, техникалық және көркемдік шығармашылық практикалық іс-әрекетті ұйымдастыру мүмкіндігі эксперименталды дәлелденген, Қазақ ұлттық киімінің коллекциясын орындау бойынша практикалық жұмысты ұйымдастыру кезінде техникалық және көркем қызметтің өзара байланысын жүзеге асыру үшін қолайлы жағдай мен талаптар шығармашылық міндеттер жүйесінің үлгілік мазмұны анықталды, бұйымдарды дайындауға арналған дизайн принциптері анықталған және негізделген еңбекті жоспарлау, сапаны бақылау бойынша мазмұны, еңбек объектісі, сондай-ақ бұйымның конструкциясын талдау. Еңбек сипатының ерекшеліктерін есепке алу, эстетикалық талғам принципін жүзеге асыру, анықталған мазмұнның мақсатқа сәйкестігі; бұйымдарды дайындау кезінде қажетті білім көлемі мен сызба, сурет техникасы суреттерін тану, эскиздермен жұмыс істеу реті туралы жобалау білімдерінің әдістері туралы түсінік, композицияны, өлшемдерді анықтау, дизайнды әзірлеу анықталды. Зерттеу нәтижелері Ұлттық костюмді әзірлеу кезінде пайдаланылуы мүмкін құрастыру және түзету кезінде; мәдениет саласындағы қазіргі заманғы зерттеулер нәтижелеріне қойылған міндеттерге таңдалған зерттеу әдістерінің барлығымен қамтамасыз етіледі; эксперименталды деректермен расталады; теориялық зерттеу мен практикалық жұмыс нәтижелерін объективті талдау және көркемдік - шығармашылық эксперимент жүргізу.
Ұлттық нақыштағы дизайн жобамыздың үлгілері - замануи күнделікті өмірде, отырыстарда, жиындарда киілетін костюмдер. Бұл костюмдерде заманауи стильдегі элементтерді үйлестіре отырып, көне жәдігерлерімізді, соның ішінде ұлттық киіміміздің рәміздік, эстетикалық символдарын сақтап, қолданыс аясын кеңейтіп, оның тәуелсіз Қазақ елінің имиджін қалыптастырудағы орнын айқындау. Шығарылған гипотеза мен мақсатқа сәйкес келесі тапсырмалар қойылды:
- ұлттық нақыштағы заманауи костюм үлгілерінің композициясын құрастыру;
- тек қана практикалық жағынан емес, эстетикалық мәні жағынан да маңызды дайындалған және көркем жасалған өндірістік немесе қолөнер арқылы өмірге келген көркем туынды жасау.
Зерттеудің құрылымы: кіpіcпe, eкі тapaу, қopытынды, пайдаланылған әдебиеттер, қосымшадан тұрады.
Біpінші тapaудa қазақ халқының киім тарихы, оның қалыптасу жолы және оған жазылған еңбектерге сараптама жүргізіліп, заманауи ұлттық нақыштағы көйлeктepді жoбaлaудың тeopиялық нeгіздepі тaлқылaнды;
eкінші тapaудa замануи ұлттық нақыштағы Әсем-ай киім топтамасының көркемдік шешімі ұсынылды.

1 Қазақ ұлттық сән үлгілерінің теориялық негізі

1.1 Ұлттық киімнің қалыптасу кезеңдері мен даму тарихы

Қазақ халықының киімдерінде халықтың шығу тарихы, экономикалық, әлеуметтік және климаттық жағдайлары бейнеленген ертедегі салт-дәстүрлері көрініс тапқан.
Қазақтар құланның, киіктің және жолбарыстың терілерін, сондай-ақ қара түсті жанаттың, су тышқанның, бұлғынның және сусардың, ақ түсті тышқанның, күзеннің үлбірлерін аса бағалы деп санаған. Сусар мен бұлғынынң үлбірлері қымбат бағаланған. Теріден тондар тігілген. Мамық жүнді аңдардың үлбірлерінен жасалған тондарды қазақтар ішіктер деп атаған. Жанаттың үлбірінен дайындалған тон-жанат ішік, қара түлкінің үлбірінен тігілген тон-қара түлкі ішік, алтайдың қызыл түлкісінің үлбірінен жасалған тон-қызыл алтай түлкі ішігі деп аталған. Жоғары түкті жібекпен көмкерілген үлбірлі ішік қыз жасауындағы ең қымбат мүліктердің бірі саналып, бас тон делінген. Қазақтар аққудың, гагара мен құтандардың да мамығынан жасалатын ішіктердің дайындау техникасын білген. Оған 1878 жылы Ақмола көрмесіне қойылған гагара мамығынан тігілген ішік мысал бола алады. Гагара мамығынан дайындалған ішіктің тағы бір түрі Қорғалжын көліне таяу орналасқан ауылдан кездесті. Ол шымқай қара түсті ұзыншалау төртбұрыштардан құрастырылып тігілген және онша кең емес, қара жолақтармен жиектелген. Гагара құсының жақсы терілерін және оған сәйкесм үлбірді таңдау үлкен талғам мен іскерлікті талап еткен. Бақсылардың киетін аққу мамығынан тігілген дәстүрлі күртешілері мен шекпендерінің өзіндік мағыналары болған. Үлбірден тігілетін ішіктер шұғамен, жібекпен, қамқамен және т.б. қапталған, олар қолданылатын матасының атауына немесе түсіне қарай ажыратылған. Көк шұғамен қапталған, түкті шұғамен жиектелген ішікті көк тон деп аталған. Оны тек қана атақты адамдар киген. Шала туылған құлынның терісінен дайындалған, әрі кең, әрі ұзын болып тігілген ішікті жарғақ тон деп аталған. Қозы жүнінен де тондар тігілген. Оларды дайындауда қозжылардың жүнасты терісі алынбай, тек ұзын түктері қолданылған. Осылайша жасалған тон қылқа жарғақ деп аталынған. Қазақтар өозының терісінен күдерілер және шапандар дайындаған, жұқа шекпендер және шалбарлар тіккен. Осыған орай зерттеушілер қазақтар жалпы киімдерін қозының иленген терісінен дайындаған (П.С. Паллас), олар жұмсақ жаңбырға төзімді болғандықтан қозының терісінен көбінесе сырт киімдер тіккен (И.П. Фальк), қозының терісінен жасалған шапандар өте ыңғайлы, ылғал өткізбейді, желден және жаңбырдан қорғайды деп айтқан болатын. Қозының терісінен тігілген шапан да жарғақ деп аталған. Петербургтегі ориенталистер конгресінің көрмесінде Орталық және Солтүстік Қазақстанның әр түрлі аудандарынан көне, күдеріден жасалған, жібекпен кестеленген шапандар көрсетілген. Ақмола ұйымдастырылған көрмеге де күдеріден жасалған шапандар қойылған.
Шапандар және кең шалбарлар жібекпен кестеленген. Семей өлкесінің суретшісі және өнертанушысы В.Н. Белослюдов кесте үлгілерін жинаумен айналысқан. Оның 1913 жылы Қазақ кестелері деген мақаласы жары көрді. Осы қолжазба Орталық мемлекеттік әдебиет және өнер мұрағат-мұражайының Г.Н. Потанин мұрағатында сақталған. Халық шеберлері ұсақ нақыштарды кестелеу барысында ою-өрнектің суретіне немесе кестеленетін бұйымның пішініне байланысты дөңгелек немесе тікбұрышты арнайы кергіштерді пайдаланған. Әйелдер және ерлердің бас киімдері-желек, кимешек, сәукеле, телпек, тақиялары, әйелдер көйлегінің желбіршектері, сондай-ақ, омырау әшекейлері-омырауша, алқаларды және күдеріден тігілген шекпендерді, шапандарды, кең шалбарларды инемен және ілгекті бізбен кестелеген. Тығыз кестелеу әдісі өте кең таралған. Тығыз кестелеу арқылы кимешек, шұғадан жасалған ерлер шалбары әшекейленген. Ілмектен ілмеккке біз кестелеу әдісі де жиі қолданылған. Біз кесте және тығыз кесте әдістерімен киімдерге геометриялық және өсімдік тектес ою-өрнектер, кейде адамдар мен жануарлардың контурлы бейнелері, толық сюжеттер әшекейленген, мысалы Эрмитаждағы күдеріден тігілген шапанда аң аулау көрінісі толық кестеленген. Санкт-Петербург, Мәскеу, Алматы, Омбы қалаларының мұражайларында сақталған бірқатар кең шалбарлар да біз кестелеу арқылы безендірілген. Олардың он шақтысы Эрмитажда сақтаулы. Солардың ішінде Ш.Уәлихановтың, Арынғазы Ханқожиннің (Семей облысы), Н.А. Крыжановтың, Л.Ф. Баллюзектің (Батыс Қазақстан) сыйға тартқан экспонаттарының кестелері ерекше көзге түседі. Ш. Уәлиханов сыйға тартқан шалбарда сары түсті кестенің ерекше бір талғаммен орындалуы көз тартады. Кестеде бедерлі өсімдік тектес мотивтер-жапырақтар, бүршіктер, сондай-ақ, ирек бейнелі сызықтар қолданылған.
Киіз-ертедегі көшпенділердің сырт киімдеріне арналған дәстүрлі маталарының бірі. Жұқа киізден жасалған, жібекпен кестеленген көне шекпен Эрмитажда сақтаулы тұр. Ол бұрынғы әскери жамылғы пішіндес жеңсіз пішілген, тар қайырма жағалы. Өңірі, етегі, жағасы, қолтық ойындысы қара баумен жиектелген және инешаншыммен тігілген. Шекпеннің бүйірлерін жағалай тар жолақпен қапталған тіліктер түсірілген. Жоғарғы бөлігін қоспағанда шекпенге тұтастай күн тәрізді үлкен дөңгелектер кестеленген. Әрбірінің орталығына ақ жұлдыз орналастырылған, оның жоғарғы және төменгі бөліктеріне биліктің символы ретінде қос бүркіттің силуэтін елестететіндей бейне жібекпен кестеленген. Қазақтар жұқа ақ киізден тіглген шапанды қаттау деп атаған. Қаттауды Ориенталисттердің үшінші конгресінің көрмесіне атбасарлықтар әкелген. Сол көрмедегі экспонаттар қатарында Мейрам Жанайдаровқа тиесілі алтын тігіспен, үлкен түймелермен, күміс жалпақ тілікшелермен әшекейленген былғарыдан тігілген шекпен де қойылған. Қазақтардың киімдерін дайындауда қой жүнінен басқа түйе жүні де қолданылды. Клавдий Элианның жазбасында Каспий жағалауындағы елдерде түйелер өте көп, олардың жүндері өте жұмсақ, жұмсақтығы соншалықты милет жүндерінен асып түспесе кем түспейді. Оның жүнінен жасалған киімдерді өте атақты адамдар мен байлар киген деп айтылған. Марко Полоның мәліметтері бойынша да қарлұқтар ең жақсы, өте бай көрінеиін, ақ шұғаны түйе жүнінен дайындалған және оларды басқа елдерге сатып отырған.
Түйе жүнінен дайындалған ежелгі киімдер түрінің бірі - шекпен. Шекпен жаңбырдан, бораннан, жайсыз ауа райынан сақтайтын өте кең де ұзын тігілген киім. Шекпенді боялмаған жүндерден де (сары, ақ), көкке, көк бүлыңғырға және басқа түске боялған жүндерден де дайындаған. Салтанатты шекпендер тек боялған жүндерден тігілген, олардың тігістері оқамен көмкерілген. Сондай-ақ, Мәскеу университеті қарсаңындағы көрмеде салтанатты көк түсті шапан экспонатқа қойылған.
Шапан - қазақтардың негізгі және ежелгі киімі. IX-XIV ғасырлардағы қыпшақтардың тас мүсіндері неден шапан бейнелерін кездестіруге болады. Шапанды әйелдер де, ерлер де киген. Шапандар күдеріден ғана тігілген жоқ, басқа елдерден әкелінген жібек, жүн және мақта маталардан да дайындалды. Орыс халқының дерекнамаларында шапандарды кафтандар деп атаған. Шпаковскийдің фото суреттері арасындағы Дәулеткерей Шығаев, Есет Көтібаров, Махмұт Жантариннің суреттерінен шапандардың көрнекті түрлерін, А. Е. Мартынов және Е.Корнеевтің салған суреттерінен қымбат матадан тігілген біз кестелі шапанды көруге болады. Бабиковтың қызыл шүғадан жасалған шапан суретін салғаны белгілі. Кейіннен оны К. Ф. Гун және Груссо сияқты суретшілер көшіріп салған. Осы шапан біз кестемен кестеленген. Кестенің негізгі мотивтері - қатар-қатар орналастырылған шеңберлер мен қара, ақ сызықты жиектер. Әр шеңбердің ішіне ақ жібектен жұлдыз кестеленген, ал шеңбер төңірегіне - төрт мүйіз және ашық алақан бейнесі әшекейленген. Шеңберлер арасына ағаш бұтақтары, бүршіктер, шыршалар орналастырылған. Т. Аткинсон қазақтардың өмірінен көптеген қүжатты суреттер түсірген. Ол XIX ғасырдағы қазақтың атақты адамдарының мерекелік киімдерін былайша суреттейді: Менің басшым үстіне қара түсті барқыттан тігілген шапан, басына әдемі кестеленген тымақ, ал аяғына биік өкшелі қызыл былғарыдан тігілген етік киген. Оның әйелі салтанатты реңк беретін сары, қызыл және жасыл түсті жібектен тігілген шапан киетін. Сұлтан басына тығыз жібектен тігілген, күміспен кестеленген бас киім, үстіне көк бұлыңғыр түсті шапан, аяғына қызыл қоңыр былғарыдан тігілген биік өкшелі етік киетін. Оның әйелі үстіне әдемі қара шапан, басына ұшы үшкірлеу, таспасы беліне дейін түскен, шеттері жібек пен әсем кестеленген бас киім киген. Қазақтар арасынан ең әдемі шапандарды ақын, сал-серілер киетін болған. 1846 жылы шығыстанушы Услар Көкшетауда халық мерекесіне қатысқан бір топ ақын, әншілерді кездестірген. Оның айтуы бойынша Олар өте сәнді киінген. Олардың шапандарының түстері - қызыл, ашық жасыл. Олардың шапандары және күдеріден тігілген кең шалбарлар жіберпен шұбарлана кестеленген. Әдетте, оларға ұсақ өсімдіктер мен құстар бейнелері әшекейленген. Қазақтардың әйелдер және ерлер киімдері алуан түрлі. Ерлердең және әйелдердің бірқатар бас киімдері киізден дайындалған. Солардың ішіндегі ең ежелгі және дәстүрлі түрінің бірі - қалпақ. Қалпақтың ақ киізден жасалатын түрі ақ қалпақ деп аталады да, енді ені шеті жоғары қайырылған түрі айыр қалпақ деп аталады. Киізден жасалған, жоғарғы үшы үшкір бас киім алғаш рет Пазырық қорғанынан табылған. Николаев облысынан киізден дайындалған, ұшы үшкірлеу келген, қола қаңылтыр белгісі бар қалпақ табылды. Салтанатты ақ қалпақтарды ақ жібек пен кестелеген, айналдыра күміс оқамен көркемдеген және шетін жағалай бау тігістермен әшекейлеген. Осындай қалпақты қазақтың ұлы ағартушы ақыны Абай Құнанбаевтың киген түрі Эрмитажда сақтаулы тұр.
Қалпақтың тағы бір түріне телпек жатады. Телпекті тек сұлтандар киетін болғандықтан, ол XIX ғасырға дейін-ақ қолданылған. Ерлер бас киімдерінің үшінші бір түрі - көктемде және күзде киілетін бөрік. Бөрік - бөрі қасқыр деген сөзден шыққан. Ал, қасқыр түрік тайпасының байырғы тотемі саналған. Пішіні бойынша бөріктің жоғарғы бөлігі биік конус тәрізді дөңгелек немесе бірнеше қималы болып келеді де, үнемі бұлғын, камшат үлбірлерімен әдіптелген. Эрмитажда сақтаулы тұрған камшат үлбірімен көмкерілген бөрік Ш. Уәлихановтың әкесі Шыңғыстікі деп саналады. Мұражайларда сақталып келген қымбат бөріктер алтынмен, күміспен кесте- леніп, бұлғын, сусар, камшат үлбірлерімен көмкерілген. Тымақтар қара және қызыл түлкінің үлбірінен дайындалған. Олардың көп түрлері Санкт-петербургтегі ориенталисттер көрмесінде көрсетілген. Бөрікті қыздар да киген, олар салпыншақтармен және үке, құтан және тауыстың мамықтарымен әшекейленген. Камшаттың үлбірімен көмкерілген бөрік - камшат бөрік деп аталын- ған. Махмұт Қашқари үлбірлі тамақтарды камач бөрік деп атаған. Алтынмен кестеленген бөрік - алтын бөрік, маржанмен әшекейленген бөрік - қалмаржан бөрік деп аталған. 1890 жылы Қазанда ұйымаастырылған көрмеге қойылған бөріктің бірі інжу мен кестеленген және алтын белгілермен әшекейленген.
Тақия - барқыттан, қамқадан тігілетін жазғы жұқа бас киім. Ертеректе оның шеттері ақ тиіннің, сусар мен бұлғынның үлбірлерімен көмкерілген, күміс және алтын ызбалармен әшекейленген. Суретші П.Қошаров тақияның нақышталған, қымбат матадан жасалған суретін салған. Ш. Уәлиханов және Жанайдаровқа тиесілі әдемі тақиялар ориенталисттердің көрмесінде экспонатқа қойылған.
Сәукеле - XIX ғасырға дейін қолданылған ертедегі бас киімдердің бірі. Ол туралы И. Георги, Ш. Уәлиханов, И. Ибрагимов және т.б. жазған болатын. И.Ибрагимовтың жазбасы бойынша сәукеле - күміс және алтын ақшалармен, інжу мен, сондай-ақ маржаныен әшекей- ленген, биік конус тәрізді құрастырылған бас киім". Ұзындығы - 1,5 аршын. Осы бас киімді келін күйеуге шыққан алғашқы күндерінен бастап бір жылға дейін киген, сонан соң төрт немесе бес жыл қатарынан тек қана үлкен той-жиын, мерекелерде киген. ХІХ ғасырда қымбат сәукелелердің бағасы мың сомға дайын немесе таңдаулы жүз аттың құнына дейін жеткен. Олардың металдан жасалған торлы тәжісінің (алтыннан немесе інжу, маржан жіптерінен құрастырылған) маңдайында салпыншақтары және иек асты әшекейлері болған. Сәукеленің қаңқасы матамен қапталған және оған әр түрлі конфигурациялы металдан жасалған белгілер жапсырылған, олардың ара-арасына қымбат және жартылай қымбат тастар қойылған. Белгілердің ұсақ та, ірі де түрлері болған. Ұсақтары ірілері мен бекітілген. Сәукеле үсті жібек немесе барқыттан жасалған орамалдармен жамылған.
Сәукелені ісмерлігі шыңдалған тігінші, кестелеуші шеберлер дайындаған. Сәукеле орамалы мен таспасына әшекейлер жуан иректеліп бұралған әр түсті жіптермен кестеленген. Орамалдың ортасы мен шеттері есілген кестелермен және торлы тігістермен әрленген. Сәукелеге арналған алтыннан, күмістен және қоладан жасалған салпыншақтар мен жапсырма белгілерді зергерлер құю, шекілеу, мөр басу әдістерін қолдану арқылы жасаған. Әдетте шебердің бір сәукелені жасауға бір жыл уақыты кеткен. Ориенталисттердің Санкт-Петербургтегі үшінші конгресіндегі көрмеге Ақмоладан, Көкшетаудан, Солтүстік Қазақстан облысынан және Атбасардан әкеліп көрсетілген сәукелелер қымбат тастармен, інжу мен, маржан мен, алтын мен әшекейленген, жібекпен жамылған. Оларды Шыңғыс Уәлиханов, Мейрам Жанайдаров және Санды байШапанов ұсынған. С. Шапанов ұсынған сәукелені 600 сомға бағалаған. Ол отыз маржан жіппен, он бес інжу жіппен әшекейленген, қызыл жібек пен кестеленген және алтын жіптен тұратын шашақтармен көмкерілген. Оның қаңылтыр белгілерінде өте қымбат металдардан асыл тастар орнатылған. 1893 жылғы Нижнегород көрмесіне де қойылған сәукеле өте қымбат тұрған. Оның екеуі Атбасар аймағынан әкелінген.
Келіннің күйеуге шыққанына бір жыл толғаннан кейін киетін бас киімдерінің бірі - желек. Ол сәукеленің қарапайымдатылған түрі, оның қаңқасы қатты материалдан жасалған, пішімі конус тәрізді, қаңқа глазетпен қапталды немесе фольгамен оралып, алтыннан, күмістен жасалған асыл тастар орнатылған белгілермен әшекейленген. Жас әйелдің бала туылғаннан кейін киетін бас киімі болып кимешек саналған. Оны әдетте әйелдер 25-45 жас аралығында киген. Ол ақ матадан тігіледі, көбінесе тығыз кестемен кестеленеді.
Қазақ киімдерінің құрамдас бөліктерінің бірі - әйелдер және ерлер белін буатын, былғарыдан, барқыттан, жібектен, жүннен жасалған белдіктер. Салтанатты киімдердің белдігін жасау барысында тапсырыс иесі қымбат материалдар үшін таршылық көрсетпеген, шеберлер уақыты мен ісмерлігін аянбаған. Ерлердің қалтасы, құтысы, оқшантайы бар белдіктері өте бай көрінген. Кейде салпыншақтар мен қосалқылар белдікке сәндік үшін ғана тағылған. Сәнділік үшін де, қызмет атқарушылық үшін де тағылатын салпыншақ ретінде оқшантай саналған. Былғарыдан жасалған белдіктір бедер салумен, жартылай қымбат тастар орнатылған металл жапсырмаларды жапсырумен, сүйектен ойылған жалпақ тілікшелермен әшекейленген. Осындай жиынтықтары бар белдіктер қазақтардың ежелгі киімдерінің бір түрі саналып, кісе деп аталған. Осыған ұқсас әйелдер белдіктері де бар. Олар кеңдеу және сәндірек көрінген. Әйелдер белдіктері жібектен жасалған. Жіберген жасалған, сәнді ағаштан ойылған өрнегі бар белдіктер құр белдік деп аталған. Қой жүнінен және түрі жүнінен дайындалған белдіктер де дәл осылай аталған. Барқыт- тан және жібектен жасалған, інжу мен кестеленген, қапсырма тағылған белдіктер қамар белбеу деп аталынған. Сондай-ақ ерлерге арналып жасалған жұмсақ құшақтар - құр делінген. Әйелдер және ерлер белдіктері де металдан жасалған тікбұрышты, үшбұрышты, жүрек пішінді және мүйіз тәрізді жапсырмалармен, сондай-ақ түрлі-түсті асыл тастары орнатылған металдар мен де әшекейленген. Кейде нефриттер де көз ретінде қолданылған. Қазақтардың түсінігінде нефриттерді найзағайдан сақтандырады деп білген.
Қазақ киімдерінің тобына аяқ киімдер: етік, кебіс және т. б. енген. ХІХ ғасырдың ортасында жазылған Орманов жазбаларында қырғыз етіктері өте жұмсақ, жылы және ыңғайлы, М. А. Леванский жазбаларында қырғыз аяқ киімдері мықты жасалады және аяққа жабысып тұрады деген тіркестер кездеседі. Қазақтардың атқа мініп жүргенде киетін жеңіл аяқ киімдерінің бірі - мәсі. Олар күміс белгі жапсырмалармен әшекейленген. Әйелдер етігі қызыл немесе жасыл түсті юфттен тігілген, жібек пен кестеленген. Әйелдердің кебісі де күмістен жасалған, өрнекті ұсақ фигуралы белгілермен әшекейленген.
Қазақ халқының киімдерінде қаншама жылдардың көшпелі, жартылай отырықшылдық және отырықшылдық тұрмыстарының көркемөнер кәсіпшілік жетістіктері мен негізгі принциптері жинақталған. Олардан халықтың тұрмыстық өмірі мен эстетикалық талғамын, тектік ерекшеліктерін көруге болады.
Мысалы, түркі-қыпшақ этносына киімді сол жағына қарай қаусыру, шапанды жиектеу, түрлі-түсті тігімдерді сыйыстыру, кимешектің бас көрінетін ойындысына дейін шеттіктерін кестелеу тән. Балалар және қыздар, әнші, суырып салма ақындардың бас киімдеріне үкі тағу да соларға тән ерекшеліктердің бірі. Қазақ халқы киімдерінің дамуына көршілес отырған орыс, татар, қарақалпақ, алтай халықтарының да әсері болды. Осы айтқан ойымызға бешпент пішіміндегі белді белбеумен буу, әйелдер көйлегі конструкциясындағы күліштілік - күліш көйлек, әйелдер көйлегінің артқы бойына бүрмелер түсіру - жаз көйлек және т. б. дәлел бола алады.
Халық киімдері қоршаған орта, тұрмыс жағдайлары, климаты әсерімен, сондай-ақ, көшпелі халықтың талапсұраныстары (мысалы, ерде қимылдамай ұзақ отыру қажеттігі және т.с.с.) есебінде дамып қалыптасты. Қазақстанның Орталық мемлекеттік мұражайында қазақтың ұлттық киімдерінің үлгілері сақталынған. Солардың арасында қазақтың батыр, ақындарының және атақты өнер майталмандарының да киімдері кездеседі. Мысалы, қазақтың атақты әншілері Күләш Байсейітова, Жамал Омарова, Роза Бағланавалардың сахналық костюмдері сақтаулы тұр. Мұражай экспозициясынан Бөкей ордасының ханы Жәңгірдің зайыбы Фатиманың бешпенті және қазақтың белгілі ағартушы ғалымы Ш. Уәлихановтың кіші қарындасының шапаны да (астары аққу мамығынан тігілген) орын алған.
Қазақ халқының дәстүрлі киімдері де басқа халықтар киім түрлері сияқты ерлер, әйелдер және балалар, сыртқы, маусымдық, мерекелік және күнделікті киімдер болып бөлінеді.
Қазақ әйелдерінің ұлттық киімдері. Қазақ халқының әйелдер киімдерінің силуэті, пішімі және әшекейлеу әдістері ұқсас болғанымен, материал таңдауына, түр-түстер үйлесімділігіне және про- порцияларының әр түрлілігіне қарай айырмашылықтары болады. Бұл Қазақстанның кейбір аймақтарында қолөнер дәстүрлерінің ертедегі пішіндерінің ұзақ сақталуымен де түсіндіріледі. Әр аймақтың өзіне тән ерекшелігіне байланысты әйелдер көйлегі әр түрлі тігілгенімен, барлық жерлерінде де қыздар киімі, жас келін киімі, ересек әйел киімі кездеседі.
Қыздар киімі алтын және күміс жіптермен, майда моншақтармен әшекейленген жиектерімен, сондай-ақ алтыннан, күмістен жасалған салпыншақтарымен, қымбат және жартылай қымбат тастардан тұратын әшекейлерімен, үкі тағылған бас киімдері мен ерекшеленеді.
Қыздардың көйлегі айрықша көз тартарлық тай етіп дайындалған. Өте жеңіл, ұзын көйлектердің етектерін, жеңдер аузын жағалай, жағаларын айналдыра желбіршектер салынған. Өте әдемі көрінетін көйлектері жұқа жібек пен әрленген. Қыздар мойнының әсемдігін одан сайын әдемі көрсету мақсатында көйлектің жағасы аса нәзік талғаммен қондырылған.
Күнделік көйлек - өте жұқа матадан дайындалған, белінің қою бүрмесі бар көйлек. Жеңі ұзын, ол да бүрмеленген. Еркін жататын дөңге- лек жағалы.
Қазақ халқының киімдерін зерттеген белгілі зерттеуші Р.Ходжаеваның айтуы бойынша жоғарыда сипатталған көйлектер ХІХ ғасырдың екінші жартысында пайда болған. Ал, одан ертеректе қазақ әйелдері ерлер жейдесі сияқты, бірақ одан ұзындар және кең пішімді көйлектер киген.
Тұрмысқа шыққан әйелдердің ашық түсті матадан желбіршекті, кестелі көйлек киюі ұят саналаған, ал қыздарға қандай киім кисе де орынды деп есептелген. Жас әйелдер тығыз матадан тігілген, өте бай әрленген жеңсіздерді - көкірекшені көйлек үстінен киген, бастарына ақ матадан шаршылай қатталатын, ұштары иыққа түсетін жаулық тартқан.
Қазақтың әдет-ғұрып салты бойынша бала туған әйелдердің көйлегі қыздардың көйлегіне қарағанда етегі ұзын болған, оған желбіршек салынбаған, оның үстінен көйлек, белінің алдыңғы жағынан металдан жасалған қапсырмамен, кейде түймемен түймеленетін қамзол киген. Бастарына кимешек және оның сұлама, күндік, орама түрлерін тартқан. Олар сырт көзден маңдай алды шаштарын жасырып түруға есептеліп тігілген. Өйткені әйелдердің үйден шыққанда шаштарын екі бұрымға немесе одан да көп бұрымға өріп, ашық жерін көрсетпей шығуы тиіс болған.
Қыс мерзіміндегі әйелдер киіміне шапан, шеті үлбірмен көмкерілген бөрік, орамал, жылы етіктер жатады.
Ертеде Қазақстанның оңтүстігінде және Жетісу өлкесінде әйелдер барқыттан немесе жұқа шұғадан дайындал- ған, осы материалдан жасалатын кең белбеуге бүрмеленген, түймемен немесе қапсырмамен түймеленген кең белдемше киген. Белдемше тығыз кестемен кестеленген, кейде үлбірмен әрленген. Оның тағы бір түрі шалғы деп аталып, белін екі айналдыра кең ызбамен буған.
Орталық және Солтүстік Қазақстан әйелдері талғамдарына байланысты қамзол астынан күмістен шекілеу әдісімен жасалған, әшекейлер мен әрленген шытыр деп аталатын көйлектер киген. Оңтүстік-Шығыс әйелдерінің көйлектерінің мойын ойындысынан етегіне дейін тіліктерін бойлай жапырақ тәрізді жұқа темір белгілер тігілген жарма көйлек киген. Осындай көйлек ірі өрнекті түймелеу тана арқылы мойнынан түймеленген. Қазақстанның батыс аймақтарындағы әйелдер көйлегінің жағасына тамақша делінетін металдан жасалған әшекейді қадаған, қамзолына күмістен ақша тәрізді дөңгелектерді, маржаннан тізілген сым тізбектерді әшекейлеген.
Ересек әйелдер жөн көйлек киген. Жөн көйлек - еркін пішімді астарлы көйлек. Оның үстіне ұзын етекті, жеңі жоқ, белі сәл қынамалы, тілікті, тігімдір жүргізілген қалталары бар қамзолдар киген.
Орталық Қазақстанда осындай қамзолдар түйе тізесінің бейнесін елестететіндей күміс түймелермен қатар түймеленген. Ол Оңтүстік-Шығыста шыттан немесе сәтеннен дайындалған құшақ-белбеулер мен жай ғана буылған. Ересек әйелдер бастарына үстіңгі орамасы астыңғы орамадан биік көрінетіндей боп оралған орамалмен немесе шалмамен толықтырылған кимешек тартқан.
Әйелдер суық мерзімдерде барқытпен тысталған немесе сырылған шапандар, әл-ауқатты лары мамық аңдардың терісінен тігіліп үлбірмен тысталған ішіктер киген. Осындай ішіктер киім иесінің байлығын көрсеткен.
Қазіргі уақытта қартайған әйелдердің киімдері арасынан белі төмен түсірілген, қатпарлы немесе бүрмелі белдемшесі бар, бір-екі түймемен түймеленетін тіктеме немесе қайырма жағалы кең пішімді көнлектің түрін кездестіруге болады.
Қазақ әйелдері киімдерінің құрамдас бір бөлігі болып дамбал саналады. Дамбал - түзу сызықты пішімдермен тұтас бір матадан тігілді. Сыртқы шалбарлар да дәл сондай тәсілмен тігілген. Қазақ шалбарлары өзбек, тәжік халқының шалбарларына қарағанда кең және қысқа болып келген. Олардың балақтарын етіктің ішіне салып киген.
Қыз ұзатылғанда киетін костюм. Қыздараың ұзатылу тойында киетін костюм сәнділігімен, әшекейімен, материалдарының жоғары сапасы мен, әрлеуімен, жинақталымдағы киімдер санының көптігімен, күнделікті киюге қолайсыз бас киімі мен (сәукеле), алтыннан, күмістен жасалған күймешелері бар көйлек, қамзол, бешпент, шапандарымен күнделікті киім түрімен ерекшеленеді. Әйелдер тұрмыс құру жинақталымына енетін алқа, сырға, жүзіктер және әр түрлі салпыншақты әшекейлер қыз жасауының құрамдас бөлігі болып табылып алдын ала дайындалған.
Сәукеле - келіннің киелі бас киімі. Ол туралы бір қаптар эпикалық жырлар мен аңыздарда айтылған.
Келіннің той күні киген сәукелесіне қарай оның қай тектен шыққанын, байлығын, дәулетін анықтаған. Сәукеле тәрізді бас киімдер орта ғасыр қазбалары арасынан да табылған. Әдетте сәукеленің қаңқасы ретінде барқыттан тігілген конус тәрізді бас киім қолданылған. Оған маңдайшасы мен желкесі қосып тігілген. Содан соң оның үстіне биік конус тәрізді қызыл қоңыр немесе қызыл түсті жұқа киіз матадан дайындалған, қымбат үлбірмен көмкерілген бас киім кигізілген. Сәукеле алтын жалатылған күмістен жасалған белгілермен, рубин орнатылған алтын тәжбен, екі жағынан түсірілетін маржан, інжу, көгілдір түсті асылтан тізілген жақтама салпыншақтар мен әшекейленген. Сәукеленің төбесінің ұшына келіннің бета- шар рәсімін өткізу барысында бетін бүкіл дене бітімі мен бірге жауып тұратын мөлдір жұқа желек бекітіледі. Беташар - келінді күйеуінің ағайын-туыстарына таныстыру рәсімі. Сәукеле XIX ғасырдың аяғынан бастап кию қажеттілігінен шыға бастады.
Әйел бас киімдері. Халық киімдерінің ең мәнерлісі де, ең өзгешесі де әйел бас киімдері деп саналады.
Қазақтар ұлттық бас киімдерін XV ғасырда Қазақ хандығы орнағаннан бастап кие бастады. Қазақтар бас киімдеріне қарай қай таптың, қай тектің өкілі екендігін
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап халық киімдеріне өзгерістер ене бастады. Әсіресе, олар Батыс және Солтүстік Қазақстанда, Ертіс жағалауында, орыстардың көп тұрақтанған жерлерінде байқала бастады. Сол себепті де бір хронологиялық дәуірдің өзінде әр аумақтарда (территорияда) әр түрлі пішімді бас киімдер қолданылған.
Қазақ халқының бас киімдері екі топқа бөлінеді: ерлер бас киімі - әр түрлі пішіндегі және өлшемдегі тымақтар, тұрмысқа шыққан әйелдер бас киімі -желек және шалма, екеуі де ақ матадан тігілген. Қыздар ерлер бас киімдерімен типтері бірдей бас киімдер киген.
Әйелдерге арналған бас киімдер құрастырылуының күрделілігімен және өте бай безендірілуімен ерекшеленеді.
Тақияны тұрмысқа шықпаған қыздар киген, бірақ оның киілуі міндетті саналмаған. Тақия XVIII ғасырдан бастап киіле бастаған. Ол Қазақстанға Орта азиялық қолөнершілерден ауысқан. Қазақстанның Оңтүстік аудандары мен Сырдария жағалауындағы қазақтар тақияны қызығушылықпен сатып алып отырған. XIX ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ тұрмысын зерттеушілердің көрсетуіне қарай қыздар киетін скуфьяның төбесі үшкірлеу болған. Олардың бізге жеткен түрлерін талдағанда ерлердікінен айырмашылығы болмаған.
XIX ғасырдың соңында төбесі дөңгелек түрінде тұтас ойылған, онша биік емес цилиндр пішінді тақия пайда болды. Қыздар тақиясы алтын және күміс кестелермен өрнектелген, ақшалармен, майда моншақтармен, қымбат тастармен, маржан мен, шашақтар мен әшекейленген, төбесіне майда моншақ жіптермен көз, тілден сақтау белгісі ретінде үкі тағылған.
Зерттеушілер Солтүстік-Батыс Қазақстаннан барқыттан тігілген, алтын тігісті жіптермен кестеленген, цилиндрлік қалқанының үстінен төбесін ғана жауап тұрмай артына да түсірілетін, құрақ мата қосып тігілген бас киімді кездестірген. Осы қасаба - ертедегі түрік әйелдері киген, ежелгі бас киім түрі. Оны қамзол дайындалатын матадан тіккен. Ұмытылып кеткен осы бас киім түрін іздеп табудың да тарихы өз алдына. Қазақтардың осындай бас киімі болғандығы туралы алғаш рет 1963 жылы шебер Тлеутес Сейітбекова айтқан болатын. Қазақстанның Орталық мемлекеттік мұражайындағы тізімнен шығарып тастауға ұсынылған көне заттардың арасынан сәукеле орнына киюге қолданылған, түрі адам танымастай тозған қасаба табылған. Осыдан кейін қасаба мұражайда сақтаулы тұрған Бөкей ордасының ханы Жәңгірдің зайыбы Фатима ханшаның киім жинағынан табылған.
Бөрік - қалқаны үлбірмен көмкерілген бас киім, оны қыздар да киген. Қыздар киген бөрік пізіміне қарай ерлер бөркіне ұқсас болған. XIX ғасырларда оның сыртқы түрі ұшы үшкір биік конустық пішінінен басқа жайлы киілетін, биіктігі аласа бас киім түріне өзгерген. Бізге жеткен экземпляры на қарағанда қыздар тымағы өңіне аударылмаған. ХХ ғасырдан бастап оның жаңа - бөлек тігілген қалқаннан және тегіс немесе төбесі дөңес төрт үшбұрыштың тұратын түрі пайда болған. Үлбірі қалқанды толық жаппаған, оның тұтас жабылған түрлері сирек кездеседі. Әл-ауқатты отбасының қыздары ғана үлбірлі тымақтар киген. Ондай тымақтар сусар, бұлғын үлбірлерінен, ал тымақтың сайы ашық түсті барқыттан тігілген. Тымақтардың төбесін жібек шашақтармен, майда моншақты жіптермен немесе жүзім мен әшекейлеген. Кейде тымақты сайын күміс белгілермен безендірген. Ашық түсті матамен үлпілдек үлбірдің үйлесім табуынан тымақ өте сәнді көрінген.
Қазақстан аумағындағы тұрмысқа шыққан әйелдердің бас киімі болып кимешек саналды. Кимешек - бет-жүзін көрсетуге арналған ойығы бар, иығын, омырауын жауып тұратын, арқасына "құйрық" түзе бұрышталып түсетін күләпара. Кимешектің пішім бөлшектеріне, бас бөлігінің безендірілуіне, "құйрығының" ұзындығы мен пішініне, әшекейлеу сипатына қарай бірнеше түрлері бар. Кимешек жас ерекшелігіне қарай әшекейленген.
Кимешектің ең ежелгі түрі - орама кимешек. Оны Қазақстанның батыс аймақтарындағы арғындар киген. Ертеректе өмір сүрген адамдардың айтуы бойынша орама кимешекті XIX ғасырдың 20-30-жылдарында да киген, бірақ ХХ ғасырдың басында оның басқа пішіндері пайда болды. Бетті көрсетуге арналып ойылған мата бөлігін тікпестен, онымен басты орап бекіткен. Оны кию ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.