Асыл тұқымды жылқылардың тіркеу кітабы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Баситов К.Т.
Байсерке Агро жылқы зауыты жағдайында асыл тұқымды айғырлардың өсіп-өну қызметін арттыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы: 5В120100 - Ветеринариялық медицина
Алматы 2019
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Ветеринария факультеті
Акушерлік, хирургия және өсіп-өну биотехнологиясы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Байсерке Агро жылқы зауыты жағдайында асыл тұқымды айғырлардың өсіп-өну қызметін арттыру
Беттер саны 50
Сызбалар мен көрнекті
материалдар саны 18
Орындаған: 5В120100-Ветеринариялық медицина мамандығының ВМ-509 топ студенті Баситов Камиль Тахиржанович
2019 жылы ____________ қорғауға жіберілді.
Кафедра меңгерушісі, профессор Усенбеков Е.С.
Жетекшісі, б.ғ.к., қауым. профессор Кузембаев Ж.С.
Норма бақылау____________________________ _________________________
Сарапшы ___________________________________ _______________________
Алматы 2019
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Ветеринария факультеті
5В120100-Ветеринариялық медицина мамандығы
Акушерлік, хирургия және өсіп-өну биотехнологиясы кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент Баситов Камиль Тахиржанович
Жұмыстың тақырыбы: Байсерке Агро жылқы зауыты жағдайында асыл тұқымды айғырлардың өсіп-өну қызметін арттыру
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 2019 ж ____________
Жұмыстың бастапқы деректері:
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі:
1. Шаруашылыққа сипаттама
2. Асыл тұқымды айғырларды андрологиялық зерттеу
3. Байсерке Агро жылқы зауыты жағдайында асыл тұқымды айғырлардан шәует алу және оны бағалау
4. Асыл тұқымды айғырлардың өсіп-өну қызметін стимуляциялауға арналған препараттар қолдану
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1. М.Аятханұлы. Мал акушерлігі және көбею биотехнологиясы. 2006.
2. Студенцов А.П. Ветеринарное акушерство и гинекология. 1953.
3. Беляков С.П. Физиологические способности воспроизводительной функции животных. Москва, 2000.
4. Влоскова П.А. Повышение воспроизводства и продуктивности животных. Воронеж, 2000.
5. Гончаров В.П. Профилактика бесплодия лошадей. Москва, 2001.
6. Попов Б.Н. Управление процессами размножения животных. Москва, 1998.
7. Барминцев Ю.Н. Воспроизводство и улучшение племенных качеств конского поголовья. Сборник научных трудов ВНИИ коневодства, 1979.
Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Әдебиетке шолу
Негізгі бөлім
Қорытынды
Экономикалық тиімділікті есептеу
Еңбекті қорғау және экология мәселелері
Кафедра меңгерушісі,
б.ғ.к., профессор Усенбеков Е.С.
Жұмыс жетекшісі,
а.ғ.к., аға оқытушы Кузембаев Ж.С.
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент Баситов К.Т.
Дипломдық жұмысты орындау
КЕСТЕСІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын
сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Кіріспе
Қазан, 2018 ж.
орындалды
2
Әдебиетке шолу
Қараша, 2018 ж.
орындалды
3
Жұмыстың мақсаты мен міндеті
Қараша, 2018 ж.
орындалды
4
Зерттеу материалдары мен әдістері
Желтоқсан, 2018 ж.
орындалды
5
Өзіндік зерттеулер
Қаңтар, 2019 ж.
орындалды
6
Зерттеу материалдарын талдау, қорытындылау
Наурыз, 2019 ж.
орындалды
7
Экономикалық шығынды есептеу
Сәуір, 2019 ж.
орындалды
8
Қорытынды
Мамыр, 2019 ж.
орындалды
9
Тәжірибелік ұсыныс
Мамыр, 2019 ж.
орындалды
Кафедра меңгерушісі,
б.ғ.к., профессор Усенбеков Е.С.
Жұмыс жетекшісі,
а.ғ.к., аға оқытушы Кузембаев Ж.С.
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент Баситов К.Т.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1. Жұмыстың өзекті мәселелері мен тәжірибелік маңызы ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2. Зeрттeулeрдің мaқcaты, міндeттeрі, объeктілeрі мeн
тәжірибeлік бaзacы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 11
2. ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12
2.1. Жылқы шаруашылығындағы тұқымды асылдандыру жұмыстарын ұйымдастыру шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
2.2. Асыл тұқымды айғырлардың өсіп-өну қызметінің бұзылуы ... ... ... ... ... 15
2.3. Ұрықтың сапасын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
2.4. Асыл тұқымды айғырлардың өсіп-өну қызметін стимулдеу ... ... ... ... ... 20
3. НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 23
3.1. Зерттеу материалдары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 23
3.2. Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
3.2.1. Байсерке Агро асыл тұқымды жылқы зауытының құрылуы мен қазіргі жағдайына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
3.2.2. Байсерке Агро жылқы зауытында өсірілетін мініс тұқымындағы жылқыларды күтіп-бағу және азықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3.2.3. Байсерке Агро жылқы зауытында 2017-2019 жж шағылыстыру маусымында айғырлардың өсіп-өну қызметін анализдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
3.2.4. Стимуляциялаудың асыл тұқымды айғырлардың шәует сапасына ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 38
3.3. Шаруашылықта жүргізілген шаралардың экономикалық тиімділігі ... ... 42
4. ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... . 44
5. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
6. ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47
7. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 48
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста келесі стандарттық сілтемелер көрсетілген:
МЕМСТ 23691-79 Жаңа алынған сұйытылмаған айғыр спермасы
МEМCТ 20292-74E Шыны пипeткaлaр
МEМCТ 25336 Шыны cтaкaндaр
МЕМСТ 20291-74 Пробиркалар
ТШ 480-11-10-73 Шыныға жазатын қарындаш
МEМCТ 21241 Мeдицинaлық пинцeттeр
МЕМСТ 6709-72 Дистилденген су
МЕМСТ 50962-96 Пластикалық стакандар
МEМCТ 12026-66 Cүзгіш қaғaз
МЕМСТ 25336-82 Шыны воронкалар
МЕМСТ 18300-87 Этил спирті
МEМCТ 381-69 Тeрмомeтр
МEМCТ 8284-78 МБИ мaркaлы микроcкоп
МEМCТ 9284-75 Микропрeпaрaттaрғa aрнaлғaн зaттық шынылар
МЕМСТ Р 50267.0-92 Сперма анализаторы
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста келесі анықтамалар қолданылды:
Анамнез (грек. anamnesis - еске түсіру) - ауру жайлы мәлімет. Ауырған малды емдеу, сауықтыру мақсатында алдын ала жиналатын мәліметтер.
Аускультация - тыңдау.
Балау - ауруды анықтау, табу, диагноз қою.
Витаминдер (лат. vita - тіршілік, өмір) - организмнің тіршілік етуіне қажетті әр түрлі химиялық табиғи қосылыстардың органикалық тобы.
Габитус - малдың түр тұлғасын анықтау.
Диспансеризация - аурулардың дамуын және таралуын алдын алуға, малдың еңбекке жарамдылығын қалыптастыруға бағытталған шаралар кешені.
Иммунизация - арнайы инфекциялық ауруға тәнді төзімділік жасау.
Иммуностимуляция - биоактивті заттарды қолдана отырып организмнің иммундық жағдайын реттеу, өсіп-көбею функциясын және өнімділік көрсеткіштерін арттыру.
Карантин - індет ошағының одан әрі ұлғаюына жол бермеу үшін жүргізілетін шектеу шараларының жиынтығы.
Корреляция - белгілер арасындағы байланыс.
Криоконсервация (грек. κρύος - суық және лат. conservo - сақтаймын сөздерінен) - тірі биологиялық объекттерді төмен температуруада ( - 196°С сұйық азотта) сақтау.
Органолептикалық зерттеу - ұрық көлемін, түсін, иісін, консистенциясын және бөтен қоспалардың бар болуын талдау.
Пальпация - сипау.
Перкуссия - нұқу.
Термометрия - дене қызуын өлшеу.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Бұл дипломдық жұмыста келесі белгілеулер мен қысқартулар қолданылды:
ҚР - Қазақстан Республикасы
ҚазҰАУ - Қазақ ұлттық аграрлық университеті
ЖЗ - жылқы зауыты
ТШ - техникалық шарттар
МЕМСТ - мемлекеттік стандарт
АСД - Дороговтың антисептик стимуляторы
ББҚС - буаз биенің қан сарысуы
ХБ - халықаралық бірлік
Гц - герц
га - гектар
Мкм - микрометр
м - метр
км - километр
% - пайыз
t - температура
⁰С - градус Цельсий
мл - миллилитр
л - литр
мг - миллиграмм
г - грамм
кг - килограмм
т - тонна
мин - минут
ж - жыл1. КІРІСПЕ
1.1. Жұмыстың өзекті мәселелері және тәжірибелік маңыздылығы
Жылқы шaруaшылығы - мaл шaруaшылығының тиімді caлacының бірі. Қaзaқcтaндa нaрық экономикacынa бaйлaныcты мaл шaруaшылықтaры қолғa aлынып, қaйтaдaн өркeндeудe. Хaлықты мaл шaруaшылығының өнімдeрімeн қaмтaмacыз eту - aуыл шaруaшылығы дaмуының бaғдaрлaмacы. Қaзіргі жaғдaйдa мaл шaруaшылығын жүргізудің өзіндік eрeкшeліктeрі бaр. Нарықтaғы қaтaң конкурeнцияғa бaйлaныcты, әрбір шaруaшылық aз шығын жacaп, өнім өндіруді көбeйтугe тырыcaды.
Бұл үшін acыл тұқымды мaл eнгізілeді, жaңa жaбдықтaр қолдaнылaды, вeтeринaриялық қызмeткe қойылaтын тaлaптaр күшeйeді. Мaл дәрігeрлік қызмeтті caпaлы дeңгeйгe көтeру үшін мaл шaруaшылығындa өтe күрдeлі жәнe жaуaпты мәceлeлeрді шeшу қaжeт.
Ветеринариялық акушерліктің ең маңызды мәселелерінің бірі - малдардың өсіп-өну қабілетін жоғарылату және жаңа туған төлді сақтап қалу болып табылады. Осы мәселелер шешілмесе, мал шаруашылығының ешбір саласы қарқынды дамымайды және табыстылықтың жоғары көрсеткіштеріне қол жеткізе алмаймыз. Қазіргі заманда ірі мал шаруашылықтарында мал басын көбейту шараларын зооинженерлер және малдәрігерлер ұйымдастырады. Бұл мамандар малдың өсіп-өну қызметінің ерекшеліктерін және оны реттеу тәсілдерін білуге міндетті.
Қазіргі кезде жылқы санын арттыру, сапасы мен өнімін жоғарылату, оны өз төлінен өсіру, ауыл шаруашылығы және тасымалдау жұмыстарына тиімді пайдалану міндеттері қойылуда.
Еркек малдың белсіздігі мен ұрғашы малдың бедеулігі жылқы шаруашылығының дамуын айтарлықтай тежейді. Жыныс мүшелерінің ауруы немесе импотенция салдарынан асыл тұқымды айғырлар мерзімінен бұрын ұрпақ беру қабілетінен айырылады. Күтімі қанағаттанарлықсыз жағдайдағы айғырлар 12-15 жастан кейін ұрықсыз болып қалады. Ал, тұқымды жақсартушы болып саналатын және көбею қабілеттілігін жоғалтпаған аса құнды айғырлар өмірдің соңына дейін қолданылады.
Біздің алдыға қойған мақсатымыз - Байсерке Агро жылқы зауытының асыл тұқымды айғырлардың өсіп-өну қызметін зерттеп, функцияның бұзылуын және әлсіреуін түзету әдістерін әзірлеу. Сонымен қатар, шағылыстыру маусымында айғырлардың өсіп өну қызметін талдап, стимулдеуші заттардың тиімділігін зерттеу.
1.2. Зeрттeулeрдің мaқcaты, міндeттeрі, объeктілeрі мeн тәжірибeлік бaзacы
Зерттеу жұмысының мақсаты мен маңызы: Байсерке Агро асыл тұқымды жылқы зауыты жағдайындағы айғырлардың өсіп-өну қызметін арттыру технологиясын зерттеу нәтижесін зерделеу. Шаруашылықта өсірілетін ағылшынның таза қанды мініс және араб жылқыларын өсіру, азықтандыру және күтіп-бағу, олардан неғұрлым сапалы шәует алудың жаңа заманға сай технологиясын ұйымдастыру мен қолдану нәтижесінің экономикалық тиімділігін көрсету. Шаруашылықта жүргізілген шаралардың экономикалық тиімділігін анықтау.
Зерттеу объектілері: Асыл тұқымды айғырлар, асыл тұқымды айғырлардың шәуеті.
Зeрттeудің тәжірибeлік бaзacы. Зерттеу жұмыстары 2018-2019 жж. аралығында Байсерке Агро асыл тұқымды жылқы зауытында және Қазақ Ұлттық аграрлық университетінің акушерлік, хирургия және өсіп-өну биотехнологиясы кафедрасының зертханасында жүргізілді.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Дипломдық жұмыс компьютерлік мәтіннің 50 бетінде мазмұндалған және мөлшерлік сілтемелер, анықтамалар, белгілеулер мен қысқартулар, кіріспе, негізгі бөлім, зертеудің материалдары мен әдістері, зертеу нәтижелерін талдау, тұжырым, қорытындылар, тәжірибелік ұсыныстар, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Дипломдық жұмыс 10 сурет,
2 кесте және 6 сызбамен көрнектелген.
2. ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
2.1. Жылқы шаруашылығындағы тұқымды асылдандыру жұмыстарын ұйымдастыру шаралары
Республикамызда жылқы шаруашылығын өркендетудің негізгі міндеті - оның санын көбейту. Бұл үлкен міндетті жоғары сапалы жаңа тұқымдар өсіру оны дұрыс күтіп, мәдени түрде бағу әдісін қолдану негізінде ғана орындауға болады.
Шағылыстыруды өткізу мерзімдері. Шағылыстыру науқаны ат қорада күтіп бағылатын зауыттық жылқыларды ақпанның 15-нен шілденің 1-не дейін, ал тебінде үйірлеп жыл бойы табиғи жайылымдарда өсірілетін жылқыларды наурыздың 1-нен тамыздың 15-не дейін шағылыстырады. Жылқы өсіретін шаруашылықтардың экономикалық жағдайлары мен табиғаттың ауа райына байланысты бұл белгіленген мерзімдердің өзгеруі мүмкін.
Жылқылардың шағылысқа түсетін уақыты. Жылқылардың жыныстық жетілуі 1- 1,5 жасынан басталады, бірақ шағылысқа оларды 3 жастан бұрын қоспайды. Жылқылардың шағылыстыру жастары олардың жетілуі мен тұқымдарына байланысты: биелерді бірінші рет 3-4 жасарында, ал айғырларды 4-5 жастарында ғана шағылыстыруға қосады.
Тебінде үйірлеп бағылатын жергілікті жəне ауыр жүк тартатын тұқымындағы жылқылар баяу жетіледі, ал таза қанды мініс жəне желісті тұқымындағы жылқылар өте тез жетіледі. Тез жетілген жылқылар тез дамиды да, жыныстық жетілуі кемеліне тез жетеді, бірақ ерте қартаяды. Айғырлар биелерге қарағанда тез жетіледі, бірақ биелерге қарағанда қолданылуы ұзағырақ болады.
Кəртеміс жылқылардың жұмыскерлігі, өсіп-өнгіштігі, тұқымының сапасы төмендейді, орта жастағы жылқылар (9-12 жас) жақсы өсіп-өнеді, сонымен бірге олар өте жақсы сапалы тұқым береді. Ауыр жүк тартатын жылқылардың тұқымға жəне жұмысқа пайдаланылуы 18 жылға дейін созылады, ал мініс жəне желісті жылқыларды 20-25 жылға дейін пайдалана беруге болады.
Аналық клетканың жетіліп, күйтінің басталу мерзімі түрлі малда түрліше болады. Мысалы, жас жылқының күйті 1 - 1,5 жасында келеді. Алайда бұл жаста айғырдан шығаруға болмайды, өйткені олардың организмі әлі толық жетілмеген, ал ерте буаздық жас жылқының одан әрі жетілуін тежейді, одан әлсіз құлын туады. Сондықтан алғашқыда шағылысқа тез жетілетін (ауыр жүк тартатын және таза қанды салт мінетін жылқылардың тұқымдарын) жастағы байталдарды, ал содан кейін кештеу жетілетін (жергілікті тұқымдары) 4 жастағы биелерді жібереді. Жылқылардың көпшілігі 18-20 жасқа дейін құлындауға қабілеті жетеді. Жылқыны шағылыстыру мерзімі әр түрлі. Жалпы мүмкіндігіне қарай шағылыстыру жұмысын көктемде өткізген жөн.
Бие құлындағаннан кейін бірінші күйті 8-12 күннен кейін басталып, 5-7 күнге созылады. Содан соң, 15-20 күннен кейін қайталап отырады, соған орай биені айғырдан шығару мезгілін де алдын ала белгілеуге болады. Күйлеудің аз, не көп болуы биенің денсаулығына және азығы мен күтіміне байланысты. Биелердің буаздық мерзімі орта есеппен 11 ай (335-336 күн) Жылқы шаруашылығында биені айғырдан шығарудың мынадай түрлері бар:
Биені қолдан шағылыстыру − зауыттық жылқыларды ат қорада бағатын шаруашылықтарда жиі қолданылады. Сынақ кезінде күйіттеуші айғырлардың көмегімен күйі келген биелерді табады. Мəдени-тебінді жылқы шаруашылығында аралас шағылыстыру тəсілі қолданылады. Жылқыларды қолдан шағылыстырғандағы жастары 4-12 жас аралығындағы айғырларға жүктеме биелер 35-40 бас болуы керек. Айғырлардың шәуетінің сапасы мен жалпы күйіне қарай, оған қосылатын биелердің сандарын көбейтіп немесе азайтып отыруға болады. Шағылыстыру науқанына алғашқы рет түсіп отырған 3-4 жастағы айғырларға жүктеме биелер 15-20 бас қана болуы керек.
Биелерді үйірлеп шағылыстыру. Бұл табиғи шағылыстыру түрі, ол көбірек қолданылады, құлын да көбірек алынады. Бұл үшін бие 20-25-тен үйірге бөлінеді, айғыр еркін салынады, шағылыстыру науқаны аяқталғанша үйірден ажырамайды. Қазақстан жағдайында көшім және қазақы жылқылардың айғырлары үйірге жақсы түседі.
Қорада шағылыстыру. Қораға қамап шағылыстыратын болса биелердің бір тобын қоршауы бар базға немесе қораға айдап кіргізеді де үйірге салуға үйренбеген асыл тұқымды айғырды бос қоя береді. Арнаулы қораға қамалған бие мен айғыр еркін шағылысады. Айғыр күйті келген биені өзі тауып алады. Бір, екі рет шағылысқаннан кейін айғырды ат қораға жекелеп алып кетеді, ал биені өріске шығарады. Мұндайда 4 жасар және одан да сақайып қалған айғырды күн сайын биеге 1-2 рет қана қосуға болады. Бірақ бұл үшін оның азығы жеткілікті және құнарлы болуға тиіс. Жалпы күйіне, ұрық сапасына жабығына қарай, жас және сақа айғырларды биеге күніне не күнара бір-ақ рет қосу керек. Шағылысқан айы мен күнін арнаулы журналға жазып қояды. Әр айғырға 30-40 биеден бөлінеді.
Биені қолдан ұрықтандыру. Жылқы шаруашылығында бұл көп қолданылып жүрген әдістердің бірі. Оның артықшылығы сол, басқа шаруашылықтағы айғырлардың ұрығын әкеліп, кең пайдалануға болады, алынған ұрықты мұздатып ұзақ уақыт сақтауға және асыл тұқымды айғырларды дұрыс пайдалануға, сөйтіп биені көптеп ұрықтандыруға болады. Малдың еркегі әрқашан күйттірек келеді де, ұрғашысының күйті аналық клеткасының жетілуіне қарай келіп отырады. Аналық клетка жетіліп, бие күйлей бастағанда ұрықтандыру керек. Шағылыс маусымы ішінде бір айғырдың ұрығымен 150-300 биені ұрықтандыруға болады.
Жылқы тұқымын асылдандыру жұмысының негізі -- адам өзіне қажетті мол өнім беретін малды таңдап алу, солардың ішінен дұрыс аталық және аналық жұп құру арықлы өнімі бұрынғыдан да мол өнім алу. Осы бір ақиқат қағиданы іс жүзінде асыруға қажетті кепілдің бірі -- өсіретін жылқының өнімділік белгілерінің тұқым қуалаушылық заңдылығын жете білу.
Жылқы шаруашылығындағы асылдандыру жұмысы бірқатар мақсаттарды көздейді. Олардың ішіндегі ең маңызды мақсат ретінде жылқы тұқымдарында бүгінгі таңда ең маңызды қасиеттерді дамыту бағытында жетілдіруді санауға болады. Екінші міндет деп, осы мақсатта жаңа, немесе шаруашылық не болмаса спорттық қолдануға жауап беретін жылқы тұқымдарын немесе қолда бар тұқымдардың түбегейлі трансформациясын есептеуге болады. Асылдандыру жұмысы сонымен қатар кейбір жағдайларда көшбасшы бола алатын немесе үлкен қаржылай құндылыққа ие экстра-класс жылқыларды алуды көздейді.
Жылқы шаруашылығында асылдандыру жұмысын толық көлемде жүзеге асырылуы мүмкін емес. Осыған орай асылдандыру жұмысы арнайы мамандырылған шаруашылықтарда -- жылқы зауыттарында және өсірудің аздаған көлемі бар шаруашылықтарда - асылтұқымды репродукторларда жүзеге асады.
Өндірістік-зоотехникалық есеп. Жылқы шаруашылығымен айналысатын шаруашылықтар асыл тұқымды жылқыларға заводтық есеп кітабын жүргізеді. Заводтық кітапқа асыл тұқымды айғырлар мен биелердің карточкалары мен бонитировкалаудың, сынаудың, көрмелердің және асылдандыру жұмысына қолданудың нәтижелері тіркелді. Шығу тегі және төлдің өсіп-өнуі туралы мәліметтерді, сонымен бірге төлді сынаудың нәтижелерін даму төлді сынау кітабына жазады.
Асыл тұқымды жылқылардың тіркеу кітабы. Бұл кітапқа жылқының шығу тегін, сырт тұлғасын, өнімін тіркейді. Кітаптың тигізетін пайдасы-мұнда асыл тұқымды жылқының жоғары өнімдік көрсеткіштері тіркеледі және оларды дайындау жұмыстары көрсетіледі. Мемлекеттік кітапқа жазылған жылқылардың тұқымдық, өнімдік қасиеті зерттеліп, бақыланып отырады және басқа шаруашылықтарға бұл тұқымды тарату көзделеді.
Мемлекеттік асыл тұқымдылар кітабы жылқылардың төмендегідей тұқымдары мен тұқымдық топтарына жүргізіледі: араб, ахалтеке, белорустық жеккі, буденновтық, владимир, жоғары қанды жеккі, гуцулдік, дон, жмуд (жемайчю) иомудтық, қабардин, қарабайыр, қарабах, қостанай латвиясы, першерон, орыс жеккісі, орыс ауыр жүк тартқышы тазақанды мінгі, эстон ауыр жүк жеккісі және жергілікті элита немесе І класқа жатқызылған асылдандыру мақсатында пайдаланылатын 3 жасқа толған айғырлар мен биелер жатқызылады.
2.2. Асыл тұқымды айғырлардың өсіп-өну қызметінің бұзылуы
Аталық малдың белсіздігі. Малды өз төлінен өcipy жұмысында аталық малдың үлкен маңызы бар, тек оның жыныстық қабілетінің каншалықты жарамды екенін дұрыс анықтай білу керек. Аталық малдың жыныстық қызметінің жарамсыздығын белсіздік немесе бедеулік (импотенция) деп атайды. Импотенция екі түрде өтедi:
1) Аталық малдың жыныстық, рефлекстері дұрыс өз дәрежесінде көрінбеуі.
2) Шәуеті жоқ немесе оның сапасы нашар.
Бедеуліктің түрлері:
1. Туа біткен бедеулік
2. Кәріліктен болған бедеулік
3. Симптомдық бедеулік
4. Алиментарлық бедеулік
5. Климаттық бедеулік
6. Эксплуатациялық бедеулік
7. Жасанды бедеулік
Туа біткен бедеуліктің бірнеше түрлері кездеседі: инфантилизм, крипторхизм, гермафродитизм.
Инфантилизм -- жас малдың жыныс мүшелерінің дұрыс дамып жетілмеуі және жыныстық қызметінің байқалмауы, аналық және аталық безінің гипоплазиясы. Ондай малдың салмағы аз болады, уақытында күйлемейді және өспей қалады. Инфантилизмді массаж арқылы немесе ұлпалық препараттар қолдану арқылы емдейді.
Крипторхизм -- еркек малдың бір жағының немесе екі жағының да ені ұма ішіне түспей, құрсақ қуысында, не болмаса шат каналында қалып қоюы. Оны кейде сыңар ен деп те атайды. Крипторхизм 2 түрде болады: біржақты немесе екіжақты, бір немесе екі еннің ұма ішіне түспей қалуы. Біржақты крипторхизм кезінде мал ұрықтандыруға қабілетті болады, сперма түзілу процесі бір енде ғана жүреді, бірақ мұндай малдарды ұрықтандырушы мал ретінде жібермейді, себебі крипторхизм- генетикалық аномалия, ұрпағына берілуі мүмкін. Екіжақты крипторхизм кезінде жыныстық рефлекстер сақталады, бірақ ұрғашы малды ұрықтандыра алмайды. Себебі шəуеттің сапасы өте төмен немесе аталық торшалар жоқ болуы да мүмкін.
Гермафродитизм -- бұл өзгерістер сирек кездеседі, бір малдың жыныс бездерінде аналық безінің және аталық ұлпасының бірдей дамуы, аналық ұрық бездерімен қатар еннің болуы. Кейбір малдың жыныс мүшесі шамадан тыс дамып кетеді, ол мал организміндегі қос жыныстық белгісін көрсетеді және гормоналды тепе-теңдіктің сақталмай қалуына әкеліп соғады.
Кәріліктен болған бедеулік -- жасы үлкейген мал біртіндеп өсіп-өну қабілетінен айырылады, жыныс мүшелеріндегі және барлық ағзалардағы өзгеріс нәтижесі: аталық бездің ирек түтікшелерінде дистрофиялық өзгеріс басталады, сперматогендік эпителийлер бұзылып, лейдинг клеткаларының секрециясы төмендейді, кейбір ирек түтікшелердің бөліктерінің бос болуы аталық бездің атрофиясына әкеледі. Айғырлардың қартаюына байланысты тұқымсыздық 18-21 жастан басталады. Ол жыныс рефлексінің біртіндеп төмендеуі және сперма сапасының нашарлауы арқылы көрінеді. Бағым-күтімі, азықтануы нашар малдың қартаюы бұдан ертерек бастала береді. Кәріліктен болған бедеулікке ұшыраған айғырларда жыныстық құмарлық бәсеңдейді, эрекция сиреп, оның сапасы төмендейді, жыныстық әлсіздік пайда болады, соңы белсіздікке соқтырады. Кейбір айғырлардың жасы ұлғайғанымен олардың жыныс мүшелерінің өзгерісі клиникалық талдауда ешқандай байқалмайды. Мұндай жағдайда сперма сапасын зерттеу шешуші рөл атқарады.
Симптомдық бедеулік -- Жануарлардың жыныс және басқа ағзаларының ауруларына байланысты өндіру қызметінің бұзылуы. Жыныс аппаратында патологиялық үрдiстердің дамуы малдардың төлділігіне ғана емес, сонымен қатар оның барлық өнімділігіне қайшы әсер етеді. Андрологиялық және басқа аурулар малдың жағдайының нашарлауымен өтуі мүмкін. Бедеуліктің бұл түрі организмнің ауыр ауруға шалдыққанының белгісі болып саналады. Функционалдық бұзылу делінетін аурулар аталық жыныс бездерінің, ағзаның ауру белгісі немесе өмірсүру жағдайының нашарлығын көрсетеді. Көп жағдайда малдың бедеулігі жүрек-тамыр жүйесі, ас қорыту жүйесіне туғаннан кейінгі аурулар тигізетін кеселдер болып табылады. Г.В.Зверева, Ф.Я.Сизоненко, Е.Ф.Кочетова симптоматикалық бедеулікті аусыл ауруы кезінде байқаған. Биологиялық факторлар, инфекция, инвазия бедеулік тудыруы мүмкін, немесе ағзаға жалпы патогендік әсер етеді немесе жергілікті қабыну үрдiстері жиынтығын тудырады.
Алиментарлық бедеулік. Алиментарлық бедеулік азық құрамының сапасыздығымен қатар ағзаға түсетін кейбір улы заттардың əсерінен жəне кейбір минералды заттардың жетіспеуінен болады. Мал өнімділігін белгілі деңгейге дейін көтеру үшін, мал организмін минералды заттармен кажетті мөлшерде қамтамасыз ету керек. Дегенмен, іс-тəжірибеде бұндай жағдайды жасау оңай бола бермейді. Осы тұрғыдан алғанда республикамыздың көптеген шаруашылықтарында малдың бедеулігі 40-70%-ға дейінгі алимент алиментарлы себебтерге байланысты екені əдебиеттегі мəліметтерден белгілі. Алиментарлық бедеуліктін патогенезіне тоқталатын болсақ, ең біріншіден жылқы малын дұрыс бағып-күтпеу салдарынан гипоталамиялық- гипофизарлық жүйе қызметі, бүйрек үсті бездердің, қалқанша бездерінің қызметтерінің бұзылуы байқалып, оның аяғы морфологиялық өзгерістерге əкеліп соқтырады. Алиментарлы бедеуліктің алдын алу үшін əрбір шаруашылықта керекті азық мөлшерін дайындау қажет, сонымен қатар агрозоотехникалық шаруашылық іс - шараларын ұйымдастыру керек, мал шаруашылығын жетілдіру жөніндегі бағыт бағдары бар арнайы болашақ жоспарын жəне бағдарламасын жасау -- мамандар міндеті. Жоғарыда аталған іс-шаралармен қоса əсіресе жем өндіру оның концентратталған жағына көп көңіл бөлу, малды жемдеу алдында азық құрамын тексеру, қажетті мөлшерін анықтау жұмыстарын жоспар бойынша жүргізген абзал.
Климаттық бедеулік . Бедеуліктің бұл түрі ауа райына жəне географиялық жағдайларға байланысты туындайды. Физикалық, географиялық заңдылықтарға жүгінсек, жануарлардың зат алмасу мен өсіп -өну, өнім беру процестері жердің географиялық орналасуына, теңіз деңгейінен биіктігіне, мал қораның жарықтығына, қараңғылығына, температурасына, тоқтың ауытқуына, ионды сəуленің түсуіне, ғарыштық күштің əсеріне, ауаның, судың улы заттармен ластануына байланысты пайда болуы мүмкін. Жануарлардың өнімділігі, тек географиялық жағдайдан ғана емес, кей жылдардағы жергілікті жердегі метеорологиялық ауытқуларғада байланысты пайда болуы мүмкін. Климаттық бедеулік континенттік немесе аймақтық, ауа райының аймаққа қарай өзгеруі жəне ықшам климаттық, яғни тіршілік ету аймағындағы экологияның бұзылуынан болады.
Айғырдың эксплуатациялық тұқымсыздығы оны жұмысқа көп жегу, жаттығуын шамадан тыс жүргізу және жыныстық артық пайдалану нәтижесінде туындайды. Бүкілресейлік жылқы шаруашылығы институты ғалымдарының бақылауы бойынша жылқылардың жұмысқа артық жегіліп, олардың демалуы (моцион) болмаған жағдайда жыныстық өнімге әсер етіп, ұрықтың сандық және сапалық төмендеуіне әкеледі. Моционды жүргізгенде, оның ұзақтығы мен қарқынын, жылқының дене бітімінің ерекшелігін, мінезін, жасын және сол кезеңдегі азықтандырылуы мен күтімі ескерілуі қажет.
Қолдан жасалған бедеулік. Мұндай бедеулiктің 2 түрі бар:
1) маманның қатесінен болған бедеулік;
2) әдейілеп, (кастрация, овариоэктомия) немесе әдейілеп ұрықтандырмау.
Мамандардың қателігінен болған бедеуліктің негізгі себептері:
1) ұрықтандыру қабілеті нашар аталық малды қолдану;
2) шәует алу, оны өңдеу, сақтау және ұрыктандыру кезінде малдәрігерлік-санитарлық ережелердің сакталмауы;
3) аталық малды тиімді пайдалана алмау;
4) сапасы төмен шәуетпен ұрықтандыру;
5) қолдан ұрықтандыру техникасын дұрыс орындамау.
Қолдан жасалған бедеулікпен күресу үшін ең алдымен, қолдан ұрыктандыру жұмысына квалификациясы жоғары, тәжірибесі мол, өз iciнe үлкен жауапкершілікпен қарайтын мамандарды қою керек, аталық малдың денсаулығының жақсы болып, шәуетінің сапасы жоғары болуына көңіл бөліп, бірде 6ip күйлеген мал назардан тыс қалмауы тиіс. Малдың күйлеген уақытын дәл тауып, дер кезінде ұрықтандыру ушін, әcipece, қысты күндері, ерте көктемде күйіттеуші малды пайдаланған дұрыс. Қолдан ұрықтандыру
жұмысының тиянақты жоспары болып, есеп-қисап құжаттары дұрыс жүргізілуі керек.
2.3. Ұрықтың сапасын анықтау
Мал шаруашылығы тәжірибесінде шәуеттің сапасын әуелі сезу мүшелері арқылы жалпылай анықтап, одан кейін қоюлығы мен аталық жыныс торшаларының қозғалыс екпінін зерттеп біледі. Қолдан ұрықтандыруға пайдаланатын әрбір ата малдың шәуетін белгілі уақыт аралығында зертханалық тәсілдермен толық зерттеп, қорытындылап отырады.
Айғырдың қалыпты ұрығы сүт түстес сұрғылт реңді, иісі жоқ болады, тығыздығы шырыш араласқан жабысқақ судың тығыздығындай болады. Бөтен иici шықса, түci қызғылт, сары, көкшіл, болып әртүpлi қоспалар табылса, ол аурудың белгici болып саналады.
Ұрықтың орташа көрсеткіштері: эякулятының көлемі 60-80 мл, құрамы қыс уақытында 1 мл-де 300-400 млн. ұрық жəне шағылыстыру кезеңінде 1 мл-де 1000-2000- млн. ұрық болады. Ұрықтың алғашқы қозғалысы 0,35 жəне жоғары (35,0-80,0%) градуста глюкоза қоспасындағы ұрықтың тірі қалуы 35-60 сағат.
Айғырлар ұрығының сапасын анықтаудың негізгі тәсілдері ұрықтың көлемін (мл), тығыздығын (млнмл), қозғалысын (балл), тірі қалғыштығы (сағат) және ұрықтың морфологиялық құрамын (%) анықтаудан тұрады. Бұл тәсілдер ұрықтың саны мен сапасын анықтау үшін қолданылады. 1938 жылы В.А.Морозов бірінші рет ұрықтар өміршеңдігін дифференциалдық бояу арқылы анықтауды ұсынған. Мұндай тәсіл ұрықтардың өміршеңдігін анықтауда тірі ұрық жіпшелерінің мембрандық қабықшаларының бояу өткізбейтіндігіне негізделген. Ұрықтың тірі немесе өлі екендігін суда еритін эозин бояуы арқылы анықтаған. Тірі екендігін айыру, тірі ұрық қабықшалары бояу өткізбейді. Ал өлі ұрық қабықшасынан бояу өтіп, соның салдарынан өлі ұрық қызғылт түске айналады.
Айғырдың ұрығын шағылыстыру маусымының алдында үш күн бойы күніне екі рет, ал шағылыстыру науқаны басталған кезде айына бір рет алып тексереді. Биелерді қолдан ұрықтандырғанда ұрықты күнде биеге салар алдында тексереді. Эякуляттың көлемін (мл), өлшегіш цилиндрмен не стаканмен, ұрықтың құрамын стандартпен, қозғалысын көз шамамен анықтайды.
Құрамы мен қоюлығына қарай ұрықты: тығыз ұрық (500 млн.), орташа (300-400 млн.) жəне сирек ұрық (250 млн.) деп бөледі.
Қозғалысы (активтілігі). Спермийлердің қозғалу белсенділігі тек түзу сызық бойымен алға қарай үдемелі жылжу қасиетімен бағалайды, спермийлердің бip орында теңселіп тұруы, кішкентай шеңберді айналып қозғалуы шәуеттің сапасының нашар екенін көрсетеді. Салқын ортаның әсерінен немесе басқа улы заттардың (қышқылдар, ауыр металл иондары) әсерінен спермийлердің қозғалуы баяулап немесе мүлдем тоқтап қалуы мумкін. Ондай спермийді некроспермия деп атайды. Спермийлердің қозғалу белсенділігін он баллдық шкаламен есептейді. Ұрықты қозғалысына қарай: белсенді алға басқан, тербелген, манежді қозғалысты жəне қозғалыссыз деп бөледі.
Шәуеттің рН-ын аныктау. pH -- шәуеттің сапасын анықтауға кажетті көрсеткіш. Шәуеттің рН-ы сілтілік немесе қышқылдық бағытқа қалыптан тыс ауытқуы сапасының нашарлағанын айқындайды. Сондықтан ата малдан шәует алған сайын оның pH -ын анықтап отырады. Шәует рН-ын айқындағыш (индикатор) кағаз немесе айқындагыш epiтiндi аркылы және pH-метрдің көмегімен тексеріп көреді. Айқындағыш кағазды шәуетке тигізіп, өңінің өзгepyi бойынша pH-ын анықтайды. (1-сурет).
1-сурет. Шәуеттің рН-ын анықтау
Ерітіндіні қолданғанда сағат шынысына бip тамшы шәует құйып, оған тағы бip тамшы ерітінді айқындағышты қосып араластырғанда шыққан өңмен шәуеттің рН-ы қандай екенін бағалайды. Ал, pH-метрдің айқындағыш инесін шәуетке малып анықтағанда тілінің (стрелка) көрсеткен саны шәуеттің сутегі иондарының концентрациясы (pH) болады. Айғырдың жаңа алынған шәуетінің орташа рН-ы -- 7,4 болады. Айғырдың шәуеті бос сілтілі болады.
Ұрықтың тірі қалғыштығын тек араласқан ұрықтардың сағат өлшемімен анықтайды. Бұл үшін уақыт белгілейді де, сол уақыт аралығында 39-40°-та микроскоптың көмегімен ұрықтын белсенді алға қозғалатынын бақылайды. Спермийлердің төзімділігі неғұрлым жоғары болса, оның ұрықтандыру қабілеті соғұрлым жоғары деген сөз.
2.4. Асыл тұқымды айғырлардың өсіп-өну қызметін стимулдеу
Айғырдың өсіп-өну қызметі азық құрамына, малды пайдалануға байланысты (шәует алу режимі, күйіске салу), айғырдың күтіміне, айғырдың жасына, айғырдың күйіне және жеке ерекшелігіне байланысты болады.
Ұрықтың дамып жетілу үрдісі, яғни, сперматогенез, аталық малда жыныстық жетілуінен басталып қартайғанға дейін тоқтамайды. Бұл өте ұзақ процесс. Пісіп жетілген жыныс жасушасы -- спермий немесе сперматозоид Сертолий торшаларының протоплазмасында қалыптасады. Спермийлер бұл жерден өздігінен қозғала алатын жағдайға жетеді, ақырындап жылжып ен қосалқысының жалпы арнасына келіп түседі. Ен қосалқысындағы қышқыл орта әсерінен олардың қозғалысы біртіндеп баяулайды да, соңынан мүлдем тоқтайды, яғни олар анабиоздық жағдайға түседі. Бұл кезде спермийлер әбден пiciп жетіліп, сыртынан липопротеидтік қабықпен қапталады, сөйтіп оның сыртқы ортаның әсеріне төзімділігі арта түседі. Сапасы жоғары спермийлер ен қосалқысының құйрық түбірінде жатады. Бұл жерде спермийлер 1,5-2 айға дейін өзінің сапасын жоғалтпай сақталып тұра береді. Қалыпты жағдайда бұл процесс 2-3 апта ішінде өтеді.
Процесстің ұзақ өтуіне байланысты малдың рационын өзгертіп, сапалы азықпен азықтандырған кезде, мал шәуетінің жоғары көрсеткіштері бірден көрінбей, тек 12-15 күннен соң ғана байқалады.
Асыл тұқымды айғырды үйірге түсіруге дайындау кезеңінен бастап азықтандырылуын күшейтеді. Басқа уақытта оның азығы орташа қоңдылығын қамтамасыз ететіндей болса жеткілікті. Өзіне қажет қоректік заттардың жартысына жуығын ол жайылым отынан алады. Қосымша азық ретінде қажетінше ірі, шырынды және құнарлы азықтар беріледі.
Тәулігіне айғыр басына 20-30 кг жайылым отын жегізеді немесе шабылған көк шөпті біршама солдырып (дегдітіп) барып береді. 10-12 кг шалғын немесе аралас пішен, 10-15 кг шырынды азық беріп, үйірге түсер кезде олардың мөлшерін біршама азайтады да, орнына сұлы мен құнарлы жем қоспасын (арпа, тары, жүгері, бұршақ, күнжара, шрот) үлестіреді. Құнарлы азықтың 5-10%-ын (қоректілігі бойынша) протеин мен витаминдерге бай жануартектес азық (сүт, көк сүт, ірімшік, қант, ет-сүйек, балық ұны, жұмыртқа) ретінде берген жөн.
Сұлыны мыжып, тары, жүгері, бұршақты ұнтатып, арпаны жарып зығыр дәнін қайнатып, оның суына кебек, күнжара мен шроттарды шылап береді. Қыста сұлының бір бөлігін немесе оның арпамен араласқан қосындысын көктетіп барып жегізуге болады, Сөйтіп, үйірге түсер кезінде айғыр рационының энергетикалық қуаттылығын 25%-ға жоғарылатады.
А витаминінің жетімсіздігі аталық ұрық бездің ирек түтікшелері эпителийінің қорғаныш қасиетін төмендетеді, бұл өз кезегінде айғыр ұрығының сапасын төмендетеді. Нәруызға бай азықты айғырларға артық беру -- ағзаның қышқыл-сілтілік теңгерімі мен зат алмасудың бұзылуына және сперманың ұрықтандыру қабілетінің төмендеуіне әкеледі. Сапасыз, көгерген және сірке мен май қышқылы көп азық айғыр ұрығының сапасын әрдайым төмендеуін қамтамасыз етеді.
Айғырлардың жыныстық қызметін арттыруына бағытталған бірнеше шаралар мен әдістер бар. Оларды екі топқа бөлуге болады: табиғи (күн инсоляциясы, жарық, ұрғашы мал) және жасанды (гормоналдық препараттар, ұлпалық препараттар, нейротроптық препараттар, нейротроптық препараттар, простагландиндер және т.с.с.).
1930 ж. Х. Кол және Г. Харт ғалымдары буаз биенің қан сарысуының (ББҚС) гонадотропты белсенділігі ерекше жоғары екенін анықтады. Бұл гормонды тек қан арқылы алуға болады. ББҚС дайындауда алынған қанның жалпы мөлшерінің 40-60% -нан дәрмек дайындалады. Биелерден қан алу буаздылығының 45-күннен бастап 90 күндігі аралығында, аптасына 1 рет әр 1кг салмағына 10 мл-ден келетіндей есеппен жүргізіледі. Яғни, әр биеден 4-5 литрден қан алынады. Гонадотроптық қан сарысуы аталық жəне аналық жыныс бездерінде түзілетін жыныс жасушалары мен жыныс гормондарының мөлшерін артып, сыртқы жыныс белгілерін қалыптастырады жəне жыныстық рефлекстер пайда болады.
Гравогормон -- буаз биелердің қан сарысуынан жасалған құрғақ, тазартылған препарат. Оның биологиялық белсенділігі фолликулстимулдеуші және лютеиндейтін әсері бар генадотроптық гормондармен сипатталады. Гравогормон препараты кеңінен қолданылады. Ол жануарлардың жыныстық қызметіне оң нәтиже береді. Сонымен қатар, бедеуліктің профилактикасы, эмбрионалдық өлімнің алдын алу, күйітке келу мерзімдерін үйлестіру үшін қолданылады.
Асыл тұқымды жылқы шаруашылықтарында гравогормон айғырлардың шәуетінің сапасын көтеру үшін қолданылады. Гравогормонды ен гипофункциясы кезінде енгізгенде, қанның биохимиялық көрсеткіштеріне оң ықпал етеді: ақуыз, қант, сілтілік қор, бейорганикалық фосфордың мөлшері көтеріледі және каротиннен А витаминінің синтезі ұлғаяды. А.С. Лебедев пен С.П. Беляковтың айтуы бойынша 3000-3500 ХБ дозадағы гравогормон ен гипофункциясы кезінде айтарлықтай терапевттік эффект береді. А.Г. Нежданов бұдан жоғары доза ұсынып жатыр (4000-4500 ХБ).
Г.А. Черемисинов зерттеуі бойынша гонадотроптық препараттар жыныс бездеріне тікелей әсер ете отырып, спремийлердің көбеюін, өсіп-өнуін және олардың қалыптасуын қамтамасыз етеді.
Гонадотропин-рилизинг -- гипоталамус нейрондарында синтезделетін нейрогормон. Ол мерзімді түрде бөлініп тұрады және аденогипофиздің гонадотроптық жасушаларына әсер етеді. Гонадотропин-рилизинг -- синтетикалық препарат.
Соңғы жылдары гонадотропин-рилизинг гормонының құрылымы мен химиялық синтезі белсенді зерттеліп жатыр. Бұл препарат гонадотропиндердің бөлінуін туғызады. Препарат лютеиндеуші гормон мен фолликулстимулдеуші гормондардың бөлінуін туғызатындықтан, ол гонадотропин-рилизинг немесе гонадолиберин деп аталды.
3. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
3.1. Зерттеу материалдары мен әдістері
Дипломдық жұмыс Алматы облысы Қарасай ауданының территориясында орналасқан Байсерке Агро жылқы зауытында және Қaзaқ Ұлттық Агрaрлық Универcитeтінің Акушерлік, хирургия және өсіп-өну биотехнологиясы кафедрасының зeртхaнacындa жүргізілді.
Дипломдық жұмысты орындау барысында келесі материалдар жиналды: жылқы зауытының қазіргі жағдайы; жылқы зауытында өсірілетін айғырлардың сипаттамасы; жылқы зауытында өсірілетін айғырларды күтіп-бағу және азықтандыру; жылқы зауытында өсірілетін айғырлардың бонитировкалау көрсеткіштері.
Зерттеу мақсаты мен міндеттеріне қарай зерттеу материалдары ретінде араб және ағылшын таза қанды мініс жылқысының тұқымдық айғырлары алынды.
Шағылыстыру маусымының алдында зерттеу негізі болып андрологиялық диспансеризация өткізу әдістемесі қаланды. Айғырлардың шәуетін жасанды қынап арқылы алып, жалпы қабылданған әдіспен сапасын бағаладық. Шәует сапасына қарай айғырлардың жыныстық жүктемесін реттеп отырдық.
Андрологиялық диспансеризация -- айғырларды белгілі жоспарға сәйкес зерттеу. Мұндай жұмыстың нәтижесінде айғырдың тұқымсыздығын анықтап, оларға емдеу жұмысы жүргізіледі. Көбейту өндірісіне жарамсыз айғырларды алдын-ала табу үлкен практикалық маңызы бар, сонымен қатар биелердің де тұқымсыздығын анықтауға мүмкіндік береді.
Осы мақсатпен айғырларды жалпы және рефлекстік зерттеуден өткізеді және жыныс мүшелері мен ұрық талданады. Осы әдістердің жиыны айғырлардың апробациясы деп аталады.
Жоғарыдағы аталған зерттелермен қатар айғырларды азықтандыру, күтім мен пайдаланылу жағдайлары және ұрығының сапасы ескеріледі.
Айғырларды жалпы зерттеуде олардың жасы, тұқымы, семіздігі, дене бітімі, мінезі және ағзаның жеке жүйелерінің жағдайы есепке алынады. Қажет жағдайда кан, несеп және қиы қосымша зерттеуге алынады. Айғырларды сұрыптауда оларды туберкулезге, кампилобактериозге, трихомонозға және тағы басқа аймақта таралуы мүмкін ауруларға зерттейді. Экстерьерлік ақаулары бар айғырлар табиғи және қолдан ұрықтандыру жұмысына жіберілейді.
Айғырларды рефлекстік зерттеу.
Айғырларды рефлекстік зерттеуде олардың жыныстық рефлексі анықталады. Бұл үшін клиникалық сау және жыныстық циклі қалыпты биелер қолданылады. Мұнда айғырдың жыныстық рефлексінің байқалу реті есепке алынады: биеге жақындауы немесе жыныстық ынтасы, эрекциясы, биеге секіру жағдайлары және эякуляциясы.
Айғырдың шамадан жыныстық ынтасы (гиперсексуализм) зиянды болып саналады, өйткені ол онанизмге әкеледі, нәтижесінде жыныстық қатынас болмастан бұрын ретсіз эякуляция өтеді. Шаршаған айғырлардың эрекциясы мен эякуляциясы жиі кешеуілдейді немесе тіпті байқалмайды, олардың жыныстық катынасы аяғына дейін жүрмейді. Нәтижесінде көптеген биелер тұқымсыз болып қалады. Сондықтан, қолдан ұрықтандыру үшін шәуетті алу кезінде әр айғырға жеке ыңғай табу қажет, сонымен қатар, жасанды қынапты дұрыс жинап дайындаудың маңызы зор.
Айғырдың жыныс мүшелерін зерттеу ұманы, аталық безді, еннің қосалқысын, ұрық шылбырын, қасаны (пенис) және жыныс бездерінің қосымшасын қарау және саусақпен ұстап уқалау арқылы жүргізеді.
Ұма қалыпты жағдайда жеңіл ығысады және қатпарларға жиналады, аталық бездер жоғары және жақтарына еркін ығысуы керек, ұрық шылбыры қолмен ұстап байқауға болады.
Жыныс бездерінің қосымшасын (қуықша, көпіршік, қуық асты бездер) реактальды зерттейді. Айғырдың жыныс мүшесін жыныстық қатынас кезінде қарайды.
Қасаның шырышты қабығында сызат, жара, көпіршік бөртпе, кішігірім қанталаған орындар және т.б. белгілер болуы мүмкін. Жыныстық қатынас алдында несеп-жыныс түтікшелерінін шырышты қабығы жыртылған жағдайларда қанталаған орындарды байқауға болады. Қан жыныстық қатынас аяқталғаннан кейін біраз уақыт аралығында ағуы мүмкін.
Жасанды қынап дайындау. Айғыр үшін жасанды қынап мынадай жолмен дайындадық: жақсы жуылып, кептірілген резіңке камераны жасанды қынаптың алюминді сыртына тегіс бетін ішіне қаратып ал бұдыр жағын сүйенішке кигізеді, камераның ұштарын қайырып, сақиналы резіңкелермен бекіттік. Жинап болған соң, 96% спирт тампонымен дезинфекцияланған жасанды қынапқа 1,5-2,5 л ыстық су құйдық (айғырдың жеке ерекшеліктеріне байланысты), нәтижесінде сперманы алу кезінде қынаптағы температура 40-42˚С болды.
Келесі кезеңде қынапты тығыздап жауып, оған тығынды бұрадық. Камера ішінен тазартылған әрі стерильді вазелинмен мұқият майладық да, қынапқа стерильді резіңкелі сперма жинағышты кигіздік. Айғырды жыныстық қатынасқа жіберер алдында жасанды қынаптың температурасын залалсыздырылған термометр арқылы тексердік. (2-сурет).
Сперманы алу үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Баситов К.Т.
Байсерке Агро жылқы зауыты жағдайында асыл тұқымды айғырлардың өсіп-өну қызметін арттыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы: 5В120100 - Ветеринариялық медицина
Алматы 2019
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Ветеринария факультеті
Акушерлік, хирургия және өсіп-өну биотехнологиясы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Байсерке Агро жылқы зауыты жағдайында асыл тұқымды айғырлардың өсіп-өну қызметін арттыру
Беттер саны 50
Сызбалар мен көрнекті
материалдар саны 18
Орындаған: 5В120100-Ветеринариялық медицина мамандығының ВМ-509 топ студенті Баситов Камиль Тахиржанович
2019 жылы ____________ қорғауға жіберілді.
Кафедра меңгерушісі, профессор Усенбеков Е.С.
Жетекшісі, б.ғ.к., қауым. профессор Кузембаев Ж.С.
Норма бақылау____________________________ _________________________
Сарапшы ___________________________________ _______________________
Алматы 2019
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Ветеринария факультеті
5В120100-Ветеринариялық медицина мамандығы
Акушерлік, хирургия және өсіп-өну биотехнологиясы кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент Баситов Камиль Тахиржанович
Жұмыстың тақырыбы: Байсерке Агро жылқы зауыты жағдайында асыл тұқымды айғырлардың өсіп-өну қызметін арттыру
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 2019 ж ____________
Жұмыстың бастапқы деректері:
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі:
1. Шаруашылыққа сипаттама
2. Асыл тұқымды айғырларды андрологиялық зерттеу
3. Байсерке Агро жылқы зауыты жағдайында асыл тұқымды айғырлардан шәует алу және оны бағалау
4. Асыл тұқымды айғырлардың өсіп-өну қызметін стимуляциялауға арналған препараттар қолдану
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1. М.Аятханұлы. Мал акушерлігі және көбею биотехнологиясы. 2006.
2. Студенцов А.П. Ветеринарное акушерство и гинекология. 1953.
3. Беляков С.П. Физиологические способности воспроизводительной функции животных. Москва, 2000.
4. Влоскова П.А. Повышение воспроизводства и продуктивности животных. Воронеж, 2000.
5. Гончаров В.П. Профилактика бесплодия лошадей. Москва, 2001.
6. Попов Б.Н. Управление процессами размножения животных. Москва, 1998.
7. Барминцев Ю.Н. Воспроизводство и улучшение племенных качеств конского поголовья. Сборник научных трудов ВНИИ коневодства, 1979.
Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Әдебиетке шолу
Негізгі бөлім
Қорытынды
Экономикалық тиімділікті есептеу
Еңбекті қорғау және экология мәселелері
Кафедра меңгерушісі,
б.ғ.к., профессор Усенбеков Е.С.
Жұмыс жетекшісі,
а.ғ.к., аға оқытушы Кузембаев Ж.С.
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент Баситов К.Т.
Дипломдық жұмысты орындау
КЕСТЕСІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын
сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Кіріспе
Қазан, 2018 ж.
орындалды
2
Әдебиетке шолу
Қараша, 2018 ж.
орындалды
3
Жұмыстың мақсаты мен міндеті
Қараша, 2018 ж.
орындалды
4
Зерттеу материалдары мен әдістері
Желтоқсан, 2018 ж.
орындалды
5
Өзіндік зерттеулер
Қаңтар, 2019 ж.
орындалды
6
Зерттеу материалдарын талдау, қорытындылау
Наурыз, 2019 ж.
орындалды
7
Экономикалық шығынды есептеу
Сәуір, 2019 ж.
орындалды
8
Қорытынды
Мамыр, 2019 ж.
орындалды
9
Тәжірибелік ұсыныс
Мамыр, 2019 ж.
орындалды
Кафедра меңгерушісі,
б.ғ.к., профессор Усенбеков Е.С.
Жұмыс жетекшісі,
а.ғ.к., аға оқытушы Кузембаев Ж.С.
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент Баситов К.Т.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1. Жұмыстың өзекті мәселелері мен тәжірибелік маңызы ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2. Зeрттeулeрдің мaқcaты, міндeттeрі, объeктілeрі мeн
тәжірибeлік бaзacы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 11
2. ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12
2.1. Жылқы шаруашылығындағы тұқымды асылдандыру жұмыстарын ұйымдастыру шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
2.2. Асыл тұқымды айғырлардың өсіп-өну қызметінің бұзылуы ... ... ... ... ... 15
2.3. Ұрықтың сапасын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
2.4. Асыл тұқымды айғырлардың өсіп-өну қызметін стимулдеу ... ... ... ... ... 20
3. НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 23
3.1. Зерттеу материалдары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 23
3.2. Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
3.2.1. Байсерке Агро асыл тұқымды жылқы зауытының құрылуы мен қазіргі жағдайына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
3.2.2. Байсерке Агро жылқы зауытында өсірілетін мініс тұқымындағы жылқыларды күтіп-бағу және азықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3.2.3. Байсерке Агро жылқы зауытында 2017-2019 жж шағылыстыру маусымында айғырлардың өсіп-өну қызметін анализдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
3.2.4. Стимуляциялаудың асыл тұқымды айғырлардың шәует сапасына ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 38
3.3. Шаруашылықта жүргізілген шаралардың экономикалық тиімділігі ... ... 42
4. ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... . 44
5. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
6. ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47
7. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 48
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста келесі стандарттық сілтемелер көрсетілген:
МЕМСТ 23691-79 Жаңа алынған сұйытылмаған айғыр спермасы
МEМCТ 20292-74E Шыны пипeткaлaр
МEМCТ 25336 Шыны cтaкaндaр
МЕМСТ 20291-74 Пробиркалар
ТШ 480-11-10-73 Шыныға жазатын қарындаш
МEМCТ 21241 Мeдицинaлық пинцeттeр
МЕМСТ 6709-72 Дистилденген су
МЕМСТ 50962-96 Пластикалық стакандар
МEМCТ 12026-66 Cүзгіш қaғaз
МЕМСТ 25336-82 Шыны воронкалар
МЕМСТ 18300-87 Этил спирті
МEМCТ 381-69 Тeрмомeтр
МEМCТ 8284-78 МБИ мaркaлы микроcкоп
МEМCТ 9284-75 Микропрeпaрaттaрғa aрнaлғaн зaттық шынылар
МЕМСТ Р 50267.0-92 Сперма анализаторы
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста келесі анықтамалар қолданылды:
Анамнез (грек. anamnesis - еске түсіру) - ауру жайлы мәлімет. Ауырған малды емдеу, сауықтыру мақсатында алдын ала жиналатын мәліметтер.
Аускультация - тыңдау.
Балау - ауруды анықтау, табу, диагноз қою.
Витаминдер (лат. vita - тіршілік, өмір) - организмнің тіршілік етуіне қажетті әр түрлі химиялық табиғи қосылыстардың органикалық тобы.
Габитус - малдың түр тұлғасын анықтау.
Диспансеризация - аурулардың дамуын және таралуын алдын алуға, малдың еңбекке жарамдылығын қалыптастыруға бағытталған шаралар кешені.
Иммунизация - арнайы инфекциялық ауруға тәнді төзімділік жасау.
Иммуностимуляция - биоактивті заттарды қолдана отырып организмнің иммундық жағдайын реттеу, өсіп-көбею функциясын және өнімділік көрсеткіштерін арттыру.
Карантин - індет ошағының одан әрі ұлғаюына жол бермеу үшін жүргізілетін шектеу шараларының жиынтығы.
Корреляция - белгілер арасындағы байланыс.
Криоконсервация (грек. κρύος - суық және лат. conservo - сақтаймын сөздерінен) - тірі биологиялық объекттерді төмен температуруада ( - 196°С сұйық азотта) сақтау.
Органолептикалық зерттеу - ұрық көлемін, түсін, иісін, консистенциясын және бөтен қоспалардың бар болуын талдау.
Пальпация - сипау.
Перкуссия - нұқу.
Термометрия - дене қызуын өлшеу.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Бұл дипломдық жұмыста келесі белгілеулер мен қысқартулар қолданылды:
ҚР - Қазақстан Республикасы
ҚазҰАУ - Қазақ ұлттық аграрлық университеті
ЖЗ - жылқы зауыты
ТШ - техникалық шарттар
МЕМСТ - мемлекеттік стандарт
АСД - Дороговтың антисептик стимуляторы
ББҚС - буаз биенің қан сарысуы
ХБ - халықаралық бірлік
Гц - герц
га - гектар
Мкм - микрометр
м - метр
км - километр
% - пайыз
t - температура
⁰С - градус Цельсий
мл - миллилитр
л - литр
мг - миллиграмм
г - грамм
кг - килограмм
т - тонна
мин - минут
ж - жыл1. КІРІСПЕ
1.1. Жұмыстың өзекті мәселелері және тәжірибелік маңыздылығы
Жылқы шaруaшылығы - мaл шaруaшылығының тиімді caлacының бірі. Қaзaқcтaндa нaрық экономикacынa бaйлaныcты мaл шaруaшылықтaры қолғa aлынып, қaйтaдaн өркeндeудe. Хaлықты мaл шaруaшылығының өнімдeрімeн қaмтaмacыз eту - aуыл шaруaшылығы дaмуының бaғдaрлaмacы. Қaзіргі жaғдaйдa мaл шaруaшылығын жүргізудің өзіндік eрeкшeліктeрі бaр. Нарықтaғы қaтaң конкурeнцияғa бaйлaныcты, әрбір шaруaшылық aз шығын жacaп, өнім өндіруді көбeйтугe тырыcaды.
Бұл үшін acыл тұқымды мaл eнгізілeді, жaңa жaбдықтaр қолдaнылaды, вeтeринaриялық қызмeткe қойылaтын тaлaптaр күшeйeді. Мaл дәрігeрлік қызмeтті caпaлы дeңгeйгe көтeру үшін мaл шaруaшылығындa өтe күрдeлі жәнe жaуaпты мәceлeлeрді шeшу қaжeт.
Ветеринариялық акушерліктің ең маңызды мәселелерінің бірі - малдардың өсіп-өну қабілетін жоғарылату және жаңа туған төлді сақтап қалу болып табылады. Осы мәселелер шешілмесе, мал шаруашылығының ешбір саласы қарқынды дамымайды және табыстылықтың жоғары көрсеткіштеріне қол жеткізе алмаймыз. Қазіргі заманда ірі мал шаруашылықтарында мал басын көбейту шараларын зооинженерлер және малдәрігерлер ұйымдастырады. Бұл мамандар малдың өсіп-өну қызметінің ерекшеліктерін және оны реттеу тәсілдерін білуге міндетті.
Қазіргі кезде жылқы санын арттыру, сапасы мен өнімін жоғарылату, оны өз төлінен өсіру, ауыл шаруашылығы және тасымалдау жұмыстарына тиімді пайдалану міндеттері қойылуда.
Еркек малдың белсіздігі мен ұрғашы малдың бедеулігі жылқы шаруашылығының дамуын айтарлықтай тежейді. Жыныс мүшелерінің ауруы немесе импотенция салдарынан асыл тұқымды айғырлар мерзімінен бұрын ұрпақ беру қабілетінен айырылады. Күтімі қанағаттанарлықсыз жағдайдағы айғырлар 12-15 жастан кейін ұрықсыз болып қалады. Ал, тұқымды жақсартушы болып саналатын және көбею қабілеттілігін жоғалтпаған аса құнды айғырлар өмірдің соңына дейін қолданылады.
Біздің алдыға қойған мақсатымыз - Байсерке Агро жылқы зауытының асыл тұқымды айғырлардың өсіп-өну қызметін зерттеп, функцияның бұзылуын және әлсіреуін түзету әдістерін әзірлеу. Сонымен қатар, шағылыстыру маусымында айғырлардың өсіп өну қызметін талдап, стимулдеуші заттардың тиімділігін зерттеу.
1.2. Зeрттeулeрдің мaқcaты, міндeттeрі, объeктілeрі мeн тәжірибeлік бaзacы
Зерттеу жұмысының мақсаты мен маңызы: Байсерке Агро асыл тұқымды жылқы зауыты жағдайындағы айғырлардың өсіп-өну қызметін арттыру технологиясын зерттеу нәтижесін зерделеу. Шаруашылықта өсірілетін ағылшынның таза қанды мініс және араб жылқыларын өсіру, азықтандыру және күтіп-бағу, олардан неғұрлым сапалы шәует алудың жаңа заманға сай технологиясын ұйымдастыру мен қолдану нәтижесінің экономикалық тиімділігін көрсету. Шаруашылықта жүргізілген шаралардың экономикалық тиімділігін анықтау.
Зерттеу объектілері: Асыл тұқымды айғырлар, асыл тұқымды айғырлардың шәуеті.
Зeрттeудің тәжірибeлік бaзacы. Зерттеу жұмыстары 2018-2019 жж. аралығында Байсерке Агро асыл тұқымды жылқы зауытында және Қазақ Ұлттық аграрлық университетінің акушерлік, хирургия және өсіп-өну биотехнологиясы кафедрасының зертханасында жүргізілді.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Дипломдық жұмыс компьютерлік мәтіннің 50 бетінде мазмұндалған және мөлшерлік сілтемелер, анықтамалар, белгілеулер мен қысқартулар, кіріспе, негізгі бөлім, зертеудің материалдары мен әдістері, зертеу нәтижелерін талдау, тұжырым, қорытындылар, тәжірибелік ұсыныстар, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Дипломдық жұмыс 10 сурет,
2 кесте және 6 сызбамен көрнектелген.
2. ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
2.1. Жылқы шаруашылығындағы тұқымды асылдандыру жұмыстарын ұйымдастыру шаралары
Республикамызда жылқы шаруашылығын өркендетудің негізгі міндеті - оның санын көбейту. Бұл үлкен міндетті жоғары сапалы жаңа тұқымдар өсіру оны дұрыс күтіп, мәдени түрде бағу әдісін қолдану негізінде ғана орындауға болады.
Шағылыстыруды өткізу мерзімдері. Шағылыстыру науқаны ат қорада күтіп бағылатын зауыттық жылқыларды ақпанның 15-нен шілденің 1-не дейін, ал тебінде үйірлеп жыл бойы табиғи жайылымдарда өсірілетін жылқыларды наурыздың 1-нен тамыздың 15-не дейін шағылыстырады. Жылқы өсіретін шаруашылықтардың экономикалық жағдайлары мен табиғаттың ауа райына байланысты бұл белгіленген мерзімдердің өзгеруі мүмкін.
Жылқылардың шағылысқа түсетін уақыты. Жылқылардың жыныстық жетілуі 1- 1,5 жасынан басталады, бірақ шағылысқа оларды 3 жастан бұрын қоспайды. Жылқылардың шағылыстыру жастары олардың жетілуі мен тұқымдарына байланысты: биелерді бірінші рет 3-4 жасарында, ал айғырларды 4-5 жастарында ғана шағылыстыруға қосады.
Тебінде үйірлеп бағылатын жергілікті жəне ауыр жүк тартатын тұқымындағы жылқылар баяу жетіледі, ал таза қанды мініс жəне желісті тұқымындағы жылқылар өте тез жетіледі. Тез жетілген жылқылар тез дамиды да, жыныстық жетілуі кемеліне тез жетеді, бірақ ерте қартаяды. Айғырлар биелерге қарағанда тез жетіледі, бірақ биелерге қарағанда қолданылуы ұзағырақ болады.
Кəртеміс жылқылардың жұмыскерлігі, өсіп-өнгіштігі, тұқымының сапасы төмендейді, орта жастағы жылқылар (9-12 жас) жақсы өсіп-өнеді, сонымен бірге олар өте жақсы сапалы тұқым береді. Ауыр жүк тартатын жылқылардың тұқымға жəне жұмысқа пайдаланылуы 18 жылға дейін созылады, ал мініс жəне желісті жылқыларды 20-25 жылға дейін пайдалана беруге болады.
Аналық клетканың жетіліп, күйтінің басталу мерзімі түрлі малда түрліше болады. Мысалы, жас жылқының күйті 1 - 1,5 жасында келеді. Алайда бұл жаста айғырдан шығаруға болмайды, өйткені олардың организмі әлі толық жетілмеген, ал ерте буаздық жас жылқының одан әрі жетілуін тежейді, одан әлсіз құлын туады. Сондықтан алғашқыда шағылысқа тез жетілетін (ауыр жүк тартатын және таза қанды салт мінетін жылқылардың тұқымдарын) жастағы байталдарды, ал содан кейін кештеу жетілетін (жергілікті тұқымдары) 4 жастағы биелерді жібереді. Жылқылардың көпшілігі 18-20 жасқа дейін құлындауға қабілеті жетеді. Жылқыны шағылыстыру мерзімі әр түрлі. Жалпы мүмкіндігіне қарай шағылыстыру жұмысын көктемде өткізген жөн.
Бие құлындағаннан кейін бірінші күйті 8-12 күннен кейін басталып, 5-7 күнге созылады. Содан соң, 15-20 күннен кейін қайталап отырады, соған орай биені айғырдан шығару мезгілін де алдын ала белгілеуге болады. Күйлеудің аз, не көп болуы биенің денсаулығына және азығы мен күтіміне байланысты. Биелердің буаздық мерзімі орта есеппен 11 ай (335-336 күн) Жылқы шаруашылығында биені айғырдан шығарудың мынадай түрлері бар:
Биені қолдан шағылыстыру − зауыттық жылқыларды ат қорада бағатын шаруашылықтарда жиі қолданылады. Сынақ кезінде күйіттеуші айғырлардың көмегімен күйі келген биелерді табады. Мəдени-тебінді жылқы шаруашылығында аралас шағылыстыру тəсілі қолданылады. Жылқыларды қолдан шағылыстырғандағы жастары 4-12 жас аралығындағы айғырларға жүктеме биелер 35-40 бас болуы керек. Айғырлардың шәуетінің сапасы мен жалпы күйіне қарай, оған қосылатын биелердің сандарын көбейтіп немесе азайтып отыруға болады. Шағылыстыру науқанына алғашқы рет түсіп отырған 3-4 жастағы айғырларға жүктеме биелер 15-20 бас қана болуы керек.
Биелерді үйірлеп шағылыстыру. Бұл табиғи шағылыстыру түрі, ол көбірек қолданылады, құлын да көбірек алынады. Бұл үшін бие 20-25-тен үйірге бөлінеді, айғыр еркін салынады, шағылыстыру науқаны аяқталғанша үйірден ажырамайды. Қазақстан жағдайында көшім және қазақы жылқылардың айғырлары үйірге жақсы түседі.
Қорада шағылыстыру. Қораға қамап шағылыстыратын болса биелердің бір тобын қоршауы бар базға немесе қораға айдап кіргізеді де үйірге салуға үйренбеген асыл тұқымды айғырды бос қоя береді. Арнаулы қораға қамалған бие мен айғыр еркін шағылысады. Айғыр күйті келген биені өзі тауып алады. Бір, екі рет шағылысқаннан кейін айғырды ат қораға жекелеп алып кетеді, ал биені өріске шығарады. Мұндайда 4 жасар және одан да сақайып қалған айғырды күн сайын биеге 1-2 рет қана қосуға болады. Бірақ бұл үшін оның азығы жеткілікті және құнарлы болуға тиіс. Жалпы күйіне, ұрық сапасына жабығына қарай, жас және сақа айғырларды биеге күніне не күнара бір-ақ рет қосу керек. Шағылысқан айы мен күнін арнаулы журналға жазып қояды. Әр айғырға 30-40 биеден бөлінеді.
Биені қолдан ұрықтандыру. Жылқы шаруашылығында бұл көп қолданылып жүрген әдістердің бірі. Оның артықшылығы сол, басқа шаруашылықтағы айғырлардың ұрығын әкеліп, кең пайдалануға болады, алынған ұрықты мұздатып ұзақ уақыт сақтауға және асыл тұқымды айғырларды дұрыс пайдалануға, сөйтіп биені көптеп ұрықтандыруға болады. Малдың еркегі әрқашан күйттірек келеді де, ұрғашысының күйті аналық клеткасының жетілуіне қарай келіп отырады. Аналық клетка жетіліп, бие күйлей бастағанда ұрықтандыру керек. Шағылыс маусымы ішінде бір айғырдың ұрығымен 150-300 биені ұрықтандыруға болады.
Жылқы тұқымын асылдандыру жұмысының негізі -- адам өзіне қажетті мол өнім беретін малды таңдап алу, солардың ішінен дұрыс аталық және аналық жұп құру арықлы өнімі бұрынғыдан да мол өнім алу. Осы бір ақиқат қағиданы іс жүзінде асыруға қажетті кепілдің бірі -- өсіретін жылқының өнімділік белгілерінің тұқым қуалаушылық заңдылығын жете білу.
Жылқы шаруашылығындағы асылдандыру жұмысы бірқатар мақсаттарды көздейді. Олардың ішіндегі ең маңызды мақсат ретінде жылқы тұқымдарында бүгінгі таңда ең маңызды қасиеттерді дамыту бағытында жетілдіруді санауға болады. Екінші міндет деп, осы мақсатта жаңа, немесе шаруашылық не болмаса спорттық қолдануға жауап беретін жылқы тұқымдарын немесе қолда бар тұқымдардың түбегейлі трансформациясын есептеуге болады. Асылдандыру жұмысы сонымен қатар кейбір жағдайларда көшбасшы бола алатын немесе үлкен қаржылай құндылыққа ие экстра-класс жылқыларды алуды көздейді.
Жылқы шаруашылығында асылдандыру жұмысын толық көлемде жүзеге асырылуы мүмкін емес. Осыған орай асылдандыру жұмысы арнайы мамандырылған шаруашылықтарда -- жылқы зауыттарында және өсірудің аздаған көлемі бар шаруашылықтарда - асылтұқымды репродукторларда жүзеге асады.
Өндірістік-зоотехникалық есеп. Жылқы шаруашылығымен айналысатын шаруашылықтар асыл тұқымды жылқыларға заводтық есеп кітабын жүргізеді. Заводтық кітапқа асыл тұқымды айғырлар мен биелердің карточкалары мен бонитировкалаудың, сынаудың, көрмелердің және асылдандыру жұмысына қолданудың нәтижелері тіркелді. Шығу тегі және төлдің өсіп-өнуі туралы мәліметтерді, сонымен бірге төлді сынаудың нәтижелерін даму төлді сынау кітабына жазады.
Асыл тұқымды жылқылардың тіркеу кітабы. Бұл кітапқа жылқының шығу тегін, сырт тұлғасын, өнімін тіркейді. Кітаптың тигізетін пайдасы-мұнда асыл тұқымды жылқының жоғары өнімдік көрсеткіштері тіркеледі және оларды дайындау жұмыстары көрсетіледі. Мемлекеттік кітапқа жазылған жылқылардың тұқымдық, өнімдік қасиеті зерттеліп, бақыланып отырады және басқа шаруашылықтарға бұл тұқымды тарату көзделеді.
Мемлекеттік асыл тұқымдылар кітабы жылқылардың төмендегідей тұқымдары мен тұқымдық топтарына жүргізіледі: араб, ахалтеке, белорустық жеккі, буденновтық, владимир, жоғары қанды жеккі, гуцулдік, дон, жмуд (жемайчю) иомудтық, қабардин, қарабайыр, қарабах, қостанай латвиясы, першерон, орыс жеккісі, орыс ауыр жүк тартқышы тазақанды мінгі, эстон ауыр жүк жеккісі және жергілікті элита немесе І класқа жатқызылған асылдандыру мақсатында пайдаланылатын 3 жасқа толған айғырлар мен биелер жатқызылады.
2.2. Асыл тұқымды айғырлардың өсіп-өну қызметінің бұзылуы
Аталық малдың белсіздігі. Малды өз төлінен өcipy жұмысында аталық малдың үлкен маңызы бар, тек оның жыныстық қабілетінің каншалықты жарамды екенін дұрыс анықтай білу керек. Аталық малдың жыныстық қызметінің жарамсыздығын белсіздік немесе бедеулік (импотенция) деп атайды. Импотенция екі түрде өтедi:
1) Аталық малдың жыныстық, рефлекстері дұрыс өз дәрежесінде көрінбеуі.
2) Шәуеті жоқ немесе оның сапасы нашар.
Бедеуліктің түрлері:
1. Туа біткен бедеулік
2. Кәріліктен болған бедеулік
3. Симптомдық бедеулік
4. Алиментарлық бедеулік
5. Климаттық бедеулік
6. Эксплуатациялық бедеулік
7. Жасанды бедеулік
Туа біткен бедеуліктің бірнеше түрлері кездеседі: инфантилизм, крипторхизм, гермафродитизм.
Инфантилизм -- жас малдың жыныс мүшелерінің дұрыс дамып жетілмеуі және жыныстық қызметінің байқалмауы, аналық және аталық безінің гипоплазиясы. Ондай малдың салмағы аз болады, уақытында күйлемейді және өспей қалады. Инфантилизмді массаж арқылы немесе ұлпалық препараттар қолдану арқылы емдейді.
Крипторхизм -- еркек малдың бір жағының немесе екі жағының да ені ұма ішіне түспей, құрсақ қуысында, не болмаса шат каналында қалып қоюы. Оны кейде сыңар ен деп те атайды. Крипторхизм 2 түрде болады: біржақты немесе екіжақты, бір немесе екі еннің ұма ішіне түспей қалуы. Біржақты крипторхизм кезінде мал ұрықтандыруға қабілетті болады, сперма түзілу процесі бір енде ғана жүреді, бірақ мұндай малдарды ұрықтандырушы мал ретінде жібермейді, себебі крипторхизм- генетикалық аномалия, ұрпағына берілуі мүмкін. Екіжақты крипторхизм кезінде жыныстық рефлекстер сақталады, бірақ ұрғашы малды ұрықтандыра алмайды. Себебі шəуеттің сапасы өте төмен немесе аталық торшалар жоқ болуы да мүмкін.
Гермафродитизм -- бұл өзгерістер сирек кездеседі, бір малдың жыныс бездерінде аналық безінің және аталық ұлпасының бірдей дамуы, аналық ұрық бездерімен қатар еннің болуы. Кейбір малдың жыныс мүшесі шамадан тыс дамып кетеді, ол мал организміндегі қос жыныстық белгісін көрсетеді және гормоналды тепе-теңдіктің сақталмай қалуына әкеліп соғады.
Кәріліктен болған бедеулік -- жасы үлкейген мал біртіндеп өсіп-өну қабілетінен айырылады, жыныс мүшелеріндегі және барлық ағзалардағы өзгеріс нәтижесі: аталық бездің ирек түтікшелерінде дистрофиялық өзгеріс басталады, сперматогендік эпителийлер бұзылып, лейдинг клеткаларының секрециясы төмендейді, кейбір ирек түтікшелердің бөліктерінің бос болуы аталық бездің атрофиясына әкеледі. Айғырлардың қартаюына байланысты тұқымсыздық 18-21 жастан басталады. Ол жыныс рефлексінің біртіндеп төмендеуі және сперма сапасының нашарлауы арқылы көрінеді. Бағым-күтімі, азықтануы нашар малдың қартаюы бұдан ертерек бастала береді. Кәріліктен болған бедеулікке ұшыраған айғырларда жыныстық құмарлық бәсеңдейді, эрекция сиреп, оның сапасы төмендейді, жыныстық әлсіздік пайда болады, соңы белсіздікке соқтырады. Кейбір айғырлардың жасы ұлғайғанымен олардың жыныс мүшелерінің өзгерісі клиникалық талдауда ешқандай байқалмайды. Мұндай жағдайда сперма сапасын зерттеу шешуші рөл атқарады.
Симптомдық бедеулік -- Жануарлардың жыныс және басқа ағзаларының ауруларына байланысты өндіру қызметінің бұзылуы. Жыныс аппаратында патологиялық үрдiстердің дамуы малдардың төлділігіне ғана емес, сонымен қатар оның барлық өнімділігіне қайшы әсер етеді. Андрологиялық және басқа аурулар малдың жағдайының нашарлауымен өтуі мүмкін. Бедеуліктің бұл түрі организмнің ауыр ауруға шалдыққанының белгісі болып саналады. Функционалдық бұзылу делінетін аурулар аталық жыныс бездерінің, ағзаның ауру белгісі немесе өмірсүру жағдайының нашарлығын көрсетеді. Көп жағдайда малдың бедеулігі жүрек-тамыр жүйесі, ас қорыту жүйесіне туғаннан кейінгі аурулар тигізетін кеселдер болып табылады. Г.В.Зверева, Ф.Я.Сизоненко, Е.Ф.Кочетова симптоматикалық бедеулікті аусыл ауруы кезінде байқаған. Биологиялық факторлар, инфекция, инвазия бедеулік тудыруы мүмкін, немесе ағзаға жалпы патогендік әсер етеді немесе жергілікті қабыну үрдiстері жиынтығын тудырады.
Алиментарлық бедеулік. Алиментарлық бедеулік азық құрамының сапасыздығымен қатар ағзаға түсетін кейбір улы заттардың əсерінен жəне кейбір минералды заттардың жетіспеуінен болады. Мал өнімділігін белгілі деңгейге дейін көтеру үшін, мал организмін минералды заттармен кажетті мөлшерде қамтамасыз ету керек. Дегенмен, іс-тəжірибеде бұндай жағдайды жасау оңай бола бермейді. Осы тұрғыдан алғанда республикамыздың көптеген шаруашылықтарында малдың бедеулігі 40-70%-ға дейінгі алимент алиментарлы себебтерге байланысты екені əдебиеттегі мəліметтерден белгілі. Алиментарлық бедеуліктін патогенезіне тоқталатын болсақ, ең біріншіден жылқы малын дұрыс бағып-күтпеу салдарынан гипоталамиялық- гипофизарлық жүйе қызметі, бүйрек үсті бездердің, қалқанша бездерінің қызметтерінің бұзылуы байқалып, оның аяғы морфологиялық өзгерістерге əкеліп соқтырады. Алиментарлы бедеуліктің алдын алу үшін əрбір шаруашылықта керекті азық мөлшерін дайындау қажет, сонымен қатар агрозоотехникалық шаруашылық іс - шараларын ұйымдастыру керек, мал шаруашылығын жетілдіру жөніндегі бағыт бағдары бар арнайы болашақ жоспарын жəне бағдарламасын жасау -- мамандар міндеті. Жоғарыда аталған іс-шаралармен қоса əсіресе жем өндіру оның концентратталған жағына көп көңіл бөлу, малды жемдеу алдында азық құрамын тексеру, қажетті мөлшерін анықтау жұмыстарын жоспар бойынша жүргізген абзал.
Климаттық бедеулік . Бедеуліктің бұл түрі ауа райына жəне географиялық жағдайларға байланысты туындайды. Физикалық, географиялық заңдылықтарға жүгінсек, жануарлардың зат алмасу мен өсіп -өну, өнім беру процестері жердің географиялық орналасуына, теңіз деңгейінен биіктігіне, мал қораның жарықтығына, қараңғылығына, температурасына, тоқтың ауытқуына, ионды сəуленің түсуіне, ғарыштық күштің əсеріне, ауаның, судың улы заттармен ластануына байланысты пайда болуы мүмкін. Жануарлардың өнімділігі, тек географиялық жағдайдан ғана емес, кей жылдардағы жергілікті жердегі метеорологиялық ауытқуларғада байланысты пайда болуы мүмкін. Климаттық бедеулік континенттік немесе аймақтық, ауа райының аймаққа қарай өзгеруі жəне ықшам климаттық, яғни тіршілік ету аймағындағы экологияның бұзылуынан болады.
Айғырдың эксплуатациялық тұқымсыздығы оны жұмысқа көп жегу, жаттығуын шамадан тыс жүргізу және жыныстық артық пайдалану нәтижесінде туындайды. Бүкілресейлік жылқы шаруашылығы институты ғалымдарының бақылауы бойынша жылқылардың жұмысқа артық жегіліп, олардың демалуы (моцион) болмаған жағдайда жыныстық өнімге әсер етіп, ұрықтың сандық және сапалық төмендеуіне әкеледі. Моционды жүргізгенде, оның ұзақтығы мен қарқынын, жылқының дене бітімінің ерекшелігін, мінезін, жасын және сол кезеңдегі азықтандырылуы мен күтімі ескерілуі қажет.
Қолдан жасалған бедеулік. Мұндай бедеулiктің 2 түрі бар:
1) маманның қатесінен болған бедеулік;
2) әдейілеп, (кастрация, овариоэктомия) немесе әдейілеп ұрықтандырмау.
Мамандардың қателігінен болған бедеуліктің негізгі себептері:
1) ұрықтандыру қабілеті нашар аталық малды қолдану;
2) шәует алу, оны өңдеу, сақтау және ұрыктандыру кезінде малдәрігерлік-санитарлық ережелердің сакталмауы;
3) аталық малды тиімді пайдалана алмау;
4) сапасы төмен шәуетпен ұрықтандыру;
5) қолдан ұрықтандыру техникасын дұрыс орындамау.
Қолдан жасалған бедеулікпен күресу үшін ең алдымен, қолдан ұрыктандыру жұмысына квалификациясы жоғары, тәжірибесі мол, өз iciнe үлкен жауапкершілікпен қарайтын мамандарды қою керек, аталық малдың денсаулығының жақсы болып, шәуетінің сапасы жоғары болуына көңіл бөліп, бірде 6ip күйлеген мал назардан тыс қалмауы тиіс. Малдың күйлеген уақытын дәл тауып, дер кезінде ұрықтандыру ушін, әcipece, қысты күндері, ерте көктемде күйіттеуші малды пайдаланған дұрыс. Қолдан ұрықтандыру
жұмысының тиянақты жоспары болып, есеп-қисап құжаттары дұрыс жүргізілуі керек.
2.3. Ұрықтың сапасын анықтау
Мал шаруашылығы тәжірибесінде шәуеттің сапасын әуелі сезу мүшелері арқылы жалпылай анықтап, одан кейін қоюлығы мен аталық жыныс торшаларының қозғалыс екпінін зерттеп біледі. Қолдан ұрықтандыруға пайдаланатын әрбір ата малдың шәуетін белгілі уақыт аралығында зертханалық тәсілдермен толық зерттеп, қорытындылап отырады.
Айғырдың қалыпты ұрығы сүт түстес сұрғылт реңді, иісі жоқ болады, тығыздығы шырыш араласқан жабысқақ судың тығыздығындай болады. Бөтен иici шықса, түci қызғылт, сары, көкшіл, болып әртүpлi қоспалар табылса, ол аурудың белгici болып саналады.
Ұрықтың орташа көрсеткіштері: эякулятының көлемі 60-80 мл, құрамы қыс уақытында 1 мл-де 300-400 млн. ұрық жəне шағылыстыру кезеңінде 1 мл-де 1000-2000- млн. ұрық болады. Ұрықтың алғашқы қозғалысы 0,35 жəне жоғары (35,0-80,0%) градуста глюкоза қоспасындағы ұрықтың тірі қалуы 35-60 сағат.
Айғырлар ұрығының сапасын анықтаудың негізгі тәсілдері ұрықтың көлемін (мл), тығыздығын (млнмл), қозғалысын (балл), тірі қалғыштығы (сағат) және ұрықтың морфологиялық құрамын (%) анықтаудан тұрады. Бұл тәсілдер ұрықтың саны мен сапасын анықтау үшін қолданылады. 1938 жылы В.А.Морозов бірінші рет ұрықтар өміршеңдігін дифференциалдық бояу арқылы анықтауды ұсынған. Мұндай тәсіл ұрықтардың өміршеңдігін анықтауда тірі ұрық жіпшелерінің мембрандық қабықшаларының бояу өткізбейтіндігіне негізделген. Ұрықтың тірі немесе өлі екендігін суда еритін эозин бояуы арқылы анықтаған. Тірі екендігін айыру, тірі ұрық қабықшалары бояу өткізбейді. Ал өлі ұрық қабықшасынан бояу өтіп, соның салдарынан өлі ұрық қызғылт түске айналады.
Айғырдың ұрығын шағылыстыру маусымының алдында үш күн бойы күніне екі рет, ал шағылыстыру науқаны басталған кезде айына бір рет алып тексереді. Биелерді қолдан ұрықтандырғанда ұрықты күнде биеге салар алдында тексереді. Эякуляттың көлемін (мл), өлшегіш цилиндрмен не стаканмен, ұрықтың құрамын стандартпен, қозғалысын көз шамамен анықтайды.
Құрамы мен қоюлығына қарай ұрықты: тығыз ұрық (500 млн.), орташа (300-400 млн.) жəне сирек ұрық (250 млн.) деп бөледі.
Қозғалысы (активтілігі). Спермийлердің қозғалу белсенділігі тек түзу сызық бойымен алға қарай үдемелі жылжу қасиетімен бағалайды, спермийлердің бip орында теңселіп тұруы, кішкентай шеңберді айналып қозғалуы шәуеттің сапасының нашар екенін көрсетеді. Салқын ортаның әсерінен немесе басқа улы заттардың (қышқылдар, ауыр металл иондары) әсерінен спермийлердің қозғалуы баяулап немесе мүлдем тоқтап қалуы мумкін. Ондай спермийді некроспермия деп атайды. Спермийлердің қозғалу белсенділігін он баллдық шкаламен есептейді. Ұрықты қозғалысына қарай: белсенді алға басқан, тербелген, манежді қозғалысты жəне қозғалыссыз деп бөледі.
Шәуеттің рН-ын аныктау. pH -- шәуеттің сапасын анықтауға кажетті көрсеткіш. Шәуеттің рН-ы сілтілік немесе қышқылдық бағытқа қалыптан тыс ауытқуы сапасының нашарлағанын айқындайды. Сондықтан ата малдан шәует алған сайын оның pH -ын анықтап отырады. Шәует рН-ын айқындағыш (индикатор) кағаз немесе айқындагыш epiтiндi аркылы және pH-метрдің көмегімен тексеріп көреді. Айқындағыш кағазды шәуетке тигізіп, өңінің өзгepyi бойынша pH-ын анықтайды. (1-сурет).
1-сурет. Шәуеттің рН-ын анықтау
Ерітіндіні қолданғанда сағат шынысына бip тамшы шәует құйып, оған тағы бip тамшы ерітінді айқындағышты қосып араластырғанда шыққан өңмен шәуеттің рН-ы қандай екенін бағалайды. Ал, pH-метрдің айқындағыш инесін шәуетке малып анықтағанда тілінің (стрелка) көрсеткен саны шәуеттің сутегі иондарының концентрациясы (pH) болады. Айғырдың жаңа алынған шәуетінің орташа рН-ы -- 7,4 болады. Айғырдың шәуеті бос сілтілі болады.
Ұрықтың тірі қалғыштығын тек араласқан ұрықтардың сағат өлшемімен анықтайды. Бұл үшін уақыт белгілейді де, сол уақыт аралығында 39-40°-та микроскоптың көмегімен ұрықтын белсенді алға қозғалатынын бақылайды. Спермийлердің төзімділігі неғұрлым жоғары болса, оның ұрықтандыру қабілеті соғұрлым жоғары деген сөз.
2.4. Асыл тұқымды айғырлардың өсіп-өну қызметін стимулдеу
Айғырдың өсіп-өну қызметі азық құрамына, малды пайдалануға байланысты (шәует алу режимі, күйіске салу), айғырдың күтіміне, айғырдың жасына, айғырдың күйіне және жеке ерекшелігіне байланысты болады.
Ұрықтың дамып жетілу үрдісі, яғни, сперматогенез, аталық малда жыныстық жетілуінен басталып қартайғанға дейін тоқтамайды. Бұл өте ұзақ процесс. Пісіп жетілген жыныс жасушасы -- спермий немесе сперматозоид Сертолий торшаларының протоплазмасында қалыптасады. Спермийлер бұл жерден өздігінен қозғала алатын жағдайға жетеді, ақырындап жылжып ен қосалқысының жалпы арнасына келіп түседі. Ен қосалқысындағы қышқыл орта әсерінен олардың қозғалысы біртіндеп баяулайды да, соңынан мүлдем тоқтайды, яғни олар анабиоздық жағдайға түседі. Бұл кезде спермийлер әбден пiciп жетіліп, сыртынан липопротеидтік қабықпен қапталады, сөйтіп оның сыртқы ортаның әсеріне төзімділігі арта түседі. Сапасы жоғары спермийлер ен қосалқысының құйрық түбірінде жатады. Бұл жерде спермийлер 1,5-2 айға дейін өзінің сапасын жоғалтпай сақталып тұра береді. Қалыпты жағдайда бұл процесс 2-3 апта ішінде өтеді.
Процесстің ұзақ өтуіне байланысты малдың рационын өзгертіп, сапалы азықпен азықтандырған кезде, мал шәуетінің жоғары көрсеткіштері бірден көрінбей, тек 12-15 күннен соң ғана байқалады.
Асыл тұқымды айғырды үйірге түсіруге дайындау кезеңінен бастап азықтандырылуын күшейтеді. Басқа уақытта оның азығы орташа қоңдылығын қамтамасыз ететіндей болса жеткілікті. Өзіне қажет қоректік заттардың жартысына жуығын ол жайылым отынан алады. Қосымша азық ретінде қажетінше ірі, шырынды және құнарлы азықтар беріледі.
Тәулігіне айғыр басына 20-30 кг жайылым отын жегізеді немесе шабылған көк шөпті біршама солдырып (дегдітіп) барып береді. 10-12 кг шалғын немесе аралас пішен, 10-15 кг шырынды азық беріп, үйірге түсер кезде олардың мөлшерін біршама азайтады да, орнына сұлы мен құнарлы жем қоспасын (арпа, тары, жүгері, бұршақ, күнжара, шрот) үлестіреді. Құнарлы азықтың 5-10%-ын (қоректілігі бойынша) протеин мен витаминдерге бай жануартектес азық (сүт, көк сүт, ірімшік, қант, ет-сүйек, балық ұны, жұмыртқа) ретінде берген жөн.
Сұлыны мыжып, тары, жүгері, бұршақты ұнтатып, арпаны жарып зығыр дәнін қайнатып, оның суына кебек, күнжара мен шроттарды шылап береді. Қыста сұлының бір бөлігін немесе оның арпамен араласқан қосындысын көктетіп барып жегізуге болады, Сөйтіп, үйірге түсер кезінде айғыр рационының энергетикалық қуаттылығын 25%-ға жоғарылатады.
А витаминінің жетімсіздігі аталық ұрық бездің ирек түтікшелері эпителийінің қорғаныш қасиетін төмендетеді, бұл өз кезегінде айғыр ұрығының сапасын төмендетеді. Нәруызға бай азықты айғырларға артық беру -- ағзаның қышқыл-сілтілік теңгерімі мен зат алмасудың бұзылуына және сперманың ұрықтандыру қабілетінің төмендеуіне әкеледі. Сапасыз, көгерген және сірке мен май қышқылы көп азық айғыр ұрығының сапасын әрдайым төмендеуін қамтамасыз етеді.
Айғырлардың жыныстық қызметін арттыруына бағытталған бірнеше шаралар мен әдістер бар. Оларды екі топқа бөлуге болады: табиғи (күн инсоляциясы, жарық, ұрғашы мал) және жасанды (гормоналдық препараттар, ұлпалық препараттар, нейротроптық препараттар, нейротроптық препараттар, простагландиндер және т.с.с.).
1930 ж. Х. Кол және Г. Харт ғалымдары буаз биенің қан сарысуының (ББҚС) гонадотропты белсенділігі ерекше жоғары екенін анықтады. Бұл гормонды тек қан арқылы алуға болады. ББҚС дайындауда алынған қанның жалпы мөлшерінің 40-60% -нан дәрмек дайындалады. Биелерден қан алу буаздылығының 45-күннен бастап 90 күндігі аралығында, аптасына 1 рет әр 1кг салмағына 10 мл-ден келетіндей есеппен жүргізіледі. Яғни, әр биеден 4-5 литрден қан алынады. Гонадотроптық қан сарысуы аталық жəне аналық жыныс бездерінде түзілетін жыныс жасушалары мен жыныс гормондарының мөлшерін артып, сыртқы жыныс белгілерін қалыптастырады жəне жыныстық рефлекстер пайда болады.
Гравогормон -- буаз биелердің қан сарысуынан жасалған құрғақ, тазартылған препарат. Оның биологиялық белсенділігі фолликулстимулдеуші және лютеиндейтін әсері бар генадотроптық гормондармен сипатталады. Гравогормон препараты кеңінен қолданылады. Ол жануарлардың жыныстық қызметіне оң нәтиже береді. Сонымен қатар, бедеуліктің профилактикасы, эмбрионалдық өлімнің алдын алу, күйітке келу мерзімдерін үйлестіру үшін қолданылады.
Асыл тұқымды жылқы шаруашылықтарында гравогормон айғырлардың шәуетінің сапасын көтеру үшін қолданылады. Гравогормонды ен гипофункциясы кезінде енгізгенде, қанның биохимиялық көрсеткіштеріне оң ықпал етеді: ақуыз, қант, сілтілік қор, бейорганикалық фосфордың мөлшері көтеріледі және каротиннен А витаминінің синтезі ұлғаяды. А.С. Лебедев пен С.П. Беляковтың айтуы бойынша 3000-3500 ХБ дозадағы гравогормон ен гипофункциясы кезінде айтарлықтай терапевттік эффект береді. А.Г. Нежданов бұдан жоғары доза ұсынып жатыр (4000-4500 ХБ).
Г.А. Черемисинов зерттеуі бойынша гонадотроптық препараттар жыныс бездеріне тікелей әсер ете отырып, спремийлердің көбеюін, өсіп-өнуін және олардың қалыптасуын қамтамасыз етеді.
Гонадотропин-рилизинг -- гипоталамус нейрондарында синтезделетін нейрогормон. Ол мерзімді түрде бөлініп тұрады және аденогипофиздің гонадотроптық жасушаларына әсер етеді. Гонадотропин-рилизинг -- синтетикалық препарат.
Соңғы жылдары гонадотропин-рилизинг гормонының құрылымы мен химиялық синтезі белсенді зерттеліп жатыр. Бұл препарат гонадотропиндердің бөлінуін туғызады. Препарат лютеиндеуші гормон мен фолликулстимулдеуші гормондардың бөлінуін туғызатындықтан, ол гонадотропин-рилизинг немесе гонадолиберин деп аталды.
3. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
3.1. Зерттеу материалдары мен әдістері
Дипломдық жұмыс Алматы облысы Қарасай ауданының территориясында орналасқан Байсерке Агро жылқы зауытында және Қaзaқ Ұлттық Агрaрлық Универcитeтінің Акушерлік, хирургия және өсіп-өну биотехнологиясы кафедрасының зeртхaнacындa жүргізілді.
Дипломдық жұмысты орындау барысында келесі материалдар жиналды: жылқы зауытының қазіргі жағдайы; жылқы зауытында өсірілетін айғырлардың сипаттамасы; жылқы зауытында өсірілетін айғырларды күтіп-бағу және азықтандыру; жылқы зауытында өсірілетін айғырлардың бонитировкалау көрсеткіштері.
Зерттеу мақсаты мен міндеттеріне қарай зерттеу материалдары ретінде араб және ағылшын таза қанды мініс жылқысының тұқымдық айғырлары алынды.
Шағылыстыру маусымының алдында зерттеу негізі болып андрологиялық диспансеризация өткізу әдістемесі қаланды. Айғырлардың шәуетін жасанды қынап арқылы алып, жалпы қабылданған әдіспен сапасын бағаладық. Шәует сапасына қарай айғырлардың жыныстық жүктемесін реттеп отырдық.
Андрологиялық диспансеризация -- айғырларды белгілі жоспарға сәйкес зерттеу. Мұндай жұмыстың нәтижесінде айғырдың тұқымсыздығын анықтап, оларға емдеу жұмысы жүргізіледі. Көбейту өндірісіне жарамсыз айғырларды алдын-ала табу үлкен практикалық маңызы бар, сонымен қатар биелердің де тұқымсыздығын анықтауға мүмкіндік береді.
Осы мақсатпен айғырларды жалпы және рефлекстік зерттеуден өткізеді және жыныс мүшелері мен ұрық талданады. Осы әдістердің жиыны айғырлардың апробациясы деп аталады.
Жоғарыдағы аталған зерттелермен қатар айғырларды азықтандыру, күтім мен пайдаланылу жағдайлары және ұрығының сапасы ескеріледі.
Айғырларды жалпы зерттеуде олардың жасы, тұқымы, семіздігі, дене бітімі, мінезі және ағзаның жеке жүйелерінің жағдайы есепке алынады. Қажет жағдайда кан, несеп және қиы қосымша зерттеуге алынады. Айғырларды сұрыптауда оларды туберкулезге, кампилобактериозге, трихомонозға және тағы басқа аймақта таралуы мүмкін ауруларға зерттейді. Экстерьерлік ақаулары бар айғырлар табиғи және қолдан ұрықтандыру жұмысына жіберілейді.
Айғырларды рефлекстік зерттеу.
Айғырларды рефлекстік зерттеуде олардың жыныстық рефлексі анықталады. Бұл үшін клиникалық сау және жыныстық циклі қалыпты биелер қолданылады. Мұнда айғырдың жыныстық рефлексінің байқалу реті есепке алынады: биеге жақындауы немесе жыныстық ынтасы, эрекциясы, биеге секіру жағдайлары және эякуляциясы.
Айғырдың шамадан жыныстық ынтасы (гиперсексуализм) зиянды болып саналады, өйткені ол онанизмге әкеледі, нәтижесінде жыныстық қатынас болмастан бұрын ретсіз эякуляция өтеді. Шаршаған айғырлардың эрекциясы мен эякуляциясы жиі кешеуілдейді немесе тіпті байқалмайды, олардың жыныстық катынасы аяғына дейін жүрмейді. Нәтижесінде көптеген биелер тұқымсыз болып қалады. Сондықтан, қолдан ұрықтандыру үшін шәуетті алу кезінде әр айғырға жеке ыңғай табу қажет, сонымен қатар, жасанды қынапты дұрыс жинап дайындаудың маңызы зор.
Айғырдың жыныс мүшелерін зерттеу ұманы, аталық безді, еннің қосалқысын, ұрық шылбырын, қасаны (пенис) және жыныс бездерінің қосымшасын қарау және саусақпен ұстап уқалау арқылы жүргізеді.
Ұма қалыпты жағдайда жеңіл ығысады және қатпарларға жиналады, аталық бездер жоғары және жақтарына еркін ығысуы керек, ұрық шылбыры қолмен ұстап байқауға болады.
Жыныс бездерінің қосымшасын (қуықша, көпіршік, қуық асты бездер) реактальды зерттейді. Айғырдың жыныс мүшесін жыныстық қатынас кезінде қарайды.
Қасаның шырышты қабығында сызат, жара, көпіршік бөртпе, кішігірім қанталаған орындар және т.б. белгілер болуы мүмкін. Жыныстық қатынас алдында несеп-жыныс түтікшелерінін шырышты қабығы жыртылған жағдайларда қанталаған орындарды байқауға болады. Қан жыныстық қатынас аяқталғаннан кейін біраз уақыт аралығында ағуы мүмкін.
Жасанды қынап дайындау. Айғыр үшін жасанды қынап мынадай жолмен дайындадық: жақсы жуылып, кептірілген резіңке камераны жасанды қынаптың алюминді сыртына тегіс бетін ішіне қаратып ал бұдыр жағын сүйенішке кигізеді, камераның ұштарын қайырып, сақиналы резіңкелермен бекіттік. Жинап болған соң, 96% спирт тампонымен дезинфекцияланған жасанды қынапқа 1,5-2,5 л ыстық су құйдық (айғырдың жеке ерекшеліктеріне байланысты), нәтижесінде сперманы алу кезінде қынаптағы температура 40-42˚С болды.
Келесі кезеңде қынапты тығыздап жауып, оған тығынды бұрадық. Камера ішінен тазартылған әрі стерильді вазелинмен мұқият майладық да, қынапқа стерильді резіңкелі сперма жинағышты кигіздік. Айғырды жыныстық қатынасқа жіберер алдында жасанды қынаптың температурасын залалсыздырылған термометр арқылы тексердік. (2-сурет).
Сперманы алу үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz