Төлем жүйелері ұғымы
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Л.Н Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Баталов А.Б
Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасына сәйкес төлем қатынастарын құқықтық реттеу
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100- Құқықтану мамандығы
Нұр-Сұлтан., 2019
Л.Н.Гyмилeв aтындaғы Eypaзия ұлттық yнивepcитeтi
Зaң фaкyльтeтi
Aзaмaттық жәнe экологиялық құқықтық пәндep кaфeдpacы
5В130100- Құқықтaнy мaмaндығы
Бeкiтeмiн
Aзaмaттық жәнe экологиялық құқық
кaфeдpacының мeңгepyшci,
з.ғ.д., пpофeccоp
Мyкaшeвa A.A.
______________________
_____________________2019ж.
Дипломдық жұмыcты оpындay жөнiндeгi
Баталов Арман Бауржанович (cтyдeнттiң Т.Ә.A)
4кypc, ҚҚ-45 тобы,5В030100 - Құқықтaнy қaзaқ бөлiмi
(кypc, тобы, мaмaндығы, оқy ныcaны)
ТAПCЫPМA
1. _____ ______________ 2019ж.№ ______ Peктоpдың бұйpығымeн бeкiтiлгeн дипломдық жұмыcтың тaқыpыбы: Мiндeттi әлeyмeттiк caқтaндыpyды құқықтық peттey
2. Cтyдeнттiң aяқтaлғaн жұмыcты тaпcыpy мepзiмi: _________20___ж.
3. Дипломдық жұмыcты оpындayғa қapacтыpyғa жaтaтын cүpaқтapдың тiзiмi:
1.Төлем қатынастары институтының теориялық-құқықтық аспектілері
1.1 Төлем қатынастары бойынша заңнаманың даму тарихы
1.2 Төлем қатынастары ұғымы
1.3 Төлем жүйелері ұғымы. қазақстан республикасындағы қолма-қол ақшасыз төлем
2. Қазақстан Республикасының төлем қатынастарын азаматтық-құқықтық реттеу
2.1 Төлем қатынастарының азаматтық-құқықтық аспектілері
2.2 Төлем қатынастарын жүзеге асыру саласында азаматтық заңнаманы жетілдіру мәселелері
2.3 Төлем қатынастарын құқықтық реттеудің халықаралық тәжірибесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
4. Гpaфикaлық мaтepиaлдapдың тiзiмi (cызбaлap, кecтeлep, диaгpaммaлap жәнe т.б.)
5.Ұcынылғaн әдeбиeттep тiзiмi:
Закон Республики Казахстан от 26 июля 2016 года № 11-VI ЗРК
О платежах и платежных системах РК
Масалимова С.Ж., Шакаримова Г.М., Есенгельдинова С.Ж., Курманбекова Г.А., Абылкасимова Ж.А., Зиядин С.Т. Платежная система, учеб.пособие, Семей, 2009 г.
Официальный сайт Комитет по контролю и надзору финансового рынка и финансовых организаций Национального Банка Республики Казахстан: http:www.afn.kz
Жарыкбасова К.С., Зиядин С.Т., Нохрина О. А. Уровень развития платежной системы Казахстана, изд. Европейская наука ХХI - века, Польша, 2011 г.
Ильяс А.А Платежная система Республики Казахстан: теория и практика. Учебное пособие. - А.А. Ильяс, А.К Саулембекова. - Алматы: Экономика, 2009-208с.
Отчет Экономические и финансовые риски Казахстана, АО Национальный аналитический центр при ПРК, Астана, май 2011 г.
Расчетно-платежные отношения в современной воспроизводственной системе тема диссертации и автореферата по ВАК 08.00.01, кандидат экономических наук Александрова, Наталия Вячеславовна
Закон Республики Казахстан О платежах и переводах от 29 июня 1998 года №237-I; 2.
Кодекс Республики Казахстан Об административных правонарушениях от 05 июля 2014 года №235 V ЗРК;
Официальный Интернет-ресурс Национального Банка Республики Казахстан: www.nationalbank.kz.
6. Дипломдық жұмыc бойыншa кeңec бepyлep
№
Жұмыc этaптapының aтayы
Оpындay мepзiмi
Оpындaлғaны тypaлы бeлгi
Ecкepтпe
1.
I бөлiм Зepттeлeтiн тaқыpыпқa cәйкec библиогpaфияны құpy
Қaзaн 2017 ж.
2.
II бөлiм
Eкiншi тapayды жaзy жәнe оның ғылыми жeтeкшiмeн тeкcepy
Қaзaн 2017 ж.
3.
III бөлiм
Қapaшa 2018 ж.
4.
Жұмыcты толықтaй aяқтay Жeтeкшiнiң ecкepтпeлepi бойыншa жұмыcты aяқтay жәнe оны ғылыми жeтeкшiнiң пiкipiмeн кaфeдpaғa өткiзy
Қapaшa 2018 ж.
5.
Жұмыcты жeтeкшiгe бepy Дипломдық жұмыcтың cынылғaн тexникaлық тaлaптapғacәйкecтiгiн тeкcepy үшiн ноpмaлық бaқылayдaн өткiзy
Қapaшa 2018 ж.
6.
Жұмыcты cын пiкipшiгe бepy
Cәyip 2019 ж.
7.
Оpындaлғaн жұмыcты кaфeдpaдa тaлқылay
Қоpғayғa дaйындay жәнe дипломдық жұмыcты жapия түpдe қоpғay
Cәyip 2019 ж.
Тaпcыpмaның бepiлгeн күнi _________________20__ ж.
Ғылыми жeтeкшi : ___________________з.ғ.к.,доцeнт Caктaгaновa И.C.
(қолы) ғылыми дәpeжeci, лayaзымы
Т.A.Ә
Тaпcыpмaны aлды: cтyдeнт _____________ Баталов А.Б
(қолы) Т.A.Ә
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.ТӨЛЕМ ҚАТЫНАСТАРЫ ИНСТИТУТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Төлем қатынастары бойынша заңнаманың даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ...
1.2 Төлем қатынастары ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Төлем жүйелері ұғымы. Қазақстан Республикасындағы қолма-қол ақшасыз төлем ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТӨЛЕМ ҚАТЫНАСТАРЫН АЗАМАТТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Төлем қатынастарының азаматтық-құқықтық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Төлем қатынастарын жүзеге асыру саласында азаматтық заңнаманы жетілдіру мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Төлем қатынастарын құқықтық реттеудің халықаралық тәжірибесі ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан бастап мемлекеттің өзінің даму стратегиясы қалыптасты. Соның ішінде Қазақстан Республикасының төлем қатынастары дами бастады. Яғни мемлекеттің өзінің төлемдері, ақша қоры,валютасы және т.б төлем қатынастары пайда болды.
Зерттеудің өзектілігі экономикалық дамудағы қазіргі заманғы үрдістер, сыртқы экономикалық қарым-қатынастардың ауқымы ұлғайып, нығаюы, ұлттық экономикалардың ықпалдасу үдерістері мен өзара тәуелділігінің күшеюі, банк жүйесін қайта құру және тауар-ақша айналымын дамытудың басқа деңгейіне көшу, қазіргі уақытта қазақстандық заң әдебиетінде лайықты, барабар көрініс таппайды. Бұл өзгерістер шарттық міндеттемелер мен төлемдердің орындалу сенімділігінің кепілдігін қамтамасыз ету қажеттілігінің жалпы өсуіне алып келе бермейді.
Қазақстанда түбегейлі экономикалық қайта құруларды жүзеге асыру нарықтық бағдарланған қағидаттарда жұмыс істейтін экономиканың толыққанды қаржы-банк секторын құрусыз мүмкін емес. Өз кезегінде, экономиканың жұмыс істеу тиімділігіне тікелей әсер ететін кез келген елдің қаржы нарықтарын дамытудың аса маңызды факторларының бірі шаруашылық жүргізуші субъектілерге нарықтық экономикада қалыптасқан міндеттемелерді орындауды қамтамасыз ететін үздіксіз жұмыс істейтін төлем жүйесінің болуы болып табылады. Төлем жүйесі өндірістің үздіксіздігін және тауар-ақша қатынастарының айналым айналымының тұрақтылығын қамтамасыз ете отырып, барлық экономикалық қызмет субъектілері арасында берік байланыстырушы буын ретінде болуға тиіс. Төлемдерді тез әрі нақты жүзеге асыру тауар және қаржы нарықтарындағы операцияларды аяқтаудың кепілі болып табылады, яғни қазақстандық экономиканы дамыту және шетелдік инвестицияларды тарту үшін алғышарттар жасайды .
Қолма-қол ақшасыз ақшалай есеп айырысу саласында бүгінгі күні қазақстандық нарықта MasteCard, EuroCard есеп айырысу жүйелерін жылжыту үрдісі дамитын болады. Мысалға:Қазақстандық "Алтын" қолма-қол ақшасыз есеп айырысу жүйесі одан әрі дамитын болады. Алайда, шын мәнінде ұлттық есеп айырысу жүйесі болуға оған сауда жасайтын ұйымдардың, терминалдар мен банкоматтардың тармақталған желісінің болмауы мүмкіндік бермейді.
Жалпы қабылданған төлем құралдарын қолдану және оларды пайдалану тетігін өңдеу елдегі төлем жүйесінің тиімді және тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз ететіні белгілі. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, Қазақстандағы заңды және жеке тұлғалардың қолма-қол ақшасыз төлем қатынастарының негізгі үлесі қазіргі уақытта төлем құралдарымен қызмет көрсетіледі. Чектермен және төлем карталарымен есеп айырысу үлесі қолма - қол ақшасыз төлемде айтарлықтай орын алады, ал дәл осы төлем құралдары қазіргі уақытта перспективасыз болып табылады және олардың дамуы мен есеп айырысу-төлем қатынастарына белсенді енгізілуіне тиісті назар аудару қажет. Бұдан басқа, осы төлем құралдарын Қазақстанның есеп айырысу-төлем тетігін одан әрі дамыту және негізгі төлем проблемаларын шешу мақсатында оларды жетілдіру тұрғысынан қарау керек .
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері азаматтық заңнама саласындағы қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының төлем қатынастарын дамыту. Атап айтқанда Қазақстанның қолма қол ақшасыз, карточкалық, электрондық төлем жалпы барлық салалардағы төлем қатынастарын заң бойынша реттеу. Елдің төлем қатынастарының заңнамалық келісімдеріндегі мәселелер, ұлттық төлем қатынастарының халықаралық карточкалық төлем жүйелерімен өзара іс-қимыл мәселелері, сондай-ақ төлем карталары негізінде қолма-қол ақшасыз есеп айырысу жүйесін ұйымдастыруды оңтайландыру және жетілдіру мәселелерін зерттеу болып табылады. Төлем қатынастарын дамытудың осы кезеңі әлемдік стандарттар мен қағидаттарға жауап беретін уақытша банк технологияларын пайдалана отырып, есептеудің жаңа тәсілдерін кеңінен енгізумен сипатталады. Төлем талаптарын ауыстыруға жаңадан төлем қатынастары келді, электрондық құжаттар бұрын қолданылған құжаттарды қағаз тасығыштардан дәстүрлі түрде ығыстыра бастады. Ақпарат берудің жаңа тәсілдеріде кеңінен енгізіле бастады. Электрондық төлемдер жүйесін іске асыру бойынша бірқатар тәжірибелік жобалар пайда болып жатыр. Келесі жүзжылдықтың басында нақты уақыт режимінде басым жұмыс істейтін қазіргі заманғы автоматтандырылған есептеу жүйесін енгізу жоспарлануда. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін төлемдер мен есеп айырысуларды реттеу әдістерін нормативтік-құқықтық қамтамасыз ету, осы саладағы кредиттік мекемелердің, банктердің қызметі мен тәуекелдерін бақылауды күшейту, қазіргі заманғы телекоммуникациялық және ақпараттық орта құру қажет.
Зерттеу объектісі мен пәні азаматтық заңнама саласындағы төлем қатынастары болып табылады. Зерттеу объектісі шеңберінде зерттеудің тікелей пәні төлем қатынастарын ұйымдастырудың теориялық және практикалық мәселелері , олардың Қазақстан Республикасында нормативтік құқықтық заңдарымен реттелуі болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі қойылған міндеттерді шешу үшін автор шетелдік және отандық заңгерлердің еңбектерін пайдаланамыз. Яғни азаматтық құқық ,қаржылық құқық салаларындағы негізгі қалаушыларды айта кетеміз.
Төлем қатынастарын қарау кезінде отандық және шетелдік заңгерлердің еңбектеріне сүйенеміз .Мысалы: Абылкасимова Ж.А., Зиядин С.Т ., Масалимова С.Ж., Шакаримова Г.М., Есенгельдинова С.Ж., Курманбекова Г.А., Сақтағанова И.С., A.M. Тавасиева., Г.Е. Алпатова, СВ. Ануреева, Л.И. Барона, А. Булатова, А. Ә.Ілес , Сейткасимов Г. С., А.А. Ильяс, А.К Саулембекова
Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде төлемдер мен есеп айырысуларды жүргізу тәртібіне, сондай-ақ ҚР Ұлттық Банкі мекемелерінің қызметіне, мерзімді басылымдардың деректеріне, ғаламдық Интернет желісінің ресурстарына қатысты ҚР заңнамалық актілері пайдаланылды.
Дипломдық зерттеудің ғылыми жаңалығы төлем қатынастары ұғымының нақты тұжырымы ұсынылды. Шаруашылық субъектілері арасындағы өзара іс-қимыл түрінде оны қарау арқылы бәсекелі ортада өсімін молайту процесін тиімді жүзеге асыру мақсатында төлемдік төлемдерді іске асыру мәселесі бойынша объектілер (есеп айырысу нысандары, нормативтік қамтамасыз ету, төлем жасау тәсілдері мен құралдары) заң жүзінде қандай жолдармен шешілді - екені айқындалды ;
- жүргізілетін заң саясатының тиімділігін арттыру мақсатында оларға мемлекеттің ықпал ету критерийі бойынша төлем қатынастарын бөлу негізделген: біріншіден, мемлекет тарапынан бақылауға және реттеуге толық жататын, екіншіден, ішінара мемлекет реттейтін және құқықтық нормаларға және шарттық қатынастарға сәйкес, үшіншіден, мемлекеттің ықпал ету саласынан тыс орналасқан; ұлттық төлем жүйесін жетілдіру бағыттары негізделген жүйесін жетілдіру, төлем қатынастарын жүзеге асыру қағидаттарын заңнамалық бекіту, төлемдерге заң бойынша нормативтік базалармен бақылауды күшейту екендіге ұсынылды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы алынған нәтижелер төлем қатынастарының мәні мен олардың көріну нысандары туралы, төлем қатынастары мен Заң қызметі жай-күйінің өзара байланысы туралы теориялық түсініктерді кеңейте түседі.
Төлем қатынастарын жетілдірудің ұсынылған бағыттарын іске асыру Қазақсатан Республикасының азаматтық кодексін және Қазақсатан Республикасының заңнамалық актілерін дамытудың қазіргі кезеңінде оларды неғұрлым тиімді ұйымдастыру үшін жағдай жасауға мүмкіндік беру, осы құқықтық мәселелерді шешу ықпал етеді, заң процестерін жандандырады және мемлекеттің нормативтік құқықтық актілерінің нәтижелілігін арттырады.
Қорғауға шығарылатын ережелер дипломдық жұмыс тақырыбы бойынша негізгі ережелер : Қазақстан Республикасының төлем қатынастары саласында азаматтық-құқықтық реттеуді енгізу. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде төлем қатынастары жағынан нормативтік құқықтық актілерді толықтыру.
Жұмыстың құрылымы мен мазмұны дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттеріне негізделген. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан (алты параграфтан), қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс 50 бетті құрайды.
Кіріспеде зерттеудің өзектілігі негізделген, жұмыстың мақсаттары мен міндеттері, зерттеудің объектісі мен мәні, жаңашылдығы мен ғылыми нәтижелері, олардың практикалық маңыздылығы тұжырымдалған.
"Төлем қатынастарындағы институттың теориялық-құқықтық аспектілері" атты бірінші тарауда төлем жүйесінің мәні мен құрылымын теориялық негіздеу мақсатында төлем қатынастарының негізін қалаушы аспектілері зерттелді. Төлемдердің функционалдық ерекшеліктері қаралды, бұл Қазақстан Республикасының заңи тұрғысынан төлем қатынастарының рөлі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік берді.
" Қазақстан Республикасының төлем қатынастарын азаматтық-құқықтық реттеу" екінші тарауында заң қызметін реттеу процесінде пайдаланылатын азаматтық заңнаманың құрылымы мен негізгі көрсеткіштері қаралды.
Қорытындыда дипломдық жұмыстың негізгі қорытындылары мен ғылыми нәтижелері қысқаша баяндалды.
1.ТӨЛЕМ ҚАТЫНАСТАРЫНДАҒЫ ИНСТИТУТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Төлем қатынастары бойынша заңнаманың даму тарихы
Қазақстанның егемендігін жариялау, нарықтық қатынастарға көшу ел экономикасын, оның ішінде қаржы жүйесін құрылымдық реформалаудың қажеттігіне себепші болды. Бұл ретте сенімділік пен жоғары тиімділікпен ерекшеленетін принципті жаңа төлем қатынастарын құру маңызды мәнге ие болды. Қазақстан Республикасының төлем қатынастарын реформалаудың негізгі мақсаттары банктер мен олардың клиенттері арасында төлемдердің өтуін жеделдету (90-жылдардың басында бір төлемнің өту мерзімі 3-12 күнді құрады), сондай-ақ айналымға әртүрлі төлем құралдарын (тапсырмаларды, чектерді, төлем талаптарын) кеңінен енгізу болып табылады. Қазіргі заманғы төлем қатынастарын құру кезінде Қазақстан Ұлттық банкі Еуропалық Одақ, Шығыс Еуропа, Балтика және ТМД елдерінің тәжірибесіне сүйенді.
Төлем қатынастарын реформалаудың алғашқы қадамы 1991 жылы коммерциялық банктердің филиалдарында ашылған корреспонденттік шоттарға филиаларалық айналым шоттарын (ФАШ) аудару болып табылады, бұл ФАШ-ды жабуға, банкаралық есеп айырысуларды ұйымдастыруды тәртіпке келтіруге және коммерциялық банктерге (Кредитсоцбанк, Промстройбанк, Агропромбанк, жинақ банкі) кассалық қызмет көрсетуді орындауды қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.
КСРО ыдырауына және посткеңестік кеңістік елдерінің мемлекеттік тәуелсіздікке ие болуына байланысты 1992 жылы сауда-экономикалық есеп айырысуды жүзеге асыру мақсатында ТМД елдерінің ұлттықорталық банктері үшін корреспонденттік шоттар ашылды. Осы шоттар бойынша операциялар 1992 жылдың 1 шілдесінен басталды.
1992 жылы банкаралық есеп айырысуды қамтамасыз ету мақсатында Ұлттық Банк барлық аудандарда, қалаларда, облыс орталықтарының қалалық аудандарында және Алматы қаласында есеп айырысу-касса орталықтарын құрды. 1992 жылдың ортасына қарай Ұлттық банктің 16 облыстық және 274 аудандық есеп айырысу-кассалық орталықтары жұмыс істеді.
1993 жыл ішінде Ұлттық банк шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында ел ішінде де, одан тыс жерлерде де өзара қарыз есебіне жатқызылды. Осы жылы техникалық құралдардың дайын болуына қарай өзара пайдалануға жол бермеу және төлемдерді жеделдету мақсатында Қазақстан облыстары арасындағы есептерде электрондық төлемдерді енгізу басталды.
1994 жылы алғаш рет Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің мемлекеттік қазынашылық міндеттемелерін шығару жүзеге асырылды. Осы жылы мемлекеттік бағалы қағаздардың орталық депозитарийі құрылды.
1995 жылы Қазақстанда бірінші Алматы клирингтік палатасын (АКП) құру маңызды қадам болды, ол көпжақты өзара есеп әдісі бойынша жұмыс істеді. Бұл жүйенің кемшілігі қатысушы банктердің күн соңында қағаз тасығыштарда төлем тапсырмаларымен айырбастауға тура келді. Сол 1995 жылы Ұлттық банк шоттарды салыстыруды және ұлттық банктердің корреспонденттік шоттарындағы қалдықтарды рубль аймағы елдерімен реттеуді жүзеге асырды, сондай-ақ тиісті мемлекетаралық келісімдерді дайындауды жүргізді.
1996 жылы Ұлттық банк төлем қатынастарын дамыту жөнінде бірқатар іс-шаралар өткізді:
ішкі өңірлік төлемдердің банкаралық клирингін жүзеге асырған Ұлттық банктің облыстық филиалдары жанынан өңірлік клиринг палаталарын құру;
"электрондық төлем тапсырмасы" ұғымын Нормативтік бекіту, төлем жүйесіне қатысушылар арасында ақпарат алмасу үшін SWIFT-осындай электрондық хабарламалар форматтарын әзірлеу және енгізу;
Алматы клирингтік палатасын "Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы" РМК (ҚБЕО) етіп қайта ұйымдастыру, ол қазіргі уақытта да төлем қатынастары болып табылады.
Банкаралық төлемдердің өтуін жеделдетуге ықпал ететін негізгі сәт 1996 жылғы тамызда ҚБЕО базасында жалпы негізде есеп айырысуды жүзеге асыратын және нақты уақыт режимінде (RTGS - real time gross settlement system) жалпы есеп айырысудың перспективалық жүйесінің сипаттамасы бар ірі төлемдер жүйесін құру болды. Қазақстандық ірі төлемдер жүйесінің негізіне Швейцарияның тәжірибесі, атап айтқанда, SIC (Swiss Interbank Clearing) жүйесін құру тәжірибесі алынды. Қысқа мерзімде ірі төлемдер жүйесі қағаз жүзінде растауды талап етпейтін электрондық құжат айналымының, ақша аударымының жылдамдығы мен сенімділігін, сондай-ақ жоғары қауіпсіздік деңгейінің арқасында үлкен танымалдыққа ие болды.
Төлем жүйесін жетілдіруге ықпал ететін маңызды іс-шара Ұлттық Банктің орталық аппаратында екінші деңгейдегі банктердің корреспонденттік шоттарын орталықтандыру болып табылады, ол 1998 жылғы қазаннан қарашаға дейінгі кезеңде жүргізілді. Корреспонденттік шоттарды орталықтандыру Ұлттық Банкке есеп айырысу банкі мен банктер Банкінің функцияларын жедел жүзеге асыруға, төлем қатынастарынан бақылау функцияларының тиімділігін арттыруға мүмкіндік берді .
Бөлшек төлемдер рыногында бәсекелестік құру және банк қызметінің осы саласында көрсетілетін қызметтердің сапасын жақсарту мақсатында 1999 жылдың 1 тамызынан бастап Қазақстан Республикасының аумағында Ұлттық банктің облыстық филиалдары жанындағы Клиринг палаталарының қызметі тоқтатылды. Бұл ретте Қазақстанда америкалық автоматтандырылған клирингтік Палатаның типі бойынша клирингтік жүйені (жалпы жүйедегі қатысушылардың таза позицияларын түпкілікті есептей отырып, қаражатты алдын ала депозитке салмай жұмыс істейтін қарсы міндеттемелерді көп жақты өзара есепке алу жүйесі) - қазіргі уақытта табысты жұмыс істейтін банкаралық клиринг жүйесін құру туралы шешім қабылданды.
1998 жылғы маусымда "ақша төлемі мен аударымы туралы" Қазақстан Республикасының Заңы, Қазақстан Республикасының аумағында ақша төлемі мен аударымын жүзеге асыру мәселелерін реттейтін негіз қалаушы құжат қабылданды және осы саладағы Ұлттық Банктің нормативтік құқықтық базасын әзірлеу жөніндегі жұмыстар басталды.
Нормативтік және технологиялық базаны одан әрі жетілдіру нәтижесінде банк және қаржы секторларының сол күні түпкілікті есеп айырысумен тиімді және қауіпсіз төлем жүйесіндегі өсіп келе жатқан қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында ірі төлемдер жүйесі 2000 жылғы ақпанда нақты уақыт режимінде жұмыс істейтін және Қазақстанның жүйелі маңызы бар төлем қатынастары болып табылатын ақша аударымдарының банкаралық жүйесі (БААЖ) болып қайта құрылды.
2003 және 2005 жылдары Халықаралық Валюта Қоры мен Дүниежүзілік банк сарапшыларымен Қазақстанның төлем қарым-қатынастарына бағалау жүргізілді, оларға сәйкес Қазақстанның төлем жүйелері халықаралық стандарттарға, оның ішінде жүйелі маңызы бар төлем жүйелері үшін халықаралық есеп айырысу банкі белгілеген барлық 10 негізгі қағидатқа сәйкес деп танылды. Сондай-ақ 2003 жылдың қарашасында Қазақстан төлем жүйелерінің негізгі қызмет ету ерекшеліктерін ашатын төлем жүйелері бойынша Қызыл кітап жарияланды. 2006 жылдың сәуірінде Қазақстандағы төлем, клиринг және есеп айырысу жүйелері бойынша Күміс кітап шығарылды.
Ақша төлемі мен аударымын жүзеге асыру кезінде мемлекеттік тілді пайдалануды қамтамасыз ету мақсатында 2008 жылғы 1 желтоқсанда Қазақстанның төлем қатынастары ҚР СТ 1048-2002 стандартына негізделген қазақ тілінің символдары бар жаңа кодтық кестені пайдалануға көшті.
2009-2010 жылдары Ұлттық Банк Қазақстанның төлем қатынастарының операциялық сенімділігі мен өндірістік тиімділігін арттыру мақсатында ұлттық төлем қатынастарының техникалық инфрақұрылымын жаңғырту және оларды жаңа бағдарламалық-техникалық платформаға ауыстыру жөнінде жұмыс жүргізді. Жүргізілген жұмыстардың қорытындысы бойынша 2010 жылғы 7 маусымда олардың жоғары қауіпсіздік деңгейімен және өткізу қабілетінің едәуір ұлғаюымен сипатталатын төлем жүйелерінің (БААЖ-2, банкаралық клиринг жүйесі-2) жаңа нұсқаларына көшуі жүзеге асырылды. Жаңа төлем қатынастарының барлық компоненттері ресурстарды үнемдеу және барынша пайдалану талаптарын, қорғаудың және қолжетімділіктің талап етілетін деңгейін қамтамасыз етуді, сондай-ақ қаржы саласында қолданылатын стандарттармен үйлесімділікті ескере отырып әзірленді. Бірыңғай тұтас ретінде төлем жүйелерінің негізгі және резервтік орталықтарының серверлеріне жұмыс істеуге мүмкіндік беретін кластерлік бағдарламалық қамтамасыз етуді баптау және тәжірибелік пайдалануға енгізу жүзеге асырылды.
Сондай-ақ 2009 жылы төлем қатынастарын дамытудың басым бағыттары бойынша келісілген саясатты әзірлеу және Қазақстанның төлем қатынастарының инфрақұрылымына қатысты жалпы мемлекеттік маңызы бар жобаларды іске асыру кезінде тиімді өзара іс - қимыл жасау мақсатында Ұлттық банк жанынан консультативтік-кеңесші орган-ұлттық төлем кеңесі құрылды.
Осы реформаны табысты іске асыру мақсатында бес жыл ішінде мынадай негізгі кезеңдерді қамтитын ауқымды жұмыс жүргізілді: 2005-2006 жылдары-Ұлттық Банктің, екінші деңгейдегі ірі банктердің, "зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық" РМҚК, Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің өкілдерінен материалдарды зерделеу және банктердің өз клиенттеріне беретін банктік шоттың жаңа нөмірінің нақты құрылымы туралы мәселені шешу мақсатында жұмыс тобын құру.
2007-2008 жылдар - Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде клиенттердің банктік шоттарының және банктік сәйкестендіру кодтарының жаңа нөмірлерін беру, сондай-ақ клиенттердің жаңа банктік шоттарына көшу жөніндегі қажетті дайындық жұмыстарын жүргізу мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық актілерді әзірлеу, келісу, бекіту және тіркеу енгізілді .
Жүргізілген жұмыстардың қорытындысы бойынша 2010 жылғы 7 маусымда Қазақстанның банктік және төлем қатынастарының банк клиентінің банктік шоттарының жаңа нөмірлеріне және банктік сәйкестендіру кодтарына ауысуы жүзеге асырылды.
2009-2010 жылдары Ұлттық Банк Қазақстан Республикасының мүдделі мемлекеттік органдарымен (Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі, Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі, Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі) бірлесіп, "Сәйкестендіру нөмірлерінің ұлттық тізілімдері туралы" Қазақстан Республикасы Заңының мемлекеттік ақпараттық жүйелерде жеке және заңды тұлғаларды мемлекеттік сәйкестендіру жүйесіне арналған нормаларын іске асыру шеңберінде сәйкестендіру нөмірлерін (ЖСНБСН) пайдалануға Екінші деңгейдегі банктердің ұлттық төлем қатынастары мен ақпараттық жүйелерін аудару бойынша белсенді жұмыс жүргізді.
Осы жұмыстар аясында 2016 жылы келесі құжаттар қабылданды:
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің сәйкестендіру нөмірлерін пайдалануға көшу жөніндегі іс-шаралар жоспарын бекіту және Қазақстан Республикасының төлем қатынастарын тестілеуді өткізу жөніндегі жұмыс тобын құру ұсынылды;
1.2. Төлем қатынастары ұғымы.
"Төлем қатынастары" ұғымы өте кең мағынада беріледі . Бұл ұғым экономикалық субъектілер арасында туындайтын төлем міндеттемелерін орындау процесін сипаттайды және нарықтық экономикадағы барлық функциялардың ақшамен орындалумен тығыз байланысты.
Есептер мен төлемдер қоғамда экономикалық қатынастардың едәуір бөлігін іс жүзінде жүзеге асырады. Қазіргі жағдайда барлық елдерде шаруашылық қызмет көбінесе қолма-қол ақшасыз ақшамен жүзеге асырылады. Экономикаға қазіргі заманғы төлем технологияларын енгізу айналым шығындарын айтарлықтай төмендетуге және төлемдерді жасау уақытын бірнеше секундқа дейін қысқартуға мүмкіндік береді, бұл қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың басқа түрлерінен тиімді етеді және неғұрлым жетілдірілген төлем жүйесін талап етеді.
Ғылыми әдебиетте төлем қатынастарының мәні мен құрылымына қатысты терминология мен мәселелерде жеткілікті айқындалған ұғым берілмеген екенін атап өткен жөн.
Нарықтық қатынастарға көшу және банк жүйесінің түбегейлі өзгерістері көбею процесіндегі қатысушылар арасындағы төлем қатынастарына ақпараттық технологияларды енгізуді қамтамасыз етті. Осыған байланысты ғылыми әдебиетте электрондық ақша, банкаралық байланыс жүйесі, төлем карточкалары және т.б. сияқты жаңа терминдер пайда болды.Бұл түсініктер қазіргі заманғы төлем механизмінің жұмыс істеу ерекшелігін көрсетеді және нәтижесінде, ішкі экономикалық әдебиеттер, төлем жүйесі көбінесе техникалық жағынан қаралады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің деректері бойынша, қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында жұмыс істейтін екі ұлттық төлем жүйесі (бұдан әрі - ҚР) бар: Банкаралық ақша аудару жүйесі және Банкаралық клиринг жүйесі, сондай-ақ жергілікті жүйелер: Қазақстан Халық банкі АҚ, Ситибанк Қазақстан АҚ карточкасы. Бұдан басқа, Қазақстанда халықаралық төлем жүйелерінің Visa International, MasterCard Worldwide, American Express International және UnionPay International сияқты төлем карточкалары шығарылады.
Банкаралық клиринг жүйесі - жүйеге қатысушы банктер, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар арасында төлемдерді және (немесе) ақша аударымдарын қатысушылар нұсқауларының көпжақты клирингі арқылы жүзеге асыруға арналған төлем жүйесі екендігін атап айтамын.
Сонымен қатар, Visa және MasterCard төлем жүйелерінің үлесі транзакциялардың 95% -дан астамын және шығарылған дебеттік және несие карталарын құрайды. Кез-келген жағдайда төлем жүйесі арқылы жергілікті немесе халықаралық төлемдер арқылы ақшаны аудару немесе аудару банк арқылы жүзеге асырылады. Алайда, ақпараттық технологияларды дамыту кезінде көптеген төлем жүйелерінің операторлары қамтамасыз ететін және заңнамалық деңгейде реттеуді талап ететін төлемдерді жүзеге асырудың әр түрлі әдістері пайда болды. Қазақстан Республикасының Төлемдер мен аударымдар туралы ескі Заңы төлем қызметтері нарығының барлық субъектілері арасындағы қатынастарды толық реттемейді. Осыған байланысты 2016 жылғы 26 шілдеде Қазақстан Республикасының Президенті 2016 жылғы 10 қыркүйекте күшіне енген Төлемдер мен төлемдер жүйесі туралы Қазақстан Республикасының Заңына қол қойды. Заң төлем жүйелерінің жұмыс істеуін реттейтін төлем жүйелерінің жұмыс істеу саласында туындайтын әлеуметтік қатынастарды тиімді реттеу, сондай-ақ Қазақстанда төлемдер мен ақша аударымдарын жүргізу тәжірибесін жетілдіру мақсатында қабылданды. Жаңа нормативтік-құқықтық акті төлем қызметтері нарығына мүлдем жаңа ойыншылар - банктік емес төлем қызметтерін жеткізушілер әкеледі. Біз төлем ұйымдары, төлем агенттері және қосалқы тұлғалар туралы айтып отырмыз.
Төлем қатынастары ұғымының Қазақстанның ғылыми әдебиеттерінде немесе азаматтық құқығында, қаржы құқығындағы ғалымдардын өкінішке орай берген нақты анықтамасы жоқ. Сол себепті төлем қатынасы ұғымын , өзімнің зерттеуім бойынша осындай анықтама берер едім.
Төлем қатынастары дегеніміз - төлем құралдары қолма-қол ақша, есеп айырысу құжаттары, вексельдер, чектер, банктік пластикалық карточкалар және т. б- лар сияқты ұғымдарды реттейтін, қолма-қол ақшаны және (немесе) төлем құралдарын пайдалана отырып ақшалай міндеттемені орындайтын төлем жүйелерін қамтамасыз ету жиынтығын айтамыз.
Төлем қызметтері нарығын, төлем жүйелерін және қадағалауды (қадағалауды) реттейтін орган Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі болып табылады.
Осы мақсатта ол: төлем жүйелерінің жұмыс істеу тиімділігін қамтамасыз етуге бағытталған нормативтік құқықтық актілерді қабылдайды;
* төлем қызметтерін жеткізушілердің тізілімін жүргізеді;
* төлем жүйелерінің тізілімін жүргізеді;
* төлемдер мен ақша аударымдарының статистикасын зерттейді;
* төлем жүйелерінің жұмыс істеуіне мониторинг, талдау және бағалауды жүзеге асырады;
* ҚР заңнамасының талаптарына сәйкес операторлардың қызметіне және басқаларына тексеру жүргізеді.
Төлемдер мен төлем жүйелері туралы " Қазақстанның жаңа Заңы"
2016 жылғы 10 қыркүйектен бастап күшіне енді.
Және Қазақстандағы төлем жүйелерінің мониторингісі жүргізілді. Ол төлем жүйелерін реттеуді және оларды пайдаланатын кез келген адамды енгізеді. Электрондық ақша жүйесінің операторлары реттеу айналасында өзгерістерді және төлемді жүзеге асыру кезінде пайдалану үшін басқа да маңызды ережелерді қамтиды. Заңды, түзетулерді орындауға жәрдемдесу үшін және төлем жүйелеріне қатысты заңнамалық актілерге толықтырулар енгізіп қойды.
Оның ішінде азаматтық және салық кодекстеріне, банк құқығына және басқаларына енгізілген. Сондай-ақ бірқатар заңға тәуелді актілер қабылдау күтілуде. Бірақ азаматық кодексінде дұрыс реттелмеген.
Төлем жүйелерінің құқықтық реттелуі мен жұмыс істеуі Қазақстанда қарқынды дамып келеді. Заң "төлем жүйелері" және "төлем жүйелерінің операторлары"; төлем жүйелері және оларды пайдалану ережелері сияқты терминдерді енгізеді. Ол төлем жүйелерін іске қосу ережесін және Ұлттық Банктің билігін реттейді. Ол "Төлем ұйымы" термині банк қызметін жүзеге асыруға лицензия алмай қаржы ұйымы ретінде әрекет етуге құқығы бар ұйымның жаңа нарығын айқындайды. Заң "депозиттік шот" терминін айқындайды және қаражат депозиттік шоттардан тек сот шешімі ғана өндіріп алынуы мүмкін екенін белгілейді. Қазақстанда қолданылып жүрген мақсатты депозиттік шоттың нақты функциялары дегенмен, бұл термин заңнамада айқындалған бірінші рет. Заң осы дабыл сигналында аталмаған басқа да көптеген жаңа ұғымдарды қамтиды және олар баламалы төлем жүйелерінің прогрессивті дамуына маңызды қадам жасайды.
1.3. Төлем жүйелері ұғымы. Қазақстан Республикасындағы қолма-қол ақшасыз төлем.
Төлем жүйесі - бұл ережелердің, шарттық қатынастарының, технологиялардың, есептеу әдістемелерінің, ішкі және сыртқы нормативтік актілердің жиынтығы болып табылады. Олар барлық қатысушыларға бір-бірімен қаржылық операциялар мен есеп айырысуларды жүргізуге мүмкіндік береді.
Төлем жүйесі экономикалық агенттердің борыштық және басқа да міндеттемелерді орындауы процесінде ақша аудару, есеп айырысу мен төлемдер жасау үшін қолданылатын заңнамалық реттелетін элементтердің жиынтығын білдіреді.
Төлем жүйелері экономикалық қызметті қамтамасыз етуде елеулі рөл атқарады: экономикалық айналымға қатысушылар арасында ақша қаражатының қозғалысы үшін жағдай жасайды, қаржы ресурстарын тиімді пайдалануға, мемлекеттік ақша-кредит саясатын және т. б. жүргізуге мүмкіндік береді. Мемлекеттің төлем жүйесін ұйымдастыру оның қаржы жүйесінің тұрақтылығына, ақша айналымы шығындарының деңгейіне, қоғамдық шаруашылықтағы экономикалық операциялардың құнына, қаржы нарықтары мен банк жүйесінің өтімділігіне, яғни тұтастай алғанда экономиканың жұмыс істеу тиімділігіне тікелей әсер етеді.
Осыған байланысты қазіргі заманғы төлем жүйелеріне жоғары талаптар қойылады. Олар: есеп айырысудың сенімділігі мен тұрақтылығын, яғни есеп айырысу процесінде қозғалыс жасайтын қаражаттың сақталуын және оларды алушыға аударудың кепілдігін қамтамасыз етуі тиіс.
Жүйеге кіру жылдамдығын және төлем хабарламаларын өңдеу, беру және алу уақытын барынша азайтуды қоса алғанда, төлемдерді жүргізудің жоғары жылдамдығы, төлем операцияларының рентабельділігі есеп айырысуға алынған қаражаттың оңтайлы көлемін ұстау және төлемдерді жасауға арналған шығындарды азайту, барлық қатысушылар үшін тең жағдайлар, есептік, операциялық және басқа да тәуекелдерді барынша азайту, өз ақша қаражатымен есеп айырысуға қатысушыларды ұтымды басқару үшін жасалады. Бұл шотқа, төлем және жүйенің басқа да қызметтеріне еркін қол жеткізуді қамтамасыз етуді; шоттар режимдерінің кең таңдауын, есеп айырысу және т.б. қарапайымдылығын, коммерциялық банктер үшін өзінің өтімділігін тиімді басқару мүмкіндігін, орталық банктің коммерциялық банктердің және тұтастай банк жүйесінің өтімділігін жедел реттеуге арналған шарттарды білдіреді.
Халықаралық есеп айырысуларды жүргізу және есеп айырысуға қатысушылардың шетел валютасындағы өз ресурстарын тиімді басқаруы төлем жүйесі тез әрекет ететін, қауіпсіз және үнемді болуы және оны пайдаланушыларға оларды пайдалану тиімділігін арттыру мақсатында өзінің ақша қаражатымен жасау бойынша кең мүмкіндіктер беруі тиіс.
Қазіргі заманғы төлем жүйесінің негізгі элементтері ақша аударымын және есеп айырысу операцияларын жүзеге асыратын институттар (орталық және коммерциялық банктер, банктік емес кредиттік-қаржы ұйымдары және т.б.) болып табылады.
Олардың құқықтары мен міндеттерін айқындайтын және ақша аудару, есеп айырысу мен төлемдер жасау тәртібін және төлем айналымын ұйымдастыруға байланысты басқа да рәсімдерді регламенттейтін жүйеге қатысушылар арасындағы келісім-шарттық келісімдер, ақша қаражатын және төлем хабарламаларын аударудың коммуникациялық жүйелері почта байланысы, телефон байланысы, теле трансмиссиялық құралдар, электрондық почта, S. W. I. F. T. жүйесі және басқалар.
Төлем құралдары қолма-қол ақша, есеп айырысу құжаттары, вексельдер, чектер, банктік пластикалық карточкалар және т. б.
Бұл элементтердің жұмыс істеуі және өзара іс-қимылы Қазақстан Республикасында әрбір нақты төлем жүйесі шеңберінде әрекет ететін ережелерге сәйкес жүзеге асырылады. Өз клиенттерінің атынан ақша аударымын және есеп айырысу операцияларын жүзеге асыратын институттар төлем жүйесінің қатысушылары деп аталады. Заңды және жеке тұлғалар - осы институттардың клиенттері-жүйесін пайдаланушылар болып табылады. Елдің төлем жүйесінің негізгі қатысушылары орталық банк, коммерциялық банктер және банктік емес кредиттік-қаржы ұйымдары (мысалы, клирингтік палаталар) болып табылады. Әдетте, орталық банк елдің төлем жүйелерін дамытуда басты рөл атқарады. Ол мемлекеттің ақша жүйесі тұрақтылығының маңызды шарты ретінде төлем жүйелерінің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге және тиімділігін арттыруға мүдделі. Төлем жүйесінің оған қойылатын талаптарға сәйкес тұрақты жұмысы Орталық банктің оның маңызды функцияларын тиімді орындауы - ақша-кредит саясатын жүргізу және банктердің өтімділігін қолдау мақсатында банк жүйесін қадағалауды жүзеге асыру үшін негіз болып табылады. Көптеген елдерде банк заңнамасы орталық банктің мемлекеттің төлем жүйесінің сенімді жұмыс істеуін және дамуын қамтамасыз ету үшін жауапкершілігін көздейді, оның ішінде қатерлерді төмендету мақсатында төлем жүйесінің барлық элементтеріне, әсіресе ақша айналымын тұрақсыздандыруға әкеп соғуы мүмкін жүйелік бақылауды жүзеге асырады.
Орталық банк төлем жүйесінде пайдаланушы және қатысушы бола алады, сондай-ақ оның қатысушылары арасында төлемдерді ұйымдастыратын және жүргізетін есеп айырысу агентінің рөлін атқара алады, осы төлемдердің үздіксіздігі мен уақыттылығына, сондай-ақ жүйенің өтімділігін қамтамасыз етуге жауапты болады. Егер орталық банк төлем жүйесінде есеп айырысу агенті болып табылмаса да, ол онда есеп айырысудың түпкілікті аяқталуының кепілі болып табылады, өйткені коммерциялық банктер үшін соңғы сатыда кредитордың Қазақстан Республикасының функциясын орындайды.
Коммерциялық банктер шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың өз клиенттерінің есеп айырысулары мен төлемдерін орындайды, сондай-ақ өз атынан банкаралық төлемдер жасайды. ҚР Ұлттық Банкі арнайы Қазақстан Республикасының клиенттері үшін есеп айырысу операцияларын жүргізеді. Елдің орталық банкі ретінде ол мемлекеттік бюджеттің шоттарын жүргізеді және мемлекеттік билік пен басқару органдарына (ҚР Үкіметіне, Қаржы министрлігіне, Қорғаныс министрлігіне, Ішкі істер министрлігіне және т.б.) төлем қызметтерін ұсынады. Бұдан басқа, Қазақстанда ол төлем жүйесіне қатысушы банктердің корреспонденттік шоттарын жүргізеді және банктерге есеп айырысу - кассалық қызмет көрсетуді орындайды.
"Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы" Заңына сәйкес төлем жүйесінің тиімді және қауіпсіз жұмыс істеуін қамтамасыз ету Ұлттық банк қызметінің негізгі мақсаттарының бірі болып табылады. Оның функцияларының қатарына: ұлттық төлем жүйесінің жұмыс істеуін ұйымдастыру, елде қолма-қол емес және қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды жүргізу тәртібін айқындау, қолма-қол ақша қаражатын инкассациялау мен тасымалдауды және төлем нұсқаулықтарын ұйымдастыру кіреді. Осы функциялар шеңберінде Ұлттық банк: елдің төлем жүйесін жетілдірудің негізгі бағыттарын айқындайды.Қазақстандағы қолма-қол ақшасыз және қолма-қол есеп айырысуларды жүргізу кезінде ережелерді, нысандарды, мерзімдер мен стандарттарды және оларды бұзғаны үшін жауапкершілікті белгілейді, статистикалық өңдеу және жүргізілген банкаралық есеп айырысулар туралы ақпаратты растау үшін деректер мұрағатын жүргізеді. Төлем жүйесінің жай-күйін сипаттайтын статистикалық деректерді жинайды және көрсеткіштерді талдайды.
Экономикалық нормативтерді белгілеу жолымен банк жүйесін қадағалауды жүзеге асырады, өтімділікті басқару ережелерін анықтайды, төлемдерді жүргізу кезіндет құқық бұзушылықтарды анықтау және оларды жою мақсатында банктердің және банктік емес кредиттік-қаржы ұйымдарының қызметіне тексеру жүргізеді. Заң құқық бұзушыларға азаматтық ,қылмыстық немесе банк туралы заңдары бойынша көзделген санкцияларды қолданады.
Қазақстан экономикасының жылдан жылға үдемелі дамуы жағдайында Қазақстанның ұлттық төлем жүйелерінде (банкаралық ақша аудару жүйесі мен банкаралық клиринг жүйесінде) қолма-қол ақшасыз төлемдердің тұрақты өсуі байқалады.
Қазіргі жағдайда әлемдік шаруашылық шеңберінде жекелеген мемлекеттердің ішінде де, елдер арасында да ақша қаражатының қозғалысын қамтамасыз ететін көптеген төлем жүйелері жұмыс істейді. Оларды бірқатар белгілер бойынша жіктеуге болады.
Қаржы құқығынын ғалымы А. Ә.Ілияс төлем жүйесін тар және кең мағынада қарастырады. Тар мағынада ол төлем жүйесін "экономикалық айналымға қатысушылардың борыштық міндеттемелерін реттеу мақсатында есеп айырысуды жүзеге асыратын және төлемдерді жүргізетін бір-бірін толықтыратын келісілген ережелер бойынша әрекет ететін ұйымдардың жиынтығы" ретінде айқындайды. Неғұрлым кең мағынада ғалым бұл жүйеге "аталған ұйымдар өз клиенттеріне төлем қызметтерін ұсыну кезінде пайдаланатын құралдарды (технологияларды) (тиісті адресатқа ақша аударуды қамтамасыз ететін коммуникациялық жүйелерді, тиісті ақпаратты беру құралдарын және тараптар арасындағы қатынастарды шарттық ресімдеуді қоса алғанда)"қамтиды- деп есептеген. Мұндай тәсіл сондай-ақ Қазақстанда төлем жүйесінің мәнін туғызып, оның элементтерінің жалпы түрінде ғана емес сипаттамасымен шектеледі.
Тағыда бір қазақстандық ғалымы Сейткасимова Г. С. төлем жүйесін "Экономикалық қызмет процесінде борыштық міндеттемелерді орындауды қамтамасыз ететін заң шығарушы реттелетін элементтердің жиынтығы" ретінде қарастырады және төлем жүйесі элементтерінің жіктемесін келтіреді . Төлем жүйесіне қатысушылардың құрамына банктер мен басқа да кредиттік мекемелер ғана емес, сондай-ақ әртүрлі меншік нысанындағы кәсіпорындар мен ұйымдар, сондай-ақ халық кіреді . Сейткасимова Г. С. төлем жүйесінің нақты анықтамасын береді және оның ұдайы өндіру процесімен өзара байланысын көрсетеді . Алайда қолма-қол ақшасыз ақша айналымын ұйымдастыру нысаны ретінде төлем жүйесі туралы түсінік төлем қатынастарының шеңберін аса аша қоймайды.
Шетелдік және отандық авторлардың төлем жүйесін айқындау тәсілдеріне жүргізілген талдау жасай отырып, Қазақстандағы осы ұғымның мәні пайда болатын төлем міндеттемелерін орындау мақсатында экономикалық субъектілер арасында ақша қаражатын аудару үшін пайдаланылатын мекемелердің жиынтығы ретінде көрсетілгенін атап өткен жөн. Басқаша айтқанда, төлем жүйесін анықтаудың барлық аталған тәсілдері негізінен ақша қаражатын аударуды жүзеге асыратын институттарға назар аударады және әдетте банкаралық есеп айырысу жүйесімен шектеледі, бірақ қолма-қол ақшамен және ақша алмастырғыштарын пайдаланумен есеп айырысулар бар. Қазақстанда төлем қатынастары әрқашан заңнамалық және нормативтік актілермен реттелмейтінін ескеру қажет.
Бұл төлем жүйесінің операторы белгілеген жұмыстарды, инфрақұрылымды және ережелерді қолдану арқылы төлем жүйесінің операторы мен (немесе) төлем жүйесінің қатысушылары арасындағы өзара әрекеттесу арқылы төлемдер және (немесе) ақша аударымдарын жүзеге асыруды қамтамасыз ететін қарым-қатынас жиынтығы ретінде төлем жүйесі анықтамасы енгізілді. Бұл ретте, төлем жүйесінің негізгі функциясы - клиенттерге төлем қызметтерін көрсетуге құқылы банктер және өзге де уәкілетті қаржы ұйымдары болуы тиіс, оның қатысушылары арасындағы төлемдер мен ақша аударымдарына қызмет көрсету болып танылады. Заң жобасында республика аумағында төлем жүйелерін құрудың және олардың жұмыс істеуінің хабарлама тәртібін енгізу көзделеді. Бұл тәртіп Қазақстан Республикасының резиденттері жаңа төлем жүйесін құрған немесе Қазақстан Республикасының аумағында шетелдік төлем жүйелері өз қызметін жүзеге асырған кезде осы төлем жүйелерінің операторлары бұл туралы Ұлттық Банкке белгіленген мерзімде хабарлауы тиіс деп болжайды. Ұлттық Банк уәкілетті мемлекеттік орган ретінде Қазақстанның төлем нарығында өз қызметін жүзеге асыратын шетелдік төлем жүйелерін қоса алғанда, барлық төлем жүйелерінің тізілімін жүргізетін болады. Банк әзірлеген Халықаралық есеп айырысулардың қаржы нарығының инфрақұрылымы үшін қолданыстағы халықаралық стандарттар - қағидаттардың талаптарын ескере отырып, төлем жүйелерін бағалау өлшемдері белгіленеді. Бұл ретте, Қазақстанның төлем жүйелері мынадай өлшемдер бойынша сараланатын болады: жүйелік маңызы бар, маңызды және өзге де төлем жүйелері. Төлем жүйесінің маңыздылығына байланысты оның жұмыс істеуін және төлем жүйесі операторының қызметін ұйымдастыруға тиісті талаптар қойылады, сондай-ақ Ұлттық Банктің осы төлем жүйесіне қадағалауды (оверсайт) жүзеге асыру режимі айқындалады. Әлемдік практикада жүйелік маңызы бар төлем жүйелеріне жұмыстағы іркіліс елдің барлық қаржы жүйесінде тәуекелдердің туындауына әкелуі мүмкін төлем жүйелері жатады. Қазақстанда мұндай төлем жүйесіне банкаралық ақша аудару жүйесі жатқызылуы мүмкін , өйткені ол арқылы мемлекеттің ақша-кредит саясатының операциялары, елдің қаржы нарығының барлық ірі және шұғыл операциялары (банкаралық валюта операциялары, бағалы қағаздармен операциялар) жүзеге асырылады және оған тұтастай алғанда қаржы жүйесінің тұрақты жұмыс істеуі тәуелді. Заң жобасы төлемдердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.Н Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Баталов А.Б
Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасына сәйкес төлем қатынастарын құқықтық реттеу
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100- Құқықтану мамандығы
Нұр-Сұлтан., 2019
Л.Н.Гyмилeв aтындaғы Eypaзия ұлттық yнивepcитeтi
Зaң фaкyльтeтi
Aзaмaттық жәнe экологиялық құқықтық пәндep кaфeдpacы
5В130100- Құқықтaнy мaмaндығы
Бeкiтeмiн
Aзaмaттық жәнe экологиялық құқық
кaфeдpacының мeңгepyшci,
з.ғ.д., пpофeccоp
Мyкaшeвa A.A.
______________________
_____________________2019ж.
Дипломдық жұмыcты оpындay жөнiндeгi
Баталов Арман Бауржанович (cтyдeнттiң Т.Ә.A)
4кypc, ҚҚ-45 тобы,5В030100 - Құқықтaнy қaзaқ бөлiмi
(кypc, тобы, мaмaндығы, оқy ныcaны)
ТAПCЫPМA
1. _____ ______________ 2019ж.№ ______ Peктоpдың бұйpығымeн бeкiтiлгeн дипломдық жұмыcтың тaқыpыбы: Мiндeттi әлeyмeттiк caқтaндыpyды құқықтық peттey
2. Cтyдeнттiң aяқтaлғaн жұмыcты тaпcыpy мepзiмi: _________20___ж.
3. Дипломдық жұмыcты оpындayғa қapacтыpyғa жaтaтын cүpaқтapдың тiзiмi:
1.Төлем қатынастары институтының теориялық-құқықтық аспектілері
1.1 Төлем қатынастары бойынша заңнаманың даму тарихы
1.2 Төлем қатынастары ұғымы
1.3 Төлем жүйелері ұғымы. қазақстан республикасындағы қолма-қол ақшасыз төлем
2. Қазақстан Республикасының төлем қатынастарын азаматтық-құқықтық реттеу
2.1 Төлем қатынастарының азаматтық-құқықтық аспектілері
2.2 Төлем қатынастарын жүзеге асыру саласында азаматтық заңнаманы жетілдіру мәселелері
2.3 Төлем қатынастарын құқықтық реттеудің халықаралық тәжірибесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
4. Гpaфикaлық мaтepиaлдapдың тiзiмi (cызбaлap, кecтeлep, диaгpaммaлap жәнe т.б.)
5.Ұcынылғaн әдeбиeттep тiзiмi:
Закон Республики Казахстан от 26 июля 2016 года № 11-VI ЗРК
О платежах и платежных системах РК
Масалимова С.Ж., Шакаримова Г.М., Есенгельдинова С.Ж., Курманбекова Г.А., Абылкасимова Ж.А., Зиядин С.Т. Платежная система, учеб.пособие, Семей, 2009 г.
Официальный сайт Комитет по контролю и надзору финансового рынка и финансовых организаций Национального Банка Республики Казахстан: http:www.afn.kz
Жарыкбасова К.С., Зиядин С.Т., Нохрина О. А. Уровень развития платежной системы Казахстана, изд. Европейская наука ХХI - века, Польша, 2011 г.
Ильяс А.А Платежная система Республики Казахстан: теория и практика. Учебное пособие. - А.А. Ильяс, А.К Саулембекова. - Алматы: Экономика, 2009-208с.
Отчет Экономические и финансовые риски Казахстана, АО Национальный аналитический центр при ПРК, Астана, май 2011 г.
Расчетно-платежные отношения в современной воспроизводственной системе тема диссертации и автореферата по ВАК 08.00.01, кандидат экономических наук Александрова, Наталия Вячеславовна
Закон Республики Казахстан О платежах и переводах от 29 июня 1998 года №237-I; 2.
Кодекс Республики Казахстан Об административных правонарушениях от 05 июля 2014 года №235 V ЗРК;
Официальный Интернет-ресурс Национального Банка Республики Казахстан: www.nationalbank.kz.
6. Дипломдық жұмыc бойыншa кeңec бepyлep
№
Жұмыc этaптapының aтayы
Оpындay мepзiмi
Оpындaлғaны тypaлы бeлгi
Ecкepтпe
1.
I бөлiм Зepттeлeтiн тaқыpыпқa cәйкec библиогpaфияны құpy
Қaзaн 2017 ж.
2.
II бөлiм
Eкiншi тapayды жaзy жәнe оның ғылыми жeтeкшiмeн тeкcepy
Қaзaн 2017 ж.
3.
III бөлiм
Қapaшa 2018 ж.
4.
Жұмыcты толықтaй aяқтay Жeтeкшiнiң ecкepтпeлepi бойыншa жұмыcты aяқтay жәнe оны ғылыми жeтeкшiнiң пiкipiмeн кaфeдpaғa өткiзy
Қapaшa 2018 ж.
5.
Жұмыcты жeтeкшiгe бepy Дипломдық жұмыcтың cынылғaн тexникaлық тaлaптapғacәйкecтiгiн тeкcepy үшiн ноpмaлық бaқылayдaн өткiзy
Қapaшa 2018 ж.
6.
Жұмыcты cын пiкipшiгe бepy
Cәyip 2019 ж.
7.
Оpындaлғaн жұмыcты кaфeдpaдa тaлқылay
Қоpғayғa дaйындay жәнe дипломдық жұмыcты жapия түpдe қоpғay
Cәyip 2019 ж.
Тaпcыpмaның бepiлгeн күнi _________________20__ ж.
Ғылыми жeтeкшi : ___________________з.ғ.к.,доцeнт Caктaгaновa И.C.
(қолы) ғылыми дәpeжeci, лayaзымы
Т.A.Ә
Тaпcыpмaны aлды: cтyдeнт _____________ Баталов А.Б
(қолы) Т.A.Ә
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.ТӨЛЕМ ҚАТЫНАСТАРЫ ИНСТИТУТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Төлем қатынастары бойынша заңнаманың даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ...
1.2 Төлем қатынастары ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Төлем жүйелері ұғымы. Қазақстан Республикасындағы қолма-қол ақшасыз төлем ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТӨЛЕМ ҚАТЫНАСТАРЫН АЗАМАТТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Төлем қатынастарының азаматтық-құқықтық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Төлем қатынастарын жүзеге асыру саласында азаматтық заңнаманы жетілдіру мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Төлем қатынастарын құқықтық реттеудің халықаралық тәжірибесі ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан бастап мемлекеттің өзінің даму стратегиясы қалыптасты. Соның ішінде Қазақстан Республикасының төлем қатынастары дами бастады. Яғни мемлекеттің өзінің төлемдері, ақша қоры,валютасы және т.б төлем қатынастары пайда болды.
Зерттеудің өзектілігі экономикалық дамудағы қазіргі заманғы үрдістер, сыртқы экономикалық қарым-қатынастардың ауқымы ұлғайып, нығаюы, ұлттық экономикалардың ықпалдасу үдерістері мен өзара тәуелділігінің күшеюі, банк жүйесін қайта құру және тауар-ақша айналымын дамытудың басқа деңгейіне көшу, қазіргі уақытта қазақстандық заң әдебиетінде лайықты, барабар көрініс таппайды. Бұл өзгерістер шарттық міндеттемелер мен төлемдердің орындалу сенімділігінің кепілдігін қамтамасыз ету қажеттілігінің жалпы өсуіне алып келе бермейді.
Қазақстанда түбегейлі экономикалық қайта құруларды жүзеге асыру нарықтық бағдарланған қағидаттарда жұмыс істейтін экономиканың толыққанды қаржы-банк секторын құрусыз мүмкін емес. Өз кезегінде, экономиканың жұмыс істеу тиімділігіне тікелей әсер ететін кез келген елдің қаржы нарықтарын дамытудың аса маңызды факторларының бірі шаруашылық жүргізуші субъектілерге нарықтық экономикада қалыптасқан міндеттемелерді орындауды қамтамасыз ететін үздіксіз жұмыс істейтін төлем жүйесінің болуы болып табылады. Төлем жүйесі өндірістің үздіксіздігін және тауар-ақша қатынастарының айналым айналымының тұрақтылығын қамтамасыз ете отырып, барлық экономикалық қызмет субъектілері арасында берік байланыстырушы буын ретінде болуға тиіс. Төлемдерді тез әрі нақты жүзеге асыру тауар және қаржы нарықтарындағы операцияларды аяқтаудың кепілі болып табылады, яғни қазақстандық экономиканы дамыту және шетелдік инвестицияларды тарту үшін алғышарттар жасайды .
Қолма-қол ақшасыз ақшалай есеп айырысу саласында бүгінгі күні қазақстандық нарықта MasteCard, EuroCard есеп айырысу жүйелерін жылжыту үрдісі дамитын болады. Мысалға:Қазақстандық "Алтын" қолма-қол ақшасыз есеп айырысу жүйесі одан әрі дамитын болады. Алайда, шын мәнінде ұлттық есеп айырысу жүйесі болуға оған сауда жасайтын ұйымдардың, терминалдар мен банкоматтардың тармақталған желісінің болмауы мүмкіндік бермейді.
Жалпы қабылданған төлем құралдарын қолдану және оларды пайдалану тетігін өңдеу елдегі төлем жүйесінің тиімді және тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз ететіні белгілі. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, Қазақстандағы заңды және жеке тұлғалардың қолма-қол ақшасыз төлем қатынастарының негізгі үлесі қазіргі уақытта төлем құралдарымен қызмет көрсетіледі. Чектермен және төлем карталарымен есеп айырысу үлесі қолма - қол ақшасыз төлемде айтарлықтай орын алады, ал дәл осы төлем құралдары қазіргі уақытта перспективасыз болып табылады және олардың дамуы мен есеп айырысу-төлем қатынастарына белсенді енгізілуіне тиісті назар аудару қажет. Бұдан басқа, осы төлем құралдарын Қазақстанның есеп айырысу-төлем тетігін одан әрі дамыту және негізгі төлем проблемаларын шешу мақсатында оларды жетілдіру тұрғысынан қарау керек .
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері азаматтық заңнама саласындағы қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының төлем қатынастарын дамыту. Атап айтқанда Қазақстанның қолма қол ақшасыз, карточкалық, электрондық төлем жалпы барлық салалардағы төлем қатынастарын заң бойынша реттеу. Елдің төлем қатынастарының заңнамалық келісімдеріндегі мәселелер, ұлттық төлем қатынастарының халықаралық карточкалық төлем жүйелерімен өзара іс-қимыл мәселелері, сондай-ақ төлем карталары негізінде қолма-қол ақшасыз есеп айырысу жүйесін ұйымдастыруды оңтайландыру және жетілдіру мәселелерін зерттеу болып табылады. Төлем қатынастарын дамытудың осы кезеңі әлемдік стандарттар мен қағидаттарға жауап беретін уақытша банк технологияларын пайдалана отырып, есептеудің жаңа тәсілдерін кеңінен енгізумен сипатталады. Төлем талаптарын ауыстыруға жаңадан төлем қатынастары келді, электрондық құжаттар бұрын қолданылған құжаттарды қағаз тасығыштардан дәстүрлі түрде ығыстыра бастады. Ақпарат берудің жаңа тәсілдеріде кеңінен енгізіле бастады. Электрондық төлемдер жүйесін іске асыру бойынша бірқатар тәжірибелік жобалар пайда болып жатыр. Келесі жүзжылдықтың басында нақты уақыт режимінде басым жұмыс істейтін қазіргі заманғы автоматтандырылған есептеу жүйесін енгізу жоспарлануда. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін төлемдер мен есеп айырысуларды реттеу әдістерін нормативтік-құқықтық қамтамасыз ету, осы саладағы кредиттік мекемелердің, банктердің қызметі мен тәуекелдерін бақылауды күшейту, қазіргі заманғы телекоммуникациялық және ақпараттық орта құру қажет.
Зерттеу объектісі мен пәні азаматтық заңнама саласындағы төлем қатынастары болып табылады. Зерттеу объектісі шеңберінде зерттеудің тікелей пәні төлем қатынастарын ұйымдастырудың теориялық және практикалық мәселелері , олардың Қазақстан Республикасында нормативтік құқықтық заңдарымен реттелуі болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі қойылған міндеттерді шешу үшін автор шетелдік және отандық заңгерлердің еңбектерін пайдаланамыз. Яғни азаматтық құқық ,қаржылық құқық салаларындағы негізгі қалаушыларды айта кетеміз.
Төлем қатынастарын қарау кезінде отандық және шетелдік заңгерлердің еңбектеріне сүйенеміз .Мысалы: Абылкасимова Ж.А., Зиядин С.Т ., Масалимова С.Ж., Шакаримова Г.М., Есенгельдинова С.Ж., Курманбекова Г.А., Сақтағанова И.С., A.M. Тавасиева., Г.Е. Алпатова, СВ. Ануреева, Л.И. Барона, А. Булатова, А. Ә.Ілес , Сейткасимов Г. С., А.А. Ильяс, А.К Саулембекова
Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде төлемдер мен есеп айырысуларды жүргізу тәртібіне, сондай-ақ ҚР Ұлттық Банкі мекемелерінің қызметіне, мерзімді басылымдардың деректеріне, ғаламдық Интернет желісінің ресурстарына қатысты ҚР заңнамалық актілері пайдаланылды.
Дипломдық зерттеудің ғылыми жаңалығы төлем қатынастары ұғымының нақты тұжырымы ұсынылды. Шаруашылық субъектілері арасындағы өзара іс-қимыл түрінде оны қарау арқылы бәсекелі ортада өсімін молайту процесін тиімді жүзеге асыру мақсатында төлемдік төлемдерді іске асыру мәселесі бойынша объектілер (есеп айырысу нысандары, нормативтік қамтамасыз ету, төлем жасау тәсілдері мен құралдары) заң жүзінде қандай жолдармен шешілді - екені айқындалды ;
- жүргізілетін заң саясатының тиімділігін арттыру мақсатында оларға мемлекеттің ықпал ету критерийі бойынша төлем қатынастарын бөлу негізделген: біріншіден, мемлекет тарапынан бақылауға және реттеуге толық жататын, екіншіден, ішінара мемлекет реттейтін және құқықтық нормаларға және шарттық қатынастарға сәйкес, үшіншіден, мемлекеттің ықпал ету саласынан тыс орналасқан; ұлттық төлем жүйесін жетілдіру бағыттары негізделген жүйесін жетілдіру, төлем қатынастарын жүзеге асыру қағидаттарын заңнамалық бекіту, төлемдерге заң бойынша нормативтік базалармен бақылауды күшейту екендіге ұсынылды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы алынған нәтижелер төлем қатынастарының мәні мен олардың көріну нысандары туралы, төлем қатынастары мен Заң қызметі жай-күйінің өзара байланысы туралы теориялық түсініктерді кеңейте түседі.
Төлем қатынастарын жетілдірудің ұсынылған бағыттарын іске асыру Қазақсатан Республикасының азаматтық кодексін және Қазақсатан Республикасының заңнамалық актілерін дамытудың қазіргі кезеңінде оларды неғұрлым тиімді ұйымдастыру үшін жағдай жасауға мүмкіндік беру, осы құқықтық мәселелерді шешу ықпал етеді, заң процестерін жандандырады және мемлекеттің нормативтік құқықтық актілерінің нәтижелілігін арттырады.
Қорғауға шығарылатын ережелер дипломдық жұмыс тақырыбы бойынша негізгі ережелер : Қазақстан Республикасының төлем қатынастары саласында азаматтық-құқықтық реттеуді енгізу. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде төлем қатынастары жағынан нормативтік құқықтық актілерді толықтыру.
Жұмыстың құрылымы мен мазмұны дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттеріне негізделген. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан (алты параграфтан), қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс 50 бетті құрайды.
Кіріспеде зерттеудің өзектілігі негізделген, жұмыстың мақсаттары мен міндеттері, зерттеудің объектісі мен мәні, жаңашылдығы мен ғылыми нәтижелері, олардың практикалық маңыздылығы тұжырымдалған.
"Төлем қатынастарындағы институттың теориялық-құқықтық аспектілері" атты бірінші тарауда төлем жүйесінің мәні мен құрылымын теориялық негіздеу мақсатында төлем қатынастарының негізін қалаушы аспектілері зерттелді. Төлемдердің функционалдық ерекшеліктері қаралды, бұл Қазақстан Республикасының заңи тұрғысынан төлем қатынастарының рөлі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік берді.
" Қазақстан Республикасының төлем қатынастарын азаматтық-құқықтық реттеу" екінші тарауында заң қызметін реттеу процесінде пайдаланылатын азаматтық заңнаманың құрылымы мен негізгі көрсеткіштері қаралды.
Қорытындыда дипломдық жұмыстың негізгі қорытындылары мен ғылыми нәтижелері қысқаша баяндалды.
1.ТӨЛЕМ ҚАТЫНАСТАРЫНДАҒЫ ИНСТИТУТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Төлем қатынастары бойынша заңнаманың даму тарихы
Қазақстанның егемендігін жариялау, нарықтық қатынастарға көшу ел экономикасын, оның ішінде қаржы жүйесін құрылымдық реформалаудың қажеттігіне себепші болды. Бұл ретте сенімділік пен жоғары тиімділікпен ерекшеленетін принципті жаңа төлем қатынастарын құру маңызды мәнге ие болды. Қазақстан Республикасының төлем қатынастарын реформалаудың негізгі мақсаттары банктер мен олардың клиенттері арасында төлемдердің өтуін жеделдету (90-жылдардың басында бір төлемнің өту мерзімі 3-12 күнді құрады), сондай-ақ айналымға әртүрлі төлем құралдарын (тапсырмаларды, чектерді, төлем талаптарын) кеңінен енгізу болып табылады. Қазіргі заманғы төлем қатынастарын құру кезінде Қазақстан Ұлттық банкі Еуропалық Одақ, Шығыс Еуропа, Балтика және ТМД елдерінің тәжірибесіне сүйенді.
Төлем қатынастарын реформалаудың алғашқы қадамы 1991 жылы коммерциялық банктердің филиалдарында ашылған корреспонденттік шоттарға филиаларалық айналым шоттарын (ФАШ) аудару болып табылады, бұл ФАШ-ды жабуға, банкаралық есеп айырысуларды ұйымдастыруды тәртіпке келтіруге және коммерциялық банктерге (Кредитсоцбанк, Промстройбанк, Агропромбанк, жинақ банкі) кассалық қызмет көрсетуді орындауды қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.
КСРО ыдырауына және посткеңестік кеңістік елдерінің мемлекеттік тәуелсіздікке ие болуына байланысты 1992 жылы сауда-экономикалық есеп айырысуды жүзеге асыру мақсатында ТМД елдерінің ұлттықорталық банктері үшін корреспонденттік шоттар ашылды. Осы шоттар бойынша операциялар 1992 жылдың 1 шілдесінен басталды.
1992 жылы банкаралық есеп айырысуды қамтамасыз ету мақсатында Ұлттық Банк барлық аудандарда, қалаларда, облыс орталықтарының қалалық аудандарында және Алматы қаласында есеп айырысу-касса орталықтарын құрды. 1992 жылдың ортасына қарай Ұлттық банктің 16 облыстық және 274 аудандық есеп айырысу-кассалық орталықтары жұмыс істеді.
1993 жыл ішінде Ұлттық банк шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында ел ішінде де, одан тыс жерлерде де өзара қарыз есебіне жатқызылды. Осы жылы техникалық құралдардың дайын болуына қарай өзара пайдалануға жол бермеу және төлемдерді жеделдету мақсатында Қазақстан облыстары арасындағы есептерде электрондық төлемдерді енгізу басталды.
1994 жылы алғаш рет Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің мемлекеттік қазынашылық міндеттемелерін шығару жүзеге асырылды. Осы жылы мемлекеттік бағалы қағаздардың орталық депозитарийі құрылды.
1995 жылы Қазақстанда бірінші Алматы клирингтік палатасын (АКП) құру маңызды қадам болды, ол көпжақты өзара есеп әдісі бойынша жұмыс істеді. Бұл жүйенің кемшілігі қатысушы банктердің күн соңында қағаз тасығыштарда төлем тапсырмаларымен айырбастауға тура келді. Сол 1995 жылы Ұлттық банк шоттарды салыстыруды және ұлттық банктердің корреспонденттік шоттарындағы қалдықтарды рубль аймағы елдерімен реттеуді жүзеге асырды, сондай-ақ тиісті мемлекетаралық келісімдерді дайындауды жүргізді.
1996 жылы Ұлттық банк төлем қатынастарын дамыту жөнінде бірқатар іс-шаралар өткізді:
ішкі өңірлік төлемдердің банкаралық клирингін жүзеге асырған Ұлттық банктің облыстық филиалдары жанынан өңірлік клиринг палаталарын құру;
"электрондық төлем тапсырмасы" ұғымын Нормативтік бекіту, төлем жүйесіне қатысушылар арасында ақпарат алмасу үшін SWIFT-осындай электрондық хабарламалар форматтарын әзірлеу және енгізу;
Алматы клирингтік палатасын "Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы" РМК (ҚБЕО) етіп қайта ұйымдастыру, ол қазіргі уақытта да төлем қатынастары болып табылады.
Банкаралық төлемдердің өтуін жеделдетуге ықпал ететін негізгі сәт 1996 жылғы тамызда ҚБЕО базасында жалпы негізде есеп айырысуды жүзеге асыратын және нақты уақыт режимінде (RTGS - real time gross settlement system) жалпы есеп айырысудың перспективалық жүйесінің сипаттамасы бар ірі төлемдер жүйесін құру болды. Қазақстандық ірі төлемдер жүйесінің негізіне Швейцарияның тәжірибесі, атап айтқанда, SIC (Swiss Interbank Clearing) жүйесін құру тәжірибесі алынды. Қысқа мерзімде ірі төлемдер жүйесі қағаз жүзінде растауды талап етпейтін электрондық құжат айналымының, ақша аударымының жылдамдығы мен сенімділігін, сондай-ақ жоғары қауіпсіздік деңгейінің арқасында үлкен танымалдыққа ие болды.
Төлем жүйесін жетілдіруге ықпал ететін маңызды іс-шара Ұлттық Банктің орталық аппаратында екінші деңгейдегі банктердің корреспонденттік шоттарын орталықтандыру болып табылады, ол 1998 жылғы қазаннан қарашаға дейінгі кезеңде жүргізілді. Корреспонденттік шоттарды орталықтандыру Ұлттық Банкке есеп айырысу банкі мен банктер Банкінің функцияларын жедел жүзеге асыруға, төлем қатынастарынан бақылау функцияларының тиімділігін арттыруға мүмкіндік берді .
Бөлшек төлемдер рыногында бәсекелестік құру және банк қызметінің осы саласында көрсетілетін қызметтердің сапасын жақсарту мақсатында 1999 жылдың 1 тамызынан бастап Қазақстан Республикасының аумағында Ұлттық банктің облыстық филиалдары жанындағы Клиринг палаталарының қызметі тоқтатылды. Бұл ретте Қазақстанда америкалық автоматтандырылған клирингтік Палатаның типі бойынша клирингтік жүйені (жалпы жүйедегі қатысушылардың таза позицияларын түпкілікті есептей отырып, қаражатты алдын ала депозитке салмай жұмыс істейтін қарсы міндеттемелерді көп жақты өзара есепке алу жүйесі) - қазіргі уақытта табысты жұмыс істейтін банкаралық клиринг жүйесін құру туралы шешім қабылданды.
1998 жылғы маусымда "ақша төлемі мен аударымы туралы" Қазақстан Республикасының Заңы, Қазақстан Республикасының аумағында ақша төлемі мен аударымын жүзеге асыру мәселелерін реттейтін негіз қалаушы құжат қабылданды және осы саладағы Ұлттық Банктің нормативтік құқықтық базасын әзірлеу жөніндегі жұмыстар басталды.
Нормативтік және технологиялық базаны одан әрі жетілдіру нәтижесінде банк және қаржы секторларының сол күні түпкілікті есеп айырысумен тиімді және қауіпсіз төлем жүйесіндегі өсіп келе жатқан қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында ірі төлемдер жүйесі 2000 жылғы ақпанда нақты уақыт режимінде жұмыс істейтін және Қазақстанның жүйелі маңызы бар төлем қатынастары болып табылатын ақша аударымдарының банкаралық жүйесі (БААЖ) болып қайта құрылды.
2003 және 2005 жылдары Халықаралық Валюта Қоры мен Дүниежүзілік банк сарапшыларымен Қазақстанның төлем қарым-қатынастарына бағалау жүргізілді, оларға сәйкес Қазақстанның төлем жүйелері халықаралық стандарттарға, оның ішінде жүйелі маңызы бар төлем жүйелері үшін халықаралық есеп айырысу банкі белгілеген барлық 10 негізгі қағидатқа сәйкес деп танылды. Сондай-ақ 2003 жылдың қарашасында Қазақстан төлем жүйелерінің негізгі қызмет ету ерекшеліктерін ашатын төлем жүйелері бойынша Қызыл кітап жарияланды. 2006 жылдың сәуірінде Қазақстандағы төлем, клиринг және есеп айырысу жүйелері бойынша Күміс кітап шығарылды.
Ақша төлемі мен аударымын жүзеге асыру кезінде мемлекеттік тілді пайдалануды қамтамасыз ету мақсатында 2008 жылғы 1 желтоқсанда Қазақстанның төлем қатынастары ҚР СТ 1048-2002 стандартына негізделген қазақ тілінің символдары бар жаңа кодтық кестені пайдалануға көшті.
2009-2010 жылдары Ұлттық Банк Қазақстанның төлем қатынастарының операциялық сенімділігі мен өндірістік тиімділігін арттыру мақсатында ұлттық төлем қатынастарының техникалық инфрақұрылымын жаңғырту және оларды жаңа бағдарламалық-техникалық платформаға ауыстыру жөнінде жұмыс жүргізді. Жүргізілген жұмыстардың қорытындысы бойынша 2010 жылғы 7 маусымда олардың жоғары қауіпсіздік деңгейімен және өткізу қабілетінің едәуір ұлғаюымен сипатталатын төлем жүйелерінің (БААЖ-2, банкаралық клиринг жүйесі-2) жаңа нұсқаларына көшуі жүзеге асырылды. Жаңа төлем қатынастарының барлық компоненттері ресурстарды үнемдеу және барынша пайдалану талаптарын, қорғаудың және қолжетімділіктің талап етілетін деңгейін қамтамасыз етуді, сондай-ақ қаржы саласында қолданылатын стандарттармен үйлесімділікті ескере отырып әзірленді. Бірыңғай тұтас ретінде төлем жүйелерінің негізгі және резервтік орталықтарының серверлеріне жұмыс істеуге мүмкіндік беретін кластерлік бағдарламалық қамтамасыз етуді баптау және тәжірибелік пайдалануға енгізу жүзеге асырылды.
Сондай-ақ 2009 жылы төлем қатынастарын дамытудың басым бағыттары бойынша келісілген саясатты әзірлеу және Қазақстанның төлем қатынастарының инфрақұрылымына қатысты жалпы мемлекеттік маңызы бар жобаларды іске асыру кезінде тиімді өзара іс - қимыл жасау мақсатында Ұлттық банк жанынан консультативтік-кеңесші орган-ұлттық төлем кеңесі құрылды.
Осы реформаны табысты іске асыру мақсатында бес жыл ішінде мынадай негізгі кезеңдерді қамтитын ауқымды жұмыс жүргізілді: 2005-2006 жылдары-Ұлттық Банктің, екінші деңгейдегі ірі банктердің, "зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық" РМҚК, Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің өкілдерінен материалдарды зерделеу және банктердің өз клиенттеріне беретін банктік шоттың жаңа нөмірінің нақты құрылымы туралы мәселені шешу мақсатында жұмыс тобын құру.
2007-2008 жылдар - Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде клиенттердің банктік шоттарының және банктік сәйкестендіру кодтарының жаңа нөмірлерін беру, сондай-ақ клиенттердің жаңа банктік шоттарына көшу жөніндегі қажетті дайындық жұмыстарын жүргізу мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық актілерді әзірлеу, келісу, бекіту және тіркеу енгізілді .
Жүргізілген жұмыстардың қорытындысы бойынша 2010 жылғы 7 маусымда Қазақстанның банктік және төлем қатынастарының банк клиентінің банктік шоттарының жаңа нөмірлеріне және банктік сәйкестендіру кодтарына ауысуы жүзеге асырылды.
2009-2010 жылдары Ұлттық Банк Қазақстан Республикасының мүдделі мемлекеттік органдарымен (Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі, Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі, Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі) бірлесіп, "Сәйкестендіру нөмірлерінің ұлттық тізілімдері туралы" Қазақстан Республикасы Заңының мемлекеттік ақпараттық жүйелерде жеке және заңды тұлғаларды мемлекеттік сәйкестендіру жүйесіне арналған нормаларын іске асыру шеңберінде сәйкестендіру нөмірлерін (ЖСНБСН) пайдалануға Екінші деңгейдегі банктердің ұлттық төлем қатынастары мен ақпараттық жүйелерін аудару бойынша белсенді жұмыс жүргізді.
Осы жұмыстар аясында 2016 жылы келесі құжаттар қабылданды:
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің сәйкестендіру нөмірлерін пайдалануға көшу жөніндегі іс-шаралар жоспарын бекіту және Қазақстан Республикасының төлем қатынастарын тестілеуді өткізу жөніндегі жұмыс тобын құру ұсынылды;
1.2. Төлем қатынастары ұғымы.
"Төлем қатынастары" ұғымы өте кең мағынада беріледі . Бұл ұғым экономикалық субъектілер арасында туындайтын төлем міндеттемелерін орындау процесін сипаттайды және нарықтық экономикадағы барлық функциялардың ақшамен орындалумен тығыз байланысты.
Есептер мен төлемдер қоғамда экономикалық қатынастардың едәуір бөлігін іс жүзінде жүзеге асырады. Қазіргі жағдайда барлық елдерде шаруашылық қызмет көбінесе қолма-қол ақшасыз ақшамен жүзеге асырылады. Экономикаға қазіргі заманғы төлем технологияларын енгізу айналым шығындарын айтарлықтай төмендетуге және төлемдерді жасау уақытын бірнеше секундқа дейін қысқартуға мүмкіндік береді, бұл қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың басқа түрлерінен тиімді етеді және неғұрлым жетілдірілген төлем жүйесін талап етеді.
Ғылыми әдебиетте төлем қатынастарының мәні мен құрылымына қатысты терминология мен мәселелерде жеткілікті айқындалған ұғым берілмеген екенін атап өткен жөн.
Нарықтық қатынастарға көшу және банк жүйесінің түбегейлі өзгерістері көбею процесіндегі қатысушылар арасындағы төлем қатынастарына ақпараттық технологияларды енгізуді қамтамасыз етті. Осыған байланысты ғылыми әдебиетте электрондық ақша, банкаралық байланыс жүйесі, төлем карточкалары және т.б. сияқты жаңа терминдер пайда болды.Бұл түсініктер қазіргі заманғы төлем механизмінің жұмыс істеу ерекшелігін көрсетеді және нәтижесінде, ішкі экономикалық әдебиеттер, төлем жүйесі көбінесе техникалық жағынан қаралады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің деректері бойынша, қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында жұмыс істейтін екі ұлттық төлем жүйесі (бұдан әрі - ҚР) бар: Банкаралық ақша аудару жүйесі және Банкаралық клиринг жүйесі, сондай-ақ жергілікті жүйелер: Қазақстан Халық банкі АҚ, Ситибанк Қазақстан АҚ карточкасы. Бұдан басқа, Қазақстанда халықаралық төлем жүйелерінің Visa International, MasterCard Worldwide, American Express International және UnionPay International сияқты төлем карточкалары шығарылады.
Банкаралық клиринг жүйесі - жүйеге қатысушы банктер, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар арасында төлемдерді және (немесе) ақша аударымдарын қатысушылар нұсқауларының көпжақты клирингі арқылы жүзеге асыруға арналған төлем жүйесі екендігін атап айтамын.
Сонымен қатар, Visa және MasterCard төлем жүйелерінің үлесі транзакциялардың 95% -дан астамын және шығарылған дебеттік және несие карталарын құрайды. Кез-келген жағдайда төлем жүйесі арқылы жергілікті немесе халықаралық төлемдер арқылы ақшаны аудару немесе аудару банк арқылы жүзеге асырылады. Алайда, ақпараттық технологияларды дамыту кезінде көптеген төлем жүйелерінің операторлары қамтамасыз ететін және заңнамалық деңгейде реттеуді талап ететін төлемдерді жүзеге асырудың әр түрлі әдістері пайда болды. Қазақстан Республикасының Төлемдер мен аударымдар туралы ескі Заңы төлем қызметтері нарығының барлық субъектілері арасындағы қатынастарды толық реттемейді. Осыған байланысты 2016 жылғы 26 шілдеде Қазақстан Республикасының Президенті 2016 жылғы 10 қыркүйекте күшіне енген Төлемдер мен төлемдер жүйесі туралы Қазақстан Республикасының Заңына қол қойды. Заң төлем жүйелерінің жұмыс істеуін реттейтін төлем жүйелерінің жұмыс істеу саласында туындайтын әлеуметтік қатынастарды тиімді реттеу, сондай-ақ Қазақстанда төлемдер мен ақша аударымдарын жүргізу тәжірибесін жетілдіру мақсатында қабылданды. Жаңа нормативтік-құқықтық акті төлем қызметтері нарығына мүлдем жаңа ойыншылар - банктік емес төлем қызметтерін жеткізушілер әкеледі. Біз төлем ұйымдары, төлем агенттері және қосалқы тұлғалар туралы айтып отырмыз.
Төлем қатынастары ұғымының Қазақстанның ғылыми әдебиеттерінде немесе азаматтық құқығында, қаржы құқығындағы ғалымдардын өкінішке орай берген нақты анықтамасы жоқ. Сол себепті төлем қатынасы ұғымын , өзімнің зерттеуім бойынша осындай анықтама берер едім.
Төлем қатынастары дегеніміз - төлем құралдары қолма-қол ақша, есеп айырысу құжаттары, вексельдер, чектер, банктік пластикалық карточкалар және т. б- лар сияқты ұғымдарды реттейтін, қолма-қол ақшаны және (немесе) төлем құралдарын пайдалана отырып ақшалай міндеттемені орындайтын төлем жүйелерін қамтамасыз ету жиынтығын айтамыз.
Төлем қызметтері нарығын, төлем жүйелерін және қадағалауды (қадағалауды) реттейтін орган Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі болып табылады.
Осы мақсатта ол: төлем жүйелерінің жұмыс істеу тиімділігін қамтамасыз етуге бағытталған нормативтік құқықтық актілерді қабылдайды;
* төлем қызметтерін жеткізушілердің тізілімін жүргізеді;
* төлем жүйелерінің тізілімін жүргізеді;
* төлемдер мен ақша аударымдарының статистикасын зерттейді;
* төлем жүйелерінің жұмыс істеуіне мониторинг, талдау және бағалауды жүзеге асырады;
* ҚР заңнамасының талаптарына сәйкес операторлардың қызметіне және басқаларына тексеру жүргізеді.
Төлемдер мен төлем жүйелері туралы " Қазақстанның жаңа Заңы"
2016 жылғы 10 қыркүйектен бастап күшіне енді.
Және Қазақстандағы төлем жүйелерінің мониторингісі жүргізілді. Ол төлем жүйелерін реттеуді және оларды пайдаланатын кез келген адамды енгізеді. Электрондық ақша жүйесінің операторлары реттеу айналасында өзгерістерді және төлемді жүзеге асыру кезінде пайдалану үшін басқа да маңызды ережелерді қамтиды. Заңды, түзетулерді орындауға жәрдемдесу үшін және төлем жүйелеріне қатысты заңнамалық актілерге толықтырулар енгізіп қойды.
Оның ішінде азаматтық және салық кодекстеріне, банк құқығына және басқаларына енгізілген. Сондай-ақ бірқатар заңға тәуелді актілер қабылдау күтілуде. Бірақ азаматық кодексінде дұрыс реттелмеген.
Төлем жүйелерінің құқықтық реттелуі мен жұмыс істеуі Қазақстанда қарқынды дамып келеді. Заң "төлем жүйелері" және "төлем жүйелерінің операторлары"; төлем жүйелері және оларды пайдалану ережелері сияқты терминдерді енгізеді. Ол төлем жүйелерін іске қосу ережесін және Ұлттық Банктің билігін реттейді. Ол "Төлем ұйымы" термині банк қызметін жүзеге асыруға лицензия алмай қаржы ұйымы ретінде әрекет етуге құқығы бар ұйымның жаңа нарығын айқындайды. Заң "депозиттік шот" терминін айқындайды және қаражат депозиттік шоттардан тек сот шешімі ғана өндіріп алынуы мүмкін екенін белгілейді. Қазақстанда қолданылып жүрген мақсатты депозиттік шоттың нақты функциялары дегенмен, бұл термин заңнамада айқындалған бірінші рет. Заң осы дабыл сигналында аталмаған басқа да көптеген жаңа ұғымдарды қамтиды және олар баламалы төлем жүйелерінің прогрессивті дамуына маңызды қадам жасайды.
1.3. Төлем жүйелері ұғымы. Қазақстан Республикасындағы қолма-қол ақшасыз төлем.
Төлем жүйесі - бұл ережелердің, шарттық қатынастарының, технологиялардың, есептеу әдістемелерінің, ішкі және сыртқы нормативтік актілердің жиынтығы болып табылады. Олар барлық қатысушыларға бір-бірімен қаржылық операциялар мен есеп айырысуларды жүргізуге мүмкіндік береді.
Төлем жүйесі экономикалық агенттердің борыштық және басқа да міндеттемелерді орындауы процесінде ақша аудару, есеп айырысу мен төлемдер жасау үшін қолданылатын заңнамалық реттелетін элементтердің жиынтығын білдіреді.
Төлем жүйелері экономикалық қызметті қамтамасыз етуде елеулі рөл атқарады: экономикалық айналымға қатысушылар арасында ақша қаражатының қозғалысы үшін жағдай жасайды, қаржы ресурстарын тиімді пайдалануға, мемлекеттік ақша-кредит саясатын және т. б. жүргізуге мүмкіндік береді. Мемлекеттің төлем жүйесін ұйымдастыру оның қаржы жүйесінің тұрақтылығына, ақша айналымы шығындарының деңгейіне, қоғамдық шаруашылықтағы экономикалық операциялардың құнына, қаржы нарықтары мен банк жүйесінің өтімділігіне, яғни тұтастай алғанда экономиканың жұмыс істеу тиімділігіне тікелей әсер етеді.
Осыған байланысты қазіргі заманғы төлем жүйелеріне жоғары талаптар қойылады. Олар: есеп айырысудың сенімділігі мен тұрақтылығын, яғни есеп айырысу процесінде қозғалыс жасайтын қаражаттың сақталуын және оларды алушыға аударудың кепілдігін қамтамасыз етуі тиіс.
Жүйеге кіру жылдамдығын және төлем хабарламаларын өңдеу, беру және алу уақытын барынша азайтуды қоса алғанда, төлемдерді жүргізудің жоғары жылдамдығы, төлем операцияларының рентабельділігі есеп айырысуға алынған қаражаттың оңтайлы көлемін ұстау және төлемдерді жасауға арналған шығындарды азайту, барлық қатысушылар үшін тең жағдайлар, есептік, операциялық және басқа да тәуекелдерді барынша азайту, өз ақша қаражатымен есеп айырысуға қатысушыларды ұтымды басқару үшін жасалады. Бұл шотқа, төлем және жүйенің басқа да қызметтеріне еркін қол жеткізуді қамтамасыз етуді; шоттар режимдерінің кең таңдауын, есеп айырысу және т.б. қарапайымдылығын, коммерциялық банктер үшін өзінің өтімділігін тиімді басқару мүмкіндігін, орталық банктің коммерциялық банктердің және тұтастай банк жүйесінің өтімділігін жедел реттеуге арналған шарттарды білдіреді.
Халықаралық есеп айырысуларды жүргізу және есеп айырысуға қатысушылардың шетел валютасындағы өз ресурстарын тиімді басқаруы төлем жүйесі тез әрекет ететін, қауіпсіз және үнемді болуы және оны пайдаланушыларға оларды пайдалану тиімділігін арттыру мақсатында өзінің ақша қаражатымен жасау бойынша кең мүмкіндіктер беруі тиіс.
Қазіргі заманғы төлем жүйесінің негізгі элементтері ақша аударымын және есеп айырысу операцияларын жүзеге асыратын институттар (орталық және коммерциялық банктер, банктік емес кредиттік-қаржы ұйымдары және т.б.) болып табылады.
Олардың құқықтары мен міндеттерін айқындайтын және ақша аудару, есеп айырысу мен төлемдер жасау тәртібін және төлем айналымын ұйымдастыруға байланысты басқа да рәсімдерді регламенттейтін жүйеге қатысушылар арасындағы келісім-шарттық келісімдер, ақша қаражатын және төлем хабарламаларын аударудың коммуникациялық жүйелері почта байланысы, телефон байланысы, теле трансмиссиялық құралдар, электрондық почта, S. W. I. F. T. жүйесі және басқалар.
Төлем құралдары қолма-қол ақша, есеп айырысу құжаттары, вексельдер, чектер, банктік пластикалық карточкалар және т. б.
Бұл элементтердің жұмыс істеуі және өзара іс-қимылы Қазақстан Республикасында әрбір нақты төлем жүйесі шеңберінде әрекет ететін ережелерге сәйкес жүзеге асырылады. Өз клиенттерінің атынан ақша аударымын және есеп айырысу операцияларын жүзеге асыратын институттар төлем жүйесінің қатысушылары деп аталады. Заңды және жеке тұлғалар - осы институттардың клиенттері-жүйесін пайдаланушылар болып табылады. Елдің төлем жүйесінің негізгі қатысушылары орталық банк, коммерциялық банктер және банктік емес кредиттік-қаржы ұйымдары (мысалы, клирингтік палаталар) болып табылады. Әдетте, орталық банк елдің төлем жүйелерін дамытуда басты рөл атқарады. Ол мемлекеттің ақша жүйесі тұрақтылығының маңызды шарты ретінде төлем жүйелерінің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге және тиімділігін арттыруға мүдделі. Төлем жүйесінің оған қойылатын талаптарға сәйкес тұрақты жұмысы Орталық банктің оның маңызды функцияларын тиімді орындауы - ақша-кредит саясатын жүргізу және банктердің өтімділігін қолдау мақсатында банк жүйесін қадағалауды жүзеге асыру үшін негіз болып табылады. Көптеген елдерде банк заңнамасы орталық банктің мемлекеттің төлем жүйесінің сенімді жұмыс істеуін және дамуын қамтамасыз ету үшін жауапкершілігін көздейді, оның ішінде қатерлерді төмендету мақсатында төлем жүйесінің барлық элементтеріне, әсіресе ақша айналымын тұрақсыздандыруға әкеп соғуы мүмкін жүйелік бақылауды жүзеге асырады.
Орталық банк төлем жүйесінде пайдаланушы және қатысушы бола алады, сондай-ақ оның қатысушылары арасында төлемдерді ұйымдастыратын және жүргізетін есеп айырысу агентінің рөлін атқара алады, осы төлемдердің үздіксіздігі мен уақыттылығына, сондай-ақ жүйенің өтімділігін қамтамасыз етуге жауапты болады. Егер орталық банк төлем жүйесінде есеп айырысу агенті болып табылмаса да, ол онда есеп айырысудың түпкілікті аяқталуының кепілі болып табылады, өйткені коммерциялық банктер үшін соңғы сатыда кредитордың Қазақстан Республикасының функциясын орындайды.
Коммерциялық банктер шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың өз клиенттерінің есеп айырысулары мен төлемдерін орындайды, сондай-ақ өз атынан банкаралық төлемдер жасайды. ҚР Ұлттық Банкі арнайы Қазақстан Республикасының клиенттері үшін есеп айырысу операцияларын жүргізеді. Елдің орталық банкі ретінде ол мемлекеттік бюджеттің шоттарын жүргізеді және мемлекеттік билік пен басқару органдарына (ҚР Үкіметіне, Қаржы министрлігіне, Қорғаныс министрлігіне, Ішкі істер министрлігіне және т.б.) төлем қызметтерін ұсынады. Бұдан басқа, Қазақстанда ол төлем жүйесіне қатысушы банктердің корреспонденттік шоттарын жүргізеді және банктерге есеп айырысу - кассалық қызмет көрсетуді орындайды.
"Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы" Заңына сәйкес төлем жүйесінің тиімді және қауіпсіз жұмыс істеуін қамтамасыз ету Ұлттық банк қызметінің негізгі мақсаттарының бірі болып табылады. Оның функцияларының қатарына: ұлттық төлем жүйесінің жұмыс істеуін ұйымдастыру, елде қолма-қол емес және қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды жүргізу тәртібін айқындау, қолма-қол ақша қаражатын инкассациялау мен тасымалдауды және төлем нұсқаулықтарын ұйымдастыру кіреді. Осы функциялар шеңберінде Ұлттық банк: елдің төлем жүйесін жетілдірудің негізгі бағыттарын айқындайды.Қазақстандағы қолма-қол ақшасыз және қолма-қол есеп айырысуларды жүргізу кезінде ережелерді, нысандарды, мерзімдер мен стандарттарды және оларды бұзғаны үшін жауапкершілікті белгілейді, статистикалық өңдеу және жүргізілген банкаралық есеп айырысулар туралы ақпаратты растау үшін деректер мұрағатын жүргізеді. Төлем жүйесінің жай-күйін сипаттайтын статистикалық деректерді жинайды және көрсеткіштерді талдайды.
Экономикалық нормативтерді белгілеу жолымен банк жүйесін қадағалауды жүзеге асырады, өтімділікті басқару ережелерін анықтайды, төлемдерді жүргізу кезіндет құқық бұзушылықтарды анықтау және оларды жою мақсатында банктердің және банктік емес кредиттік-қаржы ұйымдарының қызметіне тексеру жүргізеді. Заң құқық бұзушыларға азаматтық ,қылмыстық немесе банк туралы заңдары бойынша көзделген санкцияларды қолданады.
Қазақстан экономикасының жылдан жылға үдемелі дамуы жағдайында Қазақстанның ұлттық төлем жүйелерінде (банкаралық ақша аудару жүйесі мен банкаралық клиринг жүйесінде) қолма-қол ақшасыз төлемдердің тұрақты өсуі байқалады.
Қазіргі жағдайда әлемдік шаруашылық шеңберінде жекелеген мемлекеттердің ішінде де, елдер арасында да ақша қаражатының қозғалысын қамтамасыз ететін көптеген төлем жүйелері жұмыс істейді. Оларды бірқатар белгілер бойынша жіктеуге болады.
Қаржы құқығынын ғалымы А. Ә.Ілияс төлем жүйесін тар және кең мағынада қарастырады. Тар мағынада ол төлем жүйесін "экономикалық айналымға қатысушылардың борыштық міндеттемелерін реттеу мақсатында есеп айырысуды жүзеге асыратын және төлемдерді жүргізетін бір-бірін толықтыратын келісілген ережелер бойынша әрекет ететін ұйымдардың жиынтығы" ретінде айқындайды. Неғұрлым кең мағынада ғалым бұл жүйеге "аталған ұйымдар өз клиенттеріне төлем қызметтерін ұсыну кезінде пайдаланатын құралдарды (технологияларды) (тиісті адресатқа ақша аударуды қамтамасыз ететін коммуникациялық жүйелерді, тиісті ақпаратты беру құралдарын және тараптар арасындағы қатынастарды шарттық ресімдеуді қоса алғанда)"қамтиды- деп есептеген. Мұндай тәсіл сондай-ақ Қазақстанда төлем жүйесінің мәнін туғызып, оның элементтерінің жалпы түрінде ғана емес сипаттамасымен шектеледі.
Тағыда бір қазақстандық ғалымы Сейткасимова Г. С. төлем жүйесін "Экономикалық қызмет процесінде борыштық міндеттемелерді орындауды қамтамасыз ететін заң шығарушы реттелетін элементтердің жиынтығы" ретінде қарастырады және төлем жүйесі элементтерінің жіктемесін келтіреді . Төлем жүйесіне қатысушылардың құрамына банктер мен басқа да кредиттік мекемелер ғана емес, сондай-ақ әртүрлі меншік нысанындағы кәсіпорындар мен ұйымдар, сондай-ақ халық кіреді . Сейткасимова Г. С. төлем жүйесінің нақты анықтамасын береді және оның ұдайы өндіру процесімен өзара байланысын көрсетеді . Алайда қолма-қол ақшасыз ақша айналымын ұйымдастыру нысаны ретінде төлем жүйесі туралы түсінік төлем қатынастарының шеңберін аса аша қоймайды.
Шетелдік және отандық авторлардың төлем жүйесін айқындау тәсілдеріне жүргізілген талдау жасай отырып, Қазақстандағы осы ұғымның мәні пайда болатын төлем міндеттемелерін орындау мақсатында экономикалық субъектілер арасында ақша қаражатын аудару үшін пайдаланылатын мекемелердің жиынтығы ретінде көрсетілгенін атап өткен жөн. Басқаша айтқанда, төлем жүйесін анықтаудың барлық аталған тәсілдері негізінен ақша қаражатын аударуды жүзеге асыратын институттарға назар аударады және әдетте банкаралық есеп айырысу жүйесімен шектеледі, бірақ қолма-қол ақшамен және ақша алмастырғыштарын пайдаланумен есеп айырысулар бар. Қазақстанда төлем қатынастары әрқашан заңнамалық және нормативтік актілермен реттелмейтінін ескеру қажет.
Бұл төлем жүйесінің операторы белгілеген жұмыстарды, инфрақұрылымды және ережелерді қолдану арқылы төлем жүйесінің операторы мен (немесе) төлем жүйесінің қатысушылары арасындағы өзара әрекеттесу арқылы төлемдер және (немесе) ақша аударымдарын жүзеге асыруды қамтамасыз ететін қарым-қатынас жиынтығы ретінде төлем жүйесі анықтамасы енгізілді. Бұл ретте, төлем жүйесінің негізгі функциясы - клиенттерге төлем қызметтерін көрсетуге құқылы банктер және өзге де уәкілетті қаржы ұйымдары болуы тиіс, оның қатысушылары арасындағы төлемдер мен ақша аударымдарына қызмет көрсету болып танылады. Заң жобасында республика аумағында төлем жүйелерін құрудың және олардың жұмыс істеуінің хабарлама тәртібін енгізу көзделеді. Бұл тәртіп Қазақстан Республикасының резиденттері жаңа төлем жүйесін құрған немесе Қазақстан Республикасының аумағында шетелдік төлем жүйелері өз қызметін жүзеге асырған кезде осы төлем жүйелерінің операторлары бұл туралы Ұлттық Банкке белгіленген мерзімде хабарлауы тиіс деп болжайды. Ұлттық Банк уәкілетті мемлекеттік орган ретінде Қазақстанның төлем нарығында өз қызметін жүзеге асыратын шетелдік төлем жүйелерін қоса алғанда, барлық төлем жүйелерінің тізілімін жүргізетін болады. Банк әзірлеген Халықаралық есеп айырысулардың қаржы нарығының инфрақұрылымы үшін қолданыстағы халықаралық стандарттар - қағидаттардың талаптарын ескере отырып, төлем жүйелерін бағалау өлшемдері белгіленеді. Бұл ретте, Қазақстанның төлем жүйелері мынадай өлшемдер бойынша сараланатын болады: жүйелік маңызы бар, маңызды және өзге де төлем жүйелері. Төлем жүйесінің маңыздылығына байланысты оның жұмыс істеуін және төлем жүйесі операторының қызметін ұйымдастыруға тиісті талаптар қойылады, сондай-ақ Ұлттық Банктің осы төлем жүйесіне қадағалауды (оверсайт) жүзеге асыру режимі айқындалады. Әлемдік практикада жүйелік маңызы бар төлем жүйелеріне жұмыстағы іркіліс елдің барлық қаржы жүйесінде тәуекелдердің туындауына әкелуі мүмкін төлем жүйелері жатады. Қазақстанда мұндай төлем жүйесіне банкаралық ақша аудару жүйесі жатқызылуы мүмкін , өйткені ол арқылы мемлекеттің ақша-кредит саясатының операциялары, елдің қаржы нарығының барлық ірі және шұғыл операциялары (банкаралық валюта операциялары, бағалы қағаздармен операциялар) жүзеге асырылады және оған тұтастай алғанда қаржы жүйесінің тұрақты жұмыс істеуі тәуелді. Заң жобасы төлемдердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz