ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚ СИПАТТАРЫ
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР КӨРІНІСІНЕ КОНТЕНТ ТАЛДАУ
КІРІСПЕ
3
І
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚ СИПАТТАРЫ
8
1.1
Ұлттық құндылық және контент-талдаулық зерттеудің мақсаты мен міндеттері
8
1.2
Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі ұлттық характер мәселесі
17
ІІ
ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТЫҢ ТАҒЫЛЫМДЫҚ-ТӘРБИЕЛІК МӘНІН АШУДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ҰҒЫМДАРДЫҢ КӨРКЕМДІК МӘНІ
44
2.1
Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі ұлттық өнер тақырыбы
44
2.2
Халық санасынан берік орын алған ұлттық ұғымдар: обал, кие, сауап
53
ҚОРЫТЫНДЫ
70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
74
КІРІСПЕ
Қай ұлттың болмасын дүниетанымын, болмысын, ұлттық сипатын, өзіндік колоритін тану үшін қашанда алдымен оның рухани қазынасына үңілген дұрыс. Сондықтан әрбір халықтың интеллектуалды ерекшелігін оның өз ақын-жазушыларының шығармашылығынан іздеу керек болады. Бұл ұлттық айшық талай заманғы даму үдерісінде біртіндеп, ұзақ қалыптасатыны белгілі. Елбасы Н.Назарбаевтың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру мақаласында Әжептәуір жаңғырған қоғамның өзінің тамыры тарихының тереңінен бастау алатын рухани коды болады. Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты - сол ұлттық кодты сақтай білу деп атап көрсетілген [1]. Ұлттық код - сөз жоқ ұлттық кодтың басты тірегі тіл, әдебиет, тарих, ұлттық мәдениет, ата-баба дәстүрі. Тәуелсіздік дәуіріндегі қазақ прозасында халқымыздың қоғамдық және тұрмыстық, сондай-ақ түрлі салттық ерекшеліктері, яғни ұлттық коды өзінің тиісті тілдік көрінісін тапқан. Сондықтан тіні ұлттық дүниетанымнан ажырамаған әңгімелерді арнайы қарастыру, ұлттың өзі-өзі тану тұрғысынан зерттеу өзекті болып табылады. Көркем әдебиет шығаpмаларындағы автор дүниетанымының ата бабалық көзқарастардан cабақтаса жалғасқан болмысы ғана оқырмандарды, тындаушыларды тәpбиелейтіні, өзіндік көркемдік иіріміне тартатыны сондықтан. Міне, осындай ұлттық түcінікпен астасып жатқан
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары қазақ әдебиеттануы, оның ішінде проза көш ілгері қадам басты. Осы жылдар аралығында қазақ әңгімесінің дамуына елеулі үлес қосқан М.Мағауин, Т.Нұрмағамбетов, Қ.Жұмаділов, Ә.Кекілбаев, Ә.Нұрпейісов, Т.Әбдіков, А.Кемелбаева, Ж.Шаштайұлы, Ш.Мұртаза, М.Байғұт, Б.Нұржекеев, Д.Әшімханов, С.Асылбекұлы, Қ.Түменбай, Н.Ораз, Р.Мұқанова, М.Айымбетов т.б. сынды жазушылардың биік белестен алатын орны айрықша. Тәуелсіздік жылдарында қалам тербеген жазушылардың шығармаларынан қазақтың тұрмысының, тағдырының, ішкі жан дүниесінің жаңа заманға сай бейімделіп өзгергенін байқаймыз. Диссертацияның бірінші тарауында қазақ әңгімелерінде көрсетілген ұлттық құндылық мәселесі мен контент-анализдің ерекшелігі жайында сөз болады. Ал екінші тарауында қазіргі қазақ әңгімелерінде көрініс тапқан ұлттық құндылықтар сипатын кеңінен тарқатамыз.
Тақырыптың өзектілігі. Жалпы ұлттық әдебиетіміздің дамуының қай дәуірін қарастырсақ та, прозадағы өзіндік бояуы мен ерекшеліктері бар жанр ретінде әңгіменің орнын атап өту абзал. Ғасырға жуық оқиғаларды қамтитын роман жазғанға қарағанда шағын сюжетті әңгіме жазу күрделі, әрі жауаптылықты талап ететін жұмыс. Шағын жанрда еңбек етіп жүрген прозашылар қысқа әңгіме арқылы үлкен қоғамдық, әлеуметтік мәселелерді көтеруде. Тәуелсіздік жылдарындағы әңгіме жанры ауыз толтырып айтарлықтай ерекше қарқында жаңа бір сарында дамып келеді. Егемендігіміз ұлттық жаңғыруларға кеңiнен жол ашып бергендігі айқын. Биыл еліміздің тәуелсiздiк алғанына 26 жыл толады, бұл өте көп уақыт емес, ғасырдың тек ширегі ғана. Дегенмен осындай санаулы жылдар iшiнде Қазақстан Республикасында көптеген өзгерiстер мен жаңарулардың болғаны айдай ақиқат. Заман мен қоғам өзгердi. Жаңа заман ығына сай жаңашыл адамдардың типi пайда болды. Нарықтық қатынас біраз қиындықтар туғызды. Осы секілді жаңа қоғамдағы өзгерiстер көптеген қазақ жазушыларының шығармашылығына әсер етті, қиялына қанат бiтiрiп, шабытына жаңа леп қосты. Ол тәуелсіздік кезеңінде жарық көрген қазақ әңгiмелерiнен анық байқалады. Әсіресе, жазушылар М.Мағауин, Т.Нұрмағамбетов, Қ.Жұмаділов, Ш.Мұртаза, М.Байғұт, Б.Нұржекеев, С.Асылбекұлы, Қ.Түменбай, Н.Ораз, Р.Мұқанова, Т.Ахметжан, А.Алтай, А.Кемелбаева, Д.Рамазан және т. б. жазған туындылар әңгіме жанрының қайталанбас бір көркемдік әлемін ашып, шағын жанрдың көсегесiн көгертуге үлкен үлес қосты. Қазақ жазушылары бұл жанрдағы дәстүрді жалғастыра отырып, мазмұн мен түр жағынан жаңа ізденістерге барды. Соңғы жиырма жылдықта жазылған әңгімеде күрделі көркемдік үлгі-өнегелер көптеп кездеседі. Яғни, ұлттық шеңбердегі шеберлік нақыштар ғана емес, әлемдік әдебиеттегі көркемдік үрдістерді қазақ әдебиетінде жаңғыртып, жандандыруымен назар аудартады.
Тәуелсіздік алған жылдар еліміздің тарихында айрықша орын алады. Қоғамда ұлы өзгерістер болды, бостандық алып бағынатын жүйеден босадық, Кеңес Одағы құлап, оның орнына тәуелсіз мемлекеттер орнады. Бұл өзгерістер әсіресе әдебиет саласынан оның ішінде әңгіме жанрынан айқын көрініс таба бастады. Адам баласының ақылына, ойына, сезіміне суарылған тәуелсіздіктегі көркем әдебиет қазақ халқының ұлттық сипатын дәріптеу миссиясынан ешқашан айрылмақ емес.
XX ғасырда қазақ әдебиетінің шағын прозасын Бейімбет Майлин, Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов сынды жазушылардың әңгімелері биік белеске көтерсе, тәуелсіздік кезеңінің жазушылары ұлттық прозаны одан да жоғары деңгейге өсіре білді десек болады. Олар қоғамдағы жаңашылдықты, тың өзгерістерді көрсетті, түрлі типтер мен характерлерді беруде жоғары табыстарға жете білді. Прозаның бұл кезеңдегі өкілдері турасында пікірлер жетерлік. Солардың ішінде аға буын өкілдері мен келешегінен зор үміт күттірген бір топ жас жазушылардың шығармаларына, оның ішінде шағын прозаға жататын әңгіме жанрына мазмұндық талдау жасалынбақ.
Өмірдің өткір кезеңдерінде шираған сөз өнері тақырып тұрғысынан үздіксіз жаңарып, байып отырады. Себебі қазақтың ішкі дүниесі, сезімі, санасы, рухы, табиғаты, болмысы өзгереді, биіктей түседі, өседі, ілгері дамиды. Қазіргі прозада 60-80-жылдардағы классикалық шығармалар қатарынан оза түсетін әңгімелер толқыны да туа бастады. Әдебиет сыншысы, ғалым С.Қирабаевтың осы ретте Қоғамдық тартыстарда қандай қақтығысқа түссе де, ең алдымен, адамның адам болып қалуы, адамдық мұраттарын, адамгерішілігін сақтауы біздің қаламгерлерімізге адам бойындағы өзгерістерді жаңа сапаны танытар өлшем сияқты көрінеді. Суреттелетін дәуір шындығы мен проблематикасының, жазу үлгісі мен стилінің әр түрлілігіне қарамастан, заман сырын адам және оның ісі арқылы бейнелеуге ұмтылу бұл шығармалардың ортақ сипаты болып табылады деуінің сыры осында [2,18].
Диссертациялық жұмыстың нысанасы болып отырған 1991 жылдан бүгінгі күнге дейінгі қазақ прозасына жататын әңгіме жанрының тәуелсіздік жылдарындағы негізгі тақырыптары мен идеяларына, дәстүр мен жаңышылдық, көркемдік-эстетикалық сипатына, көркемдік қиялына, поэтикасына тоқталуды өзекті санадық. Бүгінгі қазақ әңгімесінің үлкен мәселелерін шешу көркем шығармаға неғұрлым тереңірек, жан-жақты келіп, сыншылдық көзқараспен үңілуден басталады. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңдегі әдеби процесс турасында, жазушылардың шығармалары жайында, қазіргі қазақ прозасы поэтикасының жеке мәселелеріне қатысты жазылған З.Қабдолов, З.Ахметов, С.Қирабаев, Р.Бердібаев, Н.Ғабдуллин, Р.Нұрғалиев, Ш.Елеукенов, Б.Майтанов, Қ.Ергөбек, Қ.Алпысбаев, А.Ысмақова, П.Әуесбаева, Г.Елеукенова, Г.Пірәлі, Г.Балтабаева, С.Асылбекұлы, Ж.Дәдебаев, Б.Ыбырайымов, З.Серікқалиев, Т.Рахымжанов, Т.Сыдықов, М.Хамзин, Т.Есембеков, О.Көзбеков, А.Рамазанова, Ж.Айтмұханбетова, Ж. Дүйсенбаева сияқты зерттеушілердің еңбектерінде тұшымды тұжырымдар жасалды. Мысалы, Т.Есембековтің Көркем мәтінді талдау негіздері, Көркем мәтін поэтикасы [3], Ж.Дәдебаевтың Өмір шындығы және көркемдік шешім [4], Қ.Алпысбаевтың Көркем мәтінді талдау әдістері [5], А.Ісмақованың Казахская художественная проза. Поэтика, жанр, стиль (начало XX века и современность) [6], Л.Сафронованың Автор и герой в постмодернистской прозе [7], А.Темірболаттың Проблема хронотопа в современной прозе [8], У.Абдыхановтың Социально-нравственные аспекты раскрытия образа интеллигенции в современной казахской прозе [9] еңбектерінде кейіпкердің жан әлемі, ой, қиял, сана, мәтін мен мағына, мистикалық және мифологиялық кеңістік, сюжет, уақыт пен кеңістік т.б ұғымдар теориялық талдауларға түскен. Дегенмен де, зерттеушілер көркем шығармадағы оның ішінде әңгіменің поэтикасы турасындағы көзқарастарын тек өздеріне қатысты шағын мөлшерде қамтыған. Ал біздің зерттеу жұмысымыздың алдында тұрған іргелі міндет - қазіргі қазақ әңгімелерінде көрініс тапқан ұлттық құндылықтарға мазмұндық талдау жасау.
Сөз өнерінің өз алдына қойған мақсаты - тәуелсіздік жылдары жазылған қазақ прозасының, оның ішінде әңгіме жанрының даму ерекшелігін, заман талабын, жалпы ұлттық әдебиетке қосқан үлесін, шығармалардың поэтикасын қарастырып, жазушылардың көркемдік қолтаңбасын айқындап, саралау болып табылады. Жоғарыда аты аталған қаламгерлердің шығармаларын ұлттық құндылық тұрғысынан зерделеу ғылыми еңбектің өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Тәуелсіздік жылдары туған қазақ әңгімелері жайында жазылған еңбектерді негізге ала отырып, қазіргі қазақ әңгімелеріндегі ұлттық құндылықтарға мазмұндық талдау (контент-анализ) жасау.
Осы мақсатқа жету үшін алға қойылған міндеттер:
- қазіргі қазақ әңгімелеріндегі жалпыадамзаттық парадигмаларды ғасырдан ғасырға жалғаушы - ұлттық құндылықтарды нақтылау, сұрыптау, айқындау;
- әңгіме жанрында көрініс тапқан ұлттық характер, ұлттық болмыс, ұлттық мінез мәселелерін нақтылы мысалдар негізінде ажырату;
- қазақ әңгімелеріндегі ұлттың өзіне ғана тән кие, обал, сауап т.б. көрініс табуын зерделеу;
- қаламгерлер туындыларындағы үндес ұлттық мінездердің ерекшелену жолын, олардың ұнамды, ұнамсыз мінез болатындығын анықтау;
- ұлттық кейіпкер болмысының қазақ даналығы, тағылымы мен жантану ілімі арқылы танылатынын және олардың ұлттық мінездің тұрақтылығына әсерін көрсету.
Зерттеу нысаны қазіргі қазақ әңгімелеріндегі ұлттық құндылықтарға мазмұндық талдау жасау.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. Диссертация жұмысында әңгіме жанры мен тарихына, ұлттық сипат мәселесіне қатысты жазылған әдебиеттанушы ғалымдардың еңбектеріндегі ғылыми пайымдаулар мен пікірлер басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ғылыми жұмыста шағын жанрдағы ұлттық мінез ұлттық сананы ояту, ұлттық мүдде, ұлттық мақтаныш тұрғысында қарастырылып зерттелді. Аталған жазушылардың ұлттық характер сомдаудағы шеберлігі зерделенді. Диссертацияда жоғарыда аты аталған жазушылардың көркем шығарма жазудағы философиялық ой тереңдігі айқын көрінетін әңгімелеріне назар аударыла отырып, қоғамдық өзгерістерге сай адамның ішкі эволюциясын, санасындағы құбылыстарды, әлеуметтің рухани мәселесін көтеретін дүниелер қарастырылды. Аталған жазушылардың туындылары тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ әңгімесінің біз қарастыратын сипатына дәл келеді және алғаш рет контент-талдау жасалып отыр.
Зерттеу әдістері. Диссертация жұмысында қазақ әңгімелерінде көрініс тапқан ұлттық құндылықтар сипатына мазмұндық талдау (контент-анализ) жасалады.
Зерттеудің ғылыми-тәжірибелік мәні. Зерттеу жұмысында жасалған тұжырымдар мен нәтижелер жоғары оқу орындарының әдебиеттану мамандығында оқытылатын дәрістер мен семинар сабақтарында, қазіргі әдеби үдеріске қатысты арнайы курстарда қолдануға болады. Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ әдебиетінің зерттелу тарихына қатысты еңбектерге де пайдалануға болады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Әңгіме жанры жайлы қазақ зерттеушілері көптеген еңбектер жазды. Олардың ішінде Б.Наурызбаевтың Бейімбет Майлин творчествосының шеберлігі [10] атты тақырыптағы докторлық диссертациясы, Ғ.Мүсіреповтің әңгімелеріне арналған Х.Әдібаевтің Талант, талғам, тағдыр [11] деген ғылыми еңбегі, З.Қабдоловтың әңгіме туралы зерттеген ғылыми жұмысы бертін келе Жанр сыры [12] деген 1940-1950 жылдар арасындағы қазақ әңгімелеріне арналған еңбекпен жалғасын тапты. 1960-70 жылдардағы қазақ әңгімелері мен повестерін Проблема характера в современном казахском рассказе [13] атты еңбегінде С. Шарабасов зерттесе, 1980-90 жылдардағы қазақ әңгімелері турасында Г.С.Балтабаева Қазіргі қазақ әңгімесі [14] деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады. Сонымен қатар қазіргі қазақ прозасының поэтикасын, әңгіме жанрының стилін, шағын прозаның даму тенденциясын қарастырған Т.Кәкішұлы, С.Қасқабасов, С.Негимов, З.Бейсенғали, А.Құлымбетова, Р.Рүстембекова, С.Әшімбаев, Ә.Бөпежанова, Б.Майтанов, З.Серікқалиев, Қ.Ергөбек, Б.Ыбырайымов, Г.Елеукенова, Е.Аманшаев, Т.Жұртбаев, Б.Кәрібаева сынды зерттеушілер маңызды ойлар қалдырды. Алайда зерттеу жұмысымен айналысушылар қазіргі қазақ прозасын өз тақырыптары мен нысандарына қарай керек дәрежеде ғана қарастырды.
Дегенмен, зерттеу нысаны болып отырған тәуелсіздік кезеңіндегі қаламгерлердің әңгімелерінде заман шындығы мен көркемдік шындықтың аражігін айыру, қоғамдағы басты мәселелердің бүгінгі көркем туындыларда өзекті тақырыптардан көрінуі, дәстүр жалғастығы мен жаңашылдық, идеялық ерекшеліктерінің поэтикасы, жаңа тип пен характер, сюжеттік- композициялық стильдік ерекшеліктердің көрінісін, көркемдік-идеялық проблемалар, әдеби ағымдар жан-жақты қарастырылып әдебиеттану ғылымында арнайы зерттеу объектісіне айналған жоқ. Аталмыш мәселелер арнайы зерттеу болып қаралмады. Сол себепті қазіргі қазақ әңгімесінің поэтикасы - толыққанды қазіргі қазақ әдебиеттануындағы зерттелуге зәру бағыттың бірі.
Зерттеу жұмысының жариялануы. Жұмыстың негізгі қорытындылары республикалық ғылыми журналдарда және жинақтарда мақала түрінде жарық көрді.
Диссертацияның құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚ СИПАТТАРЫ
1.1 Ұлттық құндылық және контент-анализдік зерттеудің мақсаты мен міндеттері
Елбасымыз Болашаққа бағдар: руxани жаңғыру атты мақаласында жаңғырған қоғамның өзінің тамыры тариxының тереңінен бастау алатын руxани коды болады. Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты - сол ұлттық кодыңды сақтай білу [1] деген салиқалы байламын білдіреді. Шын мәнінде кез-келген мемлекеттің жарқын келешегі сол елмен өзінің өмірі мен өскелең ұрпағының ертеңгі тағдырын байланыстырған барша қоғамның төл тариxын, мемлекеттік тілін, дәстүр-салтын, мәуелі мәдениетін бойына сіңіруі мен сапасына қалыптастыру деңгейімен өлшенетіні ақиқат [15]. Бұл руxани факторлар xалықтың сыртқы идеологияға, жат радикалды ағымдарға қарсы төтеп беруінің иммунитетін күшейтеді және жаһандық аренада бәсекеге қабілетті қоғамды түпкілікті орнықтырады. Үнді xалқының руxани көсемі Маxатма Гандидің: Мәңгілік ақиқаттар, олардың атауы мәңгі деп аталып тұрса да, өздерін ұдайы ескеріп тұруға және санаға сіңіруге мұқтаж деген сөзі бар. Ұлттың мәңгілік руxани құндылықтары да сәл сол сияқты, ол ұрпақ санасында ұдайы жаңғырып отырмаса, замана талабымен көмескі тартып, өзіне тән бояуы қашып, өзге өркениеттердің толқынында шайылып кетуі әбден ықтимал екені анық. Бұл тақырыпта басы ашық ақиқаттың бірі ретінде Елбасының қоғамды руxани-мәдени жаңғырту мәселесін ұдайы назарында ұстап, бұл салада сабақтастықпен жүргізіп келе жатқан саясатының сындарлығын атап көрсетуіміз керек. Ұлттық құндылықтардың негізі - ұлттық фольклорлық шығармалардан бастау алады. Олар: бесік жыры, тұсаукесер жыры, тойбастар жыры, беташар, сыңсу, жар-жар, т.б .
Халық өз дүниетанымын, салты мен дәстүрін, ғұмырлық тариxын ең алдымен өнерге сіңірген, сол арқылы ұрпақтан ұрпаққа жеткізген. Бұл орайда, баға жетпес байлық, құнды да, құнарлы дерек көзі - фольклор. Фольклор - барша ұлттық мәдениеттің қайнар бұлағы болуымен қатар, xалық тариxының дәстүрлі дүниетанымының жинақталған алтын қоры xалықтың руxани жан дүниесінің айнасы, сонымен қатар, ол өткеннің елесі ғана емес, бүгінде xалық тұрмысында өмір сүріп, көркем өнердің қайнары, дүниетанудың оқулығына айналған мәңгілік мұра - деп ой түйеді ғалым К.Ісләмжанұлы. Қай xалықтың болмасын, өзінің тек тамырын танып, ұлттық келбетін айқындауда ғылыми саланың ең алдымен дәстүрлі дүниетанымның таусылмас қазынасы - фольклорға жүгініп жататыны да сондықтан. Жер бетіндегі ғұмыр кешіп жатқан елдер мен xалықтардың руxани құндылықтары мен мәдениетіне үңілгенде, ең алдымен ойға оралып, парасаттылығын парықтауды фольклордан іздейтініміз мәлім. Дария бастауы - бұлақ болса адамзаттың алғашқы арманы мен тұрмыс тіршілік үшін күрес ақпары сонда екенін ғылым анықтаған. Халық даналығының шежіресінен тариxшы, тілші, этнограф, педагог, псиxолог, философ, өнертанушы т.б болсын, керегін табады. Әрбір ұлт пен ұлыстың бітімі, дүние туралы таным-түсінігі, салт-дәстүрі, тілі мен діні де синкреттілік тән төл-тума болмысы фольклордан сәуле шашады.
Ұлттық құндылықтар мәселесі Қорқыт ата кітабынан бастап, орта ғасырлық ойшылдардың еңбектерінде, ақын-жыраулар поэзиясында Ы.Алтынсарин, Абай Құнанбайұлы, М.Жұмабаев, М.Дулатов, А.Байтұрсынұлы шығармаларының өзегі болды. Ш .Уәлиханов өзінің Сібір қарамағындағы қазақтардын сот реформасы туралы деген еңбегінде ел билейтін, әсіресе, басқа ұлт өкілдерінің сол халықтың тарихын салт дәстүрлері мен психологиялық ерекшеліктерін жақсы білмей тұрып билік айту аса қиындық келтіреді дей отыра, әрбір ұлттың өзіндік салт дәстүрлері мен діни нанымдарын құрметтеу қажеттігін уағыздайды. Қазақтың педагог ағартушысы және жазушысы Ы.Алтынсарин Орынбор ведомоствосы қазақтарының құда түсу, қыз ұзату және той жасау дәстүрлерінің очеркі атты еңбегінде құда түсіру, қыз айттыру заңы Есімxанның бұйрығы бойынша орнаған, оның бір жағы жауынгерлік заманда қол жинау үшін де маңызды болды [16,61] деп жазды. Ыбырай Алтынсарин өзінің еңбектерінде қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын жан-жақты зерттеді. Х.Арғынбаев қазақ отбасының дәстүрлерін, академик С.Толыбековтың ХҮІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақтардың қоғамдық-экономикалық құрылымы атты еңбегінде Қазақстан экономикасына капиталистік қатынастардың енуіне байланысты қазақ ауылының әлеуметтік-экономикалық өміріндегі өзгерістерді талдауға арналады. Еңбекте қазақ қоғамында болған өзгерістердің ауылдағы отбасылық дәстүрге тигізген ықпалы туралы маңызды деректер жиналған. С.Зимановтың ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақтардың қоғамдық-экономикалық құрылысы атты монографиясында дәстүрлі қатынастар үстем болған кезеңдегі қазақ xалқының әлеуметтік құрылымы туралы мол дерек береді, мұның өзі қазақ отбасылық дәстүрлерінің де өзгеріске ұшырау себептерін айқындауға негіз береді. Қазақ xалқының салт-дәстүрлері жөнінде үзбей еңбектенген зерттеушілеріміздің бірі Сейіт Кенжеаxмет еді. Қазақтың ұлттық тәрбиесінің алтын қазығы оның салт дәстүрлері мен әдет ғұрпын зерттеушілердің алдыңғы қатарында жүрген белгілі жазушы, этнограф Сейіт Кенжеаxметұлының Қазақ xалқының салт-дәстүрлері атты еңбегінен қазақ ұлтының әдет-ғұрпының 350-дей түріне анықтама берілген. Еңбекте қазақ мәдениетінің ерекшеліктері, оның салт-дәстүрлерінің ұлттық сипаты терең зерттелген. Бүгінгі ғаламдану процесінде ұлттық құндылықтарды сақтау мен өзінің бет-бейнесін, ізгі дәстүрлерін сақтау жолындағы күрес ұлттық сананы сақтау күресі екенін түсіну.
Ұлттық дәстүрімізді көздің қарашығындай сақтап келген. Қазақ xалқы басына қандай да қиындық тумасын ата дәстүрімізді сақтаған, әлі де сақтап келеді. Ұлттық дәстүр дегеніміз - әрбір қоғамның ондағы әлеуметтік топтардың белгілі бір өмір сүру тәсілі. Бұл ұғым - қоғамның оның топтары мен таптарының өздеріне тән жұмыс, тұрмыс жағдайында мәдениетінің дамуы, қызметіндегі, отбасындағы және тұрмысындағы қатынас ерекшеліктерін бейнелейді [17].
Ұлттық тәрбие деп жеке тұлғаның ұлттық сана сезімі мен мінез-құлқының ана тілін, ата-тариxын, төл мәдениетін және ұлттық салт-дәстүрлерді меңгеруі негізінде қалыптасуын айтамыз.
Ұлттық мәдени құндылықтар дегеніміз не? Қарапайым тілмен айтқанда, ұлттық мәдени құндылықтар - белгілі бір ұлтқа, ұлт азаматына тән зат, адами қадір-қасиет, яғни xалық ғасырлар бойы жинақтаған ұлттық руxани және материалдық құндылықтар.
Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы - тіл. Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады деп қазақ тіл білімін қалыптастырушы А.Байтұрсынұлы айтқандай, әр ұлттың генетикалық жады, ұлттық коды мен дүниетанымы, псиxологиясы түгелдей тілінде ғана сақталады. Тәңірдің адам баласына жасаған үлкен сыйы - тіл. Тіл - адамның адамдық белгісі, жұмсайтын қаруы, ұлт намысының биік шыңы, елді тұтастырудың, танытудың кілті. Адами болмыс пен ұлттық болмыс деп аталатын егіз ұғымдардың да негізі тілде. Тіл арқылы кісінің ішкі жан дүниесін түсінесің. Тіл - адам баласының ұрпақтан ұрпаққа мұра болып келе жатқан мол қазынасы, басты байлығы. Әр тіл өзінше бір әлем. Қай xалықтың болса да алтын діндегі ұлттық санасының негізі, ірге тасы, тектілік белгісі, қозғаушы күші - тіл. Ұрпақ тәрбиесінің нәрменді құралы, руxани байлығы, баға жетпес құдіретті, қуатты қайнар бұлағы да тіл. Ананың ақ сүтімен енген Ана тілі сол xалықтың асыл қазынасы. Ана тілі - ұлттың басты құндылығы. Анп тілінен айырылған ел, барлық құндылықтарынан айырылады, ел болудан қалады. Ана тілі сол тілде сойлейтін xалықпен бірге өмір сүреді, және сол xалықтың өкілдері үшін қатынас ққралы ретінде өмір бақи қызмет етеді. Кішкентай сәби анасының айтқан бесік жырын тыңдап, аяулы алақанын, ана жүрегінің жылуын, шуағын жадында сақтайды.
Қазақтың ұлттық құндылықтарының бай мұрасы халқымыздың фольклорлық шығармаларынан бастау алады. Ол жөнінде М.Ғабдулиннің Халық ауыз әдебиеті (1971), М.Әуезовтың Әдебиет тарихы (1991), Р.Бердібаевтың Сарқылмас қазына, С.Садырбаевтың Қазақ халық әдебиеті (1990), Ә.Қоңыратбаевтың Қазақ фольклрының тарихы (1991), Ж.Дауренбековтың Беташар (1991), Н.Төреқұлдың Сүйіншіден көңіл айтуға дейін (1998), К.Ісламжанұлының Тал бесіктен жер бесікке дейін (1996), Ш.Керім Қазақ жұмбағы атты ғылыми еңбектері ұлттық құндылықтарымыз, фольклорлық шығармаларға қатысты зерттеу еңбектерін атап айтуға болады.
Құндылық өзегі - ол адам тәрбиесі. Адам өзі өмір сүріп отырған жерінде халықтың ұлттық құндылықтарын білуі шарт. Ұлттық құндылық дегеніміз белігілі халыққа тән мінез құлық дүниетаным рухани жан дүниесінің ерекше жанып тұрған өзегі. Қазақ халықының ұрпақ тәрбиелеудегі мұрасына көз жіберсек, отбасына байланысты тұнып тұрған бай салт-дәстүрдің бар екенін көреміз.
Елбасының Дәстүр мен мәдениет - ұлттың генетикалық коды. Біз өзіміздің ұлттық мәдениетіміз бен дәстүрлерімізді осы әр алуандылығымен және ұлылығымен қосып қорғауымыз керек, мәдени игілігімізді бөлшектен болса да, жинастыруымыз керек деген құнды ойы салт-дәстүрімізді, мәдениетіміз бен өнерді сақтауға, туған жер мен ел алдындағы перзенттік парымызды айқындауға бағыттайды. Ұлттық кодты сақтау дегеніміз - ұлттық болмысымызды нығайтып, оны ұрпақтан-ұрпаққа мұра ету. Ұлттық болмыстың өзі біздің ежелден келе жатқан қазақи салт-дәстүрлерімізден, мәдениетімізден, барлық рухани құндылықтарымыздан бастау алады десек, мұны өзгермелі дүниеде сол құндылықтарымызды заманға сай одан әрі байытып, дамытып, оны бүгінгі ұрпақтың санасы мен тұрмысына сіңіру арқылы жаңа ғасырдың жаңа ұрпағын қылыптастыру деген сөз.
Контент-талдау - мазмұндық талдаудың филологиялық, психологиялық-педагогикалық ғылымдарда ғылыми әдіс ретінде қолданылуы енді ғана басталып келеді деуге болады. Сол себепті контент-анализдің түп тамыры, мақсаты мен міндеті, кезеңдері жөнінде қысқаша тоқталып өтсек дейміз. Ғалымдар бұл әдістің: өз алдына жеке зерттеу әдісі ретіндегі; өзге зерттеу әдістермен бірге; өзге әдістер арқылы алынған деректерді өңдеудің көмекші әдісі ретіндегі мүмкіндіктерін атап көрсеткен [18,104].
Ғылыми еңбектерге сүйенсек, өзге әдістермен үйлестікте мазмұндық талдаудың қос векторлық қасиеті болады: талдаудың мәні әрбір символдың қолданылу жиілігін тіркеу және әрбір символға жүргізілген бағалауды (қолайлы, қолайсыз, бейтарап) тіркеумен байланысты. Мысалы, мәтіннің мазмұнын салыстырмалы түрде талдау үшін келесі операциялар қолданылады: бір символдың қолданылу жиілігі әртүрлі мәтін бойынша да, әртүрлі кезеңдер, әртүрлі мәтіндер мен әртүрлі кезеңдердегі бірдей символдарды бағалаудың әртүрлі нұсқаларын қолдану, символдарды бағалаудың бірдей нұсқаларын қолдану бойынша да салыстырылады. Сараптау әдістері осы салада еңбек ететін мамандардың білімі, тәжірибесі және интуициясының негізінде зерттелетін филологиялық құбылыстардың априорлық бағаларын алуға мүмкіндік бере отырып, адамның эвристикалық мүмкіндіктерін қолданады. Филологиялық сараптама жүргізген кезде назарды ғалымдардың пікіріне ғана емес, қандай да бір шешімге негіздеме беретін аргументтерге, нақты филологиялық факторлар мен ары қарайғы эксперименталдық және теориялық жұмыс үшін қажетті қарым-қатынастарды анықтауға шоғырландыру керек [18,106].
Кез келген жағдайда мазмұндық талдауды қолдану үшін зерттеуші, ең алдымен мыналарды анықтау қажет:
нақты мақсаты немесе мақсаттар баспалдақтарды, яғни нақты нені зерттегісі келеді;
таңдалған материалға алдағы уақытта мазмұндық талдау жасау мақсатымен болжау жасау;
бастапқы ақпаратты жинауға негіз болатын таңдау жиынтығы;
зерттеушіні қызықтыратын ақпаратты айқындау әдісі;
талдау бірліктері;
мақсаттарға сай пікірлерді жіктеу белгілері;
жиналған ақпаратты саны бойынша өңдеу тәсілдері;
мазмұндық тұжырымдау әдістері
Мұны зерттеуші Н.Анарбек төмендегідей зерделейді: Нақты тақырып бойынша жазбаша хабарламаға талдау жасайтын зерттеушінің артықшылықтары бастапқы ақпаратты жинауда уақыттың үнемделуімен байланысты. Шығарманың тақырыбын берген сәттен бастап зерттеуші оны коммуникаторларды нақтырақ жауаптарға бағыттайтындай түрде барынша мақсатқа сай тұжырымдай алады [19,129].
Контент анализді педагогикалық тұрғыдан қарастырған Н.Анарбек зерттеуші алдына қандай мақсаттар қоюы мүмкін - мәтіндерді талдаудың көмегімен коммуникаторды, оның сипаттамаларын, оның өз қызметтері туралы пікірлерін ашу немесе аудиторияны, топтың құндылықтар стереотипін, өздері талғайтын мінез-құлық үлгілерін, педагогикалық тұлғалар туралы білімдерін және т.б. айқындау. Зерттеудің фундаменталдық немесе қолданбалы, стратегиялық немесе тактикалық болу сипатына байланысты мақсаттардың өзгеше үйлесімі де болуы мүмкін. Бұл анықтамалар көп мағыналы болған жағдайда біз бұл қарама-қайшылықтан бір ғана мағынаны таңдаймыз: бір тарапта қысқаша түрде өзгеріссіз қайта беру үшін оқып білу деп белгілеуге болатын қандай да бір ақпарат көзі қызметінің мазмұнын талдаудың міндеттері тұрса, екінші тарапта өзгерту, түзету үшін оқып білу [19,14] деген міндеттер тұратынын нақтылап көрсетіп берді. Ал контент анализді географиялық тұрғыдан қарастырудың да өзіндік еркшеліктері бар. Әңгіме ақпарттық материалдардың географиясы туралы болған жағдайда кез келген жеке материал талдау бірлігі бола алады. Ал үлкен материалдар әртүрлі елді мекендер туралы, әртүрлі аймақтар және т.б. туралы ақпарттарды қамтиды. Яғни талдау бірлігін біз іздеген географиялық тип туралы мәлімет кездесуі мүмкін мәтіннің ең кіші бірлігі ретінде қарастыру қажет. Ең алдымен, бұл сөз, мекеннің атауы болуы, бізге қажетті географиялық нүктеге арналған абзац, бізге қажетті нүкте туралы әңгімелері бар мәтін үзінділері болуы мүмкін.
Зерттеудің мақсаттары, міндеттері мен болжамдары және негізгі нәтижелерді тұжырымдау тәсілдері зерттеу бағдарламасына енгізіледі. Бастаушы зерттеушілер әдістің күрделілігін, мұқияттылығын, дәлдігін, көп еңбекті қажет ететіндігін ойлағаннан аздап сескенуі мүмкін, осы себептен өз қорытындыларымызды қолданатын кезең барынша толыққанды болуы үшін зерттелетін мәтіндерді іріктеудің ең шағын мөлшері қандай болу керек деген мәселеге қисынды жауап іздейтін сұрақ туындайды.
Жалпы ғылымда репрезентативті, яғни мүмкіндігінше кеңірек жиынтықты қамтып ұсына алатын іріктеулердің үлкен сыныбы бар. Бұл сыныпты ғалымдар келесі типтерге бөліп көрсетеді:
1. Квоталық іріктеулер - оларды құраған кезде іріктеу жүргізілетін барлық бірліктер жиынтығы туралы қосымша ақпарат болуы тиіс. Мысалы, нақты бір елді зерттеу үшін оның тұрғындарының аймақтар бойынша жынысына, жасына, біліміне қарай таралуын білу қажет.
2. Ықтимал, кездейсоқ іріктеулер - нақты адамдар кездейсоқ түрде іріктеледі.
Репрезентативті іріктеудің дәл осы екінші түрі мазмұндық талдау үшін қолдануға жарамды. Іріктеулердің және бір сыныбы - типологиялық сынып - зерттеу жүргізу барысында біздің бақылап отырған құбылысымыз бар және оның біздің зерттеулеріміз барысында тіркелген белгілі бір сипаттамалары бар делінеді [20,129].
Ғалымдар контент-анализдік зерттеудің процедуралық кезеңдерін төмендегідей бөліп көрсетеді:.
кезең. Мәселенің теориялық негізін және зерттеу обьектісін анықтау, категориялы аппаратын өңдеу. Контент анализдерінің сай келетін сапалық және сандық бірлігін таңдап алу. Контент анализдің бірлігін 2 топқа бөлеміз. 1 сапалы. 2 санды. Сандық бірліктер мәтінде мағыналық ұғымдарды қалай санау керек деген сұраққа жауап берсе, сапалық бірліктер мәтінде нені санау керек деген сұрақтарға жауап береді.
Сапалық - бірліктерге категорияларды және олардың мәтіндегі бірліктерін, референттерін, индикаторларын жатқызуға болады. Осы категориялардың өзі басқа да ұсақ бірілктерге ішкі категорияларға (подкатегорияларға) бөліне алады. Контент - анализдің сандық бірлігі ретінде контекст бірлігі мен есептеу бірлігі алынады.
кезең. Код беру нұсқаулығын қалыптастыру кезеңі. Бұл кезеңде контент анализдің категориялары мен ішкі категорияларын мәтінді нақтылы мазмұнмен сәйкестендеру жүреді. Яғни, таңдап алынған зерттеу категорияларына сәйкес мәтіндердің индикаторлары анықталады. Барлық категориялармен ішкі категорияларға қандай да бір сандық немесе әріптік белгі - код беріледі.
кезең. Мәтінді пилотажды кодтау. Бұл кезеңде әдістемені апробациялау. Мәтіннің зерттелетін көлемінің бір бөлігіне ғана кодтау енгізіледі. Пилотажды кодтау әдістемелерінің сенімділігін тексеруге мүмкіндік береді.
кезең. Зерттелетін мәтіндердің барлық көлемін кодтау. Бұл кезеңде квантивикация үдерісі жүреді. Квантивикация - барлық зерттелетін мәтінді сандық мәнге ауыстыру. Категориялар мен ішкі категориялардың кездесу жиілігі арнайы дайындалған карталарға енгізіледі.
кезең. Алынған сандық мәліметтерді статистикалық өңдеу кезеңі. Әдетте жиілік және проценттік үлестірулер мен корреляция коэффиценті кездеседі. Жиі жағдайларда жалпы мәтіндегі мағыналық категориялардың басым салмағын анықтағанға байланысты өзіндік формуласы болады.
Шын мәніндегі фактілік жағдай және ықтималды өлшемдерді салыстыра отырып қандай тәуелділіктің кездейсоқ емес екендігін анықтауға болады. Ықтималдық мән мен фактілік мән бір-бірімен сәйкес келген жағдайларда тәуелділік кездейсоқ емес.
6-кезең. Алынған мәліметтерді интерпретациялау.
Контент-анализ әдісінің түпкі мақсаты - мәтіннен тыс шындыққа жету, яғни мәтін негізінде, оны талдау нәтижесінде, біз нақты адамдар мен құбылыстар жайында жалпы қорытынды жасаймыз. Зерттеу барысында қазіргі қазақ әңгімелерінде сипатталған ұлттық құндылық мәселесіне сапалық және сандық талдау жасалып, талдау барысында авторлар туындыларында сипатталатын әлеуметтік факторлар мен тенденциялар анықталады. Контенттік талдау автор шығармаларының мәтіндерінде сипатталатын ұлттық құндылықтар түрлері қарастырылды.
Мәтіндерді зерттеу тәжірибесінде мазмұндық талдау кезінде талдау категориясы нақты зерттеудегі проблеманың баламасы болып табылады. Бұл проблеманың сыйымды, сонымен бірге ықшамды келбеті. Талдау категориясы бізге мәтінді тікелей берілген жұмыстық категория болып табылмайды, бұл сипаттама мәтіндердің бүкіл жиынтығына көбірек тән. Шығармаларды талдау техникалық рәсімдерден басталады. Ең алдымен, зерттеуші жалпы мазмұнның ішінен талдау категориясын қызықтыратын белгілер туралы тікелей немесе жанама түрде айтылатын фрагменттерді таңдап алады. Әрбір фрагмент сол жаққа жеке картаға жазылып алынады [21,65].
Нақты мәтіндермен жұмыс істей отырып, зерттеуші жазып алынған талдау категориясының белгілерін бірыңғай формальдық жүйеге келтіретін талдаудың жұмыстық бірлігіне сүйенеді. Осы мақсатта нысандау, фрагменттерді ұқсастық белгілеріне қарай топтастыру жүзеге асырылуы тиіс.
Талдау бірлігі ретінде сөзге сүйене отырып, біз өзіміз таңдаған типологияда, біздің зерттеу обьектімізде ұлттық құндылық мәселесі қандай да бір типке келетін сөздерді санаймыз, бұл ретте қай типке көбірек сөздер арналған болса, коммуникатор дәл сол типке көбірек көңіл бөледі дей аламыз. Талдау бірлігі ретінде абзацқа сүйене отырып, біз өзіміз таңдаған типологияда қандай да бір типке келетін абзацтарды санаймыз, бұл ретте қай типке көбірек абзацтар арналған болса, коммуникатор дәл осы типке көбірек көңіл бөледі деп аламыз. Сонымен бірге абзацтардың көлеміндегі айырмашылықтарға мән бермей бәрін тең құқылы деп қарастырамыз.
Талдау бірлігі ретінде мәтін үзіндісіне сүйене отырып, біз мәтіннің қай үзіндісі ірі немесе шағын - белгілі бір типке сәйкес келетінін өлшеуіміз керек [22].
Талдау бірліктерінің екі тобы:
1) материалды бүтіндей сипаттайтын белгісі талдау бірлігі болып табылады: жеделдік-оқиғаның уақыттық өлшемін тіркеу; материалдық атқарымдық тиістілігі және т.б.
Мұндай жағдайларда белгі жағдайлар санының соңғысымен сипатталуы тиіс, яғни әрбір материал нақты бір модификацияға жатқызылуы үшн зерттеуші белгінің барлық ықтимал түрлерін қарастыруы тиіс Белгі бойынша жіктелмейтін материал дегенде де модификация болуы мүмкін. Материалдар саны саналады.
2) мәтіннің жеке үзіндісі талдау бірлігі болып табылады: сөз, кейіпкер, абзац, мәтін үзіндісі, яғни барлық жағдайларда әңгіме зерттеушіні қызықтыратын жетілікті деңгейде шектеулі сөздер, кейіпкерлер, пікірлер жинағы туралы болып отыр.
Олардың мәтінде пайда болуын тіркеу тәсілдерін зерттеуші Л.Федотова былайша тарқатады:
Әрбір сөздің мәтінде кездесуінің жалпы саны есептеледі;
Ізделетін сөздері бар сөйлемдер, абзацтар саны есептеледі;
Ішінде кемінде бір ізделетін сөзі бар материалдардың саны есептеледі.
Қызықтыратын сапалық сипаттамаларды айқындау үшін шығарманың тақырыбын белгілей отырып, зерттеуші зерттелетін нысандардың, денелердің, атрибуттардың қажетті құрамдас бөлігі деп есептейтін сипаттамалардың толық немесе ең маңызды тізімінен тұратын құрамдас идеал үлгі деп аталатын үлгіні құрастырады.
Нақты мәтіндердегі таңдалған талдау бірліктерін тіркеу әдістері:
1) библиографиялық карталармен жұмысқа ұқсас: таза бланкке сипаттамалардың атаулары немесе код бойынша сандық нөмірлері енгізіледі, бұл бланктер жинақталады, осыдан кейін қандай да бір сипаттаманың кездесу жиілігі жиынтықталады;
2) бөлшектеп жіктеуге кіріскен кезде зерттеуші педагог талданатын мазмұнды сандық өңдеуге арналған матрица дайындайды. Көлденеңінен ең үлкен маңыздылығына қарай тәптіппен сапалық сипаттамаларды орналастырады, ал тігінен шығармалардың нөмірлері орналастырылады;
3) зерттеуші сипаттаманың кездесуіне қызығушылық танытқан жағдайда ол еркін тізім құрастырады және мәтінде кездескендері ғана шеңбермен белгіленеді [22,113].
Төменде талдау бірлігі мәтін үзіндісі болып табылатын жағдайға арналған мазмұндық талдау кестесінің мысалы келтіріледі. Бірінші параграфта Қазақстанның мемлекеттік деңгейдегі ұлттық үздіксіз білім беру үлгісінің түйінді өлшемдеріне жүргізілетін талдау қарастырылған.
Контент-анализдің мақсаты - мәтіннен тыс шындыққа жету. Сонымен бірге құжат мәтінінің негізінде нақты адамдар мен құбылыстар туралы, олардың әлеуметтік-психологиялық қасиеттері туралы қорытынды жасау. Зерттелетін құжат мазмұнындағы обьект туралы ақпаратты айқындау: белгілер түрінде тіркеу, оның сенімділігі, маңыздылығын анықтау және сол арқылы зерттеу обьектісінің көрсеткіштерін жасап шығару.
Контент-анализ даму тарихында шартты түрде үш кезеңді көрсетеді:
ІХ ғасырдың соңынан бастап XX ғасырдың 30 жылдарына дейінгі кезең. Мәліметтердің мазмұнын жиілік бойынша талдаулардың қалыптаса бастауы.
XX ғасырдың 40-шы және 50-ші жылдар кезеңі. Мұнда Г.Лассуел және Берльсннің классикалық контент анализ кезеңі.
XX ғасырдың 50-жылдарының соңы 60-жылдар Ч.Осгудтың контент анализ әдісін жетілдіру және Ф.Стоунның контент анализдік компьютеризациялау кезеңі [23,126].
Негізгі ережелері: зерттеу мақсатын анықтау болып табылатын мәтін және болжамды құжат тілінен зерттеу тіліне аудару, мәліметті жинаудағы жүйелік, құжат мазмұнын қабылдау мен мазмұндаудағы субьективтілікті шеттету, тіркеу дәлдігі мен тіркелген мәліметтерді түсіндірудегі бірмағыналық.
Контент анализдік зерттеулерді дұрыс жүргізу үшін мынадай талаптар орындалуы қажет.
Зерттеулердің кілттік концептуалды ұғымдарын қалыптастыру қажет. Оны контент анализдің категориялары деп аталады.
Талданатын мәтіндегі осы категориялардың кездесу жиілігін сенімді және жүйелі түрде тіркеп отыру қажет.
Алынатын сандық мәліметтерді статистикалық әдістемелерді қолдана отырып өңдеу және зерттеу мақсатында сәйкес интерпретациялау қажет.
Контент-анализ (мазмұндық талдау) әдісі - кез-келген психологиялық зерттеуде басты және қосалқы әдіс ретінде қолданылатын құжаттарды зерттеу әдістерінің бірі. Контент-анализ басқа құжаттарды зерттеу әдістерінің ерекшелігі - зерттелетін мәтіндердің қандай да бір мағыналық бірліктерінің кездесу жиілігін тіркеп, алынған сандық мәліметтер құжаттың сандық, сапалық және латентті (жасырын) мазмұнын анықтауға мүмкіндік береді. Біз өз еңбегімізде қазіргі қазақ әңгімелеріндегі ұлттық құндылықтардың кездесу жиілігін тіркеп, сұрыптап, сапалық және мазмұндық талдау жасауға талпындық.
1.2 Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі ұлттық характер мәселесі
Кезінде Геродот Егер халық біткенге әлемдегі барша әдет-ғұрыптармен салт-дәстүрлердің ішінен ең озығын таңдауға ерік берілер болса, онда әрбір халық елеп екшей келіп, өздерінің әдеп-ғұрыптарымен салт-дәстүрлерін таңдаған болар еді деген екен. Сол айтқандай әрбір халықтың сан ғасырлар бойы көзінің қарашығындай сақтап келе жатқан асыл мұра, өзіндік дәстүр әдет ғұрыптары бар. Ол көзден таса, көңілден ада болмай ұрпақтан ұрпаққа жетіп, халықпен бірге жасап келеді және мәңгілік жасай да беретініне бүгінде көзіміз әбден жетті. ХХ ғасырдың 60-80 жылдарындағы әдебиеттің өзгешелігі оны зерттеудің өте күрделі де қарама-қайшы объектісі етеді. Бұл заңды да. Өйткені социалистік қоғам тұсында жазылған, бірақ өзінің қат-қабатты, көп қыртысты мағынасымен оқырманға түрлі ой салатын, өмірдегі, қоғамдағы ащы шындықты айта білген әдебиетті зерделеу тым қиын іс. Ол үшін қазақ әдебиетін зерттеудің дәстүрлі стереотиптерінен бас тартып, туындының өн бойындағы байқала бермейтін жаңа эстетиканы түсінуге ұмтылу керек
Кеңес үкіметі орнығып пролетариат әдебиеті атанған ағымнан бастау алған қазақ әдебиетінде Кеңес үкіметі жылдарының өзінде ұлттық, ұлт деген түсінікті ұлтшылдық деп теріс мағынада түсініп, ұлтымыздың бай асыл қазынасына қырын көзқарас басымдық алды. Тәуелсіздік таңы атқан тұста ғана ұлттық мақсаттағы көркем шығармалардың асығы алшысынан тұрып, өзгеше мән иеленгені белгілі. Алайда, сол рухани дамуымызға қолдан жасалған шектеулердің қай-қайсына да іштей қарсы тұрып өзінің көркем туындылары арқылы халық қазынасының алтын арқауын үзбеген өзгеше өрнекті жазушыларға қазақ әдебиеті кенде болған жоқ. Өмірдің өзінен алынып, айналадағы күнде көріп жүрген құбылысты өзіндік құнарлы да қарапайым тілмен әлеуметтік деңгейге дейін көтерген шыншыл туындылар да жетерлік.
Әрине, ұлттық характердің қалыптасуы - ұзаққа созылатын тарихи құбылыс. Бұл үдеріс талай ғасырды қамтитыны белгілі жай. Ұлт бар жерде ұлттық характер бар. Ұлттық характер ұлттың өзіне тән белгі-сипаттармен байланыста дамиды. Ұлт тілінің, мәдениеттің, тұрмыстың даму деңгейі мен ерекшеліктері ұлттық характердің өзіндік сипаттарын анықтайды. Ұлттық характерді ұлттың қалыптасуынан бөлек алып қарау мүмкін емес. Ұлттық ерекшеліктің ұйытқысы ретінде қарастырылатын ұлттық мінез туралы тек әдебиетші ғалымдар емес, философия, психология, мәдениеттану саласының көрнекті өкілдері де бірқатар ой-тұжырымдар жасағаны белгілі. Ұлттың рухани бейнесінің екі жағы бар: идеологиялық және психологиялық. Оның идеологиялық жағына әдебиет, өнер, ғылым, философия, дін т.б. жатса, психологиялық жағына ұлттық сезім, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар, салттарды қарастырамыз.
Ұлттық тілдің, мәдениеттің, тұрмыстың даму деңгейі мен ерекшеліктері ұлттық характердің өзіндік сипаттарын анықтайды. Ұлттық характерді ұлттың қалыптасуынан бөлек алып қарастыру мүмкін емес.
...Нельзя не согласиться с современным исследователем в том, что научного описания народного характера, это кого реестра неповторимых его черт и особенностей мы не сможем составить никогда. Хотя при всем том народный характер - не фикция, а вполне определенная эстетическая реалия деп [24,63] тұжырымдайды Ю.Барабаш өз еңбегінде.
Характер тұлғаның қоғамға, қоршаған ортаға деген қарым-қатынасы арқылы көрінетін қасиеттерін біріктіреді. Әдеби характердің өмірдегі характердің негізінде жасалатынын жоққа шығаруға болмайды.
Характер (әдеби характер) - көркем шығармадағы кейіпкердің мінез-бітімі, ой-сезімі дүниесіне тән психологиялық, моральдық сипат-ерекшеліктері. Әдеби характер адамның өмірдегі мінез, қимыл-әрекет өзгешеліктерін жинақтап, екшеп, типтік дәрежеге көтеріп, сомдап бейнелеу арқылы жасалады. Сондықтан оны жекелеген қасиет-сипаттардың қосындысы деп санамай, солардың бірлік-біртұтастығы, синтезі деп қараған жөн дейді З.Ахметов [25,359].
Жалпы әдеби характер мәселесі - адамзат қауымын әрдайым ойландырған күрделі мәселелердің бірі. Ол қоғамның, өнердің және әдебиеттің тарихи дамуының әр кезеңінде әр түрлі жағдайда көрінеді, қилы-қилы өзгерістерге ұшырайды, қарама-қайшылыққа толы болып жатады. Ол жөнінде ұлы М.Әуезов: Әрбір адам өзінше сыр сандық, ашылмаған, зерттелмеген қазына емес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
І
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚ СИПАТТАРЫ
8
1.1
Ұлттық құндылық және контент-талдаулық зерттеудің мақсаты мен міндеттері
8
1.2
Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі ұлттық характер мәселесі
17
ІІ
ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТЫҢ ТАҒЫЛЫМДЫҚ-ТӘРБИЕЛІК МӘНІН АШУДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ҰҒЫМДАРДЫҢ КӨРКЕМДІК МӘНІ
44
2.1
Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі ұлттық өнер тақырыбы
44
2.2
Халық санасынан берік орын алған ұлттық ұғымдар: обал, кие, сауап
53
ҚОРЫТЫНДЫ
70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
74
КІРІСПЕ
Қай ұлттың болмасын дүниетанымын, болмысын, ұлттық сипатын, өзіндік колоритін тану үшін қашанда алдымен оның рухани қазынасына үңілген дұрыс. Сондықтан әрбір халықтың интеллектуалды ерекшелігін оның өз ақын-жазушыларының шығармашылығынан іздеу керек болады. Бұл ұлттық айшық талай заманғы даму үдерісінде біртіндеп, ұзақ қалыптасатыны белгілі. Елбасы Н.Назарбаевтың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру мақаласында Әжептәуір жаңғырған қоғамның өзінің тамыры тарихының тереңінен бастау алатын рухани коды болады. Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты - сол ұлттық кодты сақтай білу деп атап көрсетілген [1]. Ұлттық код - сөз жоқ ұлттық кодтың басты тірегі тіл, әдебиет, тарих, ұлттық мәдениет, ата-баба дәстүрі. Тәуелсіздік дәуіріндегі қазақ прозасында халқымыздың қоғамдық және тұрмыстық, сондай-ақ түрлі салттық ерекшеліктері, яғни ұлттық коды өзінің тиісті тілдік көрінісін тапқан. Сондықтан тіні ұлттық дүниетанымнан ажырамаған әңгімелерді арнайы қарастыру, ұлттың өзі-өзі тану тұрғысынан зерттеу өзекті болып табылады. Көркем әдебиет шығаpмаларындағы автор дүниетанымының ата бабалық көзқарастардан cабақтаса жалғасқан болмысы ғана оқырмандарды, тындаушыларды тәpбиелейтіні, өзіндік көркемдік иіріміне тартатыны сондықтан. Міне, осындай ұлттық түcінікпен астасып жатқан
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары қазақ әдебиеттануы, оның ішінде проза көш ілгері қадам басты. Осы жылдар аралығында қазақ әңгімесінің дамуына елеулі үлес қосқан М.Мағауин, Т.Нұрмағамбетов, Қ.Жұмаділов, Ә.Кекілбаев, Ә.Нұрпейісов, Т.Әбдіков, А.Кемелбаева, Ж.Шаштайұлы, Ш.Мұртаза, М.Байғұт, Б.Нұржекеев, Д.Әшімханов, С.Асылбекұлы, Қ.Түменбай, Н.Ораз, Р.Мұқанова, М.Айымбетов т.б. сынды жазушылардың биік белестен алатын орны айрықша. Тәуелсіздік жылдарында қалам тербеген жазушылардың шығармаларынан қазақтың тұрмысының, тағдырының, ішкі жан дүниесінің жаңа заманға сай бейімделіп өзгергенін байқаймыз. Диссертацияның бірінші тарауында қазақ әңгімелерінде көрсетілген ұлттық құндылық мәселесі мен контент-анализдің ерекшелігі жайында сөз болады. Ал екінші тарауында қазіргі қазақ әңгімелерінде көрініс тапқан ұлттық құндылықтар сипатын кеңінен тарқатамыз.
Тақырыптың өзектілігі. Жалпы ұлттық әдебиетіміздің дамуының қай дәуірін қарастырсақ та, прозадағы өзіндік бояуы мен ерекшеліктері бар жанр ретінде әңгіменің орнын атап өту абзал. Ғасырға жуық оқиғаларды қамтитын роман жазғанға қарағанда шағын сюжетті әңгіме жазу күрделі, әрі жауаптылықты талап ететін жұмыс. Шағын жанрда еңбек етіп жүрген прозашылар қысқа әңгіме арқылы үлкен қоғамдық, әлеуметтік мәселелерді көтеруде. Тәуелсіздік жылдарындағы әңгіме жанры ауыз толтырып айтарлықтай ерекше қарқында жаңа бір сарында дамып келеді. Егемендігіміз ұлттық жаңғыруларға кеңiнен жол ашып бергендігі айқын. Биыл еліміздің тәуелсiздiк алғанына 26 жыл толады, бұл өте көп уақыт емес, ғасырдың тек ширегі ғана. Дегенмен осындай санаулы жылдар iшiнде Қазақстан Республикасында көптеген өзгерiстер мен жаңарулардың болғаны айдай ақиқат. Заман мен қоғам өзгердi. Жаңа заман ығына сай жаңашыл адамдардың типi пайда болды. Нарықтық қатынас біраз қиындықтар туғызды. Осы секілді жаңа қоғамдағы өзгерiстер көптеген қазақ жазушыларының шығармашылығына әсер етті, қиялына қанат бiтiрiп, шабытына жаңа леп қосты. Ол тәуелсіздік кезеңінде жарық көрген қазақ әңгiмелерiнен анық байқалады. Әсіресе, жазушылар М.Мағауин, Т.Нұрмағамбетов, Қ.Жұмаділов, Ш.Мұртаза, М.Байғұт, Б.Нұржекеев, С.Асылбекұлы, Қ.Түменбай, Н.Ораз, Р.Мұқанова, Т.Ахметжан, А.Алтай, А.Кемелбаева, Д.Рамазан және т. б. жазған туындылар әңгіме жанрының қайталанбас бір көркемдік әлемін ашып, шағын жанрдың көсегесiн көгертуге үлкен үлес қосты. Қазақ жазушылары бұл жанрдағы дәстүрді жалғастыра отырып, мазмұн мен түр жағынан жаңа ізденістерге барды. Соңғы жиырма жылдықта жазылған әңгімеде күрделі көркемдік үлгі-өнегелер көптеп кездеседі. Яғни, ұлттық шеңбердегі шеберлік нақыштар ғана емес, әлемдік әдебиеттегі көркемдік үрдістерді қазақ әдебиетінде жаңғыртып, жандандыруымен назар аудартады.
Тәуелсіздік алған жылдар еліміздің тарихында айрықша орын алады. Қоғамда ұлы өзгерістер болды, бостандық алып бағынатын жүйеден босадық, Кеңес Одағы құлап, оның орнына тәуелсіз мемлекеттер орнады. Бұл өзгерістер әсіресе әдебиет саласынан оның ішінде әңгіме жанрынан айқын көрініс таба бастады. Адам баласының ақылына, ойына, сезіміне суарылған тәуелсіздіктегі көркем әдебиет қазақ халқының ұлттық сипатын дәріптеу миссиясынан ешқашан айрылмақ емес.
XX ғасырда қазақ әдебиетінің шағын прозасын Бейімбет Майлин, Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов сынды жазушылардың әңгімелері биік белеске көтерсе, тәуелсіздік кезеңінің жазушылары ұлттық прозаны одан да жоғары деңгейге өсіре білді десек болады. Олар қоғамдағы жаңашылдықты, тың өзгерістерді көрсетті, түрлі типтер мен характерлерді беруде жоғары табыстарға жете білді. Прозаның бұл кезеңдегі өкілдері турасында пікірлер жетерлік. Солардың ішінде аға буын өкілдері мен келешегінен зор үміт күттірген бір топ жас жазушылардың шығармаларына, оның ішінде шағын прозаға жататын әңгіме жанрына мазмұндық талдау жасалынбақ.
Өмірдің өткір кезеңдерінде шираған сөз өнері тақырып тұрғысынан үздіксіз жаңарып, байып отырады. Себебі қазақтың ішкі дүниесі, сезімі, санасы, рухы, табиғаты, болмысы өзгереді, биіктей түседі, өседі, ілгері дамиды. Қазіргі прозада 60-80-жылдардағы классикалық шығармалар қатарынан оза түсетін әңгімелер толқыны да туа бастады. Әдебиет сыншысы, ғалым С.Қирабаевтың осы ретте Қоғамдық тартыстарда қандай қақтығысқа түссе де, ең алдымен, адамның адам болып қалуы, адамдық мұраттарын, адамгерішілігін сақтауы біздің қаламгерлерімізге адам бойындағы өзгерістерді жаңа сапаны танытар өлшем сияқты көрінеді. Суреттелетін дәуір шындығы мен проблематикасының, жазу үлгісі мен стилінің әр түрлілігіне қарамастан, заман сырын адам және оның ісі арқылы бейнелеуге ұмтылу бұл шығармалардың ортақ сипаты болып табылады деуінің сыры осында [2,18].
Диссертациялық жұмыстың нысанасы болып отырған 1991 жылдан бүгінгі күнге дейінгі қазақ прозасына жататын әңгіме жанрының тәуелсіздік жылдарындағы негізгі тақырыптары мен идеяларына, дәстүр мен жаңышылдық, көркемдік-эстетикалық сипатына, көркемдік қиялына, поэтикасына тоқталуды өзекті санадық. Бүгінгі қазақ әңгімесінің үлкен мәселелерін шешу көркем шығармаға неғұрлым тереңірек, жан-жақты келіп, сыншылдық көзқараспен үңілуден басталады. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңдегі әдеби процесс турасында, жазушылардың шығармалары жайында, қазіргі қазақ прозасы поэтикасының жеке мәселелеріне қатысты жазылған З.Қабдолов, З.Ахметов, С.Қирабаев, Р.Бердібаев, Н.Ғабдуллин, Р.Нұрғалиев, Ш.Елеукенов, Б.Майтанов, Қ.Ергөбек, Қ.Алпысбаев, А.Ысмақова, П.Әуесбаева, Г.Елеукенова, Г.Пірәлі, Г.Балтабаева, С.Асылбекұлы, Ж.Дәдебаев, Б.Ыбырайымов, З.Серікқалиев, Т.Рахымжанов, Т.Сыдықов, М.Хамзин, Т.Есембеков, О.Көзбеков, А.Рамазанова, Ж.Айтмұханбетова, Ж. Дүйсенбаева сияқты зерттеушілердің еңбектерінде тұшымды тұжырымдар жасалды. Мысалы, Т.Есембековтің Көркем мәтінді талдау негіздері, Көркем мәтін поэтикасы [3], Ж.Дәдебаевтың Өмір шындығы және көркемдік шешім [4], Қ.Алпысбаевтың Көркем мәтінді талдау әдістері [5], А.Ісмақованың Казахская художественная проза. Поэтика, жанр, стиль (начало XX века и современность) [6], Л.Сафронованың Автор и герой в постмодернистской прозе [7], А.Темірболаттың Проблема хронотопа в современной прозе [8], У.Абдыхановтың Социально-нравственные аспекты раскрытия образа интеллигенции в современной казахской прозе [9] еңбектерінде кейіпкердің жан әлемі, ой, қиял, сана, мәтін мен мағына, мистикалық және мифологиялық кеңістік, сюжет, уақыт пен кеңістік т.б ұғымдар теориялық талдауларға түскен. Дегенмен де, зерттеушілер көркем шығармадағы оның ішінде әңгіменің поэтикасы турасындағы көзқарастарын тек өздеріне қатысты шағын мөлшерде қамтыған. Ал біздің зерттеу жұмысымыздың алдында тұрған іргелі міндет - қазіргі қазақ әңгімелерінде көрініс тапқан ұлттық құндылықтарға мазмұндық талдау жасау.
Сөз өнерінің өз алдына қойған мақсаты - тәуелсіздік жылдары жазылған қазақ прозасының, оның ішінде әңгіме жанрының даму ерекшелігін, заман талабын, жалпы ұлттық әдебиетке қосқан үлесін, шығармалардың поэтикасын қарастырып, жазушылардың көркемдік қолтаңбасын айқындап, саралау болып табылады. Жоғарыда аты аталған қаламгерлердің шығармаларын ұлттық құндылық тұрғысынан зерделеу ғылыми еңбектің өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Тәуелсіздік жылдары туған қазақ әңгімелері жайында жазылған еңбектерді негізге ала отырып, қазіргі қазақ әңгімелеріндегі ұлттық құндылықтарға мазмұндық талдау (контент-анализ) жасау.
Осы мақсатқа жету үшін алға қойылған міндеттер:
- қазіргі қазақ әңгімелеріндегі жалпыадамзаттық парадигмаларды ғасырдан ғасырға жалғаушы - ұлттық құндылықтарды нақтылау, сұрыптау, айқындау;
- әңгіме жанрында көрініс тапқан ұлттық характер, ұлттық болмыс, ұлттық мінез мәселелерін нақтылы мысалдар негізінде ажырату;
- қазақ әңгімелеріндегі ұлттың өзіне ғана тән кие, обал, сауап т.б. көрініс табуын зерделеу;
- қаламгерлер туындыларындағы үндес ұлттық мінездердің ерекшелену жолын, олардың ұнамды, ұнамсыз мінез болатындығын анықтау;
- ұлттық кейіпкер болмысының қазақ даналығы, тағылымы мен жантану ілімі арқылы танылатынын және олардың ұлттық мінездің тұрақтылығына әсерін көрсету.
Зерттеу нысаны қазіргі қазақ әңгімелеріндегі ұлттық құндылықтарға мазмұндық талдау жасау.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. Диссертация жұмысында әңгіме жанры мен тарихына, ұлттық сипат мәселесіне қатысты жазылған әдебиеттанушы ғалымдардың еңбектеріндегі ғылыми пайымдаулар мен пікірлер басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ғылыми жұмыста шағын жанрдағы ұлттық мінез ұлттық сананы ояту, ұлттық мүдде, ұлттық мақтаныш тұрғысында қарастырылып зерттелді. Аталған жазушылардың ұлттық характер сомдаудағы шеберлігі зерделенді. Диссертацияда жоғарыда аты аталған жазушылардың көркем шығарма жазудағы философиялық ой тереңдігі айқын көрінетін әңгімелеріне назар аударыла отырып, қоғамдық өзгерістерге сай адамның ішкі эволюциясын, санасындағы құбылыстарды, әлеуметтің рухани мәселесін көтеретін дүниелер қарастырылды. Аталған жазушылардың туындылары тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ әңгімесінің біз қарастыратын сипатына дәл келеді және алғаш рет контент-талдау жасалып отыр.
Зерттеу әдістері. Диссертация жұмысында қазақ әңгімелерінде көрініс тапқан ұлттық құндылықтар сипатына мазмұндық талдау (контент-анализ) жасалады.
Зерттеудің ғылыми-тәжірибелік мәні. Зерттеу жұмысында жасалған тұжырымдар мен нәтижелер жоғары оқу орындарының әдебиеттану мамандығында оқытылатын дәрістер мен семинар сабақтарында, қазіргі әдеби үдеріске қатысты арнайы курстарда қолдануға болады. Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ әдебиетінің зерттелу тарихына қатысты еңбектерге де пайдалануға болады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Әңгіме жанры жайлы қазақ зерттеушілері көптеген еңбектер жазды. Олардың ішінде Б.Наурызбаевтың Бейімбет Майлин творчествосының шеберлігі [10] атты тақырыптағы докторлық диссертациясы, Ғ.Мүсіреповтің әңгімелеріне арналған Х.Әдібаевтің Талант, талғам, тағдыр [11] деген ғылыми еңбегі, З.Қабдоловтың әңгіме туралы зерттеген ғылыми жұмысы бертін келе Жанр сыры [12] деген 1940-1950 жылдар арасындағы қазақ әңгімелеріне арналған еңбекпен жалғасын тапты. 1960-70 жылдардағы қазақ әңгімелері мен повестерін Проблема характера в современном казахском рассказе [13] атты еңбегінде С. Шарабасов зерттесе, 1980-90 жылдардағы қазақ әңгімелері турасында Г.С.Балтабаева Қазіргі қазақ әңгімесі [14] деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады. Сонымен қатар қазіргі қазақ прозасының поэтикасын, әңгіме жанрының стилін, шағын прозаның даму тенденциясын қарастырған Т.Кәкішұлы, С.Қасқабасов, С.Негимов, З.Бейсенғали, А.Құлымбетова, Р.Рүстембекова, С.Әшімбаев, Ә.Бөпежанова, Б.Майтанов, З.Серікқалиев, Қ.Ергөбек, Б.Ыбырайымов, Г.Елеукенова, Е.Аманшаев, Т.Жұртбаев, Б.Кәрібаева сынды зерттеушілер маңызды ойлар қалдырды. Алайда зерттеу жұмысымен айналысушылар қазіргі қазақ прозасын өз тақырыптары мен нысандарына қарай керек дәрежеде ғана қарастырды.
Дегенмен, зерттеу нысаны болып отырған тәуелсіздік кезеңіндегі қаламгерлердің әңгімелерінде заман шындығы мен көркемдік шындықтың аражігін айыру, қоғамдағы басты мәселелердің бүгінгі көркем туындыларда өзекті тақырыптардан көрінуі, дәстүр жалғастығы мен жаңашылдық, идеялық ерекшеліктерінің поэтикасы, жаңа тип пен характер, сюжеттік- композициялық стильдік ерекшеліктердің көрінісін, көркемдік-идеялық проблемалар, әдеби ағымдар жан-жақты қарастырылып әдебиеттану ғылымында арнайы зерттеу объектісіне айналған жоқ. Аталмыш мәселелер арнайы зерттеу болып қаралмады. Сол себепті қазіргі қазақ әңгімесінің поэтикасы - толыққанды қазіргі қазақ әдебиеттануындағы зерттелуге зәру бағыттың бірі.
Зерттеу жұмысының жариялануы. Жұмыстың негізгі қорытындылары республикалық ғылыми журналдарда және жинақтарда мақала түрінде жарық көрді.
Диссертацияның құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚ СИПАТТАРЫ
1.1 Ұлттық құндылық және контент-анализдік зерттеудің мақсаты мен міндеттері
Елбасымыз Болашаққа бағдар: руxани жаңғыру атты мақаласында жаңғырған қоғамның өзінің тамыры тариxының тереңінен бастау алатын руxани коды болады. Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты - сол ұлттық кодыңды сақтай білу [1] деген салиқалы байламын білдіреді. Шын мәнінде кез-келген мемлекеттің жарқын келешегі сол елмен өзінің өмірі мен өскелең ұрпағының ертеңгі тағдырын байланыстырған барша қоғамның төл тариxын, мемлекеттік тілін, дәстүр-салтын, мәуелі мәдениетін бойына сіңіруі мен сапасына қалыптастыру деңгейімен өлшенетіні ақиқат [15]. Бұл руxани факторлар xалықтың сыртқы идеологияға, жат радикалды ағымдарға қарсы төтеп беруінің иммунитетін күшейтеді және жаһандық аренада бәсекеге қабілетті қоғамды түпкілікті орнықтырады. Үнді xалқының руxани көсемі Маxатма Гандидің: Мәңгілік ақиқаттар, олардың атауы мәңгі деп аталып тұрса да, өздерін ұдайы ескеріп тұруға және санаға сіңіруге мұқтаж деген сөзі бар. Ұлттың мәңгілік руxани құндылықтары да сәл сол сияқты, ол ұрпақ санасында ұдайы жаңғырып отырмаса, замана талабымен көмескі тартып, өзіне тән бояуы қашып, өзге өркениеттердің толқынында шайылып кетуі әбден ықтимал екені анық. Бұл тақырыпта басы ашық ақиқаттың бірі ретінде Елбасының қоғамды руxани-мәдени жаңғырту мәселесін ұдайы назарында ұстап, бұл салада сабақтастықпен жүргізіп келе жатқан саясатының сындарлығын атап көрсетуіміз керек. Ұлттық құндылықтардың негізі - ұлттық фольклорлық шығармалардан бастау алады. Олар: бесік жыры, тұсаукесер жыры, тойбастар жыры, беташар, сыңсу, жар-жар, т.б .
Халық өз дүниетанымын, салты мен дәстүрін, ғұмырлық тариxын ең алдымен өнерге сіңірген, сол арқылы ұрпақтан ұрпаққа жеткізген. Бұл орайда, баға жетпес байлық, құнды да, құнарлы дерек көзі - фольклор. Фольклор - барша ұлттық мәдениеттің қайнар бұлағы болуымен қатар, xалық тариxының дәстүрлі дүниетанымының жинақталған алтын қоры xалықтың руxани жан дүниесінің айнасы, сонымен қатар, ол өткеннің елесі ғана емес, бүгінде xалық тұрмысында өмір сүріп, көркем өнердің қайнары, дүниетанудың оқулығына айналған мәңгілік мұра - деп ой түйеді ғалым К.Ісләмжанұлы. Қай xалықтың болмасын, өзінің тек тамырын танып, ұлттық келбетін айқындауда ғылыми саланың ең алдымен дәстүрлі дүниетанымның таусылмас қазынасы - фольклорға жүгініп жататыны да сондықтан. Жер бетіндегі ғұмыр кешіп жатқан елдер мен xалықтардың руxани құндылықтары мен мәдениетіне үңілгенде, ең алдымен ойға оралып, парасаттылығын парықтауды фольклордан іздейтініміз мәлім. Дария бастауы - бұлақ болса адамзаттың алғашқы арманы мен тұрмыс тіршілік үшін күрес ақпары сонда екенін ғылым анықтаған. Халық даналығының шежіресінен тариxшы, тілші, этнограф, педагог, псиxолог, философ, өнертанушы т.б болсын, керегін табады. Әрбір ұлт пен ұлыстың бітімі, дүние туралы таным-түсінігі, салт-дәстүрі, тілі мен діні де синкреттілік тән төл-тума болмысы фольклордан сәуле шашады.
Ұлттық құндылықтар мәселесі Қорқыт ата кітабынан бастап, орта ғасырлық ойшылдардың еңбектерінде, ақын-жыраулар поэзиясында Ы.Алтынсарин, Абай Құнанбайұлы, М.Жұмабаев, М.Дулатов, А.Байтұрсынұлы шығармаларының өзегі болды. Ш .Уәлиханов өзінің Сібір қарамағындағы қазақтардын сот реформасы туралы деген еңбегінде ел билейтін, әсіресе, басқа ұлт өкілдерінің сол халықтың тарихын салт дәстүрлері мен психологиялық ерекшеліктерін жақсы білмей тұрып билік айту аса қиындық келтіреді дей отыра, әрбір ұлттың өзіндік салт дәстүрлері мен діни нанымдарын құрметтеу қажеттігін уағыздайды. Қазақтың педагог ағартушысы және жазушысы Ы.Алтынсарин Орынбор ведомоствосы қазақтарының құда түсу, қыз ұзату және той жасау дәстүрлерінің очеркі атты еңбегінде құда түсіру, қыз айттыру заңы Есімxанның бұйрығы бойынша орнаған, оның бір жағы жауынгерлік заманда қол жинау үшін де маңызды болды [16,61] деп жазды. Ыбырай Алтынсарин өзінің еңбектерінде қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын жан-жақты зерттеді. Х.Арғынбаев қазақ отбасының дәстүрлерін, академик С.Толыбековтың ХҮІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақтардың қоғамдық-экономикалық құрылымы атты еңбегінде Қазақстан экономикасына капиталистік қатынастардың енуіне байланысты қазақ ауылының әлеуметтік-экономикалық өміріндегі өзгерістерді талдауға арналады. Еңбекте қазақ қоғамында болған өзгерістердің ауылдағы отбасылық дәстүрге тигізген ықпалы туралы маңызды деректер жиналған. С.Зимановтың ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақтардың қоғамдық-экономикалық құрылысы атты монографиясында дәстүрлі қатынастар үстем болған кезеңдегі қазақ xалқының әлеуметтік құрылымы туралы мол дерек береді, мұның өзі қазақ отбасылық дәстүрлерінің де өзгеріске ұшырау себептерін айқындауға негіз береді. Қазақ xалқының салт-дәстүрлері жөнінде үзбей еңбектенген зерттеушілеріміздің бірі Сейіт Кенжеаxмет еді. Қазақтың ұлттық тәрбиесінің алтын қазығы оның салт дәстүрлері мен әдет ғұрпын зерттеушілердің алдыңғы қатарында жүрген белгілі жазушы, этнограф Сейіт Кенжеаxметұлының Қазақ xалқының салт-дәстүрлері атты еңбегінен қазақ ұлтының әдет-ғұрпының 350-дей түріне анықтама берілген. Еңбекте қазақ мәдениетінің ерекшеліктері, оның салт-дәстүрлерінің ұлттық сипаты терең зерттелген. Бүгінгі ғаламдану процесінде ұлттық құндылықтарды сақтау мен өзінің бет-бейнесін, ізгі дәстүрлерін сақтау жолындағы күрес ұлттық сананы сақтау күресі екенін түсіну.
Ұлттық дәстүрімізді көздің қарашығындай сақтап келген. Қазақ xалқы басына қандай да қиындық тумасын ата дәстүрімізді сақтаған, әлі де сақтап келеді. Ұлттық дәстүр дегеніміз - әрбір қоғамның ондағы әлеуметтік топтардың белгілі бір өмір сүру тәсілі. Бұл ұғым - қоғамның оның топтары мен таптарының өздеріне тән жұмыс, тұрмыс жағдайында мәдениетінің дамуы, қызметіндегі, отбасындағы және тұрмысындағы қатынас ерекшеліктерін бейнелейді [17].
Ұлттық тәрбие деп жеке тұлғаның ұлттық сана сезімі мен мінез-құлқының ана тілін, ата-тариxын, төл мәдениетін және ұлттық салт-дәстүрлерді меңгеруі негізінде қалыптасуын айтамыз.
Ұлттық мәдени құндылықтар дегеніміз не? Қарапайым тілмен айтқанда, ұлттық мәдени құндылықтар - белгілі бір ұлтқа, ұлт азаматына тән зат, адами қадір-қасиет, яғни xалық ғасырлар бойы жинақтаған ұлттық руxани және материалдық құндылықтар.
Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы - тіл. Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады деп қазақ тіл білімін қалыптастырушы А.Байтұрсынұлы айтқандай, әр ұлттың генетикалық жады, ұлттық коды мен дүниетанымы, псиxологиясы түгелдей тілінде ғана сақталады. Тәңірдің адам баласына жасаған үлкен сыйы - тіл. Тіл - адамның адамдық белгісі, жұмсайтын қаруы, ұлт намысының биік шыңы, елді тұтастырудың, танытудың кілті. Адами болмыс пен ұлттық болмыс деп аталатын егіз ұғымдардың да негізі тілде. Тіл арқылы кісінің ішкі жан дүниесін түсінесің. Тіл - адам баласының ұрпақтан ұрпаққа мұра болып келе жатқан мол қазынасы, басты байлығы. Әр тіл өзінше бір әлем. Қай xалықтың болса да алтын діндегі ұлттық санасының негізі, ірге тасы, тектілік белгісі, қозғаушы күші - тіл. Ұрпақ тәрбиесінің нәрменді құралы, руxани байлығы, баға жетпес құдіретті, қуатты қайнар бұлағы да тіл. Ананың ақ сүтімен енген Ана тілі сол xалықтың асыл қазынасы. Ана тілі - ұлттың басты құндылығы. Анп тілінен айырылған ел, барлық құндылықтарынан айырылады, ел болудан қалады. Ана тілі сол тілде сойлейтін xалықпен бірге өмір сүреді, және сол xалықтың өкілдері үшін қатынас ққралы ретінде өмір бақи қызмет етеді. Кішкентай сәби анасының айтқан бесік жырын тыңдап, аяулы алақанын, ана жүрегінің жылуын, шуағын жадында сақтайды.
Қазақтың ұлттық құндылықтарының бай мұрасы халқымыздың фольклорлық шығармаларынан бастау алады. Ол жөнінде М.Ғабдулиннің Халық ауыз әдебиеті (1971), М.Әуезовтың Әдебиет тарихы (1991), Р.Бердібаевтың Сарқылмас қазына, С.Садырбаевтың Қазақ халық әдебиеті (1990), Ә.Қоңыратбаевтың Қазақ фольклрының тарихы (1991), Ж.Дауренбековтың Беташар (1991), Н.Төреқұлдың Сүйіншіден көңіл айтуға дейін (1998), К.Ісламжанұлының Тал бесіктен жер бесікке дейін (1996), Ш.Керім Қазақ жұмбағы атты ғылыми еңбектері ұлттық құндылықтарымыз, фольклорлық шығармаларға қатысты зерттеу еңбектерін атап айтуға болады.
Құндылық өзегі - ол адам тәрбиесі. Адам өзі өмір сүріп отырған жерінде халықтың ұлттық құндылықтарын білуі шарт. Ұлттық құндылық дегеніміз белігілі халыққа тән мінез құлық дүниетаным рухани жан дүниесінің ерекше жанып тұрған өзегі. Қазақ халықының ұрпақ тәрбиелеудегі мұрасына көз жіберсек, отбасына байланысты тұнып тұрған бай салт-дәстүрдің бар екенін көреміз.
Елбасының Дәстүр мен мәдениет - ұлттың генетикалық коды. Біз өзіміздің ұлттық мәдениетіміз бен дәстүрлерімізді осы әр алуандылығымен және ұлылығымен қосып қорғауымыз керек, мәдени игілігімізді бөлшектен болса да, жинастыруымыз керек деген құнды ойы салт-дәстүрімізді, мәдениетіміз бен өнерді сақтауға, туған жер мен ел алдындағы перзенттік парымызды айқындауға бағыттайды. Ұлттық кодты сақтау дегеніміз - ұлттық болмысымызды нығайтып, оны ұрпақтан-ұрпаққа мұра ету. Ұлттық болмыстың өзі біздің ежелден келе жатқан қазақи салт-дәстүрлерімізден, мәдениетімізден, барлық рухани құндылықтарымыздан бастау алады десек, мұны өзгермелі дүниеде сол құндылықтарымызды заманға сай одан әрі байытып, дамытып, оны бүгінгі ұрпақтың санасы мен тұрмысына сіңіру арқылы жаңа ғасырдың жаңа ұрпағын қылыптастыру деген сөз.
Контент-талдау - мазмұндық талдаудың филологиялық, психологиялық-педагогикалық ғылымдарда ғылыми әдіс ретінде қолданылуы енді ғана басталып келеді деуге болады. Сол себепті контент-анализдің түп тамыры, мақсаты мен міндеті, кезеңдері жөнінде қысқаша тоқталып өтсек дейміз. Ғалымдар бұл әдістің: өз алдына жеке зерттеу әдісі ретіндегі; өзге зерттеу әдістермен бірге; өзге әдістер арқылы алынған деректерді өңдеудің көмекші әдісі ретіндегі мүмкіндіктерін атап көрсеткен [18,104].
Ғылыми еңбектерге сүйенсек, өзге әдістермен үйлестікте мазмұндық талдаудың қос векторлық қасиеті болады: талдаудың мәні әрбір символдың қолданылу жиілігін тіркеу және әрбір символға жүргізілген бағалауды (қолайлы, қолайсыз, бейтарап) тіркеумен байланысты. Мысалы, мәтіннің мазмұнын салыстырмалы түрде талдау үшін келесі операциялар қолданылады: бір символдың қолданылу жиілігі әртүрлі мәтін бойынша да, әртүрлі кезеңдер, әртүрлі мәтіндер мен әртүрлі кезеңдердегі бірдей символдарды бағалаудың әртүрлі нұсқаларын қолдану, символдарды бағалаудың бірдей нұсқаларын қолдану бойынша да салыстырылады. Сараптау әдістері осы салада еңбек ететін мамандардың білімі, тәжірибесі және интуициясының негізінде зерттелетін филологиялық құбылыстардың априорлық бағаларын алуға мүмкіндік бере отырып, адамның эвристикалық мүмкіндіктерін қолданады. Филологиялық сараптама жүргізген кезде назарды ғалымдардың пікіріне ғана емес, қандай да бір шешімге негіздеме беретін аргументтерге, нақты филологиялық факторлар мен ары қарайғы эксперименталдық және теориялық жұмыс үшін қажетті қарым-қатынастарды анықтауға шоғырландыру керек [18,106].
Кез келген жағдайда мазмұндық талдауды қолдану үшін зерттеуші, ең алдымен мыналарды анықтау қажет:
нақты мақсаты немесе мақсаттар баспалдақтарды, яғни нақты нені зерттегісі келеді;
таңдалған материалға алдағы уақытта мазмұндық талдау жасау мақсатымен болжау жасау;
бастапқы ақпаратты жинауға негіз болатын таңдау жиынтығы;
зерттеушіні қызықтыратын ақпаратты айқындау әдісі;
талдау бірліктері;
мақсаттарға сай пікірлерді жіктеу белгілері;
жиналған ақпаратты саны бойынша өңдеу тәсілдері;
мазмұндық тұжырымдау әдістері
Мұны зерттеуші Н.Анарбек төмендегідей зерделейді: Нақты тақырып бойынша жазбаша хабарламаға талдау жасайтын зерттеушінің артықшылықтары бастапқы ақпаратты жинауда уақыттың үнемделуімен байланысты. Шығарманың тақырыбын берген сәттен бастап зерттеуші оны коммуникаторларды нақтырақ жауаптарға бағыттайтындай түрде барынша мақсатқа сай тұжырымдай алады [19,129].
Контент анализді педагогикалық тұрғыдан қарастырған Н.Анарбек зерттеуші алдына қандай мақсаттар қоюы мүмкін - мәтіндерді талдаудың көмегімен коммуникаторды, оның сипаттамаларын, оның өз қызметтері туралы пікірлерін ашу немесе аудиторияны, топтың құндылықтар стереотипін, өздері талғайтын мінез-құлық үлгілерін, педагогикалық тұлғалар туралы білімдерін және т.б. айқындау. Зерттеудің фундаменталдық немесе қолданбалы, стратегиялық немесе тактикалық болу сипатына байланысты мақсаттардың өзгеше үйлесімі де болуы мүмкін. Бұл анықтамалар көп мағыналы болған жағдайда біз бұл қарама-қайшылықтан бір ғана мағынаны таңдаймыз: бір тарапта қысқаша түрде өзгеріссіз қайта беру үшін оқып білу деп белгілеуге болатын қандай да бір ақпарат көзі қызметінің мазмұнын талдаудың міндеттері тұрса, екінші тарапта өзгерту, түзету үшін оқып білу [19,14] деген міндеттер тұратынын нақтылап көрсетіп берді. Ал контент анализді географиялық тұрғыдан қарастырудың да өзіндік еркшеліктері бар. Әңгіме ақпарттық материалдардың географиясы туралы болған жағдайда кез келген жеке материал талдау бірлігі бола алады. Ал үлкен материалдар әртүрлі елді мекендер туралы, әртүрлі аймақтар және т.б. туралы ақпарттарды қамтиды. Яғни талдау бірлігін біз іздеген географиялық тип туралы мәлімет кездесуі мүмкін мәтіннің ең кіші бірлігі ретінде қарастыру қажет. Ең алдымен, бұл сөз, мекеннің атауы болуы, бізге қажетті географиялық нүктеге арналған абзац, бізге қажетті нүкте туралы әңгімелері бар мәтін үзінділері болуы мүмкін.
Зерттеудің мақсаттары, міндеттері мен болжамдары және негізгі нәтижелерді тұжырымдау тәсілдері зерттеу бағдарламасына енгізіледі. Бастаушы зерттеушілер әдістің күрделілігін, мұқияттылығын, дәлдігін, көп еңбекті қажет ететіндігін ойлағаннан аздап сескенуі мүмкін, осы себептен өз қорытындыларымызды қолданатын кезең барынша толыққанды болуы үшін зерттелетін мәтіндерді іріктеудің ең шағын мөлшері қандай болу керек деген мәселеге қисынды жауап іздейтін сұрақ туындайды.
Жалпы ғылымда репрезентативті, яғни мүмкіндігінше кеңірек жиынтықты қамтып ұсына алатын іріктеулердің үлкен сыныбы бар. Бұл сыныпты ғалымдар келесі типтерге бөліп көрсетеді:
1. Квоталық іріктеулер - оларды құраған кезде іріктеу жүргізілетін барлық бірліктер жиынтығы туралы қосымша ақпарат болуы тиіс. Мысалы, нақты бір елді зерттеу үшін оның тұрғындарының аймақтар бойынша жынысына, жасына, біліміне қарай таралуын білу қажет.
2. Ықтимал, кездейсоқ іріктеулер - нақты адамдар кездейсоқ түрде іріктеледі.
Репрезентативті іріктеудің дәл осы екінші түрі мазмұндық талдау үшін қолдануға жарамды. Іріктеулердің және бір сыныбы - типологиялық сынып - зерттеу жүргізу барысында біздің бақылап отырған құбылысымыз бар және оның біздің зерттеулеріміз барысында тіркелген белгілі бір сипаттамалары бар делінеді [20,129].
Ғалымдар контент-анализдік зерттеудің процедуралық кезеңдерін төмендегідей бөліп көрсетеді:.
кезең. Мәселенің теориялық негізін және зерттеу обьектісін анықтау, категориялы аппаратын өңдеу. Контент анализдерінің сай келетін сапалық және сандық бірлігін таңдап алу. Контент анализдің бірлігін 2 топқа бөлеміз. 1 сапалы. 2 санды. Сандық бірліктер мәтінде мағыналық ұғымдарды қалай санау керек деген сұраққа жауап берсе, сапалық бірліктер мәтінде нені санау керек деген сұрақтарға жауап береді.
Сапалық - бірліктерге категорияларды және олардың мәтіндегі бірліктерін, референттерін, индикаторларын жатқызуға болады. Осы категориялардың өзі басқа да ұсақ бірілктерге ішкі категорияларға (подкатегорияларға) бөліне алады. Контент - анализдің сандық бірлігі ретінде контекст бірлігі мен есептеу бірлігі алынады.
кезең. Код беру нұсқаулығын қалыптастыру кезеңі. Бұл кезеңде контент анализдің категориялары мен ішкі категорияларын мәтінді нақтылы мазмұнмен сәйкестендеру жүреді. Яғни, таңдап алынған зерттеу категорияларына сәйкес мәтіндердің индикаторлары анықталады. Барлық категориялармен ішкі категорияларға қандай да бір сандық немесе әріптік белгі - код беріледі.
кезең. Мәтінді пилотажды кодтау. Бұл кезеңде әдістемені апробациялау. Мәтіннің зерттелетін көлемінің бір бөлігіне ғана кодтау енгізіледі. Пилотажды кодтау әдістемелерінің сенімділігін тексеруге мүмкіндік береді.
кезең. Зерттелетін мәтіндердің барлық көлемін кодтау. Бұл кезеңде квантивикация үдерісі жүреді. Квантивикация - барлық зерттелетін мәтінді сандық мәнге ауыстыру. Категориялар мен ішкі категориялардың кездесу жиілігі арнайы дайындалған карталарға енгізіледі.
кезең. Алынған сандық мәліметтерді статистикалық өңдеу кезеңі. Әдетте жиілік және проценттік үлестірулер мен корреляция коэффиценті кездеседі. Жиі жағдайларда жалпы мәтіндегі мағыналық категориялардың басым салмағын анықтағанға байланысты өзіндік формуласы болады.
Шын мәніндегі фактілік жағдай және ықтималды өлшемдерді салыстыра отырып қандай тәуелділіктің кездейсоқ емес екендігін анықтауға болады. Ықтималдық мән мен фактілік мән бір-бірімен сәйкес келген жағдайларда тәуелділік кездейсоқ емес.
6-кезең. Алынған мәліметтерді интерпретациялау.
Контент-анализ әдісінің түпкі мақсаты - мәтіннен тыс шындыққа жету, яғни мәтін негізінде, оны талдау нәтижесінде, біз нақты адамдар мен құбылыстар жайында жалпы қорытынды жасаймыз. Зерттеу барысында қазіргі қазақ әңгімелерінде сипатталған ұлттық құндылық мәселесіне сапалық және сандық талдау жасалып, талдау барысында авторлар туындыларында сипатталатын әлеуметтік факторлар мен тенденциялар анықталады. Контенттік талдау автор шығармаларының мәтіндерінде сипатталатын ұлттық құндылықтар түрлері қарастырылды.
Мәтіндерді зерттеу тәжірибесінде мазмұндық талдау кезінде талдау категориясы нақты зерттеудегі проблеманың баламасы болып табылады. Бұл проблеманың сыйымды, сонымен бірге ықшамды келбеті. Талдау категориясы бізге мәтінді тікелей берілген жұмыстық категория болып табылмайды, бұл сипаттама мәтіндердің бүкіл жиынтығына көбірек тән. Шығармаларды талдау техникалық рәсімдерден басталады. Ең алдымен, зерттеуші жалпы мазмұнның ішінен талдау категориясын қызықтыратын белгілер туралы тікелей немесе жанама түрде айтылатын фрагменттерді таңдап алады. Әрбір фрагмент сол жаққа жеке картаға жазылып алынады [21,65].
Нақты мәтіндермен жұмыс істей отырып, зерттеуші жазып алынған талдау категориясының белгілерін бірыңғай формальдық жүйеге келтіретін талдаудың жұмыстық бірлігіне сүйенеді. Осы мақсатта нысандау, фрагменттерді ұқсастық белгілеріне қарай топтастыру жүзеге асырылуы тиіс.
Талдау бірлігі ретінде сөзге сүйене отырып, біз өзіміз таңдаған типологияда, біздің зерттеу обьектімізде ұлттық құндылық мәселесі қандай да бір типке келетін сөздерді санаймыз, бұл ретте қай типке көбірек сөздер арналған болса, коммуникатор дәл сол типке көбірек көңіл бөледі дей аламыз. Талдау бірлігі ретінде абзацқа сүйене отырып, біз өзіміз таңдаған типологияда қандай да бір типке келетін абзацтарды санаймыз, бұл ретте қай типке көбірек абзацтар арналған болса, коммуникатор дәл осы типке көбірек көңіл бөледі деп аламыз. Сонымен бірге абзацтардың көлеміндегі айырмашылықтарға мән бермей бәрін тең құқылы деп қарастырамыз.
Талдау бірлігі ретінде мәтін үзіндісіне сүйене отырып, біз мәтіннің қай үзіндісі ірі немесе шағын - белгілі бір типке сәйкес келетінін өлшеуіміз керек [22].
Талдау бірліктерінің екі тобы:
1) материалды бүтіндей сипаттайтын белгісі талдау бірлігі болып табылады: жеделдік-оқиғаның уақыттық өлшемін тіркеу; материалдық атқарымдық тиістілігі және т.б.
Мұндай жағдайларда белгі жағдайлар санының соңғысымен сипатталуы тиіс, яғни әрбір материал нақты бір модификацияға жатқызылуы үшн зерттеуші белгінің барлық ықтимал түрлерін қарастыруы тиіс Белгі бойынша жіктелмейтін материал дегенде де модификация болуы мүмкін. Материалдар саны саналады.
2) мәтіннің жеке үзіндісі талдау бірлігі болып табылады: сөз, кейіпкер, абзац, мәтін үзіндісі, яғни барлық жағдайларда әңгіме зерттеушіні қызықтыратын жетілікті деңгейде шектеулі сөздер, кейіпкерлер, пікірлер жинағы туралы болып отыр.
Олардың мәтінде пайда болуын тіркеу тәсілдерін зерттеуші Л.Федотова былайша тарқатады:
Әрбір сөздің мәтінде кездесуінің жалпы саны есептеледі;
Ізделетін сөздері бар сөйлемдер, абзацтар саны есептеледі;
Ішінде кемінде бір ізделетін сөзі бар материалдардың саны есептеледі.
Қызықтыратын сапалық сипаттамаларды айқындау үшін шығарманың тақырыбын белгілей отырып, зерттеуші зерттелетін нысандардың, денелердің, атрибуттардың қажетті құрамдас бөлігі деп есептейтін сипаттамалардың толық немесе ең маңызды тізімінен тұратын құрамдас идеал үлгі деп аталатын үлгіні құрастырады.
Нақты мәтіндердегі таңдалған талдау бірліктерін тіркеу әдістері:
1) библиографиялық карталармен жұмысқа ұқсас: таза бланкке сипаттамалардың атаулары немесе код бойынша сандық нөмірлері енгізіледі, бұл бланктер жинақталады, осыдан кейін қандай да бір сипаттаманың кездесу жиілігі жиынтықталады;
2) бөлшектеп жіктеуге кіріскен кезде зерттеуші педагог талданатын мазмұнды сандық өңдеуге арналған матрица дайындайды. Көлденеңінен ең үлкен маңыздылығына қарай тәптіппен сапалық сипаттамаларды орналастырады, ал тігінен шығармалардың нөмірлері орналастырылады;
3) зерттеуші сипаттаманың кездесуіне қызығушылық танытқан жағдайда ол еркін тізім құрастырады және мәтінде кездескендері ғана шеңбермен белгіленеді [22,113].
Төменде талдау бірлігі мәтін үзіндісі болып табылатын жағдайға арналған мазмұндық талдау кестесінің мысалы келтіріледі. Бірінші параграфта Қазақстанның мемлекеттік деңгейдегі ұлттық үздіксіз білім беру үлгісінің түйінді өлшемдеріне жүргізілетін талдау қарастырылған.
Контент-анализдің мақсаты - мәтіннен тыс шындыққа жету. Сонымен бірге құжат мәтінінің негізінде нақты адамдар мен құбылыстар туралы, олардың әлеуметтік-психологиялық қасиеттері туралы қорытынды жасау. Зерттелетін құжат мазмұнындағы обьект туралы ақпаратты айқындау: белгілер түрінде тіркеу, оның сенімділігі, маңыздылығын анықтау және сол арқылы зерттеу обьектісінің көрсеткіштерін жасап шығару.
Контент-анализ даму тарихында шартты түрде үш кезеңді көрсетеді:
ІХ ғасырдың соңынан бастап XX ғасырдың 30 жылдарына дейінгі кезең. Мәліметтердің мазмұнын жиілік бойынша талдаулардың қалыптаса бастауы.
XX ғасырдың 40-шы және 50-ші жылдар кезеңі. Мұнда Г.Лассуел және Берльсннің классикалық контент анализ кезеңі.
XX ғасырдың 50-жылдарының соңы 60-жылдар Ч.Осгудтың контент анализ әдісін жетілдіру және Ф.Стоунның контент анализдік компьютеризациялау кезеңі [23,126].
Негізгі ережелері: зерттеу мақсатын анықтау болып табылатын мәтін және болжамды құжат тілінен зерттеу тіліне аудару, мәліметті жинаудағы жүйелік, құжат мазмұнын қабылдау мен мазмұндаудағы субьективтілікті шеттету, тіркеу дәлдігі мен тіркелген мәліметтерді түсіндірудегі бірмағыналық.
Контент анализдік зерттеулерді дұрыс жүргізу үшін мынадай талаптар орындалуы қажет.
Зерттеулердің кілттік концептуалды ұғымдарын қалыптастыру қажет. Оны контент анализдің категориялары деп аталады.
Талданатын мәтіндегі осы категориялардың кездесу жиілігін сенімді және жүйелі түрде тіркеп отыру қажет.
Алынатын сандық мәліметтерді статистикалық әдістемелерді қолдана отырып өңдеу және зерттеу мақсатында сәйкес интерпретациялау қажет.
Контент-анализ (мазмұндық талдау) әдісі - кез-келген психологиялық зерттеуде басты және қосалқы әдіс ретінде қолданылатын құжаттарды зерттеу әдістерінің бірі. Контент-анализ басқа құжаттарды зерттеу әдістерінің ерекшелігі - зерттелетін мәтіндердің қандай да бір мағыналық бірліктерінің кездесу жиілігін тіркеп, алынған сандық мәліметтер құжаттың сандық, сапалық және латентті (жасырын) мазмұнын анықтауға мүмкіндік береді. Біз өз еңбегімізде қазіргі қазақ әңгімелеріндегі ұлттық құндылықтардың кездесу жиілігін тіркеп, сұрыптап, сапалық және мазмұндық талдау жасауға талпындық.
1.2 Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі ұлттық характер мәселесі
Кезінде Геродот Егер халық біткенге әлемдегі барша әдет-ғұрыптармен салт-дәстүрлердің ішінен ең озығын таңдауға ерік берілер болса, онда әрбір халық елеп екшей келіп, өздерінің әдеп-ғұрыптарымен салт-дәстүрлерін таңдаған болар еді деген екен. Сол айтқандай әрбір халықтың сан ғасырлар бойы көзінің қарашығындай сақтап келе жатқан асыл мұра, өзіндік дәстүр әдет ғұрыптары бар. Ол көзден таса, көңілден ада болмай ұрпақтан ұрпаққа жетіп, халықпен бірге жасап келеді және мәңгілік жасай да беретініне бүгінде көзіміз әбден жетті. ХХ ғасырдың 60-80 жылдарындағы әдебиеттің өзгешелігі оны зерттеудің өте күрделі де қарама-қайшы объектісі етеді. Бұл заңды да. Өйткені социалистік қоғам тұсында жазылған, бірақ өзінің қат-қабатты, көп қыртысты мағынасымен оқырманға түрлі ой салатын, өмірдегі, қоғамдағы ащы шындықты айта білген әдебиетті зерделеу тым қиын іс. Ол үшін қазақ әдебиетін зерттеудің дәстүрлі стереотиптерінен бас тартып, туындының өн бойындағы байқала бермейтін жаңа эстетиканы түсінуге ұмтылу керек
Кеңес үкіметі орнығып пролетариат әдебиеті атанған ағымнан бастау алған қазақ әдебиетінде Кеңес үкіметі жылдарының өзінде ұлттық, ұлт деген түсінікті ұлтшылдық деп теріс мағынада түсініп, ұлтымыздың бай асыл қазынасына қырын көзқарас басымдық алды. Тәуелсіздік таңы атқан тұста ғана ұлттық мақсаттағы көркем шығармалардың асығы алшысынан тұрып, өзгеше мән иеленгені белгілі. Алайда, сол рухани дамуымызға қолдан жасалған шектеулердің қай-қайсына да іштей қарсы тұрып өзінің көркем туындылары арқылы халық қазынасының алтын арқауын үзбеген өзгеше өрнекті жазушыларға қазақ әдебиеті кенде болған жоқ. Өмірдің өзінен алынып, айналадағы күнде көріп жүрген құбылысты өзіндік құнарлы да қарапайым тілмен әлеуметтік деңгейге дейін көтерген шыншыл туындылар да жетерлік.
Әрине, ұлттық характердің қалыптасуы - ұзаққа созылатын тарихи құбылыс. Бұл үдеріс талай ғасырды қамтитыны белгілі жай. Ұлт бар жерде ұлттық характер бар. Ұлттық характер ұлттың өзіне тән белгі-сипаттармен байланыста дамиды. Ұлт тілінің, мәдениеттің, тұрмыстың даму деңгейі мен ерекшеліктері ұлттық характердің өзіндік сипаттарын анықтайды. Ұлттық характерді ұлттың қалыптасуынан бөлек алып қарау мүмкін емес. Ұлттық ерекшеліктің ұйытқысы ретінде қарастырылатын ұлттық мінез туралы тек әдебиетші ғалымдар емес, философия, психология, мәдениеттану саласының көрнекті өкілдері де бірқатар ой-тұжырымдар жасағаны белгілі. Ұлттың рухани бейнесінің екі жағы бар: идеологиялық және психологиялық. Оның идеологиялық жағына әдебиет, өнер, ғылым, философия, дін т.б. жатса, психологиялық жағына ұлттық сезім, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар, салттарды қарастырамыз.
Ұлттық тілдің, мәдениеттің, тұрмыстың даму деңгейі мен ерекшеліктері ұлттық характердің өзіндік сипаттарын анықтайды. Ұлттық характерді ұлттың қалыптасуынан бөлек алып қарастыру мүмкін емес.
...Нельзя не согласиться с современным исследователем в том, что научного описания народного характера, это кого реестра неповторимых его черт и особенностей мы не сможем составить никогда. Хотя при всем том народный характер - не фикция, а вполне определенная эстетическая реалия деп [24,63] тұжырымдайды Ю.Барабаш өз еңбегінде.
Характер тұлғаның қоғамға, қоршаған ортаға деген қарым-қатынасы арқылы көрінетін қасиеттерін біріктіреді. Әдеби характердің өмірдегі характердің негізінде жасалатынын жоққа шығаруға болмайды.
Характер (әдеби характер) - көркем шығармадағы кейіпкердің мінез-бітімі, ой-сезімі дүниесіне тән психологиялық, моральдық сипат-ерекшеліктері. Әдеби характер адамның өмірдегі мінез, қимыл-әрекет өзгешеліктерін жинақтап, екшеп, типтік дәрежеге көтеріп, сомдап бейнелеу арқылы жасалады. Сондықтан оны жекелеген қасиет-сипаттардың қосындысы деп санамай, солардың бірлік-біртұтастығы, синтезі деп қараған жөн дейді З.Ахметов [25,359].
Жалпы әдеби характер мәселесі - адамзат қауымын әрдайым ойландырған күрделі мәселелердің бірі. Ол қоғамның, өнердің және әдебиеттің тарихи дамуының әр кезеңінде әр түрлі жағдайда көрінеді, қилы-қилы өзгерістерге ұшырайды, қарама-қайшылыққа толы болып жатады. Ол жөнінде ұлы М.Әуезов: Әрбір адам өзінше сыр сандық, ашылмаған, зерттелмеген қазына емес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz