Қазақ баспасөзіндегі рухани құндылықтар мәселесі
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Секербаева Әсем Берікжанқызы
Қазақ баспасөзіндегі ұлттық салт-дәстүрдің насихатталуы (2014-2019 жж.)
Дипломдық жұмыс
5В050400 - Журналистика мамандығы
Қарағанды 2019
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі., ф.ғ.к., доцент
_________________Рамазанова Ж.С
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Қазақ баспасөзіндегі ұлттық салт-дәстүрдің
насихатталуы (2014-2019 жж.)
5В050400 - Журналистика мамандығы
Орындады: Ә.Б.Секербаева
Ғылыми жетекшісі:
аға оқытушы Ж.Ж.Еркін
Қарағанды 2019
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-бет
I Қазақ баспасөзіндегі рухани құндылықтар мәселесі
0.1 Бұқаралық ақпарат құралдарындағы ұлттық салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптың көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10-б ет
0.2 Салт-дәстүрді насихаттаудың ұлттық және мемлекеттік маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25-бет
II Ұлттық салт-дәстүр және баспасөз
2.1 Ана тілі, Қазақ әдебиеті газеттерінің ұлттық салт-дәстүрді насихаттаудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45-бет
2.2 Дәстүр журналының салт-дәстүр тақырыбын көтерудегі ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58-бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75-бет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79-бет
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының маңыздылығы. Қазақ халқының ең басты қазынасы - ұлттық салт-дәстүрі. Біздің төл дәстүріміз мыңдаған жылдар шеңберіндегі көшпенділер ортасында, Еуразияның құрлығының орталығында дүниеге келді. Халықтың игі әдеттері дағдылана келе әдет-ғұрыпқа, әсерлі әдет-ғұрыптар салт-дәстүрлерге, халықтың өмірінде қалыптасқан салт-дәстүрлер салт-сана болып қалыптасады. Міне, біздің осы ұлттық қазыналарымыз ұзақ кезеңдерден өтіп, өз тілі мен салт-дәстүрін сақтап, қазақ халқының құндылықтары ретінде дамып келеді. Осылайша кешегіміз бүгінгі күнмен сабақтасып жатыр. Осы ата-бабаларымыздың салт-дәстүрлері - бізге аманат етіп тапсырылған құнды мирас. Сондықтан да халық тағдырын баян ететін дәстүрімізді оқып-үйрену әр адамды отансүйгіштікке, өз елінің азаматы болуға баулиды. Мұны ұғыну арқылы адамзат рухани құндылықтардың қайнар көздеріне терең бойлайды. Әсіресе, дәстүріміздің терең қойнауын, түп тамырын танып, білу аса маңызды мәселе болып табылады. Осы жерде қазақ баспасөзінің атқаратын рөлі орасан зор.
Қаншама жылдар бойғы бодандық пен кеңестік саясат кезінде қол үзіп қалған есеміздің орнын толтырып, рухани мерейімізді асқақтатып, қазақы әде-ғұрып, салт-дәстүр, жөн-жоралғы, әдеп пен иман сияқты тектілік қасиеттерімізді жаңғырту - бүгінгі күннің басты талабы. Сондай-ақ, әлемдік ақпарат кеңістігінен өз орнымызды иеленіп, әлемге қазақ елін танытамыз десек, қоғамды рухани аздыратын, ұлттық болмысымызға дақ түсіретін дүниелерден аулақ болуымыз керек. Керісінше, қазақтығымызды дәріптейтін ұлттық туындыларды көптеп шығарып, жастардың санасына сіңіру басты міндет болып саналады. Бұқаралық ақпарат құралдары қашан да халық мүддесін ойлауы тиіс. Ал, бұқаралық ақпарат құралдарында мәдениетіміз бен салт-дәстүріміздің, әдебиетіміз бен әдет-ғұрыптарымыздың тереңнен насихатталмауы - болашағымыз үшін қауіпті. Себебі, ұлттық құндылықтармен сусындап өспеген жас ұрпақ, еліміздің жанашыры, яғни патриоты бола алмайды. Бұл - қазақ ұлтын ойландырмай қоймайды. Сондықтан бұқаралық ақпарат құралдарында оның ішінде қазақ бапасөзінде осы мәселеде үлкен жауапкершілік бар.
Қазақ баспасөзіндегі ұлттық салт-дәстүр және мәдениет мәселелерінің жазылуының өзіндік сипаты мен ерекшеліктері бар. Мұны біреулер біліп жатса, екіншілері білмей жатады. Әсіресе, соңғы кездері бұл тақырыпқа қалам тартып жүрген жазушы, журналист, өнер қайраткерлері мен тарихшыларға қойылатын талаптар артпаса, кеміген емес. Себебі, әр халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан рухани байлығын білу үшін көп ізденіп, көп еңбектену қажет. Көрген-білгеніңді, біреулерден естігеніңді қағаз бетіне түсіре салып, бұл менің халқымның мәдениеті мен салт-дәстүрі деп ұран салуға болмайды. Дәстүрдің өзі толық зерттеуді қажет етеді. Міне, осы тұрғыдан келгенде дипломдық жұмыстың маңыздылығы көрінеді.
Дипломдық жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Қазақстан-2050 стратегиясы: Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Жолдауында: Дәстүр мен мәдениет - ұлттың генетикалық коды. Патшалықтың, төңкеріс дүмпуі мен тоталитаризмнің барлық ауыртпалығы мен қиыншылықтарына қарамастан, біздің еліміздің аумағында тұратын қазақтар және басқа да халықтардың өкілдері өздерінің мәдени ерекшеліктерін сақтай алды. Тәуелсіздік жылдарында жаһандануға қарамастан, біздің мәдени іргетасымыз беки түсті. Қазақстан - бірегей ел. Біздің қоғамда әртүрлі мәдени элементтер бір-бірімен біріккен және бірін-бірі толықтырып тұрады, біріне-бірі нәр беріп тұрады. Біз өзіміздің ұлттық мәдениетіміз бен дәстүрлерімізді осы әралуандығымен және ұлылығымен қойып қорғауымыз керек, мәдени игілігімізді бөлшектеп болса да жинастыруымыз керек, - деген болатын. Сондықтан егеменді ел болып, тіліміз бен дініміздің тізгіні өз қолымызға берілгендіктен, дәстүріміз бен мәдениетімізді жабайы көріністе жаңғыртуға тырысатындардың жолын бөгеп, оны ата-бабаның салт-дәстүрімен суарып жандандыра алсақ қана ұлттық тарихымыздың бейнесі сомдалмақшы. Осы уақытқа дейін қазақтың салт-дәстүрі мен мәдениеті дүние жүзі халықтарының мәдениеті мен салт-дәстүрінен ілгері болып келді. Оның тұнып жатқан асыл маржандарын жинақтап қазіргі жастарға жеткізу - әр қазақтың парызы.
Ұлттық құндылықтарымызды, бірегейлікті сақтау арқылы қазақ халқы өзге өркениеттер тегеурініне төтеп береді және біртұтас ұлт ретінде сақталады. Ол үшін қазақ тіліне, ұлттық салт-дәстүріне, материалдық және рухани мұраларға дұрыс мән беріп, оларға құрметпен қарау қажет. Елдің болашағы жастар, оларға дұрыс ұлттық тәрбие беру керек. Жас ұрпақтың тарихи танымы күшті болса, ұлттық рухы да жоғары болады. Сонда ғана ұлттық МЕН деген ұғым толық қалыптасады.
Осы тұрғыда біздің қазақтың ағартушы-ғалымдарының, жазушылары мен ақындарының соның ішінде қазақ даласында алғаш мектеп ашқан Ы.Алтынсариннің, қазақтың ұлы ғалымы Ш.Уәлихановтың мақалалары, қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбайұлының, Мәшһүр Жүсіп, Шәкәрім сынды ұлт зиялыларының қазақ халқының мәдениеті мен салт-дәстүрлеріне арнап жазған еңбектері күні бүгінге дейін мән-мазмұндарын жоймаған ғылыми зерттеулер болып табылады. Әрине, кеңес өкіметі тұсында да бұл тақырыпқа қалам тартқандар аз болмады. Бірақ, оған үнемі бөгет жасалып отырды. Біз бұл дипломдық жұмыстың тарауларында жалпы дәстүр тақырыбының жазылу сипаты мен бүгінгі баспасөз бетінде көрініс табуы туралы нақты деректерге сүйене отырып, салт-дәстүрімізді насихаттаудың мемлекеттік маңызын ашуға тырыстық. Мысалы, жас ұрпақтың өз рухани байлықтарына немқұрайлы қарауларының себебі неде? Қазіргі қалалық тұрғындардың салт-дәстүрден ажырап бара жатқандығына не себеп? Өз мәдениеті мен салт-дәстүрлерінен хабарсыз болу ұлтқа қаншалықты әсер етеді? Міне, осындай сан түрлі сауалдар кімдерді болсын, әрине, өз халқына, ұлтына жаны ашитын азаматтарды қашан да болсын толғандырады. Мәселен, жоғарыда атап өткен Шоқан, Ыбырай, Абай сынды сонау үш ұлы ағартушыларымыз қазағым, халқым, ұлтым деп бастаған істі ізбасарлары Әлихан, Ахмет, Міржақып жалғастырып, солардың атын тарихта қалдыру жолында өздерін құрбан етті. Осылайша олар тыным таппай еңбек етіп, туған халқының тарихы мен мәдениетінің, әдебиеті мен өнерінің, тілі мен дінінің өшпеу жолдарын қарастырған. Осыдан кейін бүгінгі ұрпақтың оларға деген құрметінің болмауы мүмкін емес. Солардан аманат болып қалған асыл мұраны иегруге ұмтылуы қажет. Ал осы ойларын жүзеге асыру үшін оларға мықты баспасөз органдары мен халық арасынан шыққан нағыз жанашырлар қажет.
Дипломдық жұмысының мақсаты. Қазақ баспасөзіндегі ұлттық салт-дәстүрдің насихатталуын, рухани құндылықтар мәселесі мен салт-дәстүрді насихаттаудың ұлттық және мемлекеттік маңызын ашу. Баспасөз бетіндегі салт-дәстүрден бөлек ырым мен тиымдарға тоқталу. Баспасөздегі рухани сабақтастық пен үндестікті пайымдау. Қазақ баспасөз беттеріндегі салт-дәстүр тақырыбының жазылу ерекшеліктерін және де сондағы ұмыт бола бастаған салт-дәстүрлерімізге тоқтала кету. Осы кезеңдегі қазақ баспасөзінің қызметін анықтау.
Дипломдық жұмысының міндеті. Баспасөздегі ұлттық құндылықтарды дәріптейтін туындылар - қазақ халқының мүддесін асқақтататын еңбектер. Сондағы қазақ баспасөзіндегі салт-дәстүріміздің насихатталу ерекшеліктерін саралап, салыстыру. Осы тақырыпты зерттей отырып, алдымызға төмендегідей міндеттер қойдық:
Ұлттық салт-дәстүр - қазақ халқының басты құндылықтарының бірі. Бүгінгі күнде де қазақтың өшпес мұраларын сақтау жас ұрпақтың ең басты, негізгі міндеті екендігіне назар аудару;
Баспасөздегі салт-дәстүрді насихаттаудағы ғалымдардың, зерттеушілердің еңбектеріне сүйене отырып, жан-жақты қарастыру;
Қазақ әдебиеті, Ана тілі газеттерінің ұлттық салт-дәстүрді насихаттаудағы атқарып жатқан қызметтеріне тоқталу;
Дәстүр журналының салт-дәстүр тақырыбын көтерудегі ерекшеліктерін айқындау;
Салт-дәстүр мәселесінің қазақ баспасөзінде қандай дәрежеде көрініс тауып жүргенін жан-жақты қарастырып, баса назар аудару;
Салт-дәстүр, рухани құндылықтар тақырыбын насихаттаудың мемлекеттік маңызын түсіндіру;
Зерттеу барысында салт-дәстүр, әдет-ғұрып, жөн-жоралғылар турасында ғалымдардың пікірлерін сондай-ақ баспасөзде жарық көрген мақалаларды мысалға келтіре отырып қарастыру.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Журналистика саласында салт-дәстүр мәселесіне қатысты Дәмегүл Баялиеваның Қазіргі қазақ баспасөзіндегі ұлттық мәдениет, салт-дәстүр және тіл мен стиль мәселелері атты еңбегі бар. Онда салт-дәстүр мәселесі тереңнен зерттеліп жазылған. Бірақ біздің қарастырып отырған тақырыбымыз зерттеліп отырған мәселенің бір бөлігі ғана. Сондықтан, біз қорғағалы отырған тақырып әлі толық зерттелмеген, тың дүние екені рас. Барынша жан-жақты қарастырып, зерттедік.
Диплом жұмысының тәжірибелік маңызы.
Диплом жұмысының негізгі тұжырымдарын және қорытындыларын жоғары оқу орындарында пайдалануға болады;
Аталған мәселеге қатысты зерттеулер бүгінгі күн тұрғысынан қайта қарастырылды;
Қазіргі қоғамдық маңызы бар мәселелерге мақалалардан мысалдар келтіріле отырып, оның шешу жолдары қарастырылды;
Қазақ баспасөзіндегі салт-дәстүріміз бен ұлттық құндылықтарымызды насихаттайтын мақалалардың маңыздылығы түсіндірілді;
Дәстүр журналының, сондай-ақ Қазақ әдебиеті мен Ана тілі газеттеріндегі салт-дәстүр тақырыбындағы еңбектеріне шолу жасалды.
Диплом жұмысының әдістемелік және теориялық негіздері. Диплом жұмысын жазуда қазақ баспасөзі мен ондағы салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың көрініс табуы , сонымен қоса олардың жазылу проблемалары жайында зерттеулер жүргізген бірқатар ғалымдардың тұжырымдары басшылыққа алынды. Әсіресе, тақырыпқа қатысты жүргізілген тәжірибелік жұмыстар құнды да дайын материал екенін айта кеткен жөн. Жұмыстың ғылыми тұрғыдан безендірілуіне әдебиеттер тізіміндегі авторлардың еңбектері барынша әсер етті.
Диплом жұмысының тәсілдері мен әдістері. Дипломдық жұмыс салыстырмалы типологиялық материалдарды талдау, фактілер мен деректерді жүйелеп тексеру әдісіне құралған. Сондай-ақ жұмыста тақырыпқа арналған зерттеулердегі ой-пікірлерді түсіндіру әдісі қолданылды. Жұмыстың жазылуы әдістемелік талғамды қажет етті. Ең алдымен, ғылыми әдебиеттер тізімін жинастыру қажет болды. Қажетті әдебиеттер сараланып, оларға талдау жүргізілді.
Диплом жұмысының нысаны. Қазақ баспасөзіндегі ұлттық салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптың көрініс табу сипатын қарастыру және ерекшеліктерін талдау. Оған арнайы жиналған материалдар негіз болды. Дипломдық жұмысты жазу барысында қазақ баспасөзін зерттеген және зерттеп жүрген ғалымдардың еңбектеріне сүйендік.
Диплом жұмысының дерек көзі. Зерттеу жұмысында алға қойған мақсаттар мен міндеттерді жүзеге асыру үшін диплом жұмысының дерек көздері ретінде әдебиеттердегі қазақтың салт-дәстүрлері жайлы жазылған зерттеулер мен ой-пікірлер, кітаптар мен мерзімді баспасөз өнімдері, ғалымдардың зерттеу еңбектері мен түрлі сипаттағы мағлұматтары пайдаланылды. Сондай-ақ, баспасөзде жарияланған тілшілердің еңбектері жинақталды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, Қазақ баспасөзіндегі рухани құндылықтар мәселесі және Ұлттық салт-дәстүр және баспасөз деген екі тарау мен тараушалардан, қорытындыдан сондай-ақ пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I Қазақ баспасөзіндегі рухани құндылықтар мәселесі
11.1 Бұқаралық ақпарат құралдарындағы ұлттық салт-дәстүр мен
әдет-ғұрыптың көрінісі
Бүгінгі таңда жер бетін мекендеген миллиардтаған халық діндері мен тілдеріне, наным-сенімдеріне қарай үш мыңнан астам ұлттар мен ұлыстарға ажыратылады екен. Сондықтан, қалай дегенде де, олардың әрқайсысының тек өздеріне ғана тән сонау ерте заманнан ата-бабаларынан мұра болып қалған әдет-ғұрыптары, салт-дәстүрлері, тілдері мен діндері, ұлттық мінездеріне сай сана-сенімдері, сондай-ақ ғасырлар қойнауынан сусындаған ауыз әдебиеттерімен қатар өзіндік тұрмыс-тіршілгі мен ұлттық қолөнері болады. Бұлар сонау тарихтан бері қарай жалғасатын, ұрпақтан-ұрпаққа аманат ретінде қалып отыратын Осының барлығы да әрбір халықтың өздерінің ата салттарына деген беріктігінен әрі оған деген адалдығынан болса керек. Мұның өзі әрбір халықтың өз ұлтының ежелден сақталып келе жатқан сарқылмас рухани байлығын, мөлдір, асыл мұраларын тұла бойларында қадір тұтып, көздерінің қарашығындай сақтап тұрғанда, ата-бабалардан қалған дәстүрді өздеріне мұрат тұтқанда оларға ешкімнің де, еш нәрсенің де бөгет бола алмайтындығын дәлелдейтіндей.
Жібек шапан кигізіп, Ат жүйрігін мінгізіп, Жөнелтер ата салтымен (Ш. Мұхамеджанов). Әр ұлттың, халықтың діні мен сеніміне, тұрмыс-тіршілігіне, ұлттық құрылым ерекшелігіне сәйкес ғасырлар бойы жинақталып, өмірдің өзі туғызған ғұрыптар тұғырының негізі - салт ретінде қалыптасқан. Ол ұлт үшін өмір, қоғам заңы болып негізделіп, сана, тағылым, тәрбие, тіршілік ережесі ретінде ел зердесіне рухани байлық, тәлім, өнеге тәжірибесін құраған. Бұл талаптар мен ережелерді халық бұлжыпай орындаумен бірге оны құрметтемеген, сақтамаған адамдарды сол заң негізінде жазалап та отырған. Демек, салт-дәстүр қазақ үшін бұлжымас заңға айналған. Мысалы: той, наурыз көже, қыз ұзату, қонақасы, шашу, ерулік - ата салтымыз болып саналады. Оны қолдану мен дәріптеуді ғұрып дейміз. Қазақтың өмір салты, өнер салты, тарихы, мәдени мұра. Оның ел арасында тәлімдік, тәрбиелік, халықтық қызметі мен рөлі өте зор [1, 280].
Ал, керісінше, осы жоғарыда аталған әрбір халықтың ұлттық асыл қасиеттерін, ата-бабаларынан ұрпақтан ұрпаққа аманат болып қалған асыл қасиеттерін, құндылықтарын күштеп жойып жіберсе немесе өз еркімен басқа дінге табынып, басқа мәдениетке бой ұрса, онда ол ұрпақтың тарих сахнасынан бірте-бірте құмға сіңген су сияқты алыстап кетуі де ғажап емес. Мәселен, осы тұрғыдан алғанда Азия мен Европаның ортасындағы шетсіз-шексіз, кең өлкені жайлаған қазақ халқы да діні, наным-сенімі және тілі мен салт-дәстүрі жағынан алғанда ежелгі ұлттардың қатарына жатады. Өйткені, шыр етіп дүниеге келген сәттен бастап ата-бабаларымыз өз ұрпақтарының бойына өткен мен болашақтың арасын жалғайтын, келешектің нағыз арқауы болатын салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптың небір сынақтан өткен асыл қасиеттерін дарытуға тырысқан.
Терең тарихтың сан ғасырлық жан шошытар шайқастары мен қанды қырғын арпалыстары, кең далаға топан судай құйылған шапқыншылықтары мен басқыншылықтары, аспандағы күн көзін тұтылдырған тойымсыз індеттері мен ажал сепкен нәубеттерінің біздің халықты құрдымға құлата алмағаны сондықтан да болар. Өйткені жері құнарлы, қазыналы да бай өлкеге қызыққан айналамыздағы ауыздары алты қарыс алпауыттар бұл далада рухы биік, өткір орақтай осып өтетін шешен тілді, кемеңгер ақыл-ойлы, сегіз қырлы, бір сырлы өнерімен жарасқан салт-дәстүрі, асып-төгілген мәдениеті бар ер мінезді қазақ халқы өмір сүретінін сезбей, оған ешкімнің тісі батпайтынын болжай да алмағаны сөзсіз.
Ұлттық салт-дәстүр деген қасиет әрбір адамның күнделікті бойы үйренген тұрмыс-тіршілігіне, жүріп-тұруына немесе сол халықтың өсіп-өркендеуіне мейлінше әсер ететін өзінше бір өлшенбес, құнды дүние. Оның бойындағы ең асылы ата-бабасынан алған тәлімі мен әке-шешесінің берген тәрбиесі болса керек. Бойына өз халқының салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпының кішкентай бір жұғынын ғана жұқтырып, оларды кеудесіне сыйғыза алмаған ұлт ешқашан да заман көшіне ілесіп, басқалардан озып кете алмайды деуге де болады. Ал мұның бәрін ұстағандардың, қадір-қасиетіне жеткендердің мәдениеті де өте биіктен көрінері даусыз. Сондықтан да ата-бабаларымыздың мұндай қасиеттерден жұрдай болғандарға арналған қазақтың тәрбиесіз, мәдениетсіз, көргенсіз, деген тиым сөздері тегін айтылмаса керек.
Осы сөздердің бала өміріне үлкен кесірін тигізетінін білген текті қазағымыз балаларын жастайынан салт-дәстүрмен сусындатып, тәрбиелеген. Баланы тым еркінсітпей, ұят болады деген бір ауыз сөзбен-ақ ерсі қылықтардан тыйып отырған. Мысалы, Ана тілі газетінің 2018 жылғы 15-ақпанда Ар мен ұждан атты тақырыпта жарық көрген мақалада осы тәрбие жайлы тұщымды ойлар айтылған. Онда: Ұят - ең қадірлі қасиет. Адамзат бойында табиғи берілетін ұлы құндылық. Ұят - жасаған әрекетіңнің жөнсіздігін түсінушілік. Намысқа кір келтірушілік, моральдық рухтың асқақтығын қорлау - масқара болушылық. Қазақта Өлімнен ұят күшті, Ақылың болса арыңды сақа: ар-ұят керек әр уақытта, Еңбек - өмірді ұзартады, ұят - бетті қызартады, Бар барын жейді, ұясыз арын жейді деген мақалдар жиі қолданылады. Бала тәрбиесінде де, отбасында да осындай тілдік құндылықтар арқылы ұлттық болмысымызды дұрыс сақтауға тырысып келеміз [2], - деген көрегенді ой айтылған.
Қазақтың жарық дүние есігін ашқан әр перзентіне көрсетер тәрбиесі аттың жалы мен түйенің қомында-ақ басталған. Жаз жайлауға немесе қыс қыстауға ел көшкенде бала бөленген бесікті анасы ердің алдынғы жағына көлденең өңгеріп, сол қолымен бесік арқалығынан ат тізгінін қабаттай ұстап, оң қолымен жүк артқан түйенің бұйдасы мен қамшысының сабын қымқыра қысып көш жолына түскен. Ал егер бала емгісі келіп қыңқылдаған жағдайда, оны ат үстінде келе жатып емізу көшпелі тірлікке әбден көндіккен қазақ әйелдері үшін түкке де тұрмайтын. Осы сары ауыз күнінен бастап қазақ балалары аттың жалында, түйенің қомында жаттығып өседі де, есін біліп, етегін жапқаннан қазақ тәрбиесінің мөлдір бұлағына бас қойып, оның салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарынан аттамай, жүректеріне өшпестей етіп қатырып тастайды. Міне, осылай бұл өмірге алғаш келген сәттен бастап қазақ өмірінің ақ қаймағын көріп, шілдехана, сүндет тойы, қыз баланың құлағын тесу, тұсау кесу, атқа отырғызу сияқты бүкіл ғұмырын сабақтастырып жататын салт-дәстүрлер мен жөн-жоралғыларымен есейген ұрпаққа бабалар салтын құрметтетіп, елін сүйгізіп, жері үшін шыбын жандарын шүберекке түйдірген. Өйткені, мұның бәрі де қазақтың ұрпағының бойына сіңіре білген тәрбиесінің нәтижесі. Ол ең алдымен қарапайымдылығымен, даралығымен, кішіпейілдігімен, адамгершілікті бойына құя білуімен қасиетті. Тіпті бір ғана үйге кірген қонақтың қолына су құйып, кетерде кебісін алдына қойғанының өзі неге тұрады. Осының өзінде үлкенді сыйлау, кішіні құрметтеу сияқты тәрбиенің ең бірінші қажет ететін тәсілі жатыр ғой. Тіпті қате сөйлесе тәйт деген тыйымды есітіп, үлкендердің сөздерін тыңдап өскен ұрпақтың ешқашан да есерлікке бармайтынын біздің қазақ о бастан-ақ ұғынған [3, 30].
Қазағымыздың салт-дәстүрін биік ұстап, заман көшіне ілескен қазақ жұрты ешқашан да әлемдік өркениеттен тысқары қалып қойған емес. Кең байтақ даланы еркін жайлаған елден тілімен құс тістеген шешендер мен ақын-жыраулар шығып, он саусағынан өнері тамған шеберлер ұлттық мәдениетіміздің мәңгі өлмес мұраларын қалдырды. Қазақ жерінде осы күнге дейін орны қалған ежелгі Отырар, Сауран қалалары, Бесшатыр қорғандары сияқты жиырма бес мыңға жуық мәдени ескерткіштері, сонымен қатар аязы шымырлатып, қақаған қысына төселген, аптап ыстығы мен толассыз ұрған аңызақ желіне бейімделген ұланғайыр кеңістіктегі күнкөріске қарай қалыптасқан, қайталанбас үй жиһаздары мен киім-кешегі, қол өнері мен ою-өрнегі, айналаның бәрін тамылжытып, мүлгітетін әуезді аспаптары, қырыққа тарта жанрлары мен қосалқыларына өте бай ауыз әдебиеті, әсем күйлері мен ақындық-шешендік өнері және тағы басқа сарқылмайтын көптеген мұралары айғақ болды. Бұл асыл қазыналар ұлттық мәдениетіміздің биік шыңы тәрізді мақтанышымызға айналды.
Бұдан бөлек сол байырғы замандардың өзінде-ақ қазақтар егіншілікпен, сауда-саттықпен айналысып, көшпелі өмірмен бірге отырықшылықты да қатар алып жүрген. Бірақ мұның бәрі халқымыздың салт-дәстүрлерінің өсіп-өркендеуіне ешқандай да кері әсерін тигізе қойған жоқ. Тіпті, екі түрлі дамудың нәтижесіне қол жеткізіп, ата-бабамыздың қалдырған рухани мол қазынасы мен оларды алып жүрген жұртымыз шығыс пен батыстың салт-дәстүрлерінің тек пайдалы, жақсы жақтарын ғана сіңіріп, өзіндік табиғатына лайықы ете білді. Мысалы, Ислам дінін қабылдаған қазақ халқы олардың бір-бірімен қыз алысу дәстүрін жатырқап, өздерінің бойына жуытпай қойғанында да үлкен мән жатыр. Міне, бұл да біздің ата-бабамыздың салт-дәстүрін берік ұстағанын, салт-дәстүріне қаттылығын және адалдығын көрсеткендей. Осы тұста Халық тәжірибесі тек бізге ғана емес, біздің келер ұрпақтарымыз үшін де қымбат қасиет деген Бауыржан Момышұлының салмақты сөзінен өткеннің келер ұрпақ үшін маңызы өте зор екенін аңғаруға болады.
Атадан балаға алмасып келе жатқан бұл теңдессіз мол рухани қазынамыз патшалы Ресейге тәуелді болған күндерден бастап мүлде жойылып кете жаздады. Осыған дейін қазақ өмірінің негізгі тамырына айналып келген салт-дәстүрлеріміз, сөйтіп екі ғасырдан астам уақыт бойы, бұрын-соңды кездеспеген тосқауылға жолықты. Қай халықты болмасын салт-дәстүрінен, әдет-ғұрпынан айырса болды, оның ұлттық рухы табанға тапталып, бірте-бірте ұлт болудан қалатынын жақсы түсінген шовинистік саясат қазақ жұртының мыңдаған жылдық рухани өмірін ескіліктің қалдығы, бертінде кеңес өкіметі тұсына феодализмнің сарқыншағы деген желеумен қуғынға салып, ұлттық мінезімізге, сана-сезімімізге мүлдем жат европалық салт-дәстүрді сіңірумен болды. Сөйтіп, айналасы екі ғасырдың ішінде ондаған ғасырлар бойы әдет-ғұрыптары сетінемеген халқымыз өзінің басты байлығынан жұрдай болып шыға келді. Осы аз уақыт аралығында мыңдаған жылдар бойы жиналып, қанымызға араласып кеткен наурыз, қымыз-мұрындық деген мерекелеріміз, ерулік, сірге жияр, тоқым қағар сияқты көптеген салт-дәстүрлеріміз, тасаттық сияқты тағы басқа ата-бабаларымыз қолданған жора-жоралғылардың барлығының мағыналары ескіріп, күнделікті қолдану тәжірибесінен шығып, архаизмдерге айналды. Міне, осы әдет-ғұрыптарымызды, салт-дәстүрлерімізді жете білмегендіктен ...кешкі аста қазақ қонақжайлығын көрсетіп, құрметті қонақ Каземир Прусканеге қойдың басы ұсынылды деген масқара халге ұшырадық. Өйткені қазақ ешуақытта қаншама құрметті, жолы үлкен болса да әйел адамға бас ұсынбаған. Ол деген өз елінің, өз шаңырағының қадір-қасиетін төмендету болып саналады. Көбінесе мұндай құрмет көрсетуді қазақ жаманатқа жорып, өз үйінде ер адамы немесе ұл баласы жоқтар, болашақтан үмітсіздер ғана осылай етеді деп ойлаған. Осылай ұлттық жоралғыларды білмеген біздер халқымыздың бар қасиеттісін табанға таптап, дастарханымызда арақ болмаса өкпелеп, аруақтардың басында арақ ішіп, ұлымыз ардан, қызымыз ұяттан безіп азғындай бастадық [3, 32].
Бірақ қазақ елі қашан да текті халық қой. Қандай тиым салынса да өз дәстүріне берік қазақ халқы шілдеханасын да жасап, сүндет тойын да өткізіп, жөн-жоралғыларын жасап, түтінін-түтетіп атадан келе жатқан рухани өмірдің көшін жалғастыра бермек. Қазақ елі салт-дәстүрімен, әдет-ғұрпымен ғасырдан ғасырға өмір сүріп кле жатқан дана халық. Сондықтан ежелден келе жатқан ата-бабалардың бағзы жолын қасиетті дағдысын, салиқалы ғұрпын қайта жаңғырту бүгінгі заман талабы.
Алайда, өткеніне немқұрайлы қарайтындарға уақыт та өз дегенін істеткізбей қоймайды. Соның бір дәлелі қазақ халқына да батыстық үлгімен келген білім мен тәрбие пайдалы жақтарымен қатар бірнеше ондаған ғасырлар бойы тірнектей жинаған салт-дәстүрінен, әдет-ғұрпынан алыстататын зиянды жүйені алып келді. Өйткені, ата-анасынан қазақы салт-дәстүрмен көз аша бастаған баланы көзқарасы, ұғымы, психологиясы, таным-түйсігі, тіпті тілі де бөлек орысша тәсілмен тәрбиелей бастады. Одан кейін қазақ балалары өз халқының салт-дәстүрінен мүлде ажырататын, алшақтатып әкететін мектептерге бара бастады. Сөйтіп, бала өз әдет-ғұрпын білмейтін, ішкі сана-сезімі мәңгүрттеніп шыға келді. Осылайша туған тілінен, жерінен, салт-дәстүрінен қашатын ұрпақ тәрбиеленіп, өсіп келеді. Тіпті өз болашағымызға өзіміз балта шауып, орталықтың айтқанына сеніп, қазақ мектептерінде оқуға бала табылмай ана тіліміздегі білім ордаларын жауып, басқа елдің тарихын оқып, салт-дәстүрін үйреніп, солардың тілінде сөйлей бастадық.
Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында шыққан басылымдардың бәрі де большевиктік жолға түсті, партиялық нұсқауларды жүзеге асыруды мақсат тұтты. Олардың негізгі мақсаты - қазақ халқына кеңес өкіметінің саясатын түсіндіру, партия сөзін жеткізу болды. Ал жергілікті ұлтты ойландырып, толғандыратын көптеген проблемалық мәселелер, қазақ мәдениеті мен әдебиетінің озық үлгілерін насихаттау екінші кезекке сырылып тасталды [4, 285]. Бұл жағдай сонау патша үкіметі тұсында да көрініс тапқан жағдай.
Бұл газеттер қазақ халқының қамын ойлап оның әлеуметтік-шаруашылық және мәдени-ағарту тілектерін ескергендіктен шығарылған жоқ, патша үкіметінің отаршылдық саясатын күшейте түсу, оның бұйрық-жарлықтарын жергілікі халықтардың ана тілінде жариялап, сөзсіз орындаттыру, сондай-ақ оның реси көзқарастарын халық арасына кең таратып, қол астындағыларды шексіз бағындырып ұстау мақсатын көздеді. Алайда патша үкіметінің екі жүзді мақсатына қарамастан, Қазақстанда мәдениеттің дамуына мерзімді баспасөздің пайда болуы елеулі әсер етті... [5, 26].
Міне, осылайша тек қазақ халқы ғана емес, басқа да патша, кейін кеңестер империясында тұрып жатқан бітім-болмысы, түр-түсі, тілдік өзгешеліктері мен салт-дәстүрі мүлдем жуыспайтын жүздеген ұлттар ата-бабаларының рухани мұраларынан қол үзіп, орыс тәрбиесімен сусындап жатты. Тіпті, жаңалықтың жаршысы, тәрбиенің көзі, ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрыптардың нағыз насихаттаушысы болып саналатын бұқаралық ақпарат құралдарының барлығы да кеңестік бақытты өмір, халықтар достығы, империалистік қауіп сияқты құрғақ мақтаулар мен даурықпа сөздерге әуес болғаны соншалық, тіпті ұлтымыздың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын ұмыта бастады. Сөйтіп Мәскеуден келген қысымнан қазақ баспасөзі өз дәстүрінің, ұлттық құндылықтарының жоқшысы бола алмай, осы күнге дейін үзілмей келген, рухани қан тамырларымызды әлсіретіп, ұрпақтың бойына салт-дәстүріміздің нәрін құя алмай кеңестік саясаттың ығына жығылды. Халқының алдында ары да, жаны да таза небір қаламы жүйрік жайсаңдарымыз бен ұлт жанашырлары осы тақырыпты жазғаны үшін қуғындалса, қалғаны шындықты, ұлттық рухани азығымызды қағазға түсіре алмай, көбіне іштерінен тынды. Осылай патшалық Ресей тұсында басталған бір сызықтың бойынан шығармайтын ноқталанған өмір кеңес өкіметі тұсында одан әрі жалғаса берді.
Бірақ шындық пен әділдіктің қашан да жеңіске жететіндігі белгілі. Өйткені, кеше ғана бар билікті қолына ұстаған Кеңес үкіметі тізесінен басқан халықтарды одан әрі ұстап тұруға шамасы жетпеді. Ғасырлар бойы өз бостандығын, еркіндігін аңсаған республикалар бір-бір тәуелсіз мемлекеттерге айналды. Олардың арасында Ресейге тәуелді болған кезінде алғанынан жоғалтқаны көп, жаны жаралы қазақ халқы да болды. Сондықтан да үш ғасырға жуық ұзақ уақыттан соң тәуелсіздіктің дәмін татқан қазақ елінің алдында ұшан-теңіз жұмыстар, бұрын-соңды жүріп өтпеген бел-белестер пайда болды. Бір сөзбен айтқанда, егемен ел енді тығырыққа тірелген экономиканы көтеріп қана қоймай, азып-тозған табиғатын да түлетіп, әбден уланған экологиясын тазарту сияқты көкейтесті мәселелермен қатар, осы қыруар істердің атқарушысы, қазақ жерінің бірден-бір қожасы қазақ халқының салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, мәдениеті мен өнерін, тілі мен дінін қайта жандандырып, халқымыздың рухани жоғалтқандарының орнын толтыру тәрізді қордаланған қыруар істерді шешуге көшті.
Әрине, қирағанды қайта тұрғызу мен салуға қарағанда жоғалтқанды іздеп-тауып, бастапқы орнына келтіру әлдеқайда қиын. Ал ол жоғалтқаның ата-бабаңның мыңдаған жылдар бойы тірнектеп жинап, уысынан шығармай ұрпағына табыстап отырған қасиетті мұрасы, рухани байлығы болғандықтан оның салмағы да соғұрлым ауырлай түседі. Тіпті, бұл салт-дәстүріміз, әдет-ғұрыптарымыз сияқты түпсіз қазыналарымыздың босап қалған орындарын толтыру үшін бүгінгі заманда өмір сүрушілердің ғұмырлары жетпеуі де мүмкін. Бірақ өткен мен ертеңнің арасын ажыратып, үзіп алмас үшін, болашақ ұрпақтар ата-баба, ұлттық рәсімдерінен хабарсыз қалып, қазақ деген халықтан ат-тонын алып қашпасын десек, осы екі ортаны жалғастыруға тиісті буынға орасан зор міндеттер жүктеліп отыр. Себебі, жасырмай айтар болсақ, қазақ деген халықтың жиырма бірінші ғасырда да өмір сүріп, бабалар дәстүрінің алтын бастауынан шөлін қандырып, асыл қасиеттеріміздің тамырын мәңгілікке тартып әкетуі де біздерге байланысты. Ал бұл ұлы істердің бар салмағы ата дәстүрін ұрпаққа жеткізудің басты ұйытқысы болып табылатын бұқаралық ақпарат құралдарына, соның ішінде ұлттық шараларды насихаттауда қомақты орын алатын баспасөзге жүктеліп отыр.
1986 жылдан басталған заман ағымы тоқсаныншы жылдары өзіне лайық арналар таба бастады. Жаңаша ойлайтын зиялы қауым бас көтерді. Халық таптаурынды болған толғамдардан жалығып, әлденеден үміт күтіп, әйтеуір, бір жаңалыққа құмарлығын танытты [6, 3].
Бұл арада 1985 жылдың сәуір пленумында айтылған қайта құруды пайдаланып, ұлтымыздың тарихы мен салт-дәстүрінен қол үзіп бара жатқан жастарымызға ой салып, жан-дүниесін өзгерткен төл баспасөзіміздің ролін айтпай кетуге болмайды. Өйткені, аз ғана уақыт аралығында ұлттық рухы қайта оянып, намысы жүрегін асқақтатқан жастарымыз 1986 жылдың желтоқсанында ұлттық бар қасиетін жоғары көтере білді [3, 36].
Өзінің салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптарына әбден қанып өскен ұрпақ ешқашан да халқының рухын төмен түсірмейтіндігі осыдан-ақ көрініп тұр. Сондықтан да ұлттық өнеріміз бен рухани құндылықтарымызды насихаттап, салт-дәстүрлерімізді қайта жандандыруда баспасөздің алатын орны ерекше десек те болады. Әрине, баспасөздің бүгінгі таңда араласпайтын саласы жоқ. Баспасөз түрлі саланы қамтитын жан-жақты қызмет. Еліміздің бет алған бағыт-бағдарынан, жүргізіп жатқан саясатынан бастап, қоғамдағы сан түрлі маңызды мәселелермен қатар әр адамның жеке басындағы қам-қарекетіне дейін осы газет беттерінде жарияланып жүреді. Әсіресе, дәл қазіргідей өтпелі кезеңде өз мақсат-мұратын жете түсінген қазақ басылымдары соңғы жылдары халқымыздың басына түскен ауыртпалықты, экономикалық, экологиялық қиындықтарды, етегімізден тартқан жоқшылықтарды үздіксіз жазып келеді. Олардың алдарына қойған ең басты мәселелері мен мақсаттары да осы тығырықтан шығудың жолдарын іздеп, үзілгелі тұрған нәзік рухани тамырымызды, яғни ата салтымыздан келе жатқан жөн-жоралғыларымыз бен әдет-ғұрыптарымызды қайта жалғауға келіп тіреледі.
Қазақ жері соңғы жетпіс жылда жүздеген халықтарды бауырына басып ұлттар лабораториясына айналған еді. Бірақ, қиын-қыстау кезеңдерде тағдыр айдап, ой бауырымдап келген ол халықтар жалдарына қоң біткен соң қазақ халқының қонақжайлығына, меймандостығына немқұрайлы қарап, оның салт-дәстүріне, тіліне деген арам пиғылдарын да жасырмайтын дәрежеге жетті. Мәселен, осы ұлы далада қызмет істеп, туып-өскен Солженицын, Жириновский, Васильева дегендер жасаған жақсылығымызға қарай тас атып шыға келді. Қай халықтың болмасын өзім дегенде өзгені ұмытып, жатырқап шыға келетін қасиеті бар ғой. Сондықтан да Қазақстанда тұратын, осында ес жиып, етегін жапқан ұлттар мен ұлыстар ешқашан да қазақ халқының рухани күйзелісін түсінген де емес, сондықтан оған жандары ашымайды да. Ал, қайсыбіреулері айтқандай қазақтың салт-дәстүрін білсек деген ой, қызығушылық сезім түгіл, олардың түстеріне де кірмейтін іс. Мұның бәрін күні бүгінге дейін Қазақстанда ресми түрде, кейінгі кезде көбіне жекеменшік болып, орыс тілінде шығып жатқан басылымдардан анық байқайсыз [3, 37].
Олар қазақ халқының салт-дәстүрін насихаттап, әдет-ғұрпын зерттеп-зерделеудің, танып білудің орнына бөтен мемлекеттердің ең шулы, тәрбиелік ұғымға кереғар газет-журналдарының беттерінде жарық көрген материалдарды аударып-көшіріп басып жүрген екен. Сонымен тынбай қазақ халқының табиғатына жат, мінезімізге әбес, қазақ деген текті халықтың өміріне нұқсан келтіретін, көрер көзге ұят жалаңаш қыздардың суреттерін күн сайын жариялап, әлсін-әлсін тарихымызды, салт-дәстүрімізді бұрмалап, халқымыздың рухани байлықтарын ала-құла етіп көрсетіп, ұрпағымыздың сана-сезімін ата-бабасының бітім-болмысынан ажыратып әкетуге шақ қалған. Сондықтан олардың соңғы кездері жиі-жиі жариялап жүрген жер, тіл, салт-дәстүр сияқты қазақ зиялыларының шырылдап қорғаштап жүрген өзекті тақырыптарға қарама-қайшы пікірдегі материалдары қайта-қайта өрши көтеріп, Қазақстанды мекендейтін қазақ халқы мен басқа ұлттар арасында бітіспес дау-дамайлар туғызып, алауыздықтарға дейін алып барды.
Баспасөз - өмір айнасы деген қағиданы тереңірек қарастыратын болсақ, өмірдің уақытқа әуелді екенін ескере отырып,күнделікті тіршілікке негізделген қоғамның бір күндегі, тіпті апта, ай, жылдардағы өзекті мәселелері күнделікті баспасөздің қалам арқауы болады. Сондықтан жарияланған ақпараттар мейлінше тағылымы мол, алар үлгісі көбірек болатын болса, соғұрлым ұрпақ үшін де пайлы болмақ.
Міне, мұндай басылымдар халқымыздың өткен тарихына, тұп-тұнық салт-дәстүріне жек көрушілік пен болашағымызға қызғана қараушылық тоғыз жылдың торабында тұрып, әр нәрсеге қызыға қарайтын жастарымызды бабалар салған қасиетті даңғылдан бұрып әкетіп, қазақ халқының ұлттық рухани қасиеттерінің олардың кеуделеріне берік орналасуына үлкен нұқсанын келтірді.
Бұл туралы осы тақырыпты жан-жақты зерттеген Д. Баялиева Қазіргі қазақ баспасөзіндегі ұлттық мәдениет, салт-дәстүр және тіл мен стиль мәселелері атты еңбегінде [3, 39] тәуелсіздік жылдарындағы басылымдардың сипаттарын ашып көрсетті. Зерттеушінің айтуы бойынша орыс тілінде шығатын беделді деген Казахстанская правда газетінің өзі де өткен 1998 жылы қазақтардың салт-дәстүрі жөнінде бірде-бір сындарлы мақала, әлденеше мыңдық оқырмандарына жерінде тұрып жатқан ұлттың тұрмыс-тіршілігін насихаттайтын діңгекті бірде-бір материал жариялап көрмепті. Тек бұл газеттің Караваннан бір айырмашылығы - анайы суреттерді, дау-дамайға толы мақалаларды баспауында. Қай бетін ашсаңыз да бүгінгі экономикалық күйзелістер, мұнай, банк, ішкі және сыртқы саясат сияқты өткір тақырыптардан басқа қазақ халқының салт-дәстүрі жөніндегі тұшымды мақала таба алмайсыз. Әрине, бұл газетте қазақ ғылымының, тарихының, өнері мен мәдениетінің белгілі өкілдері туралы жазылған қызықты мақаллар мен сұхбаттар жиі беріліп жүргенін де жасыруға болмайды. Оның үстіне жарияланған материалдардың көпшілігі, мейлі ол әдебиет, өнер, тарих саласында болсын, тек қана қазақ оқымыстылары мен ғалымдарының қаламдарынан шығып жатқандығы тағы да көзге бірден шалынады. Мысалы, осы газеттің 1996 жылғы 10-шілде күнгі санында тарих ғылымдарының докторы, профессор Бейімбет Нұрмұхановтың Государственность и государство казахов, академик Карл Байпақовтың Древняя страна казахов (1996 ж. 17 шілде) секілді қазақтар тарихы хақында жазылған дүниелер оқта-текте болса да ұшырасып қалады. Сондықтан да орыс тілді ұлттар мен ұлыстарға қазақ салт-дәстүрінің қыр-сырын жетік түсіндіріп, өздері тұрып жатқан жердің ежелгі тұрғындарының тұрмыс-тіршілігін насихаттауға, үйретуге тырыспауы өкінішті-ақ. Мысалы: бұл газеттің бетінде осыдан үш жыл бұрын Любовь Доброта деген автордың Шымкенттен жазған Сюндет - той для малышей деген заметкасынан басқа салт-дәстүрге байланысты бірде-бір мақала жарық көрмеген. Оның өзінде: А совсем недавно был сюндет - той для шестнадцати малышей по случаю обрезания. Азиз Надыров, Юра Худиенко, Бахыт Агыбаев и их маленькие друзья смотрелись настоящими мужчинами в костюмах отделанных казахским национальным орнаментом,- деп атап өткен екі сөйлемінен басқа жерлерінің барлығы тойды кім ұйымдастырғанын, оның бұрын қайда істегенін тізбелеп кете береді. Сөйтіп, сүндетке отырғызу дәстүрі, оның жоралғылары түсіндірілмегені былай тұрсын, сөз арасында жай түрде айтылып өте шыққан [3, 40].
Негізінен сүндет той ер баланы тақ жасында, яғни 3, 5, 7 жасында сүндетке отырғызады. Бұл мұсылман елдерінде ғана емес басқа діндегі елдерде де бар. Сүндеттеудің денсаулыққа, тазалыққа да пайдасы зор. Баланы сүндетеу үлкен рәсім. Ол әр ата-ананың борышы... Сүндет тойға шақырудың да қазіргі кезде ұмыт бола бастаған екі салты бар. Сүндеттен тұрған ұлын әкесі немесе ағаларының бірі ашамайлы атқа мінгізіп, ертіп жүреді. Жолға шыққандардың мақсаты - сүндет ойға шақыру. Баланың атқа еңдеген қоржыны, ағайын туғанға деген сәлем-сауқаты да болады [1, 290]. Осылайша әр әдет-ғұрып баспасөз бетінде толыққанды қысқа да нұсқа сипатталып өтсе, бұдан көптеген оқырман тәлім алар еді.
Қазақ елі 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейін өзінің ұлан-байтақ даласында емін-еркін көшіп-қонып жүрген халық болды. Сондықтан да олар жерінің, табиғатының ыңғайына жығылады, соған бейімделіп өсті, салт-дәстүрі де солай қалыптасты. Жалпы, қай ұлтты болмасын ұлт ететін, елді ел ететін де оның жер қайысқан әскері немесе сарай толы алтын-күмісі емес, ұлттың рухани жады, яғни, оның салт-дәстүрлері, әдет-ғұрпы, тілі мен діні және басқалары. Міне осылар - ұлттың ең бағалы байлықтары.
Кеңес Одағы орнағаннан бастап ұлттық ерекшеліктеріміз одан әрі көмескілене түскені рас. Енді, міне, елдігіне сай еліміз егемендігін алып, дәстүрлеріміз қайт жанданды. Егемендік алғаннан бастап өзінің алдына қойған мақсат-мүдделерін сезіп, шын ниеттерімен орындауға көшкен қазақ баспасөзі салт-дәстүрді, әдет-ғұрыптың мөлдір бұлағын көз ашқалы бері тамшысын көрмеген өсіп келе жатқан ұрпақтың сана-сезіміне қайта сіңіре бастады. Сөйтіп, жарық дүниенің есігін ашып, ес білгелі естімеген, көрмеген, оқымаған ат-бабамыздың өмірінің негізі болған әдет-ғұрып тамыры үзілмеген жастардың бойына жатырқамай сіңіп, қайта жандана бастады.
Қазақ - бітім-болмысы да, жаратылысы да, табиғаты да басқа ешбір халықтарға ұқсай бермейтін даралығы бар дана халық. Оның бәрі мәңгіліктен бастау алған тамырымыз секілді тарамдалып, үзілмей келе жатқаны да салт-дәстүрімізге байланысты. Бірақ, соңғы кездері исі мұрын жарған бақтың ортасында отырып, оның тәтті жемісінен дәм тата алмаған адамдай кешегі өткен қарттарымыздан дәстүріміздің қаймағын жеп, асыл қасиеттерін көкірегімізге сіңіре алмағанымызға опық жеп, өкінетін болдық. Сол себепті болар тұла бойынан халқымыздың бар болмысы есіп тұрған олар ұлтымыздың шапанын жамылған бабалардың бізден алыстап бара жатқан ең соңғы көші секілденіп көрнеді. Енді қайтып олардың тұрмысының мәні болған салт-дәстүрлерді көзбен көре алмай, шежіре-әңгімелеріне құлақ құрышымызды қандыра алмай өтетін шығармыз деген суық ойлар денемізді тітіркендіріп, терең ойға батырады. Бұдан әрі ендігілер дәстүрлеріміз бен ғұрыптарымызды тек қана қара жәшіктен көріп, қағаз бетінен оқып шөліркейтіндей.
Тіпті соңғы кездері ғасырлар бойы жалғасқан қолөнерімізден де қол үзіп қала жаздағанымыз жасырын емес. Халық арасында осындай өрнегімен әйгілі өнерлеріміз көп. Олардың қолтаңбасы күнделіті өмірде мен мұндалап, үй-үйде жайнап тұр. Олай болса, қол өнерінің айтарлықтай бай тарихы бар. Алтынмен аптап, күміспен күптеген ер-тұрман, әшекейлі сандық, асыл тас жүгірткен әйелдердің жүзік, сақина, шолпы, сырғасы, кілем, текемет, ұлттық киімдер әр алуан ою-өрнектермен көзге көрікті, әрі жарасымды екенін айтып жатудың өзі артық. Осының бәрі сонау қазақтың тарихынан сыр шертетіндей. Бірақ қазір осы бір қасиетті мұрамызды күнделікті өмірде орнымен қолданып жүрміз бе? Айтып-айтпай не керек, қырдағы ауылда болмаса, көпшілік шоғырланған қала-қалашықтарда бұл дәстүрлер шеттеп қалғаны жасырын емес қой [7, 3].
Осы мәселе Абай - ақиқат гезетінде жарық көрген Қазақтың салтын сақтаған көркем атты мақалада өте жақсы айтылған. Онда: Техника дамыған 21-ғасырда құрақ көрпе тігіп, қазақтың ұлтық тағамдарын дайындайтын адамдар бүгінгі таңда саусақпен санарлықтай ғана. Оның өзінде де ауыз толтырып айтарлықтай емес. Себебі қазіргі таңда түрлі дайын өнімдердүкен сөрелері мен сауда орындарында толып тұр. Алайда дайын асқа тік қасық болмай, қолмен көрпе тігіп, тағам дайындағанға не жетсін! [8, 9], - деп автор кейінгі жас ұрпаққа аналық ақылын айтып, қазақтың ұлттық ою-өрнегі мен жөн-жоралғыларын түсіндіріп отыратын абзал жандардың саусақпен санарлық деңгейде ғана екеніне іштей налитынын білдіргендей.
Көзі тірі даналарымыздан айырылып бара жатқан соң, амалымыз құрып, қазір газет-журналдардан, кітаптардан оқығандарымызды санаға сіңіруге жанталасып жатырмыз. Сөйтіп, барлық қасиет-мінез тамырдан, атаның өсиеті мен ананың ақ сүтінен тарайтындығы туралы ақиқатты енді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е.А.Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Секербаева Әсем Берікжанқызы
Қазақ баспасөзіндегі ұлттық салт-дәстүрдің насихатталуы (2014-2019 жж.)
Дипломдық жұмыс
5В050400 - Журналистика мамандығы
Қарағанды 2019
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі., ф.ғ.к., доцент
_________________Рамазанова Ж.С
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Қазақ баспасөзіндегі ұлттық салт-дәстүрдің
насихатталуы (2014-2019 жж.)
5В050400 - Журналистика мамандығы
Орындады: Ә.Б.Секербаева
Ғылыми жетекшісі:
аға оқытушы Ж.Ж.Еркін
Қарағанды 2019
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-бет
I Қазақ баспасөзіндегі рухани құндылықтар мәселесі
0.1 Бұқаралық ақпарат құралдарындағы ұлттық салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптың көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10-б ет
0.2 Салт-дәстүрді насихаттаудың ұлттық және мемлекеттік маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25-бет
II Ұлттық салт-дәстүр және баспасөз
2.1 Ана тілі, Қазақ әдебиеті газеттерінің ұлттық салт-дәстүрді насихаттаудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45-бет
2.2 Дәстүр журналының салт-дәстүр тақырыбын көтерудегі ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58-бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75-бет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79-бет
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының маңыздылығы. Қазақ халқының ең басты қазынасы - ұлттық салт-дәстүрі. Біздің төл дәстүріміз мыңдаған жылдар шеңберіндегі көшпенділер ортасында, Еуразияның құрлығының орталығында дүниеге келді. Халықтың игі әдеттері дағдылана келе әдет-ғұрыпқа, әсерлі әдет-ғұрыптар салт-дәстүрлерге, халықтың өмірінде қалыптасқан салт-дәстүрлер салт-сана болып қалыптасады. Міне, біздің осы ұлттық қазыналарымыз ұзақ кезеңдерден өтіп, өз тілі мен салт-дәстүрін сақтап, қазақ халқының құндылықтары ретінде дамып келеді. Осылайша кешегіміз бүгінгі күнмен сабақтасып жатыр. Осы ата-бабаларымыздың салт-дәстүрлері - бізге аманат етіп тапсырылған құнды мирас. Сондықтан да халық тағдырын баян ететін дәстүрімізді оқып-үйрену әр адамды отансүйгіштікке, өз елінің азаматы болуға баулиды. Мұны ұғыну арқылы адамзат рухани құндылықтардың қайнар көздеріне терең бойлайды. Әсіресе, дәстүріміздің терең қойнауын, түп тамырын танып, білу аса маңызды мәселе болып табылады. Осы жерде қазақ баспасөзінің атқаратын рөлі орасан зор.
Қаншама жылдар бойғы бодандық пен кеңестік саясат кезінде қол үзіп қалған есеміздің орнын толтырып, рухани мерейімізді асқақтатып, қазақы әде-ғұрып, салт-дәстүр, жөн-жоралғы, әдеп пен иман сияқты тектілік қасиеттерімізді жаңғырту - бүгінгі күннің басты талабы. Сондай-ақ, әлемдік ақпарат кеңістігінен өз орнымызды иеленіп, әлемге қазақ елін танытамыз десек, қоғамды рухани аздыратын, ұлттық болмысымызға дақ түсіретін дүниелерден аулақ болуымыз керек. Керісінше, қазақтығымызды дәріптейтін ұлттық туындыларды көптеп шығарып, жастардың санасына сіңіру басты міндет болып саналады. Бұқаралық ақпарат құралдары қашан да халық мүддесін ойлауы тиіс. Ал, бұқаралық ақпарат құралдарында мәдениетіміз бен салт-дәстүріміздің, әдебиетіміз бен әдет-ғұрыптарымыздың тереңнен насихатталмауы - болашағымыз үшін қауіпті. Себебі, ұлттық құндылықтармен сусындап өспеген жас ұрпақ, еліміздің жанашыры, яғни патриоты бола алмайды. Бұл - қазақ ұлтын ойландырмай қоймайды. Сондықтан бұқаралық ақпарат құралдарында оның ішінде қазақ бапасөзінде осы мәселеде үлкен жауапкершілік бар.
Қазақ баспасөзіндегі ұлттық салт-дәстүр және мәдениет мәселелерінің жазылуының өзіндік сипаты мен ерекшеліктері бар. Мұны біреулер біліп жатса, екіншілері білмей жатады. Әсіресе, соңғы кездері бұл тақырыпқа қалам тартып жүрген жазушы, журналист, өнер қайраткерлері мен тарихшыларға қойылатын талаптар артпаса, кеміген емес. Себебі, әр халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан рухани байлығын білу үшін көп ізденіп, көп еңбектену қажет. Көрген-білгеніңді, біреулерден естігеніңді қағаз бетіне түсіре салып, бұл менің халқымның мәдениеті мен салт-дәстүрі деп ұран салуға болмайды. Дәстүрдің өзі толық зерттеуді қажет етеді. Міне, осы тұрғыдан келгенде дипломдық жұмыстың маңыздылығы көрінеді.
Дипломдық жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Қазақстан-2050 стратегиясы: Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Жолдауында: Дәстүр мен мәдениет - ұлттың генетикалық коды. Патшалықтың, төңкеріс дүмпуі мен тоталитаризмнің барлық ауыртпалығы мен қиыншылықтарына қарамастан, біздің еліміздің аумағында тұратын қазақтар және басқа да халықтардың өкілдері өздерінің мәдени ерекшеліктерін сақтай алды. Тәуелсіздік жылдарында жаһандануға қарамастан, біздің мәдени іргетасымыз беки түсті. Қазақстан - бірегей ел. Біздің қоғамда әртүрлі мәдени элементтер бір-бірімен біріккен және бірін-бірі толықтырып тұрады, біріне-бірі нәр беріп тұрады. Біз өзіміздің ұлттық мәдениетіміз бен дәстүрлерімізді осы әралуандығымен және ұлылығымен қойып қорғауымыз керек, мәдени игілігімізді бөлшектеп болса да жинастыруымыз керек, - деген болатын. Сондықтан егеменді ел болып, тіліміз бен дініміздің тізгіні өз қолымызға берілгендіктен, дәстүріміз бен мәдениетімізді жабайы көріністе жаңғыртуға тырысатындардың жолын бөгеп, оны ата-бабаның салт-дәстүрімен суарып жандандыра алсақ қана ұлттық тарихымыздың бейнесі сомдалмақшы. Осы уақытқа дейін қазақтың салт-дәстүрі мен мәдениеті дүние жүзі халықтарының мәдениеті мен салт-дәстүрінен ілгері болып келді. Оның тұнып жатқан асыл маржандарын жинақтап қазіргі жастарға жеткізу - әр қазақтың парызы.
Ұлттық құндылықтарымызды, бірегейлікті сақтау арқылы қазақ халқы өзге өркениеттер тегеурініне төтеп береді және біртұтас ұлт ретінде сақталады. Ол үшін қазақ тіліне, ұлттық салт-дәстүріне, материалдық және рухани мұраларға дұрыс мән беріп, оларға құрметпен қарау қажет. Елдің болашағы жастар, оларға дұрыс ұлттық тәрбие беру керек. Жас ұрпақтың тарихи танымы күшті болса, ұлттық рухы да жоғары болады. Сонда ғана ұлттық МЕН деген ұғым толық қалыптасады.
Осы тұрғыда біздің қазақтың ағартушы-ғалымдарының, жазушылары мен ақындарының соның ішінде қазақ даласында алғаш мектеп ашқан Ы.Алтынсариннің, қазақтың ұлы ғалымы Ш.Уәлихановтың мақалалары, қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбайұлының, Мәшһүр Жүсіп, Шәкәрім сынды ұлт зиялыларының қазақ халқының мәдениеті мен салт-дәстүрлеріне арнап жазған еңбектері күні бүгінге дейін мән-мазмұндарын жоймаған ғылыми зерттеулер болып табылады. Әрине, кеңес өкіметі тұсында да бұл тақырыпқа қалам тартқандар аз болмады. Бірақ, оған үнемі бөгет жасалып отырды. Біз бұл дипломдық жұмыстың тарауларында жалпы дәстүр тақырыбының жазылу сипаты мен бүгінгі баспасөз бетінде көрініс табуы туралы нақты деректерге сүйене отырып, салт-дәстүрімізді насихаттаудың мемлекеттік маңызын ашуға тырыстық. Мысалы, жас ұрпақтың өз рухани байлықтарына немқұрайлы қарауларының себебі неде? Қазіргі қалалық тұрғындардың салт-дәстүрден ажырап бара жатқандығына не себеп? Өз мәдениеті мен салт-дәстүрлерінен хабарсыз болу ұлтқа қаншалықты әсер етеді? Міне, осындай сан түрлі сауалдар кімдерді болсын, әрине, өз халқына, ұлтына жаны ашитын азаматтарды қашан да болсын толғандырады. Мәселен, жоғарыда атап өткен Шоқан, Ыбырай, Абай сынды сонау үш ұлы ағартушыларымыз қазағым, халқым, ұлтым деп бастаған істі ізбасарлары Әлихан, Ахмет, Міржақып жалғастырып, солардың атын тарихта қалдыру жолында өздерін құрбан етті. Осылайша олар тыным таппай еңбек етіп, туған халқының тарихы мен мәдениетінің, әдебиеті мен өнерінің, тілі мен дінінің өшпеу жолдарын қарастырған. Осыдан кейін бүгінгі ұрпақтың оларға деген құрметінің болмауы мүмкін емес. Солардан аманат болып қалған асыл мұраны иегруге ұмтылуы қажет. Ал осы ойларын жүзеге асыру үшін оларға мықты баспасөз органдары мен халық арасынан шыққан нағыз жанашырлар қажет.
Дипломдық жұмысының мақсаты. Қазақ баспасөзіндегі ұлттық салт-дәстүрдің насихатталуын, рухани құндылықтар мәселесі мен салт-дәстүрді насихаттаудың ұлттық және мемлекеттік маңызын ашу. Баспасөз бетіндегі салт-дәстүрден бөлек ырым мен тиымдарға тоқталу. Баспасөздегі рухани сабақтастық пен үндестікті пайымдау. Қазақ баспасөз беттеріндегі салт-дәстүр тақырыбының жазылу ерекшеліктерін және де сондағы ұмыт бола бастаған салт-дәстүрлерімізге тоқтала кету. Осы кезеңдегі қазақ баспасөзінің қызметін анықтау.
Дипломдық жұмысының міндеті. Баспасөздегі ұлттық құндылықтарды дәріптейтін туындылар - қазақ халқының мүддесін асқақтататын еңбектер. Сондағы қазақ баспасөзіндегі салт-дәстүріміздің насихатталу ерекшеліктерін саралап, салыстыру. Осы тақырыпты зерттей отырып, алдымызға төмендегідей міндеттер қойдық:
Ұлттық салт-дәстүр - қазақ халқының басты құндылықтарының бірі. Бүгінгі күнде де қазақтың өшпес мұраларын сақтау жас ұрпақтың ең басты, негізгі міндеті екендігіне назар аудару;
Баспасөздегі салт-дәстүрді насихаттаудағы ғалымдардың, зерттеушілердің еңбектеріне сүйене отырып, жан-жақты қарастыру;
Қазақ әдебиеті, Ана тілі газеттерінің ұлттық салт-дәстүрді насихаттаудағы атқарып жатқан қызметтеріне тоқталу;
Дәстүр журналының салт-дәстүр тақырыбын көтерудегі ерекшеліктерін айқындау;
Салт-дәстүр мәселесінің қазақ баспасөзінде қандай дәрежеде көрініс тауып жүргенін жан-жақты қарастырып, баса назар аудару;
Салт-дәстүр, рухани құндылықтар тақырыбын насихаттаудың мемлекеттік маңызын түсіндіру;
Зерттеу барысында салт-дәстүр, әдет-ғұрып, жөн-жоралғылар турасында ғалымдардың пікірлерін сондай-ақ баспасөзде жарық көрген мақалаларды мысалға келтіре отырып қарастыру.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Журналистика саласында салт-дәстүр мәселесіне қатысты Дәмегүл Баялиеваның Қазіргі қазақ баспасөзіндегі ұлттық мәдениет, салт-дәстүр және тіл мен стиль мәселелері атты еңбегі бар. Онда салт-дәстүр мәселесі тереңнен зерттеліп жазылған. Бірақ біздің қарастырып отырған тақырыбымыз зерттеліп отырған мәселенің бір бөлігі ғана. Сондықтан, біз қорғағалы отырған тақырып әлі толық зерттелмеген, тың дүние екені рас. Барынша жан-жақты қарастырып, зерттедік.
Диплом жұмысының тәжірибелік маңызы.
Диплом жұмысының негізгі тұжырымдарын және қорытындыларын жоғары оқу орындарында пайдалануға болады;
Аталған мәселеге қатысты зерттеулер бүгінгі күн тұрғысынан қайта қарастырылды;
Қазіргі қоғамдық маңызы бар мәселелерге мақалалардан мысалдар келтіріле отырып, оның шешу жолдары қарастырылды;
Қазақ баспасөзіндегі салт-дәстүріміз бен ұлттық құндылықтарымызды насихаттайтын мақалалардың маңыздылығы түсіндірілді;
Дәстүр журналының, сондай-ақ Қазақ әдебиеті мен Ана тілі газеттеріндегі салт-дәстүр тақырыбындағы еңбектеріне шолу жасалды.
Диплом жұмысының әдістемелік және теориялық негіздері. Диплом жұмысын жазуда қазақ баспасөзі мен ондағы салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың көрініс табуы , сонымен қоса олардың жазылу проблемалары жайында зерттеулер жүргізген бірқатар ғалымдардың тұжырымдары басшылыққа алынды. Әсіресе, тақырыпқа қатысты жүргізілген тәжірибелік жұмыстар құнды да дайын материал екенін айта кеткен жөн. Жұмыстың ғылыми тұрғыдан безендірілуіне әдебиеттер тізіміндегі авторлардың еңбектері барынша әсер етті.
Диплом жұмысының тәсілдері мен әдістері. Дипломдық жұмыс салыстырмалы типологиялық материалдарды талдау, фактілер мен деректерді жүйелеп тексеру әдісіне құралған. Сондай-ақ жұмыста тақырыпқа арналған зерттеулердегі ой-пікірлерді түсіндіру әдісі қолданылды. Жұмыстың жазылуы әдістемелік талғамды қажет етті. Ең алдымен, ғылыми әдебиеттер тізімін жинастыру қажет болды. Қажетті әдебиеттер сараланып, оларға талдау жүргізілді.
Диплом жұмысының нысаны. Қазақ баспасөзіндегі ұлттық салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптың көрініс табу сипатын қарастыру және ерекшеліктерін талдау. Оған арнайы жиналған материалдар негіз болды. Дипломдық жұмысты жазу барысында қазақ баспасөзін зерттеген және зерттеп жүрген ғалымдардың еңбектеріне сүйендік.
Диплом жұмысының дерек көзі. Зерттеу жұмысында алға қойған мақсаттар мен міндеттерді жүзеге асыру үшін диплом жұмысының дерек көздері ретінде әдебиеттердегі қазақтың салт-дәстүрлері жайлы жазылған зерттеулер мен ой-пікірлер, кітаптар мен мерзімді баспасөз өнімдері, ғалымдардың зерттеу еңбектері мен түрлі сипаттағы мағлұматтары пайдаланылды. Сондай-ақ, баспасөзде жарияланған тілшілердің еңбектері жинақталды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, Қазақ баспасөзіндегі рухани құндылықтар мәселесі және Ұлттық салт-дәстүр және баспасөз деген екі тарау мен тараушалардан, қорытындыдан сондай-ақ пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I Қазақ баспасөзіндегі рухани құндылықтар мәселесі
11.1 Бұқаралық ақпарат құралдарындағы ұлттық салт-дәстүр мен
әдет-ғұрыптың көрінісі
Бүгінгі таңда жер бетін мекендеген миллиардтаған халық діндері мен тілдеріне, наным-сенімдеріне қарай үш мыңнан астам ұлттар мен ұлыстарға ажыратылады екен. Сондықтан, қалай дегенде де, олардың әрқайсысының тек өздеріне ғана тән сонау ерте заманнан ата-бабаларынан мұра болып қалған әдет-ғұрыптары, салт-дәстүрлері, тілдері мен діндері, ұлттық мінездеріне сай сана-сенімдері, сондай-ақ ғасырлар қойнауынан сусындаған ауыз әдебиеттерімен қатар өзіндік тұрмыс-тіршілгі мен ұлттық қолөнері болады. Бұлар сонау тарихтан бері қарай жалғасатын, ұрпақтан-ұрпаққа аманат ретінде қалып отыратын Осының барлығы да әрбір халықтың өздерінің ата салттарына деген беріктігінен әрі оған деген адалдығынан болса керек. Мұның өзі әрбір халықтың өз ұлтының ежелден сақталып келе жатқан сарқылмас рухани байлығын, мөлдір, асыл мұраларын тұла бойларында қадір тұтып, көздерінің қарашығындай сақтап тұрғанда, ата-бабалардан қалған дәстүрді өздеріне мұрат тұтқанда оларға ешкімнің де, еш нәрсенің де бөгет бола алмайтындығын дәлелдейтіндей.
Жібек шапан кигізіп, Ат жүйрігін мінгізіп, Жөнелтер ата салтымен (Ш. Мұхамеджанов). Әр ұлттың, халықтың діні мен сеніміне, тұрмыс-тіршілігіне, ұлттық құрылым ерекшелігіне сәйкес ғасырлар бойы жинақталып, өмірдің өзі туғызған ғұрыптар тұғырының негізі - салт ретінде қалыптасқан. Ол ұлт үшін өмір, қоғам заңы болып негізделіп, сана, тағылым, тәрбие, тіршілік ережесі ретінде ел зердесіне рухани байлық, тәлім, өнеге тәжірибесін құраған. Бұл талаптар мен ережелерді халық бұлжыпай орындаумен бірге оны құрметтемеген, сақтамаған адамдарды сол заң негізінде жазалап та отырған. Демек, салт-дәстүр қазақ үшін бұлжымас заңға айналған. Мысалы: той, наурыз көже, қыз ұзату, қонақасы, шашу, ерулік - ата салтымыз болып саналады. Оны қолдану мен дәріптеуді ғұрып дейміз. Қазақтың өмір салты, өнер салты, тарихы, мәдени мұра. Оның ел арасында тәлімдік, тәрбиелік, халықтық қызметі мен рөлі өте зор [1, 280].
Ал, керісінше, осы жоғарыда аталған әрбір халықтың ұлттық асыл қасиеттерін, ата-бабаларынан ұрпақтан ұрпаққа аманат болып қалған асыл қасиеттерін, құндылықтарын күштеп жойып жіберсе немесе өз еркімен басқа дінге табынып, басқа мәдениетке бой ұрса, онда ол ұрпақтың тарих сахнасынан бірте-бірте құмға сіңген су сияқты алыстап кетуі де ғажап емес. Мәселен, осы тұрғыдан алғанда Азия мен Европаның ортасындағы шетсіз-шексіз, кең өлкені жайлаған қазақ халқы да діні, наным-сенімі және тілі мен салт-дәстүрі жағынан алғанда ежелгі ұлттардың қатарына жатады. Өйткені, шыр етіп дүниеге келген сәттен бастап ата-бабаларымыз өз ұрпақтарының бойына өткен мен болашақтың арасын жалғайтын, келешектің нағыз арқауы болатын салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптың небір сынақтан өткен асыл қасиеттерін дарытуға тырысқан.
Терең тарихтың сан ғасырлық жан шошытар шайқастары мен қанды қырғын арпалыстары, кең далаға топан судай құйылған шапқыншылықтары мен басқыншылықтары, аспандағы күн көзін тұтылдырған тойымсыз індеттері мен ажал сепкен нәубеттерінің біздің халықты құрдымға құлата алмағаны сондықтан да болар. Өйткені жері құнарлы, қазыналы да бай өлкеге қызыққан айналамыздағы ауыздары алты қарыс алпауыттар бұл далада рухы биік, өткір орақтай осып өтетін шешен тілді, кемеңгер ақыл-ойлы, сегіз қырлы, бір сырлы өнерімен жарасқан салт-дәстүрі, асып-төгілген мәдениеті бар ер мінезді қазақ халқы өмір сүретінін сезбей, оған ешкімнің тісі батпайтынын болжай да алмағаны сөзсіз.
Ұлттық салт-дәстүр деген қасиет әрбір адамның күнделікті бойы үйренген тұрмыс-тіршілігіне, жүріп-тұруына немесе сол халықтың өсіп-өркендеуіне мейлінше әсер ететін өзінше бір өлшенбес, құнды дүние. Оның бойындағы ең асылы ата-бабасынан алған тәлімі мен әке-шешесінің берген тәрбиесі болса керек. Бойына өз халқының салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпының кішкентай бір жұғынын ғана жұқтырып, оларды кеудесіне сыйғыза алмаған ұлт ешқашан да заман көшіне ілесіп, басқалардан озып кете алмайды деуге де болады. Ал мұның бәрін ұстағандардың, қадір-қасиетіне жеткендердің мәдениеті де өте биіктен көрінері даусыз. Сондықтан да ата-бабаларымыздың мұндай қасиеттерден жұрдай болғандарға арналған қазақтың тәрбиесіз, мәдениетсіз, көргенсіз, деген тиым сөздері тегін айтылмаса керек.
Осы сөздердің бала өміріне үлкен кесірін тигізетінін білген текті қазағымыз балаларын жастайынан салт-дәстүрмен сусындатып, тәрбиелеген. Баланы тым еркінсітпей, ұят болады деген бір ауыз сөзбен-ақ ерсі қылықтардан тыйып отырған. Мысалы, Ана тілі газетінің 2018 жылғы 15-ақпанда Ар мен ұждан атты тақырыпта жарық көрген мақалада осы тәрбие жайлы тұщымды ойлар айтылған. Онда: Ұят - ең қадірлі қасиет. Адамзат бойында табиғи берілетін ұлы құндылық. Ұят - жасаған әрекетіңнің жөнсіздігін түсінушілік. Намысқа кір келтірушілік, моральдық рухтың асқақтығын қорлау - масқара болушылық. Қазақта Өлімнен ұят күшті, Ақылың болса арыңды сақа: ар-ұят керек әр уақытта, Еңбек - өмірді ұзартады, ұят - бетті қызартады, Бар барын жейді, ұясыз арын жейді деген мақалдар жиі қолданылады. Бала тәрбиесінде де, отбасында да осындай тілдік құндылықтар арқылы ұлттық болмысымызды дұрыс сақтауға тырысып келеміз [2], - деген көрегенді ой айтылған.
Қазақтың жарық дүние есігін ашқан әр перзентіне көрсетер тәрбиесі аттың жалы мен түйенің қомында-ақ басталған. Жаз жайлауға немесе қыс қыстауға ел көшкенде бала бөленген бесікті анасы ердің алдынғы жағына көлденең өңгеріп, сол қолымен бесік арқалығынан ат тізгінін қабаттай ұстап, оң қолымен жүк артқан түйенің бұйдасы мен қамшысының сабын қымқыра қысып көш жолына түскен. Ал егер бала емгісі келіп қыңқылдаған жағдайда, оны ат үстінде келе жатып емізу көшпелі тірлікке әбден көндіккен қазақ әйелдері үшін түкке де тұрмайтын. Осы сары ауыз күнінен бастап қазақ балалары аттың жалында, түйенің қомында жаттығып өседі де, есін біліп, етегін жапқаннан қазақ тәрбиесінің мөлдір бұлағына бас қойып, оның салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарынан аттамай, жүректеріне өшпестей етіп қатырып тастайды. Міне, осылай бұл өмірге алғаш келген сәттен бастап қазақ өмірінің ақ қаймағын көріп, шілдехана, сүндет тойы, қыз баланың құлағын тесу, тұсау кесу, атқа отырғызу сияқты бүкіл ғұмырын сабақтастырып жататын салт-дәстүрлер мен жөн-жоралғыларымен есейген ұрпаққа бабалар салтын құрметтетіп, елін сүйгізіп, жері үшін шыбын жандарын шүберекке түйдірген. Өйткені, мұның бәрі де қазақтың ұрпағының бойына сіңіре білген тәрбиесінің нәтижесі. Ол ең алдымен қарапайымдылығымен, даралығымен, кішіпейілдігімен, адамгершілікті бойына құя білуімен қасиетті. Тіпті бір ғана үйге кірген қонақтың қолына су құйып, кетерде кебісін алдына қойғанының өзі неге тұрады. Осының өзінде үлкенді сыйлау, кішіні құрметтеу сияқты тәрбиенің ең бірінші қажет ететін тәсілі жатыр ғой. Тіпті қате сөйлесе тәйт деген тыйымды есітіп, үлкендердің сөздерін тыңдап өскен ұрпақтың ешқашан да есерлікке бармайтынын біздің қазақ о бастан-ақ ұғынған [3, 30].
Қазағымыздың салт-дәстүрін биік ұстап, заман көшіне ілескен қазақ жұрты ешқашан да әлемдік өркениеттен тысқары қалып қойған емес. Кең байтақ даланы еркін жайлаған елден тілімен құс тістеген шешендер мен ақын-жыраулар шығып, он саусағынан өнері тамған шеберлер ұлттық мәдениетіміздің мәңгі өлмес мұраларын қалдырды. Қазақ жерінде осы күнге дейін орны қалған ежелгі Отырар, Сауран қалалары, Бесшатыр қорғандары сияқты жиырма бес мыңға жуық мәдени ескерткіштері, сонымен қатар аязы шымырлатып, қақаған қысына төселген, аптап ыстығы мен толассыз ұрған аңызақ желіне бейімделген ұланғайыр кеңістіктегі күнкөріске қарай қалыптасқан, қайталанбас үй жиһаздары мен киім-кешегі, қол өнері мен ою-өрнегі, айналаның бәрін тамылжытып, мүлгітетін әуезді аспаптары, қырыққа тарта жанрлары мен қосалқыларына өте бай ауыз әдебиеті, әсем күйлері мен ақындық-шешендік өнері және тағы басқа сарқылмайтын көптеген мұралары айғақ болды. Бұл асыл қазыналар ұлттық мәдениетіміздің биік шыңы тәрізді мақтанышымызға айналды.
Бұдан бөлек сол байырғы замандардың өзінде-ақ қазақтар егіншілікпен, сауда-саттықпен айналысып, көшпелі өмірмен бірге отырықшылықты да қатар алып жүрген. Бірақ мұның бәрі халқымыздың салт-дәстүрлерінің өсіп-өркендеуіне ешқандай да кері әсерін тигізе қойған жоқ. Тіпті, екі түрлі дамудың нәтижесіне қол жеткізіп, ата-бабамыздың қалдырған рухани мол қазынасы мен оларды алып жүрген жұртымыз шығыс пен батыстың салт-дәстүрлерінің тек пайдалы, жақсы жақтарын ғана сіңіріп, өзіндік табиғатына лайықы ете білді. Мысалы, Ислам дінін қабылдаған қазақ халқы олардың бір-бірімен қыз алысу дәстүрін жатырқап, өздерінің бойына жуытпай қойғанында да үлкен мән жатыр. Міне, бұл да біздің ата-бабамыздың салт-дәстүрін берік ұстағанын, салт-дәстүріне қаттылығын және адалдығын көрсеткендей. Осы тұста Халық тәжірибесі тек бізге ғана емес, біздің келер ұрпақтарымыз үшін де қымбат қасиет деген Бауыржан Момышұлының салмақты сөзінен өткеннің келер ұрпақ үшін маңызы өте зор екенін аңғаруға болады.
Атадан балаға алмасып келе жатқан бұл теңдессіз мол рухани қазынамыз патшалы Ресейге тәуелді болған күндерден бастап мүлде жойылып кете жаздады. Осыған дейін қазақ өмірінің негізгі тамырына айналып келген салт-дәстүрлеріміз, сөйтіп екі ғасырдан астам уақыт бойы, бұрын-соңды кездеспеген тосқауылға жолықты. Қай халықты болмасын салт-дәстүрінен, әдет-ғұрпынан айырса болды, оның ұлттық рухы табанға тапталып, бірте-бірте ұлт болудан қалатынын жақсы түсінген шовинистік саясат қазақ жұртының мыңдаған жылдық рухани өмірін ескіліктің қалдығы, бертінде кеңес өкіметі тұсына феодализмнің сарқыншағы деген желеумен қуғынға салып, ұлттық мінезімізге, сана-сезімімізге мүлдем жат европалық салт-дәстүрді сіңірумен болды. Сөйтіп, айналасы екі ғасырдың ішінде ондаған ғасырлар бойы әдет-ғұрыптары сетінемеген халқымыз өзінің басты байлығынан жұрдай болып шыға келді. Осы аз уақыт аралығында мыңдаған жылдар бойы жиналып, қанымызға араласып кеткен наурыз, қымыз-мұрындық деген мерекелеріміз, ерулік, сірге жияр, тоқым қағар сияқты көптеген салт-дәстүрлеріміз, тасаттық сияқты тағы басқа ата-бабаларымыз қолданған жора-жоралғылардың барлығының мағыналары ескіріп, күнделікті қолдану тәжірибесінен шығып, архаизмдерге айналды. Міне, осы әдет-ғұрыптарымызды, салт-дәстүрлерімізді жете білмегендіктен ...кешкі аста қазақ қонақжайлығын көрсетіп, құрметті қонақ Каземир Прусканеге қойдың басы ұсынылды деген масқара халге ұшырадық. Өйткені қазақ ешуақытта қаншама құрметті, жолы үлкен болса да әйел адамға бас ұсынбаған. Ол деген өз елінің, өз шаңырағының қадір-қасиетін төмендету болып саналады. Көбінесе мұндай құрмет көрсетуді қазақ жаманатқа жорып, өз үйінде ер адамы немесе ұл баласы жоқтар, болашақтан үмітсіздер ғана осылай етеді деп ойлаған. Осылай ұлттық жоралғыларды білмеген біздер халқымыздың бар қасиеттісін табанға таптап, дастарханымызда арақ болмаса өкпелеп, аруақтардың басында арақ ішіп, ұлымыз ардан, қызымыз ұяттан безіп азғындай бастадық [3, 32].
Бірақ қазақ елі қашан да текті халық қой. Қандай тиым салынса да өз дәстүріне берік қазақ халқы шілдеханасын да жасап, сүндет тойын да өткізіп, жөн-жоралғыларын жасап, түтінін-түтетіп атадан келе жатқан рухани өмірдің көшін жалғастыра бермек. Қазақ елі салт-дәстүрімен, әдет-ғұрпымен ғасырдан ғасырға өмір сүріп кле жатқан дана халық. Сондықтан ежелден келе жатқан ата-бабалардың бағзы жолын қасиетті дағдысын, салиқалы ғұрпын қайта жаңғырту бүгінгі заман талабы.
Алайда, өткеніне немқұрайлы қарайтындарға уақыт та өз дегенін істеткізбей қоймайды. Соның бір дәлелі қазақ халқына да батыстық үлгімен келген білім мен тәрбие пайдалы жақтарымен қатар бірнеше ондаған ғасырлар бойы тірнектей жинаған салт-дәстүрінен, әдет-ғұрпынан алыстататын зиянды жүйені алып келді. Өйткені, ата-анасынан қазақы салт-дәстүрмен көз аша бастаған баланы көзқарасы, ұғымы, психологиясы, таным-түйсігі, тіпті тілі де бөлек орысша тәсілмен тәрбиелей бастады. Одан кейін қазақ балалары өз халқының салт-дәстүрінен мүлде ажырататын, алшақтатып әкететін мектептерге бара бастады. Сөйтіп, бала өз әдет-ғұрпын білмейтін, ішкі сана-сезімі мәңгүрттеніп шыға келді. Осылайша туған тілінен, жерінен, салт-дәстүрінен қашатын ұрпақ тәрбиеленіп, өсіп келеді. Тіпті өз болашағымызға өзіміз балта шауып, орталықтың айтқанына сеніп, қазақ мектептерінде оқуға бала табылмай ана тіліміздегі білім ордаларын жауып, басқа елдің тарихын оқып, салт-дәстүрін үйреніп, солардың тілінде сөйлей бастадық.
Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында шыққан басылымдардың бәрі де большевиктік жолға түсті, партиялық нұсқауларды жүзеге асыруды мақсат тұтты. Олардың негізгі мақсаты - қазақ халқына кеңес өкіметінің саясатын түсіндіру, партия сөзін жеткізу болды. Ал жергілікті ұлтты ойландырып, толғандыратын көптеген проблемалық мәселелер, қазақ мәдениеті мен әдебиетінің озық үлгілерін насихаттау екінші кезекке сырылып тасталды [4, 285]. Бұл жағдай сонау патша үкіметі тұсында да көрініс тапқан жағдай.
Бұл газеттер қазақ халқының қамын ойлап оның әлеуметтік-шаруашылық және мәдени-ағарту тілектерін ескергендіктен шығарылған жоқ, патша үкіметінің отаршылдық саясатын күшейте түсу, оның бұйрық-жарлықтарын жергілікі халықтардың ана тілінде жариялап, сөзсіз орындаттыру, сондай-ақ оның реси көзқарастарын халық арасына кең таратып, қол астындағыларды шексіз бағындырып ұстау мақсатын көздеді. Алайда патша үкіметінің екі жүзді мақсатына қарамастан, Қазақстанда мәдениеттің дамуына мерзімді баспасөздің пайда болуы елеулі әсер етті... [5, 26].
Міне, осылайша тек қазақ халқы ғана емес, басқа да патша, кейін кеңестер империясында тұрып жатқан бітім-болмысы, түр-түсі, тілдік өзгешеліктері мен салт-дәстүрі мүлдем жуыспайтын жүздеген ұлттар ата-бабаларының рухани мұраларынан қол үзіп, орыс тәрбиесімен сусындап жатты. Тіпті, жаңалықтың жаршысы, тәрбиенің көзі, ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрыптардың нағыз насихаттаушысы болып саналатын бұқаралық ақпарат құралдарының барлығы да кеңестік бақытты өмір, халықтар достығы, империалистік қауіп сияқты құрғақ мақтаулар мен даурықпа сөздерге әуес болғаны соншалық, тіпті ұлтымыздың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын ұмыта бастады. Сөйтіп Мәскеуден келген қысымнан қазақ баспасөзі өз дәстүрінің, ұлттық құндылықтарының жоқшысы бола алмай, осы күнге дейін үзілмей келген, рухани қан тамырларымызды әлсіретіп, ұрпақтың бойына салт-дәстүріміздің нәрін құя алмай кеңестік саясаттың ығына жығылды. Халқының алдында ары да, жаны да таза небір қаламы жүйрік жайсаңдарымыз бен ұлт жанашырлары осы тақырыпты жазғаны үшін қуғындалса, қалғаны шындықты, ұлттық рухани азығымызды қағазға түсіре алмай, көбіне іштерінен тынды. Осылай патшалық Ресей тұсында басталған бір сызықтың бойынан шығармайтын ноқталанған өмір кеңес өкіметі тұсында одан әрі жалғаса берді.
Бірақ шындық пен әділдіктің қашан да жеңіске жететіндігі белгілі. Өйткені, кеше ғана бар билікті қолына ұстаған Кеңес үкіметі тізесінен басқан халықтарды одан әрі ұстап тұруға шамасы жетпеді. Ғасырлар бойы өз бостандығын, еркіндігін аңсаған республикалар бір-бір тәуелсіз мемлекеттерге айналды. Олардың арасында Ресейге тәуелді болған кезінде алғанынан жоғалтқаны көп, жаны жаралы қазақ халқы да болды. Сондықтан да үш ғасырға жуық ұзақ уақыттан соң тәуелсіздіктің дәмін татқан қазақ елінің алдында ұшан-теңіз жұмыстар, бұрын-соңды жүріп өтпеген бел-белестер пайда болды. Бір сөзбен айтқанда, егемен ел енді тығырыққа тірелген экономиканы көтеріп қана қоймай, азып-тозған табиғатын да түлетіп, әбден уланған экологиясын тазарту сияқты көкейтесті мәселелермен қатар, осы қыруар істердің атқарушысы, қазақ жерінің бірден-бір қожасы қазақ халқының салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, мәдениеті мен өнерін, тілі мен дінін қайта жандандырып, халқымыздың рухани жоғалтқандарының орнын толтыру тәрізді қордаланған қыруар істерді шешуге көшті.
Әрине, қирағанды қайта тұрғызу мен салуға қарағанда жоғалтқанды іздеп-тауып, бастапқы орнына келтіру әлдеқайда қиын. Ал ол жоғалтқаның ата-бабаңның мыңдаған жылдар бойы тірнектеп жинап, уысынан шығармай ұрпағына табыстап отырған қасиетті мұрасы, рухани байлығы болғандықтан оның салмағы да соғұрлым ауырлай түседі. Тіпті, бұл салт-дәстүріміз, әдет-ғұрыптарымыз сияқты түпсіз қазыналарымыздың босап қалған орындарын толтыру үшін бүгінгі заманда өмір сүрушілердің ғұмырлары жетпеуі де мүмкін. Бірақ өткен мен ертеңнің арасын ажыратып, үзіп алмас үшін, болашақ ұрпақтар ата-баба, ұлттық рәсімдерінен хабарсыз қалып, қазақ деген халықтан ат-тонын алып қашпасын десек, осы екі ортаны жалғастыруға тиісті буынға орасан зор міндеттер жүктеліп отыр. Себебі, жасырмай айтар болсақ, қазақ деген халықтың жиырма бірінші ғасырда да өмір сүріп, бабалар дәстүрінің алтын бастауынан шөлін қандырып, асыл қасиеттеріміздің тамырын мәңгілікке тартып әкетуі де біздерге байланысты. Ал бұл ұлы істердің бар салмағы ата дәстүрін ұрпаққа жеткізудің басты ұйытқысы болып табылатын бұқаралық ақпарат құралдарына, соның ішінде ұлттық шараларды насихаттауда қомақты орын алатын баспасөзге жүктеліп отыр.
1986 жылдан басталған заман ағымы тоқсаныншы жылдары өзіне лайық арналар таба бастады. Жаңаша ойлайтын зиялы қауым бас көтерді. Халық таптаурынды болған толғамдардан жалығып, әлденеден үміт күтіп, әйтеуір, бір жаңалыққа құмарлығын танытты [6, 3].
Бұл арада 1985 жылдың сәуір пленумында айтылған қайта құруды пайдаланып, ұлтымыздың тарихы мен салт-дәстүрінен қол үзіп бара жатқан жастарымызға ой салып, жан-дүниесін өзгерткен төл баспасөзіміздің ролін айтпай кетуге болмайды. Өйткені, аз ғана уақыт аралығында ұлттық рухы қайта оянып, намысы жүрегін асқақтатқан жастарымыз 1986 жылдың желтоқсанында ұлттық бар қасиетін жоғары көтере білді [3, 36].
Өзінің салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптарына әбден қанып өскен ұрпақ ешқашан да халқының рухын төмен түсірмейтіндігі осыдан-ақ көрініп тұр. Сондықтан да ұлттық өнеріміз бен рухани құндылықтарымызды насихаттап, салт-дәстүрлерімізді қайта жандандыруда баспасөздің алатын орны ерекше десек те болады. Әрине, баспасөздің бүгінгі таңда араласпайтын саласы жоқ. Баспасөз түрлі саланы қамтитын жан-жақты қызмет. Еліміздің бет алған бағыт-бағдарынан, жүргізіп жатқан саясатынан бастап, қоғамдағы сан түрлі маңызды мәселелермен қатар әр адамның жеке басындағы қам-қарекетіне дейін осы газет беттерінде жарияланып жүреді. Әсіресе, дәл қазіргідей өтпелі кезеңде өз мақсат-мұратын жете түсінген қазақ басылымдары соңғы жылдары халқымыздың басына түскен ауыртпалықты, экономикалық, экологиялық қиындықтарды, етегімізден тартқан жоқшылықтарды үздіксіз жазып келеді. Олардың алдарына қойған ең басты мәселелері мен мақсаттары да осы тығырықтан шығудың жолдарын іздеп, үзілгелі тұрған нәзік рухани тамырымызды, яғни ата салтымыздан келе жатқан жөн-жоралғыларымыз бен әдет-ғұрыптарымызды қайта жалғауға келіп тіреледі.
Қазақ жері соңғы жетпіс жылда жүздеген халықтарды бауырына басып ұлттар лабораториясына айналған еді. Бірақ, қиын-қыстау кезеңдерде тағдыр айдап, ой бауырымдап келген ол халықтар жалдарына қоң біткен соң қазақ халқының қонақжайлығына, меймандостығына немқұрайлы қарап, оның салт-дәстүріне, тіліне деген арам пиғылдарын да жасырмайтын дәрежеге жетті. Мәселен, осы ұлы далада қызмет істеп, туып-өскен Солженицын, Жириновский, Васильева дегендер жасаған жақсылығымызға қарай тас атып шыға келді. Қай халықтың болмасын өзім дегенде өзгені ұмытып, жатырқап шыға келетін қасиеті бар ғой. Сондықтан да Қазақстанда тұратын, осында ес жиып, етегін жапқан ұлттар мен ұлыстар ешқашан да қазақ халқының рухани күйзелісін түсінген де емес, сондықтан оған жандары ашымайды да. Ал, қайсыбіреулері айтқандай қазақтың салт-дәстүрін білсек деген ой, қызығушылық сезім түгіл, олардың түстеріне де кірмейтін іс. Мұның бәрін күні бүгінге дейін Қазақстанда ресми түрде, кейінгі кезде көбіне жекеменшік болып, орыс тілінде шығып жатқан басылымдардан анық байқайсыз [3, 37].
Олар қазақ халқының салт-дәстүрін насихаттап, әдет-ғұрпын зерттеп-зерделеудің, танып білудің орнына бөтен мемлекеттердің ең шулы, тәрбиелік ұғымға кереғар газет-журналдарының беттерінде жарық көрген материалдарды аударып-көшіріп басып жүрген екен. Сонымен тынбай қазақ халқының табиғатына жат, мінезімізге әбес, қазақ деген текті халықтың өміріне нұқсан келтіретін, көрер көзге ұят жалаңаш қыздардың суреттерін күн сайын жариялап, әлсін-әлсін тарихымызды, салт-дәстүрімізді бұрмалап, халқымыздың рухани байлықтарын ала-құла етіп көрсетіп, ұрпағымыздың сана-сезімін ата-бабасының бітім-болмысынан ажыратып әкетуге шақ қалған. Сондықтан олардың соңғы кездері жиі-жиі жариялап жүрген жер, тіл, салт-дәстүр сияқты қазақ зиялыларының шырылдап қорғаштап жүрген өзекті тақырыптарға қарама-қайшы пікірдегі материалдары қайта-қайта өрши көтеріп, Қазақстанды мекендейтін қазақ халқы мен басқа ұлттар арасында бітіспес дау-дамайлар туғызып, алауыздықтарға дейін алып барды.
Баспасөз - өмір айнасы деген қағиданы тереңірек қарастыратын болсақ, өмірдің уақытқа әуелді екенін ескере отырып,күнделікті тіршілікке негізделген қоғамның бір күндегі, тіпті апта, ай, жылдардағы өзекті мәселелері күнделікті баспасөздің қалам арқауы болады. Сондықтан жарияланған ақпараттар мейлінше тағылымы мол, алар үлгісі көбірек болатын болса, соғұрлым ұрпақ үшін де пайлы болмақ.
Міне, мұндай басылымдар халқымыздың өткен тарихына, тұп-тұнық салт-дәстүріне жек көрушілік пен болашағымызға қызғана қараушылық тоғыз жылдың торабында тұрып, әр нәрсеге қызыға қарайтын жастарымызды бабалар салған қасиетті даңғылдан бұрып әкетіп, қазақ халқының ұлттық рухани қасиеттерінің олардың кеуделеріне берік орналасуына үлкен нұқсанын келтірді.
Бұл туралы осы тақырыпты жан-жақты зерттеген Д. Баялиева Қазіргі қазақ баспасөзіндегі ұлттық мәдениет, салт-дәстүр және тіл мен стиль мәселелері атты еңбегінде [3, 39] тәуелсіздік жылдарындағы басылымдардың сипаттарын ашып көрсетті. Зерттеушінің айтуы бойынша орыс тілінде шығатын беделді деген Казахстанская правда газетінің өзі де өткен 1998 жылы қазақтардың салт-дәстүрі жөнінде бірде-бір сындарлы мақала, әлденеше мыңдық оқырмандарына жерінде тұрып жатқан ұлттың тұрмыс-тіршілігін насихаттайтын діңгекті бірде-бір материал жариялап көрмепті. Тек бұл газеттің Караваннан бір айырмашылығы - анайы суреттерді, дау-дамайға толы мақалаларды баспауында. Қай бетін ашсаңыз да бүгінгі экономикалық күйзелістер, мұнай, банк, ішкі және сыртқы саясат сияқты өткір тақырыптардан басқа қазақ халқының салт-дәстүрі жөніндегі тұшымды мақала таба алмайсыз. Әрине, бұл газетте қазақ ғылымының, тарихының, өнері мен мәдениетінің белгілі өкілдері туралы жазылған қызықты мақаллар мен сұхбаттар жиі беріліп жүргенін де жасыруға болмайды. Оның үстіне жарияланған материалдардың көпшілігі, мейлі ол әдебиет, өнер, тарих саласында болсын, тек қана қазақ оқымыстылары мен ғалымдарының қаламдарынан шығып жатқандығы тағы да көзге бірден шалынады. Мысалы, осы газеттің 1996 жылғы 10-шілде күнгі санында тарих ғылымдарының докторы, профессор Бейімбет Нұрмұхановтың Государственность и государство казахов, академик Карл Байпақовтың Древняя страна казахов (1996 ж. 17 шілде) секілді қазақтар тарихы хақында жазылған дүниелер оқта-текте болса да ұшырасып қалады. Сондықтан да орыс тілді ұлттар мен ұлыстарға қазақ салт-дәстүрінің қыр-сырын жетік түсіндіріп, өздері тұрып жатқан жердің ежелгі тұрғындарының тұрмыс-тіршілігін насихаттауға, үйретуге тырыспауы өкінішті-ақ. Мысалы: бұл газеттің бетінде осыдан үш жыл бұрын Любовь Доброта деген автордың Шымкенттен жазған Сюндет - той для малышей деген заметкасынан басқа салт-дәстүрге байланысты бірде-бір мақала жарық көрмеген. Оның өзінде: А совсем недавно был сюндет - той для шестнадцати малышей по случаю обрезания. Азиз Надыров, Юра Худиенко, Бахыт Агыбаев и их маленькие друзья смотрелись настоящими мужчинами в костюмах отделанных казахским национальным орнаментом,- деп атап өткен екі сөйлемінен басқа жерлерінің барлығы тойды кім ұйымдастырғанын, оның бұрын қайда істегенін тізбелеп кете береді. Сөйтіп, сүндетке отырғызу дәстүрі, оның жоралғылары түсіндірілмегені былай тұрсын, сөз арасында жай түрде айтылып өте шыққан [3, 40].
Негізінен сүндет той ер баланы тақ жасында, яғни 3, 5, 7 жасында сүндетке отырғызады. Бұл мұсылман елдерінде ғана емес басқа діндегі елдерде де бар. Сүндеттеудің денсаулыққа, тазалыққа да пайдасы зор. Баланы сүндетеу үлкен рәсім. Ол әр ата-ананың борышы... Сүндет тойға шақырудың да қазіргі кезде ұмыт бола бастаған екі салты бар. Сүндеттен тұрған ұлын әкесі немесе ағаларының бірі ашамайлы атқа мінгізіп, ертіп жүреді. Жолға шыққандардың мақсаты - сүндет ойға шақыру. Баланың атқа еңдеген қоржыны, ағайын туғанға деген сәлем-сауқаты да болады [1, 290]. Осылайша әр әдет-ғұрып баспасөз бетінде толыққанды қысқа да нұсқа сипатталып өтсе, бұдан көптеген оқырман тәлім алар еді.
Қазақ елі 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейін өзінің ұлан-байтақ даласында емін-еркін көшіп-қонып жүрген халық болды. Сондықтан да олар жерінің, табиғатының ыңғайына жығылады, соған бейімделіп өсті, салт-дәстүрі де солай қалыптасты. Жалпы, қай ұлтты болмасын ұлт ететін, елді ел ететін де оның жер қайысқан әскері немесе сарай толы алтын-күмісі емес, ұлттың рухани жады, яғни, оның салт-дәстүрлері, әдет-ғұрпы, тілі мен діні және басқалары. Міне осылар - ұлттың ең бағалы байлықтары.
Кеңес Одағы орнағаннан бастап ұлттық ерекшеліктеріміз одан әрі көмескілене түскені рас. Енді, міне, елдігіне сай еліміз егемендігін алып, дәстүрлеріміз қайт жанданды. Егемендік алғаннан бастап өзінің алдына қойған мақсат-мүдделерін сезіп, шын ниеттерімен орындауға көшкен қазақ баспасөзі салт-дәстүрді, әдет-ғұрыптың мөлдір бұлағын көз ашқалы бері тамшысын көрмеген өсіп келе жатқан ұрпақтың сана-сезіміне қайта сіңіре бастады. Сөйтіп, жарық дүниенің есігін ашып, ес білгелі естімеген, көрмеген, оқымаған ат-бабамыздың өмірінің негізі болған әдет-ғұрып тамыры үзілмеген жастардың бойына жатырқамай сіңіп, қайта жандана бастады.
Қазақ - бітім-болмысы да, жаратылысы да, табиғаты да басқа ешбір халықтарға ұқсай бермейтін даралығы бар дана халық. Оның бәрі мәңгіліктен бастау алған тамырымыз секілді тарамдалып, үзілмей келе жатқаны да салт-дәстүрімізге байланысты. Бірақ, соңғы кездері исі мұрын жарған бақтың ортасында отырып, оның тәтті жемісінен дәм тата алмаған адамдай кешегі өткен қарттарымыздан дәстүріміздің қаймағын жеп, асыл қасиеттерін көкірегімізге сіңіре алмағанымызға опық жеп, өкінетін болдық. Сол себепті болар тұла бойынан халқымыздың бар болмысы есіп тұрған олар ұлтымыздың шапанын жамылған бабалардың бізден алыстап бара жатқан ең соңғы көші секілденіп көрнеді. Енді қайтып олардың тұрмысының мәні болған салт-дәстүрлерді көзбен көре алмай, шежіре-әңгімелеріне құлақ құрышымызды қандыра алмай өтетін шығармыз деген суық ойлар денемізді тітіркендіріп, терең ойға батырады. Бұдан әрі ендігілер дәстүрлеріміз бен ғұрыптарымызды тек қана қара жәшіктен көріп, қағаз бетінен оқып шөліркейтіндей.
Тіпті соңғы кездері ғасырлар бойы жалғасқан қолөнерімізден де қол үзіп қала жаздағанымыз жасырын емес. Халық арасында осындай өрнегімен әйгілі өнерлеріміз көп. Олардың қолтаңбасы күнделіті өмірде мен мұндалап, үй-үйде жайнап тұр. Олай болса, қол өнерінің айтарлықтай бай тарихы бар. Алтынмен аптап, күміспен күптеген ер-тұрман, әшекейлі сандық, асыл тас жүгірткен әйелдердің жүзік, сақина, шолпы, сырғасы, кілем, текемет, ұлттық киімдер әр алуан ою-өрнектермен көзге көрікті, әрі жарасымды екенін айтып жатудың өзі артық. Осының бәрі сонау қазақтың тарихынан сыр шертетіндей. Бірақ қазір осы бір қасиетті мұрамызды күнделікті өмірде орнымен қолданып жүрміз бе? Айтып-айтпай не керек, қырдағы ауылда болмаса, көпшілік шоғырланған қала-қалашықтарда бұл дәстүрлер шеттеп қалғаны жасырын емес қой [7, 3].
Осы мәселе Абай - ақиқат гезетінде жарық көрген Қазақтың салтын сақтаған көркем атты мақалада өте жақсы айтылған. Онда: Техника дамыған 21-ғасырда құрақ көрпе тігіп, қазақтың ұлтық тағамдарын дайындайтын адамдар бүгінгі таңда саусақпен санарлықтай ғана. Оның өзінде де ауыз толтырып айтарлықтай емес. Себебі қазіргі таңда түрлі дайын өнімдердүкен сөрелері мен сауда орындарында толып тұр. Алайда дайын асқа тік қасық болмай, қолмен көрпе тігіп, тағам дайындағанға не жетсін! [8, 9], - деп автор кейінгі жас ұрпаққа аналық ақылын айтып, қазақтың ұлттық ою-өрнегі мен жөн-жоралғыларын түсіндіріп отыратын абзал жандардың саусақпен санарлық деңгейде ғана екеніне іштей налитынын білдіргендей.
Көзі тірі даналарымыздан айырылып бара жатқан соң, амалымыз құрып, қазір газет-журналдардан, кітаптардан оқығандарымызды санаға сіңіруге жанталасып жатырмыз. Сөйтіп, барлық қасиет-мінез тамырдан, атаның өсиеті мен ананың ақ сүтінен тарайтындығы туралы ақиқатты енді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz