БАҚ мәтіндерін классификациялау

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБЫЛАЙ ХАН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖӘНЕ ӘЛЕМ ТІЛДЕРІ УНИВЕРСИТЕТІ

Бакалавриат

Мамандығы: 5В020700 - Аударма ісі (аудармашы-референт)

ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Жаңалықтар бөлімін ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудағы экстралингвистикалық ерекшеліктер

Орындаған:
__________ Амангелды Мадина
Мухитқызы

Ғылыми жетекшісі:

_________ Саймкулова Ш.О.

Қорғауға жіберілді
Кафедра жетекшісі:
__________ Асанова Г.С.

Алматы 2019
МАЗМҰНЫ

Кіріспе

І. Бұқаралық ақпарат құралдары - өміріміздің бір бөлігі.
1.1 Тілдік үрдістердің динамикасындағы БАҚ рөлі
1.2 БАҚ мәтіндерін классификациялау
1.3 Жаңалықтар - медиа мәтіндердің негізгі типі
1.4 Жаңалықтар тарихы
1.5 Жаңалық мәтінінің жанры мен жаңалық тілінің экстралингвистикалық белгілері
1.6 БАҚ-интернет жаңалық мақалаларынның аудармасына қатысты лексикалық және грамматикалық ерекшеліктері

ІІ. Жаңалықтар мәтінін аударудағы қиындықтар
2.1 Ағылшын тіліндегі жаңалықтар бөлімінің тақырыбының ерекшеліктері
2.2 Аудармадағы экстралингвистикалық білімнің маңызы
2.3 БАҚ мәтінін аударудың прагматикалық аспектісі
2.4 Прагматикалық аспектілерді аудару жолдары
2.5
2.6

ІІІ. Қорытынды

IV. Пайдаланылған әдебиеттер

КІРІСПЕ
Дипломдық зерттеу жұмысының өзектілігі. Бүгінгі таңда бұқаралық ақпарат құралдары қоғамға үлкен әсерін тигізіп тұрғанда, ақпарат берудегі көп нәрсе жылдамдық пен жинақылыққа байланысты болып тұрған кезеңде адамдардың ойлауы мен санасына, сонымен қатар ұлттық мәдениет пен тілдер үшін БАҚ мәтіндерін аудару мәселесі ерекше маңызға ие болып отыр. БАҚ мәтіндерін аудару тапсырмаларына қатысты кеңінен талқыланатын мәселе газет-журнал мәтіндеріне ғана қатысты емес (яғни, жазушы баспа деген атаудың елшілерінен), сонымен қатар әртүрлі атаулы материалдар: радио мен телерепортаждар, сұхбат, әртүрлі бағдарламалар, ток-шоу, фильмдер және т.б. - оның барлығын кейде электронды баспасөз деп атайды. Электронды баспасөз түсінігі миллиондаған тұтынушылар үшін маңызды байланыс құралы мен негізгі ақпарат таратушы болған әлемнің ақпаратын жетектеуші Интернеттік жаһандану желісінен тұратын қосымша мәнге ие болды.
Аударма саласының бұқаралық ақпарат құралдарына байланысты өзіндік мәні бар. Біздің әрқайсымыз мемлекетіміздегі ғана емес, сонымен қатар шетелде болып жатқан жаңалықтарға да қызығушылық танытамыз. Заманауи деңгейдегі терроризм мен халықаралық байланыстар мәселелерінің ушығуы журналдар мен газеттердегі жарияланатын шетелдік мәтіндердің мазмұнын түсінудің қажеттілігіне алып келеді.
Замануи әлемде мемлекеттер мен ұлттарға шектеу қойылмағандықтан жаңалықтар сияқты ақпараттарды алудың қажеттілігі артып отыр. Бұл ақпараттық ағымдардың бірнеше есе артуымен түсіндіріледі. Ақпараттарды жинақтаумен БАҚ бірге жұмыс істейтін арнайы агенттіктер айналысады. Әрбір осындай агенттіктерде тура және сауатты аударманы қамтамасыз ететін аудармашы жұмыс істейді.
Аудармашы мәтінді аудару барысында барлық білім көзін пайдаланады, бұл білім екіге бөлінеді - лингвистикалық және экстралингвистиклық. Сондай-ақ аудармашы аударма теориясы мен әдіс-тәсілдерін біліп, іс жүзінде қолдануы тиіс. Яғни, мәселенің шешімін табуды, шешім қабылдауды, мәтінді түсінумен қатар тіл білімі біліктілігін дұрыс пайдалана алуы қажет. Аудармашының құзыреттілігі мен біліктілігінің арқасында аударма сапасы бағаланады. Алайда аударма мәтінінің жоғары сапада шығуына лингвистикалық факторларға қарағанда экстралингвистикалық факторлардың рөлі басым болып келеді. Осы жобаның барысында БАҚ мәтіндерінің ішіндегі жаңалықтар бөлімін ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару барысындағы экстралингвистикалық ерекшеліктерді анықтайтын боламыз.
Зерттеу жұмысының нысаны: Ағылшын тіліндегі жаңалық мақалаларының мәтіні (ғаламтордағы жаңалық парақшалары).
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жаңалық мәтіндерін ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудағы экстралингвистикалық (сыртқы лингвистикалық) ерекшеліктерін анықтау. Белгіленген мақсат келесі міндеттерді айқындайды:
Қазіргі таңдағы жаңалықтар мәтінін аударудың өзектілігін анықтау;
Жаңылықтар мәтінінің құрылымымен таныс болу;
Жалпы стильдік жүйеде жаңалықтар мәтінінің стильдік ерекшеліктерін айқындау;
Жаңалықтар мақалаларының негізгі экстралингвистикалық ерекшеліктерін анықтау;
Жаңалықтар мәтінін аудару барысындағы қиыншылықтары мен ерекшеліктерін нақтылау;
Жаңалықтар мәтінін аудару барысында қолданатын әдіс-тәсілдерді зерттеу;
Зерттеу жұмысының маңыздылығы: Жүргізілген зерттеу жұмыстары
бұқаралық ақпарат құралдарын аударуда тиімді тәсілдерді ұсынады, ұлттық мәдени ақпараттың аудармада берілуін дамытуға үлесін қосады. Зерттеудің практикалық құндылығы оның жаңалық мәтіндерін жазғанда пайдаланылуы мүмкін. Оқу материалын аударма теориясы сияқты пәндердің лекциялық курстарында және практикалық сабақтарында қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: жұмыс екі негізгі бөлімнен, қорытынды бөлім және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші бөлімде бұқаралық ақпарат құралдарының ең маңыздысы - жаңалықтар мәтінінің құрылымы, ерекшелігі мен аудармадағы өзекті мәселелері талқыланады. Екінші бөлімде, яғни, практикалық бөлімде жаңалықтар бөлімінің экстралингвистикалық ерекшеліктерін айқындап, аударма барысындағы мәселелер мен әдіс тәсілдер мысалдарымен бірге қарастырылады. Қорытынды бөлімде зерттеу жұмысында қандай мәселелер қозғалды соның бәріне тоқталып, қорытындылап, нәтижесін шығарамын. Ең соңынан осы зерттеу жұмысын жүргізуде маған септігін тигізген оқулықтар тізімімен бөлісетін боламын.

І. Бұқаралық ақпарат құралдары - өміріміздің бір бөлігі.
ХХІ ғасырда бұқаралық ақпарат құралдары төртінші билік болып табылады, сонымен қатар этносаралық қатынас пен толеранттылықты қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Бұқаралық ақпарат құралдары қоғам өміріне, адамның санасына, әлеуметтің психологиясына үлкен әсер тигізеді. БАҚ заманауи қазақстандық қоғамның саяси, рухани және адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруда шешуші рөл атқарады.
Бұқаралық ақпарат құралдарын қарқынды жетілдіру және трансформациялау жоғары технологиялық компьютерлік технологиялар мен интернеттің пайда болуы мен таралуының арқасында қоғамдық өмірдің барлық аспектілеріне, сондай-ақ тілдің дамуына елеулі әсерін тигізді. Бүгінде бұқаралық ақпарат құралдарының мәтіндері ел арасында ең кең таралған, әрі ең көп естіп, тыңдап жүрген ақпарат көзінің бірі болып табылады. Дәлірек келетін болсақ жаңалық мәтіндері ерекше қызығушылық тудырады.

1.1 Тілдік үрдістердің динамикасындағы БАҚ рөлі.
ХХ екінші жартысы - ХХI ғасырдың басы бұқаралық байланыстар мен жаңа ақпараттық технологиялардың айтарлықтай өсуімен сипатталады. Дәстүрлі БАҚ динамикалық дамуы - баспалар, радио, телевидения, Интернет әлемдік торының пайда болуы мен таралуы - көптеген медиа ағымдардың біріктірілген ерекше виртуалды ортасынан тұратын бірыңғай ақпарттық кеңістікті туғызуға алып келді. Осының барлығы тілдік өзгерістердің сипаттамасы мен сөйлеу тілдерін пайдаланудың ерекшеліктріне байланысты сөздердің таралуы мен пайда болу үрдісінде байқалмауы мүмкін емес болды.
Бүгінгі таңда сөйлеу тілін пайдаланудың негізгі көлемі бұқаралық байланыстың аумағына дәл келіп тұр. Бұқаралық ақпараттардың мәтіндері немесе медиа мәтіндер замнауи күнделікті қолданыс тілінің ең көп таралған формасы болып табылады, ал олардың созылмалы болуы адамдық салалардың басқа да аудандарындағы сөйлеу тілінің жалпы көлемін біраз арттырады. Сонымен қатар күнде туындайтын және БАҚ арналары бойынша таралатын мәтіндердің корпусы үнемі ұлғаюын жалғастырады.
Жекелей алғандай ол жайлы мөлшер көрсеткіштері бойынша саралауға болады: телевизиялық каналдардың саны артуда (АҚШ-та ол кабельді телевиденияны қосқанда 75-ке жетеді), оның ары қарай мамандандырыулы орын алуда -- жаңалықтары басым айтылатын арнайы арналар бар (мысалы, CNN -- Cable News Network), ойын-сауықтық (MTV), спорттық (Eurosport), білім беруші (Discovery Channel), музыкалық және т.б. Жаңа радиостанциялар пайда болады, кең аудиторияға есептелген сияқты, қызығушылық танытатын белгілі бір өлшемдегі аудиторияға, кәсіби және әлеуметтік топтарға есептелген жаңа газеттер мен журналдар жарық көреді. Медиа сөйлеу тілінің тұрақты массивтік өсіміне үлкен ақпарат енгізуші Интернет әлемдік желісіндегі байланыс болып табылады (World Wide Web). Баспа бөлімдерінің желілік нұсқасының таралуы, негізгі жарияланымдардың пайда болуы - осының барлығы өзіндік ерекшеліктері мен белгілері бар, сөйлеу тілін пайдаланудың ерекше аумағы ретінде зерттеушілер қарастыратын әлемдік ақпараттық кеңістіктегі қызметке қосылушы мәтіндердің жалпы санының өсуіне алып келдеі.
Жоғарыда атап өткендей, жетілдірілген ақпараттық-байланыстық технологиялар (АБТ), жекелей алғанда, бұқаралық байланыстың аумағында циркуляцияланатын мәтіндердің жалпы корпусының айтарлықтай өсуіне алып келді. Масс медианың замануи сөйлеу тілін пайдаланудың кілттік аумағының біріне айналуы сандық көрсеткіштердің жоспарындағы сиқяты тілдік үрдістердің ағымына сапалы әсер ету жоспары бойынша сиқяты бұқаралық байланыстың аумағындағы тілдік қызметке қосу мәселелеріне академиялық қызығушылықтың концентрациясына әсер етті.
Медиа сөйлеу тілінің тәсілдері белсенді зерттелуі ХХ ғасырдың екінші жартысында басталған, ол кезде шетелдік және ресейлік ғалымдардың назарына БАҚ тілін пайдаланудың әртүрлі ерекшеліктері ілінген болатын: лингвостилистикалық пен прагматикалықтан бастап функционалды-семиотикалыққа дейін. Бұқаралық байланыс үрдістерін тілдік қамтамасыз етудің сұрақтары Г.В.Степанов, Д.Н. Шмелев, В.Г.Костомаров, О.А.Лаптев, Г.Я.Солганик, Ю.В.Рождественский, А.Н.Васильев, С.И.Сметанин, Т.Г.Добросклонский, Теун ван Дейк, АланаБелл, Мартин Монтгомери, Норман Фейерклафтың жұмыстарында қарастырылған болатын. Медиа сөйлеу тілінің құрылысы мен мазмұны әртүрлі мектептер мен бағыттардың шекарасында зерттелінген болатын: әлеуметтік лингвистика, прагматика, семиотика, психолингвистика, функционалды стилистика, дискурсивті қорытынды, контент-қорытынды, когнитивті лингвистикалық көзқарас бойынша, сонымен қатар осыған қатысты жаңа бағыттарға байланысты, мысалы "critical linguistics" және лингвокультурология.
Маңызды болып саналатындар, бұқаралық ақпараттардың мәтіндері көп жағдайда тілдің заманауи жағдайын сипаттау үшін негіз болып қызмет атқарады, себебі басқа жермен салыстырғанда онда бәрі тез іске асады, тілдік шындықтардың көптеген өзгерістері көрініс табады, оның ішінде замануи тілді пайдалану үшін сипаттық болып табылады. Шынымен, егер көркем әдебиеттің мәтіндері -- бұл биік өнер болса, живопистік бейнелеу тәсілі көрініс табады, немесе бұқаралық ақпараттардың мәтіндері өмірдік кез-келген қозғалысын, кез-келген айтарлықтай жағдайды есінде сақтайды.
Бұқаралық ақпараттардың тәсілдерінің тілі сөз тіркесін контекстік пайдаланудың қорытындысы кеңінен таралған үш мәнді ерекшелеуге мүмкіндік береді.
Біріншіден, БАҚ тілі - бұқаралық ақпараттар тәсілі арқылы таралатын және пайда болатын мәтіндердің барлық корпустары; екіншіден - бұл лингвистикалық тәсілдер мен белгілердің белгілі бір жиынтығы арқылы сипатталатын тіл ішіндегі тұрақты жүйе; және, соңғысы, үшіншіден - бұл баспалар, радио, телевидения, Интернет сияқты бұқаралық ақпараттар құралдарының әрқайсысы үшін арнайы вербалды және аудиовизуалды компоненттердің белгілі бір қатынасымен аралас типтің ерекше белгісі бар жүйесі болып табылады. Сәйкес келетін мәтіндерге берілген анықтамаларды сәйкестендіріп көреміз. Үлкен ерекшелік пен таралудың заманауи тәсілдеріне ие бола отырып, БАҚ тілі ақпараттық қоғамда ұлттық тілдің еркше модельінің рөлін атқарады. Ол көп жағдайда әдеби нормаларды, тілдік талғамды қалыптастырады, саясатты, идеологияның өнер мен әдебиетті қабылдауға әсер етеді. Бұқаралық ақпарат арнайы тілдік құрылымдармен тілдік серіктестердің әртүрін біріктіруші жаһандандырылған мәтін болып табылады. Лингвистикалық тұрғыдан түсіндірілетін әртүрлі тілдік жүйелерге қарамастан бұқаралық ақпарат мақсаттық түсініктің бірлігіне және мазмұнының бағыттық болуына ие болады. Телевизиялық сөйлеу тілі әртүрлі жанрларда қолданылатын әртүрлі ұйымдастырылған саладан тұрады. Сонымен қатар еркін жанрлардың көбеюі мен таралуына байланысты тенденциялар телевизиялық сөйлеу тілінің әсер етуіне байланысты болып келеді, ол хабарлама қызметімен қатар бұқаралық ақпараттарды тәсіліндегі тілді алып жүруші болып табылады. Бұқаралық ақпараттардың мәтініндегі тілді пайдалануға назар аударғанда зерттеуші екі жүйеге кезігеді: адам тілі болып табылатын табиғи жүйе, және әртүрлі технологияларды қолдану арқылы адамның жасаған бұқаралық ақпарат құралдарының жасанды жүйесі.
БАҚ тілдерінің негізгі теориялық концепциясын құраушы бұқаралық байланыс саласындағы тілді пайдалануға қатысты сұрақтар қатарының тұрақты жиыны:
- ауызша және жазбаша сөйлеу тілінің қатынасына бұқаралық байланыс қаншалықты әсер етеді,
- тілдік нормалардың қозғалысында хабарламаның бұқаралық сипаттамасы қалай байқалатындығы,
- функционалды-стилистикалық дифференциацияның көзқарасы бойынша бұқаралық ақпарат тілі нені білдіреді,
- медиа мәтіндердің типологиялық сарапталуының талаптары қандай,
- нақтылы БАҚ тідерінің мамандандырылуы қаншалықты - газет, баспасөз журналдары, жаңалықтар блогы, радио, телевидения, Интернет, сонымен қатар медиалық шартты жүйелер деп аталатын тілдер (қоғаммен байланысты).
Дәл БАҚ тілінде қоғамдағы әлеуметтік-идеологиялық өзгерістер тезірек көрініс табады, жаңа түсініктер мен идеологемдер пайда болады. Мысалы, өмірдің әртүрлі деңгейлеріне қатысты жаңалық мәтіндерінің стильдерін салыстыру жеткілікті.
Вербалды және медиалық деңгейлермен қатарлас маңызды БАҚ тілін құраушы концептуалды немесе когнитивті-идеологиялық деңгей болып табылады. БАҚ тілінің когнитивті-идеологиялық табиғатының көрінісі болып қызмет атқаратын саяси және ұлттық-мәдени медиадискурстардағы концептуалды айырмашылықтарды бейнелейтін жаңа сөздер мен түсініктердің қалыптасуы мен таралуы.
БАҚ тілінің жалпы концепциясының қлыптасуы мен дамуы үшін маңызды деңгей болып табылатын ХХ ғасырдың 90 - шы ж., себебі дәл осы кезеңде коллективтік ғылыми санада БАҚ тілі статусы жеке құбылыс ретінде бекітілген болатын. Бұқаралық байланыс тілі тілдік жеке жүйе ретінде қарастырылып, комплекстік тәсіл бойынша зерттелетіндігі жайлы ғылыми жұмыстардың бірқатары пайда болды. Мысалы, С.И. Тресковтың "Бұқаралық байланыстың әлеуметтік лингвистикалық мәселесі" еңбегінде бұқаралық байланыстың тілі әлеуметтік ортамен үйлестіріліп зерттеледі. Баспа, радио мен телевиденияның мәтіндерінің қорытындысы авторға бұқаралық байланыс тілін тақырыбы бойынша көпсалалы, ауызша және жазбаша сөйлеу тілінің элементтерінің қатынасы бойынша синкреттік, стилистика бойынша жартылай қызметтік ретінде сипаттауға мүмкіндік беретіні түсінікті.
Воронежский университетінің профессоры Б.В.Кривенко "Бұқаралық байланыс тілі: лексико-семиотикалық аспект" кітабында семиотика, информатика мен лингвостатистика теорияларына сүйене отырып бұқаралық байланыс каналдарындағы лексикалық бірліктердің қызметіне қорытынды жүргізеді. Автор газет, радио, кино мен телевизиялық сөйлеу тілінің комплекстік жүйелі қорытындысының негізі арқылы публицистикалық жанрдың құрылысын, сөйлеу тілінің типологиясын, қызметтік стильдердің иерархиясының сұрақтарын қарастырады.
Аса үлкен қызығышулық туғызған В.Г. Костомаровтың "Ғасырдың тілдік талғамы" еңбегі, онда БҰҚ ішіндегі орыс тілінің қызметке қосылу мәселесі әртүрлі аспектілер арқылы сипатталады.
Осындай жолмен, қорытынды жасауға болады, ХХ ғасырдың аяғында БАҚ тілінің концепциясы толықтай қалыптасқан, ал терминнің өзі ғылыми-лингвистиканың құрамына мықтап енген. Бүгінде БАҚ тілі мәтіннің барлық корпусы ретінде ғана түсіндіріліп қоймай, сонымен қатар лингвистикалық тәсілдер мен белгілердің белгілі бір жиынтығын сипаттайтын тұрақты тіл ішіндегі жүйе ретінде де түсіндіріледі. Сонымен қатар, берілген жүйенің маңызды сипаттамаларының бірі баспа, радио, телевидение немесе Интернет болсын бұқаралық ақпараттың әрқайсысы үшін спецификалық болатын вербалды және аудиовизуалды компонеттердің қатынасы болып табылады. Осының барлығы тіл білімінің жаңа саласы - медиалингвистиканың қалыптасуы мен дамуына негіз болып қызмет атқарды.

1.2 БАҚ мәтіндерін классификациялау (сараптау)
БАҚ мәтіндерінің жанрлық-тақырыптық көп түрінің ішінен мынандай типтерді ерекшелеп алу керек:
− жаңалық немесе ақпараттық материалдар (жағдайлар жиынтығы);
− пікірлер;
− әртүрлі тақырыптардағы аналитикалық немесе публицистикалық көріністер (саясат, экономика, қоғам өмірі, әлеуметтік мәселелер, мәдениет, ғылым және т.б.);
− сұхбат;
− спорттық жаңалықтар мен сұхбаттар;
− жарнама материалдары және т.б.
Бізге белгілі болғандай, мәтіннің барлық осы жанрлық-тақырыптық түрлері газеттерде, журналдарда, радиомен телевидения бағдарламаларында, Интернетте кездеседі. Сөзсіз, бұқаралық ақпарат құралдарының әрқайсысының өзіндің объективті ерекшелігі бар, сондықтан жоғарыда аталған жанрлардың әрқайсысы оған өздігінен енеді. Алайда, жанрлық сипаттамаларды анықтаушы тәртіп бойынша БАҚ типіне тәуелсіз түрде сақталады. Басқаша айтқанда, жаңалық материалы, мысалы, аналитикалық көріністен, пікірден немесе сұхбаттан ерекше болады (дегенмен, телевизиялық және радио жаңалықтарында сұхбат немесе пікірлер бағдарламалық жаңалықтардың құрамдық бөлшегі болуы мүмкін).
Осыдан бөлек БАҚ барлық түрлері үшін жалпы болып табылатын мәтіннің жанрлық-тақырыптық басқа типтерінде мәтіндердің әртүрлі болуы кездеседі, олар БАҚ үшін дәл болып келеді, ал басқаларына тән емес. Осылайша, мысалы, редакциялық мақала жазба басылымдарға тиесілі болып келеді, жекелей алғанда газет үшін. Бұл басқа типтегі мақалаларға да қатысты - сыни, көріністік және т.б., олар анықталуы бойынша газеттік-журналдық жанр болып келеді, мысалы, оқырмандардың хаты немесе БАқ мәтіндеріндені әртүрлі хаттары.
Өзінің ерекше жанрымен байқалатын радио, телевидения да бар, әсіресе кейінгісі, онда көрермендердің қатары арқылы ақпаратты шексіз кеңінен таратуға болады. БАҚ жанрларынан бөлек телевидения мынандай жанрлардан тұрады, мысалы, жаңалықтар бөлімі, фильм, ток-шоу (жазба немесе тікелей эфирдегі), теледебаттар, жағдай болып жатқан жерден тікелей эфир жүргізу және т.б. аударма мәселесіне қатысты мәтінге жататын жанрды анықтаудың мәні бар, себебі оның жанрына стильдік және тілдік ерекшеліктері тікелей байланысты болып келеді. БАҚ мәтіндерінің кез-келген мәтінінің дұрыс аудармасы (тар мағынанда да, кең мағынада да) басқа тіл арқалы ақпаратты таратуға мүмкіндік береді. Басқаша айтқанда, БАҚ мәтіндеріндегі коммуникативті-функционалды аударманың эквиваленттілігі семантикалық эквиваленттіліктің маңыздылығынан еш кем емес.

1.3 Жаңалықтар - медиа мәтіндердің негізгі типі
Көптеген мәтіндердің ішінен БАҚ ішінде күнделікті кеңінен таралатындары барлық деңгейлердегі тұрақты белгілерге ие болатын мәтіндердің жанрлық жеке типі ерекшеленеді: формат деңгейінде, мазмұн деңгейінде, тіл деңгейінде. Тұрақты белгілердің белгілі бір жиынтығының бар болуы жаңалықтарға, ақпараттық қорытындыларға, жарнамаларға, публицистикалық мәтіндерге тән, олар ағылшын тіліндегі журналистикада "features" жалпы атауының ішіне біріктіріледі. Бұқаралық ақпараттардың дәл осы төрт типі замануи медиа сөйлеу тілінің барлық негізгі діңгегін құрайды.
Қызметтік аспектідегі мәтіндердің берілген типтеріне назар аударатын болсақ, онда олардың шкаланың шартты орналасуында мынандай түрде беріледі:

1-сурет
Сонымен қатар, медиа сөйлеу тілі үшін құрылысын қалыптастырушы болып табылатын ол жаңалықтар мәтіні, оларды бұқаралық ақпаратардың негізгі тәсілі деп атауға болады. "Негізгі мәтін" түсінігі бірқатар факторлардан тұрады, олар белгілі бір типтегі мәтінді негізгі деп алып қарастыруға мүмкіндік береді. Жаңалық мәтіндерін бұқаралық ақпараттардың негізгі мәтіні ретінде анықтай отырып, зерттеушілер келесі маңызды факторларды назарға алған:
1. Жаңалық мәтіндері бұқаралық ақпараттардың маңызды функциясының ішінен біреуін толығымен іске асырады - ақпараттық, сонымен қатар тілдің маңызды қызметтерінің бірі - хабарлама.
2. Әрбір жеке БАҚ, баспа болсын, радио немесе телевидения, жаңалық мәтіндері болсын белгілі бір форматты белгілеп алады, ол бұқаралық ақпарат мәтіндерінің басқа типтерінен өзгеше болады, сонымен қатар формат мәтінінің формалды белгілері мен оның мазмұнының компоненттерінің тұрақты қатынасы ретінде түсіндіріледі. Үрдісте - жаңалық материалдарының бұл ерекше орналасуы газеттік жолақты немесе белгілі бір тақырыптық толықтырулармен үйлестілірген журналдардың парақшаларында; телевиденияда - телевизиялық форматтың талаптарымен сәйкес келетін тұрақты модельдер бойынша тұрғызылатын жаңалықтардың шығарылымымен толықтырылатын жаңалық бағдарламаларының торы; радиода - бұл тұрақты сызбамен бекітілген қысқаша жаңалықтар жиынтығымен берілетін тұрақты жаңалықтар легі болып табылады.
3. Семантика деңгейінде мәтіндер ақпараттық ағымның тақырыптық ұйымдасырылуын көрсететін табиғи бейненемен тұрақты микро және макро құрылыс сипатталады. Басқаша айтқанда, жаңалық мәтіндері бұқаралық ақпараттардың когнетивті негізін білдіретін БАҚ көрсететін топиктер немесе тақырыптардың тұрақты тізімдерінің негізінде құрастырылады. Тұрақты тақырыптық компоненттерге жататын, мысалы, саясат, экономика, бизнес, білім беру, спорт, мәдениет. Ірі тақырыптық блоктар ұсақ түрге бөлінеді, тематикалық блок "саясат" болып көптеген ұсақ тақырыптық бірліктерден құралуы мүмкін: ішкі саяси өмір мен саяси келіспеушіліктер мен әскери соғыстарға дейінгі. Семантикалық макроқұрылыстың маңызды элементі болып табылатын жаңалық мәтіндерінің дәстүрлі түрде бөлінуі: "мемлекеттегі жағдай" (home news) және "шетелден келген жаңалықтар" (foreign news), оның іске асу ерекшелігі әлемнің картинасын мәдени тұрғыдан қабылдауды білдіретін ұлттық әртүрлі БАҚ орын алады.
4. Тілдік деңгейде жаңалық мәтіндері тұрақты лингвостилистикалық белгілермен сипатталады. Синтагматика жоспарында - бұл сөз тіркестерінің білгілі бір құрамдық типтерін игеру, лексикалық біріктіру тәсілінің байқалатын рөлі, тақырыптық байланысқан сөз тіркестерінің белгілі бір мөлшерінің бар болуы, тұрақты мәтінді қалыптастырушы элементтердің бар болуы: байланысушы-сөз тіркестері, ақпарат көзіне сілтеме, сөз тіркесін шығаруға арналған тіркестер. Ішкі құрылысымен үйлестірілген жоғарыда аталған белгілердің сәйкестігі, олар мысалы, радио мен теледидардағы жаңалықтар бағдарламасы, оның жаһандану мәні жайлы айтуға мүмкіндік береді.
5. Жаңалық мәтіндері сол немесе басқа сөйлейтін коллективтің мәдени-сөйлеу тілінің саласының нәтижесі болып табылатын ұлттық мәдени-идеологияның негізгі бөлігін құрайды. Сонымен қатар ескере кету керек, ағылшын тілдік жаңалық мәтіндері замнауи мәдени-идеологиялық мәтіннің қалыптасуында маңызды орын алады. Жаңалық мәтіндері мәдени-идеологиялық модельділіктің жоғарғы деіңгейіне ие, олар мынадан байқалады: біріншіден, жаңалық мәтіндері шындықты білдіретін сөздер мен сөз тіркестеріне бай, себебі ол нақтылы бір жағадайды немесе тұлғаны айтады (сонымен қатар "home news" "foreign news" салыстырғанда біршама табиғи мәдени-спецификалық болып табылады); екіншіден, жаңалық мәтіндері сол немесе басқа құндылықтың жүйесін көрсететін ақпарттың тәсілі ретінде белгілі бір идеологиялық "интонация" немесе "тональдылықты" сипаттайды. Идеологиялық модальдылық эксплициялық тұрғыдан көрініс табуы мүмкін: бағалау мен пікірлердің көрсеткішінің көмегімен, сонымен қатар имплицияылық: құндай жағдайлардағы жаңалықтарды анықтау мен фактілерді іріктеу деңгейінде.
6. Бұқаралық ақпараттың жалпы ағымындағы жаңалық мәтіндерінің мәні оның жоғарғы деңгейде қайталануы арқылы күшейтіледі. Осындай жолмен, негізгі хабарлама, немесе жаңалық нұсқалардың кең көлемінде іске асырылады - нақтылы жаңалық мәтендерінде. Жаңалық мәтіндерінің қайталануы синхронды болып бөлінеді. Бір жағынан алып қарасақ, қайталану қасиеті бұқаралық ақпараттың жалпы көлемінде жаңалық мәтіндерінің салмағының өсуіне алып келеді, құрамдылықты, жинақылықты, жаңалықтар ағымының реттілігін білдіреді, басқа жағынан алып қарасақ - бұқаралық аудиторияға ақпараттық әсер етудің нәтижесінң күшеюіне алып келетіні сөзсіз.
Жоғарыда аталған факторлардың барлығының жиынтығы жаңалық мәтіндерін бұқаралық ақпарттардың негізгі мәтін ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Ал енді бұқаралық ақпарттық заманауи британдық тәсілдеріндегі жаңалыққа берілетін материалдардың мәтіндері қандай болатындығын қарастырайық.
БАҚ баспаларында жаңалық материалдары "news" жалпы айдары арқылы журналдардың парақшаларында және газет жолдарында жарияланатын мәтіндердің кең диапазонын білдіреді: бұл жаңалық бюллетендері (news bulletin), ақпараттық агенттіктердің қысқа хабарламалары (news in brief), белгілі бір тақырыптық реттілікпен ұйымдастырлыған мемлекет пен шет елдегі жағдайлар жайлы жеке тілшілердің хабарламалары (home news, international news, business news).
Теледидардағы негізгі жаңалық мәтіндері - бұл жаңалықтардың тұрақты бағдарламалары, олар күніне эфирге 6-8 рет енеді және 5-10 минуттан бастап 30-40 минутқа дейін жалғасады. Британдық телевиденияның BBC 1, BBC 2, Carlton, Channel 4 және Channel 5 негізгі каналдары жаңалық бағдарламаларының кең көлемін ұсынады: қысқаша жаңалықтардан бастап прайм-таймда шығарылатын жоғары көрсеткіштік жаңалық бағдарламаларына дейін бір тәулік ішінде. Сонымен қатар ең басты жаңалықтар легі тәртіп бойынша 13, 18 және 21 сағатқа келеді.
"London Tonight" және "News at Ten" британдық телевидениялардағы жаңалық айтатын басты бағдарламалардың рейтингі өте жоғары, және олар көрермендердің арасындағы тұрақты танымалдылыққа ие. Channel 5 каналында қысқаша жаңалықтар шығарылымы сағат сайын көрсетіледі деуге болады, ал негізгі бағдарламалар - бұл "News and Sport" (6.00 - 7.00), "News" (12.00 - 12.30) және екі кешкі шығарылым "5 News" сағат 17.00 және 22.00. аса маңызды жаңалық айтушы спутниктік телеарнаның BBC World, SkyNews және CNN International каналдар, және ол толықтай шынайы, себебі берілген арналардың негізгі тапсырамсы - бұл халықаралық аудиторияға ақпаратты тарату.
Телеарнадағы жаңалық мәтіндерінің ерекшеліктерінің бірі оның қаралымы өте көп, және телеарнада жаңалық мәтіні біркелкі уақытта үш өзара байланысты деңгейлерден тұрады: видеосюжеттер, аудио-музыкалық қолдау мен вербалды мәтін. Сонымен қатар вербалды бөліктің құрамы бірыңғай емес және жеке сөйлеу тілінің фрагменттерінің біріктірілген реттілігі арқылы құрастырылады: жүргізушінің сөйлеу тілі, журналистердің хабарламалары, жүргізуші мен корреспонденттің тура диалогы, сұхбаттағылардың сөйлеу тілі. Ақпараттық, хабарлаушы қызметтен бөлек, жүргізушінің сөйлеу тілі өзіндік қызметін атқаратындығы айқын.
Радиода жаңалықтардың мәтіндері бағдарламаның екі түрі арқылы берілген: бұл қысқаша жаңалықтар тізбегі (5-минуттық), ол әр сағаттың басында жарыққа шығады, мысалы "World News" ВВС World Service арнасындағы және аса толықтай жаңалықтар тізбегі мөлшермен 30-минут жалғасады, мысалы "Outlook", "Newsdesk" және "The World Today" (BBC World Service) немесе "News Headlines" және "Six O'clock News" (Radio 4). Тәртіп бойынша, қысқаша жаңалықтардың шығарылымында бір ғана жүргізуші болады, және онда нақтылы тізбектелген жаңалықтардың қатары ғана айтылады. Ол мысалы "world news - local news - weather" немесе "local news - business news - sport" және т.б.
Радио - бұл, ең алдымен, есту үшін арналған бұқаралық ақпарат құралдарының естулі жаңалығы, жаңалық радио мәтіндері үшін оның мәні зор, мысалы радиода айтылатын басқа мәтіндердің типі үшін екі түрлі фактор болады: біріншісі - бұл көркемдеу, екіншісі - жүргізушінің дауысы.
Бұқаралық байланыс аумағында қызметке енетін жаңалық мәтіндерінің тізімі жаңалықты қарастырмағанда толық болмас еді. Әлемдік тордағы жаңалық мәтіндері (нақтырақ айтсақ былай аударылады World Wide Web) жаңалықты айтушы және жеке сайты бар барлық бұқаралық ақпарат құралдарының қатысушылары арқылы таралады, - ақпараттық агенстворлар, теле және радиокорпорациялар, жеке газеттер мен журналдар. Мысалы, "News" бөлімі BBC, CNN, Reuter және Financial Times сайттарында кеңінен берілген.
Интернеттегі жаңалық мәтіндерінң өңделуі жеке компьютерлік технологиялармен шартты болып келеді және материалдың ұйымдастырылуының жоғарғы деңгейімен сипатталады, сонымен қатар өзара контекстік ерекше байланысымен ерекшеленеді. Хабарламаны дайындау әдетте дедуктивті сызба арқылы орын алады "жалпыдан жекеге".
Ақпарттық ізденістің компьютерлік технологиялары теріс бағытта да қозғалуға мүмкіндік береді: қызығушы тұлға жіберілетін нүктеден алып, пайдаланушы берілген тұлға немесе жаңалық анықталатын мәтіндердің диапазонын анықтауға болады.
Хабарламаның шартты шкаласындағы жаңалықтардың артынан - ақпараттық-аналитикалық мәтіндер орналасқан, ол жаңалық мәтіндерінің кеңейтілген нұсқасын ұсынады, және соңғы міндетті шарттан тек қана хабарлама арқылы емес, сонымен қатар пікір айтылуышы, қорытынды жасалатын бөлігімен де ерекшеленеді. Сонымен қатар анықталатын мән аналитикалық компонентке, пікірге, ойлау мен бағалауды білдіруге де байланыс болып келетіні анық болып табылады. Ақпарат пен пікір, ақпарат пен ой, ақпарат пен бағалудың реттік шектеулері - сапалы журналистиканың бірден бір белгісі. Осылай, ВВС британдық корорацияның жаңалық стратегиясындағы жетістік көп жағдайда "accuracy and objectivity" әйгілі лозунгымен түсіндіріледі, оған копорация әлемдегі ең объективті ақпараттық арналардың бірінің дәрежесін жасап, оны сақтауға көмектескен.
Ақпарат пен пікір, ақпарат пен сын, ақпарат пен баға беруді аса нақтылы шектеу БАҚ баспаларында тексеріледі. Ағылшын газеттерінде жаңалық мәтіні мен ақпараттық-қорытындылау мәтіні тәртіп бойынша әртүрлі жолдарға бөлінген: жаңалық "news", ақпараттық-қорытындылау "analysis, opinion, comment". Сонымен қатар дәл сол жағдай "news" бөлімінде де, сонымен қатар "opinion, comment, analysis" бөлімінде де, сәйкес келе беретін мәтіндік нұсқада беріледі.
Тіл деңгейінде ақпараттық-қорытындылау мәтіндері бағаны көрсету тәсілінің лингвистикалық тәсілінің барлық спектрын көрсетеді: экспрессивті-бір ғана сөз бен сөз тіркестерінен бастап метафоралар мен салыстырмалы іріктеуге дейін.
Ары қарай хабарламаның шартты шкаласында - әрекет ететін публицистикалық мәтіндер, олар ағылшын тіліндегі журналистикада "features" сөзі арқылы анықталады. "Feature" сөзі қазақ тіліне мақала, очерк, сенсациялық немесе шу болған материал деп аударылады және оны ағылшынның медиа мамандары құрылысы мен созылмалылығы, тақырыбы бойынша ажыратылатын және әртүрлі БАҚ қызметке қосатын мәтіндердің айтарлықтай кең диапазонын білдіру үшін қолданылатын болған. Осылай, "feature articles" үрдісінде, немесе болып жатқан жағдаймен байланысты немесе тұрақты медиа тақырыптарға арналған мәселелік сипаттағы мақалалар "The Times" сияқты тұрақты күнделікті газет болсын немесе "The Economist" сияқты тақырыптық-бағытталған журнал болсын кез-келген баспаның маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Ғeature материалдарының бұқаралық ақпараттың басқа түрлерінен айырмашылығы мынаумен ерекшеленеді, features әдетте Features деп аталатын бөлімдегі арнайы жеке парақшаларда жарияланады. Бұл бөлімде әртүрлі болып келетін мәтіндерді кездестіруге болады: маңызды мәселені көтеретін нақтылы бір белгілеуден бастап "feature article is a piece of deliberately structured writing for publication, usually running from 600 to 2000 words, which aims to inform, comment, persuade or entertain a large audience in a purposeful way" ағылшын лексикографының түсінігін анықтауға толықтай сәйкес келетін тұлға мен нақтылы мәселеге арналған арнайы очеркке дейін.
"Feature"-баспа материалдарының келесі маңызды ерекшелігі болып табылатын олардың бұқаралық ақпарат құралдарының деректерімен тұрақты түрді берілетін тұрақты медиа-топиктердің бірімен тақырыбы бойынша сәйкес келуі, мысалы: саяхаттау, спорт, білім беру, мәдениет, әлеуметтік сұрақтар, театр, кино, мода және т.б. feature баспа материалдары айтарлықтай еркін құрылыстан тұрады, ол маңыздының барлығы мәтіннің бас жағында хабарлануы керек деп есептелетін "the inverted pyramid" (төңкерілген пирамида) принципі бойынша құрылған жаңалық мәтіндерінің құрамынан ерекшеленеді. Публицистикалық материалдардың құрылысы қарапайым пирамидаға келеді, себебі бұл жерде мақаланың аяқталуы оның басына қарағанда маңыздырақ болып табылады.
Тіл деңгейінде feature articles мәтіндері көрініс берудің синтактико-стилистикалық тәсілінің барлық спектрін көрсетеді. Feature материалдарының тілінің тобының ішіндегі стильдік тербеліс орын алған кездерде ол біраз экспрессивті болып келеді және эмоциональды-баға беру компоненттеріне қанық, ал жаңалық пен ақпараттық-жаңалық мәтіндерінің тілі әрекет ету мен хабарламаның қызметтерінің қатынасын білдіреді.
Синтагматика жоспарында feature articles мәтіндері экспрессивті-эмоционалды-баға беру коннотацияларымен бірге сөз тіркестерінің көп мөлшерінің бар болуымен сипатталады.
Жаңалық БАҚ жанры ретінде бізді қоршаған ортадағы салалар жайлы ақпаратты көрсететін универсалды форматта берілген тарихи сала болып табылады.

1.4 Жаңалықтар тарихы
Ертеректе жаңалықтар адамнан адамға тасымалданба сөз арқылы таралған. Ертеде ресми жаңалықтарды хабаршылар жеткізген, оны көпшілік үшін жеткізген. Ежелгі Римде колонияларда өмір сүрген бай адамдардың Римде жеке корреспонденттері болған, олар астанада болып жатқан барлық жаңалықтарды жеткізіп отыруға міндетті болған. Бұл корреспонденттердің көпшілігі білімді құлдар болған. Мысалы, Цицерон проконсул болған кезде, Хрест оған Римнен саяси жаңалықтарды хабарлап отырған, соғыстар, қаладағы жағдайлар мен қаладағы тасымалданған сөздерді хабарлап отырған.
Қолдан жазылған Acta diurna populi romani (Ежедневные дела римского народа) хаттар алаңға ілініп, саясаткерлерге немесе сыйлы тұрғындарға жеткізіліп отырған. Римдік газеттерге жағдайлардың тарихы жазылған. Жаңалықтар тізбегі, тәртіп бойынша, басында ресми сипатқа ие болған, содан кейін Юлий Цезарь сенаттағы отырыс, мемлекеттік отырыстағы жолдауларды жеткізуді міндетті деп санаған болатын.
Әлемдегі ең алғашқы газет Астана хабаршысы, ол VIII ғасырда Қытайда жарық көрген. Бұл газетте өте маңызды оқиғалар мен хабарламаларды және иператорлардың бұйрықтарын жазып, таратқан. Газеттерді тақтайшалардан басқан болатын, онда иеороглифтер орналасқан, оны тущьпен жауып, сол арқылы басып жазған. Бұл технология өте ыңғайсыз болған, себебі тақтайға жиі бояумен жазу жазғандықтан тақтай жиі жарамсыз болып қала беретін.
Орта ғасырлардағы Еуропада қалалардың арасындағы байланысты ұстап тұрудың қажеттілігі басқарманы, мекемені, кейбір жек тұлғаларды ойландыруға мәжбүрледі. XV ғасырдың соңында басқарманың әртүрлі пункттерінде, монастырларда, князьдарда, университеттердің арасында жаңалықтармен тұрақты бөлісіп тұруды қолдау үшін хабаршылардың қызметтерін белсенді түрде пайдалану керек болды және орталық әрі адам тұратын мекендердің арасында кездейсоқ сала орнатылды, ол жаңалықтармен толықтай реттелген болатын. Ең алдымен хабарлар жеке тұлғалардың, басқармадағы тұлғалардың бір бірімен хат алмасуы болатын. Алайда, біртіндеп адамдардың көпшілігі жаңалықпен алмасуға қызығушылық таныта бастады, хабаршының болуы қарапайым тұлғалардың арасында да кеңінен орын ала бастады. Жеке тұлғаға бағытталған хаттар, көпшіліктің қызығушылығын туғызатын хаттар бірнеше экземплярда жасалына бастады және таныстарға таратылатын болды. Осындай жолмен жеке хат алмасулар қоғамдық қолжазба газетіне айналды.
Тіпті Германияда 1450-жылдары шығарылған Иоган Гутенбергтің қолдауымен баспасөзі мәтіндерді көбейтуге мүмкіндік берді, ал газеттер жоғары деңгейдегі адамдар үшін ғана қол жетімді болған (алдыңғысында дәл сол жаңалықтар берілген, тек қолмен жазылған). Өзінің жеке көрінісі пайда болған газеттік дәуір XVI ғасырда болатын. Сол кезде газет атауының өзі де пайда болған болатын -- оны итальяндық ұсақ тиын газет атауы бойынша атаған. La gazeta dele novità (Газеттегі жаңалықтар) Венециядағы. Дәл осы қалада ақпаратты жинауға арналған алғашқы бюро жасалынған деп есептеледі -- ақпараттық агенттіктердің қайта өңделуі -- сол кезде жаңалықты жазушы мамандығы пайда болды.
XIX ғасырда электрлік телеграфтың пайда болуы газет арқылы әлемдегі оқырмандарға тез хабар жеткізуге мүмкіндік берді.
1920-жылы радио хабарландырудың пайда болуы жаңалықтың таралуын одан да тездете түсті.
1940 жылдан бастап телеарна арқылы ақпарат тарату мәтіндік және дыбыстық жолмен ғана емес, сонымен қатар видео ақпарат таратуға да мүмкіндік берді. XX ғасырдың аяғында спутниктік және кабельді телевиденияның дамуына байланысты күні бойы жаңалық беріп тұратын арналар бой көтерді.

1.5 Жаңалық жанры мен жаңалық тілінің экстралингвистикалық белгілері
Жаңалық мәтіндері публицистикалық стиль түріне жататындығы мәлім. Публицистикалық стиль , әсіресе жаңалықтар мәтіні экстралингвистикалық факторлардың негізінде жазылады. Экстралингвистикалық факторлар мақала тілінің тілдік ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік беретін негіз болып табылады. Бұқаралық ақпарат құралдарының стильіне әсер ететін кейбір экстралингвистикалық факторларға тоқталатын болсақ:
Оқиғаның шынайылығы мен нақтылығы;
Адресант (мақала авторы);
Оқырмандар;
Сөйлеуші интенциясы;
Мақаланы жазу мен оның қабылдау жылдамдығы;
Мәтіннің көлемі;
Басылымның түрі;
Ресми немесе бейресми мәтін болып бөлінуі, т.б.
Осы берілген экстралингвистикалық факторлардың барлығы мәтіннің стильдік ерекшеліктеріне өзіндік әсер қалдырады.
Публицистикалық стиль - бұл стиль бұқаралық ақпарат құралдарындағы көндіруші, әрекет ететін сөйлеу тілін қызметке қосушы болып табылды. Бұл газеттің, қоғамдық-саяси журналдардың, жаңалықтардың, пропогандалы радио мен телебағдарламалардың, деректі фильмдерге пікірлер, митнгіде сөз сөйлеу, ресми сөйлеу тілінің стильі.
1. Публицистика тілінің ерекшеліктері тілден тыс факторлардан тұрады, (экстралингвистикалық) мысалы, актуалдылық, көпшіліктік, оперативтілік, кезеңдік, автордың жарқын көріністік қатынасы және т.б. Публицистикалық стиль екі қызметтік бірігуімен сипатталады - ақпараттық және бірге әрекет етуші.
2. Ақпараттық қызмет публицистикалық мәтіннің мынандай сапасын анықтайды, мысалы, құжаттылық, ресмилік, көңіл бөлушілік. Әрекет етуші қызмет мынандай қасиеттердің туындауына әсер етеді, мысалы, оятушылық, сөйлеу тілін білдіру, көңіл-күйлік, бағалушылық.
3. Газет ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.