Сұлулық концептісінің тілдегі көрінісі
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
АБИЛОВА АЙША ЕЛЕУСІНҚЫЗЫ
Батыс-Қазақстан облысындағы би-шешендер мұрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5В020500 - Филология: қазақ тілі мамандығы
Нұр-Cұлтан 2019
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Қорғауға жіберілді
Қазақ тіл білімі кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент
_________ А.Б. Бейсенбай
________________2019 ж.
5В020500 - Филология: қазақ тілі мамандығы бойынша
Батыс-Қазақстан облысындағы би-шешендер
мұрасы тақырыбындағы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Орындаған: А.Е.Абилова
Ғылыми жетекші
ф.ғ.д., профессор С.Н.Негимов
Нұр-Cұлтан 2019
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
___________________________________ ______________________факультеті
___________________________________ ______________________кафедрасы
___________________________________ ________мамандық коды және атауы
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі:______
________________20__ ж.
___________________________________ ______________________студентке
(тегі, аты, әкесінің аты)
Диплом жобасын (жұмысын) орындауға арналған
Т А П С Ы Р М А
1. Жобаның (жұмысының) тақырыбы _______________________________ ___________________________________ ____________________________
университет бойынша 20__ ж. __________ берілген № _____бұйрықпен бекітілген.
2. Студент аяқтаған жобаны (жұмысты) тапсыру мерзімі _______________
3. Жобаның (жұмыстың) бастапқы деректері _________________________ ___________________________________ _______________________________________________________________ _______________________________________________________________ _______________________________
4. Есептеу-түсіндірме хатының мазмұны (қаралатын мәселелердің тізбесі)
___________________________________ _______________________________________________________________ _______________________________________________________________ _______________________________________________________________ _______________________________________________________________ ___________________________________________
5. Графикалық материалдың тізбесі (міндетті сызбалары нақты көрсетілген)
___________________________________ _______________________________________________________________ _______________________________________________________________ _____________________________________
6. Жоба (жұмыс) бойынша тиісті бөлімдері көрсетілген кеңестер
Бөлім
Кеңесші,
кафедра
Қолы, уақыты
Тапсырма алдым
Тапсырма бердім
7. Тапсырманың берілген уақыты ____________________________
Жетекші____________________________ __
(қолы)
Тапсырманы орындауға алдым ___________
(қолы)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1 Концепті семантикалық категория ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
0.1 Тіл біліміндегі концептінің түсіндірмесі мен жіктелімі ... ... ... ... ... ... .. ... ..8
0.2 Сұлулық концептісінің тілдегі көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1 І. Есенберлин шығармаларындағы сұлулық концептісінің тілдік көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
0.1 Сұлулық концептосферасының өзегін құрайтын бірліктер қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.2 Сұлулық концептісі құрылымындағы көркемдегіш құралдар сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
Пайдаланылған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Когнитивті лингвистика - тіл білімінде антропоөзектік парадигма шеңберінде пайда болған жаңа бағыт. Когнитивті лингвистиканың негізгі зерттеу нысаны - адам танымында қалыптасқан ақпараттарды тіл арқылы зерделеу. Лингвистика ғылымында соңғы жылдары тіл-ұлт-таным тұрғысынан зерттеу кең өріс алды. Тілді халықтың ментальдық жүйесі тұрғысынан, ұлттың мәдени өмірімен қатарластыра зерттеу оның мүмкіндігі мен бай сөздік қорын айқындауға, ұлт танымында жасырынған ақпараттарды айқындауға мүмкіндік береді. Адам баласы ғалам мен этностың әлемдегі орнына түсіну арқылы өзін ментальдық танымдардың аясында зерделей алады. Сол секілді сұлулық концептісі қазақ тілінде қалыптасқан, тұрақталған тілдік қолданыстар негізінде халықтың тұрмыс-тіршілігенен, таным-түсінігінен, сыртқы дүние заттарын, құбылыстарды бағалауынан хабар береді. Эстетикалық категория саналатын сұлулық ұғымы құрамындағы тілдік бірліктердің сипатын ашу арқылы қазақ халқы үшін әсемдіктің алар орны мен ассоциациалық деңгейін танимыз.
Когнитивті лингвистика тұрғысынан тілді зерттеу ұлттық таным мен ұлттық санада жасырынған халықтың мәдени, рухани құндылықтарын ашуға мүмкіндік береді. Тілде белгілі бір ұлттық код жасырынған десек, жекелеген концептілерді зерттеу арқылы сол ұғымның ұлт үшін маңызын айқындауға болады. Қазақ танымындағы сұлулық ұғымын танытатын тілдік бірліктерді жинақтап талдау қазақ халқының әсемдік, әдемілік турасындағы танымын ашуға көмектеседі. Бұл зерттеу жұмысының өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазақ тіліндегі сұлулық концептілік өрісіндегі тілдік бірліктер.
Зерттеу жұмысының мақсат-міндеттері. Зерттеу жұмысымыздың басты мақсаты - қазақ танымындағы сұлулық концептісін ашу. Осы мақсатқа жету барысында мынадай міндеттерді шешу көзделді:
oo Тіл біліміндегі концептінің түсіндірмесі мен жіктелімін анықтау;
oo Сұлулық концептісінің тілдегі көрінісін айқындау;
oo Сұлулық концептісінің микроконцептілерін анықтау;
oo Сұлулық концептісінің семантикалық өрісіндегі базалық қабат пен қосымша қабаттардың сипатын ашу;
oo І. Есенберлин шығармаларындағы сұлулық концептісінің тілдегі бейнесін тану;
oo Сұлулық концептосферасының өзегін құрайтын бірліктер қолданысын айқындау;
oo Сұлулық концептісі құрылымындағы көркемдегіш құралдардың сипатын анықтау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысының мазмұны бойынша төмендегідей жаңалықтарға қол жеткіздік:
- Сұлулық концептісінің қазақ тіліндегі көрінісі айқындалды;
- Қазақ тіліндегі сұлулық концептілік өрісін құрайтын тілдік құралдар және олардың сипаты анықталды;
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздері. Зерттеуімізде концептінің табиғатын ашуда когнитивті лингвистика бағытында жазылған Б.И. Нұрдәулетованың Когнитивті лингвистика еңбегі, орыс ғалымдары Ю.Е. Прохоровтың В поисках концепта, В.А. Маслованың Введение в когнитивную лингвистику, З.Д. Попова мен И.А. Стерниннің Когнитивная лингвистика еңбектер басшылыққа алынды. Ал сұлулық концептісінің семантикалық құрылымын анықтауда И.О. Окуневаның Концепт красота в русском и английском языках с точки зрения рецептивный и продуктивной деятельности, Е.А. Черкашинаның Концепт крастота в русском языке мақалалары мен Г.Н. Смағұлованың Құндылықтар әлеміндегі сұлулық концептісі, А. Байғұтованың Қазақ әйелі концептісінің этономәдени сипаты зерттеулері жетекшілікке алынды.
Зерттеу материалдары. І. Есенберлиннің Ғашықтар, Қатерлі өткел, Алтын құс, Көлеңкеңмен қорғай жүр, Алыстағы арпалыс атты романдары.+
Зерттеу жұмысында қолданылған ғылыми әдіс-тәсілдер. Зерттеу жұмысын жазу барысында баяндау, сипаттау, салыстыру, өрістік талдау әдістері қолданылды.+
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді. +
1 КОНЦЕПТ СЕМАНТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ
1.1 ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ КОНЦЕПТ ТҮСІНДІРМЕСІ МЕН ЖІКТЕЛІМІ
Кез келген халықтың өзіне ғана тән, өздеріне ғана мәлім мәдени құндылықтары, санасында қалыптасқан ұғымдары болады. Бұл сол ұлттың тілінде ғана жасырынған және сол ұлттың мүшесіне ғана түсінікті белгілі бір ұғымдар мен түсініктердің жиынтығынан тұрады. ХХІ ғасыр барлық зерттеулер адамды қазық, негіз етіп алатын антропоөзектік парадигма шеңберіне ойысты. Тіл білімінде де жаңа парадигманың пайда болуымен бірнеше бағыттар, тармақтар бөлініп шықты. Солардың бірі - когнитивті лингвистика. Когнитивті лингвистика тілдің танымдағы көрінісін зерттейді. Аталған лингвистиканың жаңа бағытының басты ұғымы - концепт. Бұл термин негізінен тіл біліміне философия ғылымынан ауысқан. Ю. Прохоров тіл мен сөйлеудің аражігі ажыратыла бастағанда концепт терминін философ Абеляр ғылымға енгізгендігін айтады [1, 30]. Ал Б. Молдағали концептінің адамзат өмірінде алғаш пайда болуын діндар-философ Ансельммен (1033-1109) байланыстырады. Бұл терминнің латын тілінде 1) байланыс, жиынтық жүйе; 2) қойма; 3) заң актілерін тұжырымдау; 4) ұрық қабылдау; 5) сөйлем деген мағыналары барын да айтады [2, 235]. Концепт термині біршама ғылым салаларына ортақ түсінік. Ол лингвистикаға ғана емес, сонымен қатар, психология, философия, нейрофизиология, компьютерлік жабдықтау салаларына да тән ұғым саналады. Былайша айтқанда, концепті ұлттық тетік десек те болады. Мысалы, бір ұғымның белгілі бір халық үшін маңызы қаншалықты екенін білгіміз келсе, сол тетікке бассаңыз, ұлттық сипаттағы ақпараттар ағыны толассыз туындап жатады. Немесе керісінше ешқандай ақпараттар қорын бермей, процесс іске аспай қалуы мүмкін. Концептінің адам санасында қазықталуы оның ойлау, есте сақтау, қабылдау, түйсіну, түсіну сынды психологиялық процестерімен қатар жүреді. Сондықтан да когнитивті лингвистика ғылымы психология ғылымымен тікелей байланысты. Адамның сөйлеу әрекеті де, сөйлеу әрекетіне сай тілдік біріліктерді таңдап қолдануы да психологиясынан хабар береді. Демек психология мен лингвистиканың байланысы анағұрлым мықты. Таным процестерінің барлығы психологияға да, лингвистикаға да тиесілі. Психология ғылымында концепті ақпараттардың адам жадында қалай сақталғаны, оған ойлау прооцесінің әсері зерттелсе, лингвистикада ол сол ақпараттың тіл арқылы жеткізілуі, тіл арқылы танымға енуі қарастырылады. Кез келген ұғым бірден концептіге айналып кете алмайды. Ол ұзақ тарихи процесс негізінде қалыптасады. Белгілі бір әлеуметтік орта үшін маңызды болған, тұрмыс-тіршілігінде үлкен мәнге ие болған атаулар уақыт өте келе адам жадында сақталып, ақпараттар қоры сана механизмінен орын теуіп, танымға айналған кезде ғана тұрақталып, көрініс табады.
Орыс тіл білімінде когнитивті лингвистиканы жан-жақты зерттеп жүрген А.Ю. Маслова тіл білімінде концепт турасында үш түрлі көзқарастың қалыптасқандығын айтады. Ғалымның көрсетуінше, бірінші көзқарас иелері Ю.С. Степанов, В.Н. Телия сынды ғалымдар концептіні адамның менталды жүйесіндегі негізгі мәдени ұяшық ретінде қарайды. Яғни концепт ұғымына қатысты тіл тек көмекшілік қана қызмет атқарады делініп, ойлаумен тығыз байланыстырылады. Ал екінші көзқарасты жақтаушылар Н.Д. Арутюнова, Т.В. Булыгина, А.Д. Шмелев тілдегі семантикалық мағынаны концептіні айқындаудың негізгі көрсеткіші деп қарайтындығын айтады. Үшінші көзқарас иелері Д.С. Лихачев, Е.С. Кубрякова концепт сөздің мағынасынан туындайды және сөз мағынасы адамның жеке және халықтық тәжірибесінің түйісуінен пайда болады деп есептейтіндер екендігін айқындайды [3, 41-43]. Демек концепт ұғымы адамның ойлау жүйесі мен халықтық болмыс-бітіміне, мәдени құндылықтарына тікелей байланысты.
Концепт ұғымымен қатар әлемнің тілдік бейнесі, әлем бейнесі сынды ұғымдар қолданылады. Әлемнің тілдік бейнесі дегеніміз - жаратылыстың, әлемдегі барлық құбылыстар мен үдерістердің, заттар мен нәрселердің тілде көрініс табуы. Әр ұлттың әлемді түйсіну, қабылдауларының тілдегі сақталған ақпараттарына байланысты әркелкі болуы мүмкін. Сондықтан да әлемнің тілдік бейнесі әр ұлтқа жекелей тиесілі. Концепт, Б. Нұрдәулетованың сөзімен айтар болсақ:
1) тұрақты, өзгермейтін сөз-аталымға тән мағына, белгілі бір уақыттар ішінде көмескіленуі, өзектілігінен айырылуы мүмкін, бірақ сананың терең құрылымында сақталады;
2) адам санасында ұйғарылған дүние бейнесінің оперативті мазмұндық бірлігі, концепт категориясы дүние бейнесінің адам психикасында сәулелену механизмін түсінуге мүмкіндік береді;
3) концептіге ұғым кіреді, бірақ концепт ұғыммен ғана шектелмейді, ол сонымен бірге белгілі бір мәдениетті ұстанушылардың сөздің түрлі ассоциативті байланыстылығындағы сипаты туралы білімін, түсінігін қамтиды;
4) ақпараттың негізгі бөлігі адамға тіл арқылы беріледі, сондықтан адам өзі жасаған сан түрлі концептілер ортасында өмір сүреді [4, 51-52].
Келтірілген пайымдаулардан концептінің адам санасындағы белгілі бір құбылысқа, болмаса белгілі бір затқа, ұғымға қатысты қалыптасқан, жинақталған ақпараттардың жиынтығы екенін түсінуге болады. Адам танымындағы, санасындағы қалыптасқан ұғым индивидтің жеке өзіне қатысты немесе тұтас ұлтқа тиесілі де болуы мүмкін. Яғни бір тілде сөйлейтін ұлттың ойлау жүйесіндегі, таным көкжиегіндегі жылдар бойы қазықталған ұғымдар жеке-жеке концептілерге бөлінеді. Алайда кез келген сөздің концептіге айнала алмайтындығын есте сақтаған абзал. Концептілік дәрежеге жеткен сөз белгілі бір әлеуметтік топ үшін не ұлт үшін маңызы бар білімдер мен ұғымдардың жиынынан тұруы керек. Адамзат дамуының барысында халықтың бастан кешірген өмірлік тәжірибелері мен санасында сақталған ақпараттары нәтижесінде барып ұғым концептіге айнала алады.
Кез келген тілді тұтынушы белгілі бір концептуалды жүйені иеленуші болып саналады. Концептінің астарында адамның менталды болмысы, адам үшін маңызды ақпараттар мен қоршаған орта туралы жинаған білімі мен көзқарасы жатады. А.Ю. Маслова концепт турасындағы барлық анықтамаларды жинақтай отырып, концепт ұғымын былайша түсіндіреді: Концепт - белгілі бір этномәдениет тұтынушыларын сипаттайтын, лингвомәдени ерекшелігімен белгіленген семантикалық жасалым [3, 47]. Яғни концепт ұлттық, халықтық, мәдени таным көкжиегіндегі адам санасындағы ақпараттар қорын құрайды. Белгілі бір концепт бір ұлт үшін бірнеше ақпараттар тізбегін берсе, енді бірі үшін ол жай ғана сөз есебінде қалуы мүмкін. Өйткені ол ұғым келесі бір халықтың жадында, санасында басқаша бейнеленген. Осыдан келіп ғалымдар сөз еткен әлемнің тілдік бейнесінің әр халықтың танымында әр түрлі екендігін байқаймыз. Концепт өзінің табиғаты жағынан бірнеше топтарға жіктеле алады. Тақырыптық жағынан эмоционалды, жасампаз, мәтіндік және т.б. концептосфераларын түзеді. Тілді тұтынушы тұрғысынан жіктесек, жекелік, көпшілік, шағын топтық, ұлттық, жалпы адамзаттық концептосфераларын атауға болады [3, 50]. Концептілердің жиынтығы, тізбегі белгілі бір концептосфераны құрайды. А.Ю. Маслова өзінің Когнитивті лингвистикаға кіріспе еңбегінде адамдар танымында қалыптасқан барлық концептілерді былайша бөліп көресетеді:
1) әлем - кеңістік, уақыт, сан, атамекен, тұманды таң, қысқы кеш; табиғат - су, өрт, ағаш, гүл;
2) адам туралы түсінік - интеллигент, ақымақ, данышпан, дуана, жиһанкез:
3) адамгершілік ұстанымдары бойынша концептілер - ар, ұят, күнә, шындық, шынайылық;
4) әлеуметтік түсініктер мен қарым-қатынастар - еркіндік, ерік, достық, соғыс;
5) эмоционалды концептілер - бақыт, қуаныш;
6) артефактілер әлемі - ғибадатхана, үй, геральдика, т.б. [3, 75].
Концептілерді жіктеп, оларды бір топқа топтастыруда З. Попова мен И. Стернин материалдық-заттық аспект (салмағы, ұзындығы, көлемі, түсі, беріктігі, т.б.); биологиялық аспект (денсаулық, тағамды қажет етуі, биологиялық жай-күйі, т.б.); мезгілдік аспект (белгілі бір уақыт сипаттамасы, объект өміршеңдігінің ұзақтығы, т.б.); кеңістік аспекті (нысанның қолданылу орны, объектті дайындау орны, объекттің орналасу орны, т.б.); құрылымдық аспект (объекттің кемелденуі, сыйымдылығы, күрделілігі, қарапайым құрылымдық элементтер, т.б.); әлеуметтік-психологиялық аспект (білім деңгейі, кәсіби деңгейі, мәдени деңгейі, өмірлік тәжірибесі, т.б.); қолданыс-қызметтік аспект (жылдамдық, күш, қуаты, икемділігі, белсенділігі, өнімділігі, т.б.); тәжірибелік аспект (күнделікті қажеттілік, қоғамға пайда келтіру, адам ағзасына әсер ету, т.б.); қоғамдық мән аспектісі (сәнділік, танымалдылық, материалды қамтамасыз етілуі, т.б.); әлеуметтік-мәдени аспект (объектті қолданатын тұлғалар категориясы, объектте көрініс беретін қоғам дамуының материалды деңгейі, т.б.) тұрғысынан қарайды [5, 137-141]. Яғни ғалымдардың айтуынша, белгілі бір концептілерді жіктеп, оларды категорияға бөлуде жоғарыда келтіріліп өткен аспектілерді негізге алып отыру керек. Әр халықта өзінің тұрмыс-салтына, наным-сеніміне, күнделікті өмір сүру дағдысына байланысты түрлі концептілер пайда болып, олар белгілі бір концептосфераны түзіп отырады. Демек, әр ұлттың, халықтың танымында, санасында жасырынған ақпараттар мен біліміне байланысты концептілердің бірнеше түрі болады.
Концептілер ұлттың жеке құндылығын, мәдени мұрасын білдіретін ұғымдардың жиынтығынан тұрады. Санада қалыптасқан ұғымдар шоғырын бір концепті аясына тоғыстыру, яғни концептілеудің (концептуализация) бірнеше факторлары болады. Ол туралы Н.Н. Болдыревтің Типология концептов и языковая интерпретация еңбегінде айтылады. Ғалым концептілерді жіктеудің құрылымдық типологиясын, мазмұндық типологиясын, тақырыптық және жүйелік типологияларын атап өтеді. Ол концептілерді жіктеудің, оларды типтендірудің бірізді болмайтындығын айтады. Өйткені заман ағымына сай және әр ұлттың танымына байланысты концептілер тарамдалып, жік-жікке бөлініп кете береді [6, 18-20]. Тіл үнемі динамикада болатындығы белгілі. Бұрын тілде актив қолданылған сөздер заман талабына сай пассив қабатқа ауысып кетуі мүмкін. Соған сай бұрын халық үшін өзекті болған концепт уақыт өте келе өз сипатын жоғалтып алуы да мүмкін немесе керісінше концепт жаңа ақпараттармен толығып отыруы да ықтимал. Өйткені тілді қоғамнан, қоғамдағы орын алып жататын өзгерістер мен оқиғалардан бөліп алып қарай алмаймыз.
Концепт ұғымын сөз және мағына ұғымдарымен байланыстыра отырып зерттейміз. Алайда концептіні сөздің өзі деуге болмайды. Өйткені концепті жекелген сөздер арқылы бейнелене алғанымен, концептіні ажырату барысында өзге де тілдік құралдардың қатысатынын аңғарылады. Демек, концепті мен сөз арасына теңдік белгісін қоюға болмайды Адамның миында жасырынған ұғымдар, ақпараттар, түсініктер, деректер тілде тек лексемалар арқылы жарыққа шықпайды, басқа тілдік бірліктер (мақал-мәтел, фразеологиялық тіркес, образды тіркестер, т.б.) арқылы да беріледі.
Сөз концептуалды білімге жол ашатын құрал болып саналады. Сөз арқылы осы мүмкіндікке қол жеткізе отырып адамның ойлау қызметін және өзге де концептуалды белгілерді іске қоса аламыз. Тілдік аталым - былайша айтқанда, адамға концептіні ашуға және оны ойлау жүйесінде қолдануға мүмкіндік беретін кілт. Яғни сөз біздің санамызға концепіні енгізеді де ойлау процесіне кіріктіріп, белсенділігін арттырады. Енді концептінің мағынамен байланысына келер болсақ. Адам санасы миға сүйене отырып объективті және субъективті болмысты бейнелейді.
Конгнитивті лингвистика ғылымы психология, философия, әлеуметтану, мәдениеттану ғылымдарымен байланысады. Өйткені адамның тіл арқылы қарым-қатынас жасауы оның психологиясына, ойлау жүйесіне, өмірді түсініп-қабылдауына, қоғам өміріне араласуына, қоғаммен бірлесе өмір сүру барысында қалыптасқан мәдениетіне тікелей байланысты. Демек ұғымдар мен сөздердің жинақталып концептіні түзуі экстарлингвистикалық факторлардың әсерінен де орын ала отырып, тілде қазықталады. Концепті мен мағына да шынайы болмысты бейнелеуші қызмет атқарады. Екі ұғым да қоршаған ортадағы ақпараттарды адам санасына шоғырландырып, сәулелендірумен байланысты. Алайда концепт адамның когнитивті ойлауы нәтижесінде туындаған өнім болса, мағына - тілдік сананың өнімі. Мағына концептімен тең түсе алмайды, тек концептінің бір бөлшегі ретінде құрамында өмір сүреді. Өйткені концепт адам санасында тілдік және тілдік емес ақпараттардың үлкен жиынын қамтитын күрделі құрылым болып саналады.
Концептілердің типін анықтауда ғалымдар арасында пікір алшақтығы байқалады. З.Д. Попова мен И.А. Стерниннің Когнитивті лингвистика еңбегінде көрсетілгендей, А.П. Бабушкин концептілерді гиперонимдер, фреймдер, сценарийлер, калейдоскоптық концептілер деп жіктейді. Н.Н. Болдырев концептінің схемалар, ұғымдар, прототиптер, пропозициялар, фреймдер, сценарийлер немесе скриптер, гештальттар деген типтерін көрсетеді. Г.Г. Слышкин концептілерді біріншілік, екіншілік және метаконцепті, сондай-ақ, пропорционалды, құрамдасқан деген түрлерге бөледі. Ал В.И. Карасик концетінің параметрлік және параметрлік емес деген түрлерін көрсетеді. М.В. Пименова концептінің құрамына бейне, идея ұғымдарын қоса отырып, мәдениет концептісін туғызатын бірнеше концептілерді атайды. Мәдениеттің әмбебап категориялары: уақыт, кеңістік, қозғалыс, өзгеріс, себеп, сапа, көлем. Әлеуметтік-мәдени категориялары: еркіндік, әділдік, еңбек, байлық. Ұлттық құндылықтар категориясына рух, жан, ерік, бірлік; этикалық категорияға мейірімділік, зұлымдық, қарыз, шындық, ақиқат; мифологиялық категорияға құдай, періштелер, әруақтарды жатқызады [5, 116]. Концептілерді табиғатына сай түрліше жіктей беруге болады. З.Д. Попова мен А.И. Стерниннің айтуы бойынша, концептілерді шынайы болмысты бейнелеуіне сай жіктеу маңызды. Соған сай ғалымдар концептінің типтеріне мыналарды жатқызады: елестету (представление); схема; ұғым (пониятие); фрейм; сценарий (скрипт); (гештальт) [5, 119].
Б.Нұрдәулетова концептілерге қатысты тірек концептілер, макроконцепт, микроконцепт ұғымдарының қатарластыра қолданылып жүргенін айтады. Тірек концептілер белгілі бір ұлттың дүниетанымын танытуға негіз болатын концепті болса, макроконцепті концепілердің ауқымды түрі, ал микроконцепті сол макроконцептінің іштей мазмұндық жағынан тарамдалуына жол ашады [4, 67].
Қазақ тіл білімі жөніндегі зерттеулер антропоөзектік бағытқа ойысқалы бері тілді когнитивтік аспектіде, концептілік жүйеде зерттеу алдыңғы орынға шықты. Бұл бағытта жарық көрген диссертациялар мен мақалалар жетерлік. А.Исламның 2004 жылы жазылған Ұлттық мәдениет контекстіндегі дүниенің тілдік суреті деп аталатын диссертациялық жұмысы да - осы бағыттағы зерттеу. Ғалым қазақ танымындағы бақыт, бақ, тағдыр ұғымдарына талдау жасайды. Сондай-ақ, М.Абрахманованың Көз концепті: лингвомәдени және танымдық парадигма, Ж.Жанпейісованың Ақ, қара концепті: оппозициясы мен қызметі, Ж.Ергубекованың Қазақ батырлар жырындағы адам концептісі, Қ.Мукушеваның ХХ ғ. басындағы қазақ көсемсөзі: ұлттық дүниетаным және Дала концептісі, т.б. сынды жекелеген зерттеулер қазақ танымындағы концептілік жүйелерді анықтап, талдауға арналған. Г.Ә.Мұратованың Көркем мәтінді лингвистикалық талдау еңбегінде концепті мәселесі турасында біршама құнды пікірлер айтылып, қазақ тіліндегі күлкі, толық адам, қайғы, өтірік, мақтан, ит концептілеріне талдау жасалады. Ғалым: Концепт адамның ментальды әлеміндегі мәдениеттің негізгі ұясы, ал мәдениет болса, екі ортада аралық, жалғастырушы қызмет атқарады. Әуелі концепт адамның ментальды әлемінде мәдениетті жеткізуші қызметте болса, екіншіде, концепт мазмұны арқылы адамның өзі мәдениет әлеміне терең деңдеп, бойлап кетуі ықтимал деген пікір білдіреді [7, 37].
Тіл санадағы бар ақпаратты бейнелейді, ал сана халықтың мәдениеті арқылы қалыптасады. Яғни ұлттық танымда, ұлттық санада, белгілі бір әлеуметтік ортаның қалыптастырған ұғымдары тілде концептілер жүйесін құрап отырады. Когнитивті лингвистиканы зерттеуші ғалымдар концепт турасында біршама зерттеу жүргізгенімен, концептосфераның жіктеліміне қатысты бірізді пікірдің жоқ екендігін аңғарамыз. Өйткені әр халықтың таным-түсінігіндегі, тұрмыс-тіршілігіндегі орын алған жағдайлар тілде көрініс тауып отырады. Соған сай концептілер де өзгермелі болады. Концепт болуы үшін, ең алдымен, ұғым-түсініктің мәдени реңкі күшті ұлттық дүниетанымды ерекше таныта алатын қасиеті болуы керек. Басқаша айтқанда, концептіні белгілейтін тілдік бірліктің астарында ұлт үшін маңызы жоғары, кейде тіпті символ дәрежесіне жеткен ұғым жатуы керек [8, 129]. Демек концептілерді жіктеп, зерттеу арқылы белгілі бір ұлттың мәдени құндылықтары мен этностық ерекшелігін анықтай аламыз.
Концептілер жайдан-жай пайда бола қоймайды. Оның түбінде ұлттың ұлт болып қалыптасқаннан бергі сол ұлт туралы ақпараттар мен сол халықтың тарихы, әлеуметтік-мәдени өмірі жасырынған. Яғни белгілі бір концептінің пайда болуына тарихи-әлеуметтік факторлар әсер етеді. Сол тілде қалыптасып, сақталып қалған ұғымдардың жиынтығы концептіні құрайды. Д.С.Лихачев: Концепт сөздікте берілген мағынаны білдірмейді, ол адамның жеке және этникалық тәжірибелерінің қосылуынан тұрады дейді [9, 7]. Демек концепт адам өмірінің түрлі саласындағы тәжірибелерінің жиынын құрайды, ұғымдардың жиынтығын танытады. А. Ислам өзінің диссертациялық жұмысында: Концепт дегеніміз - этномәдени санада сақталған, белгілі бір ұлттың ұрпақтан-ұрпаққа берілетін ықшам, әрі терең мағыналы шындық болмыс, ұлттық мәдени құндылықтары жөніндегі сан ғасырлық түсінігін білдіретін құрылым деген пікір айтады. Сондай-ақ, ғалым қандай да концептіні анықтауда оның этимологиясына, синонимиясына, антонимиясына, тіркесімділік қабілетіне, семантикалық аяларына, образды ассоциацияларына, модустік бағалануына, фразеологиясына мән беру керек екендігін ескертіп өтеді [7, 15]. Яғни белгілі бір концептіні түзетін ұғымдар нақты тілдік бірліктер арқылы жымдасып, бірігіп отырады.
Ғалым Н. Уәли концептіге анықтама бергенде адамның сезімін де іске қоса түсіндіреді. Ол: Концепт индивид санасында сәулеленген сезімдік-заттық образдың негізінде пайда болады. Концепт негізінде сезімдік тәжірибе жатыр. Сезімдік-заттық образ концептінің ядросы болып табылады. Осы заттық код белгілі бір объектіні терең, жан-жақты білген сайын жаңа мәндік белгілермен байи түседі. Осының нәтижесінде концептінің мазмұны ұлғаяды, мазмұны кеңи түседі. Концептінің жасалуына ұғым емес, заттық образдар негіз болады. Мысалы, ат жалын тартып мінді (ер жетті) дегенге ат, мін=жал деген (субъект-предикат) ұғымдар емес, ақиқат өмірден алынған сенсорлық-прецептивті образ негіз болып отыр, - дейді [10, 12]. Шындығында да, концепті сезімдік сипатқа ие. Өйткені белгілі бір ұғым концептілік дәрежеде болуы үшін адам оны сезіне алуы керек, яғни ол концепті адамға әсер ете алуы керек.
Е.С.Кубрякова адам тәжірибесінің жалпылануы тілден тыс, тілсіз болуы мүмкін емес екендігін сөз етеді. Ғалым бір адамнан екінші адамға, бастысы, бір ұрпақтан екінші ұрпаққа білімдер мен жинақталған ақпараттарды және адамның табиғатпен қарым-қатынасы нәтижесінде жиналған тәжірибелерін тілдің көмегінсіз табыстау мүмкін емес деген тұжырым жасайды. Тіл таңба ретінде өмір сүре отырып, өзінің негізгі қызметін атқарып отыратындығын айтады [11, 36-37]. Тіл - ұрпақтар сабақтастығын жалғастырушы. Ата-бабаның жүріп өткен жолы мен тұрмыс-тіршілігінде жинақтаған тәжірибелері, ұлттық сипатқа айналған құндылықтары тілде сақталып қалады.
С.Жиренов ХV-XIX ғ.ғ. ақын-жазушылар поэзиясындағы Өмір-Өлім концептісінің танымдық табиғаты атты диссертациялық жұмысында концептіні бірнеше аспектіде түсіндіреді: Концепт - ойлау мен таным және мәдени процестердің жиынтығы бола келіп, адам ойындағы ғалам бейнесінің өзіндік белгілерінің ассоциациялануының нәтижесі. Концепт - ғаламның концептуалды бейнесі жайлы түрлі ақпарат беретін ұлттық-мәдени танымдық мәнге ие болған доминаттың тілдік қолданыстағы мағынасының ой елегінен өтіп, тіл арқылы бейнеленуі. Концепт - тіл мен таным бірлестігі арқылы дүниені жан-жақты тануға, сонымен қатар, ұлттық-танымдық мәдениетті зерделеп ұғынуға ықпал ететін, адам санасында жинақталған аялық білімнің шоғыры, тілдік-танымдық бірлік [12, 8]. Берілген анықтамалардағы ассоциациялану нәтижесі деген тіркеске назар аударайық. Шындығында, белгілі бір ұғымдардың концептіге шоғырлануы ассоциацияланудың нәтижесінде жүреді. Себебі жекелеген ұғымдар мен сөздер, мағыналар, алдымен, адамның ассоциациалық жүйесінде пайда болып, түрлі мағыналарға тарамдалады да, сол мағына мен ұғымдардың тұтасып келуінен концепті туындайды. Ассоциация психология ғылымда бір ақпараттың екінші ақпаратты ілестіріп алуы ретінде түсіндіріледі. Белгілі бір ұғым не мағынаға байланысты адам санасында ақпараттардың бірінен соң бірі тізбектеліп, ақпараттардың жалғаса беруінен концепті туындап, аталған ассоциациалық ұғымдар концептосфераны құрай алады. Мысалы, адам далада жаңбыр жауып тұрғанын көрсе, оған далаға шығарда қолшатыр алу керектігі, не жұмыстарын тезірек бітіру қажеттігі немесе далаға шығарда қалыңдау киініп шығу керектігі сынды ақпараттар ағыны толассыз келіп жатады. Сол секілді тілде де бір ұғым бір ұғымды ассоциация арқылы туғызады да, сол ұғымдар жинақтала келіп концептіге бірігеді. Мәселен, байлық деген сөз соңынан ақша, қазына, билік, рухани байлық, үкімет, молшылық, алтын, т.б. сынды сөздерді ілестіре жөнеледі. Бұл бір ұғымнан екінші ұғым туындап отыруы концептінің ассоциациалық жүйесіндегі негізгі көрсеткіші бола алады дегенді білдіреді. Айта кету керек, заман ауысқан сайын бір концептіні құрайтын ұғымдар не кеңейіп отырады, не тарылып отырады. Өйткені тіл үнемі динамикада болып, қоғамдық құбылыстардан сыртқары қала алмайды.
Концепті ұғымының толық сипатын тану үшін концептосфера (концептілік кеңістік), менталитет, тілдің семантикалық кеңістігі әлемнің тілдік бейнесі сынды ұғымдардың мәнін ашып алуымыз керек. Аталған терминдерге жеке-жеке түсініктеме беріп өтсек.
Концептосфера терминін алғаш ғылыми айналымға енгізген Д.С.Лихачев болатын. Автордың айтуы бойынша, концептосфера дегеніміз - ұлт концептілерінің жиынтығы және ол тілді тұтынушының барлық мүмкіндіктері негізінде қалыптасады [9, 5]. Яғни концептосфера концептінің өмір сүретін орны, ортасы. Концептосфераны қазақ тіл білімінде концептілік кеңістік немесе концептілік ая деп те атау бар. З.Д.Попова мен А.И.Стерниннің пікіріне сүйенсек, когнитивті лингвистикада менталитет пен концептосфераның аражігін ажыратып алу керек. Ғалымдардың түсіндіруі бойынша: Менталитет - жекелеген тұлғаға, әлеуметтік не этникалық топтарға тән когнитивті стереотивті танымның жиынтығынан тұратын шынайы өмірді қабылдау мен танудың спецификалық тәсілі [4, 41]. Менталитеттің жеке адамға қатысты және топтық түрлері болады. Жеке тұлға менталитетінің қалыптасуы өзінің өмір сүріп отырған ортасы мен қоғамдық жүйесіне тікелей байланысты. Яғни жеке тұлға менталитеті ұлттық, топтық менталиттердің негізінде қалыптасады. Сол әлеуметтік ортаның құндылықтары, білімі, өмір сүру дағдысы, шынайлықты қабылдау үрдісі жинақтала келіп жеке адамның бойында көрініс табады. Ал топтық менталитет - белгілі бір әлеуметтік, кәсіптік, гендерлік, т.б. адамдар тобының шынайылықты түсіну мен қабылдауындағы ерекшеліктер. Белгілі бір құблыстар мен оқиғалар әр топтың қабылдауында әр түрлі көрініс табады. Өйткені олардың өмір сүру дағдысы әр түрлі, өмірлік тәжірибелері әр түрлі. Ұлттық менталитет - ұлттың когнитивті стереотиптерінің жиынтығын айқындайтын шынайылықты қабылдау мен түсінудің ұлттық тәсілі. З.Д. Попова мен А.И. Стерниннің еңбегінде ұлттық менталитетті түсіндіруде мынадай мысал келтіріледі: Ағылшындықтар бай адамды көргенде ақылды, білімді деп ойлайды, ал орыстар бай адамды көргенде ұрлықшы деп қабылдайды. Ағылшындықтарда жаңа деген сөз өңделген, толықтырылған деген мағына берсе, орыстарда жаңа - тексерілмеген деген мағына береді [4, 41]. Сол секілді қазақтар үшін шаңырақ, қамшы сынды ұғымдар үлкен мәнге ие болса, өзге ұлт өкілдеріне бұл ұғымдар ешқандай ақпарат бермейді. Менталитет пен концептосфераның тоғысатын жері - ойлау үдерісі. Конфептосфера - халықтық білімінің кеңістігі. Ол белгілі бір деңгейде халықтың менталитетін танытады. Ұлттық концептосфераны құрайтын менталды бірліктер когнитивті стереотиптерді қалыптастырушы болып саналды. Мәселен, көк бөрі ұғымы қазақ танымындағы менталды стереотиптердің тізбегін анықтай алады. Ал бұл ұғым өзге ұлт өкілдерінің менталды жүйесінен орын алмайды. Өйткені көк бөрі ұғымы өзге халық үшін маңызға ие емес. Ұлттық менталитет концептілердің қалыптасуы мен дамуына әсер етеді. Менталитет пен концептосфера бір-бірімен тығыз байланысты болғанымен, оларды зерттеу әдістері әр түрлі. Ұлттың менталитеті, ең алдымен, оның мінез-құлқынан аңғарылады. Менталитет, сондай-ақ, ұлттың өмір сүріп отырған ортасындағы әлеуметтік-экономикалық үдерістер, табиғи құбылыстар мен саяси өзгерістер негізінде, өзге ұлттармен байланысқа түсу арқылы қалыптасады. Оны этномәдени және этнопсихологиялық әдістер арқылы зерттеуге болады. Концептосфера - ойлау алаңы, кеңістігі; халықтың не жеке адамның когнитивті санасының ақпараттық базасы. Концептосфераны психологиялық, мәдени, лингвокогнитивті әдістер негізінде зерттей аламыз. Адамның концептілік кеңістігі әлемнің когнитивті бейнесінің ақпаратты базасы болып саналады да, адамның дүниені тануына, білімін жүйелеуге әсер етеді [4, 43].
Концептосфера туралы сөз қозғағанда, тілдің семантикалық кеңістігі жөнінде де айта кету керек. З.Д. Попова мен А.И. Стерниннің анықтамасына сүйенсек: Тілдің семантикалық кеңістігі дегеніміз - концептосфераның тілдік таңбалар арқылы көрініс табатын, аталған тілдің тілдік таңбалары арқылы берілетін мағыналары жинақталатын бөлігі [5, 44]. Тілдің семантикалық кеңістігі мен әлемнің тілдік бейнесі ұғымдары бірі-біріне синоним ретінде жұмсала алады. Демек біз тілдің семантикалық кеңістігін сипаттай отырып, әлемнің тілдік бейнесінің де сипатын аша аламыз. Әлемнің тілдік бейнесі:
- тілдің атауыш құралдары: лексема, тұрақты атаулар, фразеологиялық тіркестер арқылы;
- тілдің функционалды құралдары: қарым-қатынас жасау барысында таңдалып алыған лексемалар мен фразеологиялық тіркестер, ұлттық фон негізіндегі коммуникация барысында жиі қолданылатын тілдік бірліктер арқылы;
- тілдің көріктеу құралдары: ұлттық образдылықты білдіретін тілдік бірліктер, метафора, ауыспалы мәндегі сөздер, сөздің ішкі формасы арқылы құрылады [5, 45].
Когнитивті лингвистиканы зерттеуші ғалымдар концептіні құрылымдық жүйе ретінде таниды. Демек жүйе болуы үшін ол бірнеше бөліктерден тұруы керек. З.Д. Попова мен А.И. Стернин Когнитивті лингвистика еңбегінде ғалымдардың пікіріне сүйене отырып, концепті құрылымының 1-сызбада көрсетілгендей бейне, ақпараттық мазмұн мен түсіндірмелі кеңістік сынды үш компонеттен тұратынын айтады [5, 75].
КОНЦЕПТ
КОНЦЕПТ
түсіндірмелі кеңістік
түсіндірмелі кеңістік
ақпараттық мазмұн
ақпараттық мазмұн
бейне
бейне
1-сызба. Концептінің ішкі құрылымы.
Концептінің құрылымына енетін бейне концептіленетін заттың не құбылыстың бейнелі сипатын береді. Кез келген ұғымды санада қалыптастыру үшін оның, алдымен, бейнесін елестетеміз, одан соң барып ол санаға бейне түріндегі ақпарат ретінде ене алады. Ал ақпараттық мазмұн дегенде біз концептіленуге ұшырайтын заттың не құбылыстың негізгі сипатын танытатын когнитивті белгілерді айтамыз. Түсіндірмелі кеңістікке концептінің негізгі ақпараттық мазмұнын ашатын когнитивтік белгілерді жатқызамыз. Яғни белгілі бір концептіні тану барысында ол туралы адам санасында қалыптасқан бейнені, одан соң сол бейненің адамға беретін ақпараттық мазмұнын ашамыз, сосын барып ақпараттық мазмұнның түсіндірмесіне, анықтамасы мен сол туралы түсініктерге жүгінеміз. Осы аталған үш компонент бірігіп келіп концептінің құрылымдық жүйесін құрайды.
Сонымен, концепті дегеніміз - адам танымындағы жинақталған, ұлттық реңкі басым ақпараттар жиыны. Концепті әр ұлт өкілі үшін әр алуан болады. Алайда жалпы адамзатқа ортақ концептілер де кездеседі. Ақпараттар тілде жинақталып, белгілі бір концептілік өрісті түзеді. Концептілік өрісті құрайтын тілдік бірліктерді анықтау арқылы ұлттық болыс-бітімді айқындай аламыз.
1.2 СҰЛУЛЫҚ КОНЦЕПТІСІНІҢ ТІЛДЕГІ КӨРІНІСІ
Қазақ халқының танымында сұлулық ұғымы түрлі ассоциация береді. Сұлулық ұғымының мәнін анықтап алу үшін алдымен сөздіктерге жүгінеміз. Қазақ әдеби тілі сөздігінің 13-томында сұлулық сөзіне: 1. Келбеттілік, өңділік, ажарлылық. Қыздың маңдайдан тура түскен қырлы мұрны, раушан гүлдің сабағындай үлбіреген қызғылт жұқа еріндері сұлулығын асыра, әрлендіре түскендей (С.Омаров, Өмір асу). 2. Адамның ішкі дүниесінің, жанының әдемілігі, үйлесімділігі. Ақанның жүйрік жаны ой дариясына шомып, сұлулығы жоқ былық тұрмыстан безгенде, халық оны ұға алмай, Ақанның жұмбақ өмірін шеше алмай, оны алып барып періге байлайды (М.Жұмабаев, Шығ.). 3. Көркемдік, әсемдік. Таласа таңның түріп бұлыңғырын, Бірінен-бірі асырып сұлулығын (С.Мәуленов, Алыс кет). 4. Эстетикалық құндылықты сипаттайтын категория; әсемдік өлшемі. Адамның өз жан дүниесіндегі сұлулыққа ұмтылуы табиғаттағы жалпы жаратылыстығы үйлесіммен және келісіммен үндесіп, кемелденеді (ҚҰЭ). 5. Қызығы молдық, мазмұндылық. Шын тазалық жүректе, Шын сұлулық еңбекте (К.Әзірбаев, Таңд. шығ.) деген анықтамалар мен мысалдар берілген [13, 367]. Демек қазақы танымда сұлулық концептісі бес түрлі ұғымда жұмсалады. Анықтамадан аңғарғанымыздай, сұлулық алдымен жанды не жансыз заттың сыртқы бейнесіне қатысты айтылады. Екіншіден, адамның ішкі әлеміне қатыстырылса, үшіншіден, көркемдік, әсемдік мәнінде абстрактілі ұғымды береді. Төртіншіден, эстетикалық категория ретінде танылады, ал, бесіншіден, өмірдің мазмұндылығын, жарасымдылығын білдіретін түсінік ретінде көрінеді.
Г.Н.Смағұлова өзінің Құндылықтар әлеміндегі сұлулық концептісі деп аталатын мақаласында адам өмірінде орын алатын құндылықтарды діни, әлеуметтік, эстетикалық, сезімдік деп бөледі де, сұлулық концептісін эстетикалық құндылық қатарына жатқызады. Сондай-ақ, ғалым адам өміріндегі құндылықтардың өзгермелі болатынын және олардың белгілі бір өмір сүріп отырған ортада, кезеңде ғана маңызға ие болып, уақыт алмасып, адам өзгергенде құндылықтардың да алмасып отыратындығын айтады. Алайда сұлулық, әдемілік, үйлесімділік сынды категориялардың өзге құндылықтарға қарағанда тұрақты болып келетіндігін де ескертіп өтеді [14, 312]. Әрі сұлулық концептісі - түрлі ұлттарға ортақ, жалпыхалықтық концепті. Алайда бұл ұғымның әр халықтың жадында бейнеленуі әр түрлі. Біз оны сол ұлттың тілінде сақталған тілдік бірліктер арқылы анықтай аламыз. Тілдік бірліктер қатарына жекелеген сөздер мен сөз тіркестерін, фразеологизмдерді, мақал-мәтелдерді, көркемдегіш құралдарды жатқызамыз.
Соңғы жылдары жалпы тіл білімінде сұлулық концептісіне ерекше көңіл бөлініп келеді. Зерттеу еңбектерінде сұлулық ұғымы туралы айтылып, ол ұғымды беретін тілдік бірліктер талданып, бұл ұғым негізгі зерттеу нысанына айналып үлгерді. И.О.Окунева Концепт красота в русском и английском языках с точки зрения рецептивный и продуктивной деятельности еңбегінде сұлулық концептісінің зерттелуін оның этностың құндылықтарын айқындауда негізгі бағдар бола алатындығымен, адамның мінез-құлқына және ортада өзін-өзі ұстауына әсер ететіндігімен байланыстырады. Ғалым, сондай-ақ, сұлулық ұғымының көбіне адамның сыртқы бейнесіне қатысты айтылатындығын сөз етеді. Ол өзінің зерттеуінде сұлулық ұғымын ашуда тілдік бірліктерді төрт семантикалық (адам, өсімдік, өнер, зат) топқа бөліп, әр бөліктегі ұғымдарды сипаттаудағы ерекшелігіне тоқталып өтеді [15, 126]. Е.А.Черкашина Концепт крастота в русском языке мақаласында орыс тіліндегі сұлулық ұғымының мағынасына тоқталған. Аталған концептінің мәнін ашуда орыс тілінің түсіндірме сөздіктерінде сұлулық сөзіне берілген анықтамалар мен түсініктемелер талдаған. Автордың зерттеуі бойынша, орыс тілінде сұлулық ұғымының семантикалық ядросының негізгі мынадай компоненттерін бөліп көрсетуге болады: сұлулық адамға ләззат пен қуаныш сыйлайтын қасиет ретінде; әдемі жерлер; сезімді жеткізу қызметін атқарушы ретінде. Ал концептінің ядро жанындағы бөліктеріне сұлулық - әдемілік, тартымды сырт келбет, сұлулық - қыз мәндері жатады деп есептейді [16, 40]. Яғни сұлулық ұғымы эстетикалық категория ретінде барша халыққа тән, алайда бұл ұғымның әр халық үшін беретін мағынасы мен өмірдегі атқаратын рөлі әр түрлі. Мұндай әр түрлілікті тілде сақталған айғақтар мен деректер арқылы анықтауға болады.
Cұлулық ұғымы негізінен адамның, заттың сыртқы және ішкі әлеміне қатысты айтылады. Қазақ танымындағы сұлулық ұғымы абстрактілі ұғым болса да, көбіне-көп көзбен көріп, бағалай алатын заттық құбылысқа тәуелді. Яғни адамның сыртқы бейнесін сипаттау, табиғат әсемдігін бейнелеу, белгілі бір заттың әдемілігін сөз ету, т.с.с. Қазақ тілінде адамның, қыздың сұлулығын сипаттауда қолданатын тілдік бірліктер, сөз орамдары, сөз тіркестері жетерлік. Сонымен қатар, ішкі сұлулықты, жан сұлулығын да сипаттайтын тілдік деректер бар. Қазақ: Сұлулық бетте емес, жүректе, - деп бекер айтпаса керек.
Қазақ тілінде сұлулық сөзі негізінен көбіне қызға, қыздың сыртқы бейнесін сипаттау үшін қолданылады. А.Байғұтова Қазақ әйелі концептісінің этономәдени сипаты атты диссертациялық жұмысының бір бөлімін сұлулық ұғымының қазақ әйеліне қатысты айтылуын талдайды. Ғалым халықтың рухани-мәдени өмірі тілде сақталатындығын айтады да: ..."сұлулық" концептісін құрайтын сөздер, тұрақты сөз тіркестері, теңеулерге тірек сөз ретінде халқымыз үшін етене таныс, оның күнделікті тұрмыс-тіршілігіне, кәсібіне, таным-талғамы мен пайым-парасатына қатысты, тілді тұтынушылар үшін түсінікті, ортақ мағыналар алынған деген тұжырымға келеді. Автор, сондай-ақ, қазақ әйелінің сұлулық сипатын жасайтын тілдік құралдарға көз, мойын, бұрым сөздерін жатқызады. Аталған сөздер тірек сыңар болып келетін фразеологиялық тіркестерге талдау жасап, көркем әдебиеттен мысал келтіреді. Көз және мойын сөздерінен жасалған сұлулық ұғымын білдіретін тіркестерге мыналарды жатқызады: көз - тана көз, бота көз, бадана көз, айна көз, қарақаттай көз, жәудір көз, күлім көз, көген көз, қой көз, қоңырқай көз, мөлдір көз, мойылдай көз, тұнжыр көз, нәркес көз, тостағандай жанары, елегізіген еліктің жанарындай, қос жұлдыздай қос жанары, т.б. Мойын - аққу мойын, алма мойын, ерекше аппақ мойын, аппақ жұмыр мойын, ақ торғындай мойын, қаз мойын, т.б. [17, 21].
Жоғарыда концептінің бейне, ақпараттық мазмұн, түсіндірмелі кеңістік сынды үш компонеттен тұратынын айтқан болатынбыз. Сол секілді сұлулық концептісі де осы үш құрылымды бойына жинақтайды. Сұлулық дегенде адам санасына, ең алдымен, бейне елестейді. Сол бейнеге сай ақпараттар ағыны толассыз келіп жатады. Яғни ассоциация негізінде сұлулықтың сыпайылық, үйлесімділік, жарасымдылық, әсемдік сынды ұғымдары бірінен соң бірі ақпарттық тізбекті құрай береді. Енді сол ақпарттардың мазмұнын түсіндіру барысында түсіндірмелі кеңістік компоненті іске қосылады. Сұлулық концептісіндегі бейнелілік өзге концептілерге қарағанда нақты, бейнелілігі жоғары болады. Бұған қатысты ғалым Г.Смағұлова былай дейді: Әңгіме киімнің бер жағындағы сұлулық туралы болғандықтан, ұлт тілдерінің қайсысында болмасын сұлулық, әдемілік ұғымдары конкреттілігімен ерекшеленіп, қаншалықты өзгеріске түссе де, табиғилығымен мен мұндалап тұрады. Өйткені поэтикалық образға айналған сұлулық әрдайым ел-жұрттың көз алдында, ұмытылмас жадында. Бұл ретте сұлулық концептісі тек бейнелер мен бейнеліліктен тұратындығын ескеру керек. Бейне мен бейнелілік тропологиялық тілдік бірліктердің қолданысы арқылы тұтасып кететін ұғым. Сұлулықтың бейнесі мен бейнелілігін репрезентациялайтын, әдетте, тұрақты теңеулер мен узалды метафоралар [14, 313].
Ғалымның мағыналас фразеологизмдер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
АБИЛОВА АЙША ЕЛЕУСІНҚЫЗЫ
Батыс-Қазақстан облысындағы би-шешендер мұрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5В020500 - Филология: қазақ тілі мамандығы
Нұр-Cұлтан 2019
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Қорғауға жіберілді
Қазақ тіл білімі кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент
_________ А.Б. Бейсенбай
________________2019 ж.
5В020500 - Филология: қазақ тілі мамандығы бойынша
Батыс-Қазақстан облысындағы би-шешендер
мұрасы тақырыбындағы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Орындаған: А.Е.Абилова
Ғылыми жетекші
ф.ғ.д., профессор С.Н.Негимов
Нұр-Cұлтан 2019
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
___________________________________ ______________________факультеті
___________________________________ ______________________кафедрасы
___________________________________ ________мамандық коды және атауы
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі:______
________________20__ ж.
___________________________________ ______________________студентке
(тегі, аты, әкесінің аты)
Диплом жобасын (жұмысын) орындауға арналған
Т А П С Ы Р М А
1. Жобаның (жұмысының) тақырыбы _______________________________ ___________________________________ ____________________________
университет бойынша 20__ ж. __________ берілген № _____бұйрықпен бекітілген.
2. Студент аяқтаған жобаны (жұмысты) тапсыру мерзімі _______________
3. Жобаның (жұмыстың) бастапқы деректері _________________________ ___________________________________ _______________________________________________________________ _______________________________________________________________ _______________________________
4. Есептеу-түсіндірме хатының мазмұны (қаралатын мәселелердің тізбесі)
___________________________________ _______________________________________________________________ _______________________________________________________________ _______________________________________________________________ _______________________________________________________________ ___________________________________________
5. Графикалық материалдың тізбесі (міндетті сызбалары нақты көрсетілген)
___________________________________ _______________________________________________________________ _______________________________________________________________ _____________________________________
6. Жоба (жұмыс) бойынша тиісті бөлімдері көрсетілген кеңестер
Бөлім
Кеңесші,
кафедра
Қолы, уақыты
Тапсырма алдым
Тапсырма бердім
7. Тапсырманың берілген уақыты ____________________________
Жетекші____________________________ __
(қолы)
Тапсырманы орындауға алдым ___________
(қолы)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1 Концепті семантикалық категория ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
0.1 Тіл біліміндегі концептінің түсіндірмесі мен жіктелімі ... ... ... ... ... ... .. ... ..8
0.2 Сұлулық концептісінің тілдегі көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1 І. Есенберлин шығармаларындағы сұлулық концептісінің тілдік көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
0.1 Сұлулық концептосферасының өзегін құрайтын бірліктер қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.2 Сұлулық концептісі құрылымындағы көркемдегіш құралдар сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
Пайдаланылған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Когнитивті лингвистика - тіл білімінде антропоөзектік парадигма шеңберінде пайда болған жаңа бағыт. Когнитивті лингвистиканың негізгі зерттеу нысаны - адам танымында қалыптасқан ақпараттарды тіл арқылы зерделеу. Лингвистика ғылымында соңғы жылдары тіл-ұлт-таным тұрғысынан зерттеу кең өріс алды. Тілді халықтың ментальдық жүйесі тұрғысынан, ұлттың мәдени өмірімен қатарластыра зерттеу оның мүмкіндігі мен бай сөздік қорын айқындауға, ұлт танымында жасырынған ақпараттарды айқындауға мүмкіндік береді. Адам баласы ғалам мен этностың әлемдегі орнына түсіну арқылы өзін ментальдық танымдардың аясында зерделей алады. Сол секілді сұлулық концептісі қазақ тілінде қалыптасқан, тұрақталған тілдік қолданыстар негізінде халықтың тұрмыс-тіршілігенен, таным-түсінігінен, сыртқы дүние заттарын, құбылыстарды бағалауынан хабар береді. Эстетикалық категория саналатын сұлулық ұғымы құрамындағы тілдік бірліктердің сипатын ашу арқылы қазақ халқы үшін әсемдіктің алар орны мен ассоциациалық деңгейін танимыз.
Когнитивті лингвистика тұрғысынан тілді зерттеу ұлттық таным мен ұлттық санада жасырынған халықтың мәдени, рухани құндылықтарын ашуға мүмкіндік береді. Тілде белгілі бір ұлттық код жасырынған десек, жекелеген концептілерді зерттеу арқылы сол ұғымның ұлт үшін маңызын айқындауға болады. Қазақ танымындағы сұлулық ұғымын танытатын тілдік бірліктерді жинақтап талдау қазақ халқының әсемдік, әдемілік турасындағы танымын ашуға көмектеседі. Бұл зерттеу жұмысының өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазақ тіліндегі сұлулық концептілік өрісіндегі тілдік бірліктер.
Зерттеу жұмысының мақсат-міндеттері. Зерттеу жұмысымыздың басты мақсаты - қазақ танымындағы сұлулық концептісін ашу. Осы мақсатқа жету барысында мынадай міндеттерді шешу көзделді:
oo Тіл біліміндегі концептінің түсіндірмесі мен жіктелімін анықтау;
oo Сұлулық концептісінің тілдегі көрінісін айқындау;
oo Сұлулық концептісінің микроконцептілерін анықтау;
oo Сұлулық концептісінің семантикалық өрісіндегі базалық қабат пен қосымша қабаттардың сипатын ашу;
oo І. Есенберлин шығармаларындағы сұлулық концептісінің тілдегі бейнесін тану;
oo Сұлулық концептосферасының өзегін құрайтын бірліктер қолданысын айқындау;
oo Сұлулық концептісі құрылымындағы көркемдегіш құралдардың сипатын анықтау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысының мазмұны бойынша төмендегідей жаңалықтарға қол жеткіздік:
- Сұлулық концептісінің қазақ тіліндегі көрінісі айқындалды;
- Қазақ тіліндегі сұлулық концептілік өрісін құрайтын тілдік құралдар және олардың сипаты анықталды;
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздері. Зерттеуімізде концептінің табиғатын ашуда когнитивті лингвистика бағытында жазылған Б.И. Нұрдәулетованың Когнитивті лингвистика еңбегі, орыс ғалымдары Ю.Е. Прохоровтың В поисках концепта, В.А. Маслованың Введение в когнитивную лингвистику, З.Д. Попова мен И.А. Стерниннің Когнитивная лингвистика еңбектер басшылыққа алынды. Ал сұлулық концептісінің семантикалық құрылымын анықтауда И.О. Окуневаның Концепт красота в русском и английском языках с точки зрения рецептивный и продуктивной деятельности, Е.А. Черкашинаның Концепт крастота в русском языке мақалалары мен Г.Н. Смағұлованың Құндылықтар әлеміндегі сұлулық концептісі, А. Байғұтованың Қазақ әйелі концептісінің этономәдени сипаты зерттеулері жетекшілікке алынды.
Зерттеу материалдары. І. Есенберлиннің Ғашықтар, Қатерлі өткел, Алтын құс, Көлеңкеңмен қорғай жүр, Алыстағы арпалыс атты романдары.+
Зерттеу жұмысында қолданылған ғылыми әдіс-тәсілдер. Зерттеу жұмысын жазу барысында баяндау, сипаттау, салыстыру, өрістік талдау әдістері қолданылды.+
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді. +
1 КОНЦЕПТ СЕМАНТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ
1.1 ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ КОНЦЕПТ ТҮСІНДІРМЕСІ МЕН ЖІКТЕЛІМІ
Кез келген халықтың өзіне ғана тән, өздеріне ғана мәлім мәдени құндылықтары, санасында қалыптасқан ұғымдары болады. Бұл сол ұлттың тілінде ғана жасырынған және сол ұлттың мүшесіне ғана түсінікті белгілі бір ұғымдар мен түсініктердің жиынтығынан тұрады. ХХІ ғасыр барлық зерттеулер адамды қазық, негіз етіп алатын антропоөзектік парадигма шеңберіне ойысты. Тіл білімінде де жаңа парадигманың пайда болуымен бірнеше бағыттар, тармақтар бөлініп шықты. Солардың бірі - когнитивті лингвистика. Когнитивті лингвистика тілдің танымдағы көрінісін зерттейді. Аталған лингвистиканың жаңа бағытының басты ұғымы - концепт. Бұл термин негізінен тіл біліміне философия ғылымынан ауысқан. Ю. Прохоров тіл мен сөйлеудің аражігі ажыратыла бастағанда концепт терминін философ Абеляр ғылымға енгізгендігін айтады [1, 30]. Ал Б. Молдағали концептінің адамзат өмірінде алғаш пайда болуын діндар-философ Ансельммен (1033-1109) байланыстырады. Бұл терминнің латын тілінде 1) байланыс, жиынтық жүйе; 2) қойма; 3) заң актілерін тұжырымдау; 4) ұрық қабылдау; 5) сөйлем деген мағыналары барын да айтады [2, 235]. Концепт термині біршама ғылым салаларына ортақ түсінік. Ол лингвистикаға ғана емес, сонымен қатар, психология, философия, нейрофизиология, компьютерлік жабдықтау салаларына да тән ұғым саналады. Былайша айтқанда, концепті ұлттық тетік десек те болады. Мысалы, бір ұғымның белгілі бір халық үшін маңызы қаншалықты екенін білгіміз келсе, сол тетікке бассаңыз, ұлттық сипаттағы ақпараттар ағыны толассыз туындап жатады. Немесе керісінше ешқандай ақпараттар қорын бермей, процесс іске аспай қалуы мүмкін. Концептінің адам санасында қазықталуы оның ойлау, есте сақтау, қабылдау, түйсіну, түсіну сынды психологиялық процестерімен қатар жүреді. Сондықтан да когнитивті лингвистика ғылымы психология ғылымымен тікелей байланысты. Адамның сөйлеу әрекеті де, сөйлеу әрекетіне сай тілдік біріліктерді таңдап қолдануы да психологиясынан хабар береді. Демек психология мен лингвистиканың байланысы анағұрлым мықты. Таным процестерінің барлығы психологияға да, лингвистикаға да тиесілі. Психология ғылымында концепті ақпараттардың адам жадында қалай сақталғаны, оған ойлау прооцесінің әсері зерттелсе, лингвистикада ол сол ақпараттың тіл арқылы жеткізілуі, тіл арқылы танымға енуі қарастырылады. Кез келген ұғым бірден концептіге айналып кете алмайды. Ол ұзақ тарихи процесс негізінде қалыптасады. Белгілі бір әлеуметтік орта үшін маңызды болған, тұрмыс-тіршілігінде үлкен мәнге ие болған атаулар уақыт өте келе адам жадында сақталып, ақпараттар қоры сана механизмінен орын теуіп, танымға айналған кезде ғана тұрақталып, көрініс табады.
Орыс тіл білімінде когнитивті лингвистиканы жан-жақты зерттеп жүрген А.Ю. Маслова тіл білімінде концепт турасында үш түрлі көзқарастың қалыптасқандығын айтады. Ғалымның көрсетуінше, бірінші көзқарас иелері Ю.С. Степанов, В.Н. Телия сынды ғалымдар концептіні адамның менталды жүйесіндегі негізгі мәдени ұяшық ретінде қарайды. Яғни концепт ұғымына қатысты тіл тек көмекшілік қана қызмет атқарады делініп, ойлаумен тығыз байланыстырылады. Ал екінші көзқарасты жақтаушылар Н.Д. Арутюнова, Т.В. Булыгина, А.Д. Шмелев тілдегі семантикалық мағынаны концептіні айқындаудың негізгі көрсеткіші деп қарайтындығын айтады. Үшінші көзқарас иелері Д.С. Лихачев, Е.С. Кубрякова концепт сөздің мағынасынан туындайды және сөз мағынасы адамның жеке және халықтық тәжірибесінің түйісуінен пайда болады деп есептейтіндер екендігін айқындайды [3, 41-43]. Демек концепт ұғымы адамның ойлау жүйесі мен халықтық болмыс-бітіміне, мәдени құндылықтарына тікелей байланысты.
Концепт ұғымымен қатар әлемнің тілдік бейнесі, әлем бейнесі сынды ұғымдар қолданылады. Әлемнің тілдік бейнесі дегеніміз - жаратылыстың, әлемдегі барлық құбылыстар мен үдерістердің, заттар мен нәрселердің тілде көрініс табуы. Әр ұлттың әлемді түйсіну, қабылдауларының тілдегі сақталған ақпараттарына байланысты әркелкі болуы мүмкін. Сондықтан да әлемнің тілдік бейнесі әр ұлтқа жекелей тиесілі. Концепт, Б. Нұрдәулетованың сөзімен айтар болсақ:
1) тұрақты, өзгермейтін сөз-аталымға тән мағына, белгілі бір уақыттар ішінде көмескіленуі, өзектілігінен айырылуы мүмкін, бірақ сананың терең құрылымында сақталады;
2) адам санасында ұйғарылған дүние бейнесінің оперативті мазмұндық бірлігі, концепт категориясы дүние бейнесінің адам психикасында сәулелену механизмін түсінуге мүмкіндік береді;
3) концептіге ұғым кіреді, бірақ концепт ұғыммен ғана шектелмейді, ол сонымен бірге белгілі бір мәдениетті ұстанушылардың сөздің түрлі ассоциативті байланыстылығындағы сипаты туралы білімін, түсінігін қамтиды;
4) ақпараттың негізгі бөлігі адамға тіл арқылы беріледі, сондықтан адам өзі жасаған сан түрлі концептілер ортасында өмір сүреді [4, 51-52].
Келтірілген пайымдаулардан концептінің адам санасындағы белгілі бір құбылысқа, болмаса белгілі бір затқа, ұғымға қатысты қалыптасқан, жинақталған ақпараттардың жиынтығы екенін түсінуге болады. Адам танымындағы, санасындағы қалыптасқан ұғым индивидтің жеке өзіне қатысты немесе тұтас ұлтқа тиесілі де болуы мүмкін. Яғни бір тілде сөйлейтін ұлттың ойлау жүйесіндегі, таным көкжиегіндегі жылдар бойы қазықталған ұғымдар жеке-жеке концептілерге бөлінеді. Алайда кез келген сөздің концептіге айнала алмайтындығын есте сақтаған абзал. Концептілік дәрежеге жеткен сөз белгілі бір әлеуметтік топ үшін не ұлт үшін маңызы бар білімдер мен ұғымдардың жиынынан тұруы керек. Адамзат дамуының барысында халықтың бастан кешірген өмірлік тәжірибелері мен санасында сақталған ақпараттары нәтижесінде барып ұғым концептіге айнала алады.
Кез келген тілді тұтынушы белгілі бір концептуалды жүйені иеленуші болып саналады. Концептінің астарында адамның менталды болмысы, адам үшін маңызды ақпараттар мен қоршаған орта туралы жинаған білімі мен көзқарасы жатады. А.Ю. Маслова концепт турасындағы барлық анықтамаларды жинақтай отырып, концепт ұғымын былайша түсіндіреді: Концепт - белгілі бір этномәдениет тұтынушыларын сипаттайтын, лингвомәдени ерекшелігімен белгіленген семантикалық жасалым [3, 47]. Яғни концепт ұлттық, халықтық, мәдени таным көкжиегіндегі адам санасындағы ақпараттар қорын құрайды. Белгілі бір концепт бір ұлт үшін бірнеше ақпараттар тізбегін берсе, енді бірі үшін ол жай ғана сөз есебінде қалуы мүмкін. Өйткені ол ұғым келесі бір халықтың жадында, санасында басқаша бейнеленген. Осыдан келіп ғалымдар сөз еткен әлемнің тілдік бейнесінің әр халықтың танымында әр түрлі екендігін байқаймыз. Концепт өзінің табиғаты жағынан бірнеше топтарға жіктеле алады. Тақырыптық жағынан эмоционалды, жасампаз, мәтіндік және т.б. концептосфераларын түзеді. Тілді тұтынушы тұрғысынан жіктесек, жекелік, көпшілік, шағын топтық, ұлттық, жалпы адамзаттық концептосфераларын атауға болады [3, 50]. Концептілердің жиынтығы, тізбегі белгілі бір концептосфераны құрайды. А.Ю. Маслова өзінің Когнитивті лингвистикаға кіріспе еңбегінде адамдар танымында қалыптасқан барлық концептілерді былайша бөліп көресетеді:
1) әлем - кеңістік, уақыт, сан, атамекен, тұманды таң, қысқы кеш; табиғат - су, өрт, ағаш, гүл;
2) адам туралы түсінік - интеллигент, ақымақ, данышпан, дуана, жиһанкез:
3) адамгершілік ұстанымдары бойынша концептілер - ар, ұят, күнә, шындық, шынайылық;
4) әлеуметтік түсініктер мен қарым-қатынастар - еркіндік, ерік, достық, соғыс;
5) эмоционалды концептілер - бақыт, қуаныш;
6) артефактілер әлемі - ғибадатхана, үй, геральдика, т.б. [3, 75].
Концептілерді жіктеп, оларды бір топқа топтастыруда З. Попова мен И. Стернин материалдық-заттық аспект (салмағы, ұзындығы, көлемі, түсі, беріктігі, т.б.); биологиялық аспект (денсаулық, тағамды қажет етуі, биологиялық жай-күйі, т.б.); мезгілдік аспект (белгілі бір уақыт сипаттамасы, объект өміршеңдігінің ұзақтығы, т.б.); кеңістік аспекті (нысанның қолданылу орны, объектті дайындау орны, объекттің орналасу орны, т.б.); құрылымдық аспект (объекттің кемелденуі, сыйымдылығы, күрделілігі, қарапайым құрылымдық элементтер, т.б.); әлеуметтік-психологиялық аспект (білім деңгейі, кәсіби деңгейі, мәдени деңгейі, өмірлік тәжірибесі, т.б.); қолданыс-қызметтік аспект (жылдамдық, күш, қуаты, икемділігі, белсенділігі, өнімділігі, т.б.); тәжірибелік аспект (күнделікті қажеттілік, қоғамға пайда келтіру, адам ағзасына әсер ету, т.б.); қоғамдық мән аспектісі (сәнділік, танымалдылық, материалды қамтамасыз етілуі, т.б.); әлеуметтік-мәдени аспект (объектті қолданатын тұлғалар категориясы, объектте көрініс беретін қоғам дамуының материалды деңгейі, т.б.) тұрғысынан қарайды [5, 137-141]. Яғни ғалымдардың айтуынша, белгілі бір концептілерді жіктеп, оларды категорияға бөлуде жоғарыда келтіріліп өткен аспектілерді негізге алып отыру керек. Әр халықта өзінің тұрмыс-салтына, наным-сеніміне, күнделікті өмір сүру дағдысына байланысты түрлі концептілер пайда болып, олар белгілі бір концептосфераны түзіп отырады. Демек, әр ұлттың, халықтың танымында, санасында жасырынған ақпараттар мен біліміне байланысты концептілердің бірнеше түрі болады.
Концептілер ұлттың жеке құндылығын, мәдени мұрасын білдіретін ұғымдардың жиынтығынан тұрады. Санада қалыптасқан ұғымдар шоғырын бір концепті аясына тоғыстыру, яғни концептілеудің (концептуализация) бірнеше факторлары болады. Ол туралы Н.Н. Болдыревтің Типология концептов и языковая интерпретация еңбегінде айтылады. Ғалым концептілерді жіктеудің құрылымдық типологиясын, мазмұндық типологиясын, тақырыптық және жүйелік типологияларын атап өтеді. Ол концептілерді жіктеудің, оларды типтендірудің бірізді болмайтындығын айтады. Өйткені заман ағымына сай және әр ұлттың танымына байланысты концептілер тарамдалып, жік-жікке бөлініп кете береді [6, 18-20]. Тіл үнемі динамикада болатындығы белгілі. Бұрын тілде актив қолданылған сөздер заман талабына сай пассив қабатқа ауысып кетуі мүмкін. Соған сай бұрын халық үшін өзекті болған концепт уақыт өте келе өз сипатын жоғалтып алуы да мүмкін немесе керісінше концепт жаңа ақпараттармен толығып отыруы да ықтимал. Өйткені тілді қоғамнан, қоғамдағы орын алып жататын өзгерістер мен оқиғалардан бөліп алып қарай алмаймыз.
Концепт ұғымын сөз және мағына ұғымдарымен байланыстыра отырып зерттейміз. Алайда концептіні сөздің өзі деуге болмайды. Өйткені концепті жекелген сөздер арқылы бейнелене алғанымен, концептіні ажырату барысында өзге де тілдік құралдардың қатысатынын аңғарылады. Демек, концепті мен сөз арасына теңдік белгісін қоюға болмайды Адамның миында жасырынған ұғымдар, ақпараттар, түсініктер, деректер тілде тек лексемалар арқылы жарыққа шықпайды, басқа тілдік бірліктер (мақал-мәтел, фразеологиялық тіркес, образды тіркестер, т.б.) арқылы да беріледі.
Сөз концептуалды білімге жол ашатын құрал болып саналады. Сөз арқылы осы мүмкіндікке қол жеткізе отырып адамның ойлау қызметін және өзге де концептуалды белгілерді іске қоса аламыз. Тілдік аталым - былайша айтқанда, адамға концептіні ашуға және оны ойлау жүйесінде қолдануға мүмкіндік беретін кілт. Яғни сөз біздің санамызға концепіні енгізеді де ойлау процесіне кіріктіріп, белсенділігін арттырады. Енді концептінің мағынамен байланысына келер болсақ. Адам санасы миға сүйене отырып объективті және субъективті болмысты бейнелейді.
Конгнитивті лингвистика ғылымы психология, философия, әлеуметтану, мәдениеттану ғылымдарымен байланысады. Өйткені адамның тіл арқылы қарым-қатынас жасауы оның психологиясына, ойлау жүйесіне, өмірді түсініп-қабылдауына, қоғам өміріне араласуына, қоғаммен бірлесе өмір сүру барысында қалыптасқан мәдениетіне тікелей байланысты. Демек ұғымдар мен сөздердің жинақталып концептіні түзуі экстарлингвистикалық факторлардың әсерінен де орын ала отырып, тілде қазықталады. Концепті мен мағына да шынайы болмысты бейнелеуші қызмет атқарады. Екі ұғым да қоршаған ортадағы ақпараттарды адам санасына шоғырландырып, сәулелендірумен байланысты. Алайда концепт адамның когнитивті ойлауы нәтижесінде туындаған өнім болса, мағына - тілдік сананың өнімі. Мағына концептімен тең түсе алмайды, тек концептінің бір бөлшегі ретінде құрамында өмір сүреді. Өйткені концепт адам санасында тілдік және тілдік емес ақпараттардың үлкен жиынын қамтитын күрделі құрылым болып саналады.
Концептілердің типін анықтауда ғалымдар арасында пікір алшақтығы байқалады. З.Д. Попова мен И.А. Стерниннің Когнитивті лингвистика еңбегінде көрсетілгендей, А.П. Бабушкин концептілерді гиперонимдер, фреймдер, сценарийлер, калейдоскоптық концептілер деп жіктейді. Н.Н. Болдырев концептінің схемалар, ұғымдар, прототиптер, пропозициялар, фреймдер, сценарийлер немесе скриптер, гештальттар деген типтерін көрсетеді. Г.Г. Слышкин концептілерді біріншілік, екіншілік және метаконцепті, сондай-ақ, пропорционалды, құрамдасқан деген түрлерге бөледі. Ал В.И. Карасик концетінің параметрлік және параметрлік емес деген түрлерін көрсетеді. М.В. Пименова концептінің құрамына бейне, идея ұғымдарын қоса отырып, мәдениет концептісін туғызатын бірнеше концептілерді атайды. Мәдениеттің әмбебап категориялары: уақыт, кеңістік, қозғалыс, өзгеріс, себеп, сапа, көлем. Әлеуметтік-мәдени категориялары: еркіндік, әділдік, еңбек, байлық. Ұлттық құндылықтар категориясына рух, жан, ерік, бірлік; этикалық категорияға мейірімділік, зұлымдық, қарыз, шындық, ақиқат; мифологиялық категорияға құдай, періштелер, әруақтарды жатқызады [5, 116]. Концептілерді табиғатына сай түрліше жіктей беруге болады. З.Д. Попова мен А.И. Стерниннің айтуы бойынша, концептілерді шынайы болмысты бейнелеуіне сай жіктеу маңызды. Соған сай ғалымдар концептінің типтеріне мыналарды жатқызады: елестету (представление); схема; ұғым (пониятие); фрейм; сценарий (скрипт); (гештальт) [5, 119].
Б.Нұрдәулетова концептілерге қатысты тірек концептілер, макроконцепт, микроконцепт ұғымдарының қатарластыра қолданылып жүргенін айтады. Тірек концептілер белгілі бір ұлттың дүниетанымын танытуға негіз болатын концепті болса, макроконцепті концепілердің ауқымды түрі, ал микроконцепті сол макроконцептінің іштей мазмұндық жағынан тарамдалуына жол ашады [4, 67].
Қазақ тіл білімі жөніндегі зерттеулер антропоөзектік бағытқа ойысқалы бері тілді когнитивтік аспектіде, концептілік жүйеде зерттеу алдыңғы орынға шықты. Бұл бағытта жарық көрген диссертациялар мен мақалалар жетерлік. А.Исламның 2004 жылы жазылған Ұлттық мәдениет контекстіндегі дүниенің тілдік суреті деп аталатын диссертациялық жұмысы да - осы бағыттағы зерттеу. Ғалым қазақ танымындағы бақыт, бақ, тағдыр ұғымдарына талдау жасайды. Сондай-ақ, М.Абрахманованың Көз концепті: лингвомәдени және танымдық парадигма, Ж.Жанпейісованың Ақ, қара концепті: оппозициясы мен қызметі, Ж.Ергубекованың Қазақ батырлар жырындағы адам концептісі, Қ.Мукушеваның ХХ ғ. басындағы қазақ көсемсөзі: ұлттық дүниетаным және Дала концептісі, т.б. сынды жекелеген зерттеулер қазақ танымындағы концептілік жүйелерді анықтап, талдауға арналған. Г.Ә.Мұратованың Көркем мәтінді лингвистикалық талдау еңбегінде концепті мәселесі турасында біршама құнды пікірлер айтылып, қазақ тіліндегі күлкі, толық адам, қайғы, өтірік, мақтан, ит концептілеріне талдау жасалады. Ғалым: Концепт адамның ментальды әлеміндегі мәдениеттің негізгі ұясы, ал мәдениет болса, екі ортада аралық, жалғастырушы қызмет атқарады. Әуелі концепт адамның ментальды әлемінде мәдениетті жеткізуші қызметте болса, екіншіде, концепт мазмұны арқылы адамның өзі мәдениет әлеміне терең деңдеп, бойлап кетуі ықтимал деген пікір білдіреді [7, 37].
Тіл санадағы бар ақпаратты бейнелейді, ал сана халықтың мәдениеті арқылы қалыптасады. Яғни ұлттық танымда, ұлттық санада, белгілі бір әлеуметтік ортаның қалыптастырған ұғымдары тілде концептілер жүйесін құрап отырады. Когнитивті лингвистиканы зерттеуші ғалымдар концепт турасында біршама зерттеу жүргізгенімен, концептосфераның жіктеліміне қатысты бірізді пікірдің жоқ екендігін аңғарамыз. Өйткені әр халықтың таным-түсінігіндегі, тұрмыс-тіршілігіндегі орын алған жағдайлар тілде көрініс тауып отырады. Соған сай концептілер де өзгермелі болады. Концепт болуы үшін, ең алдымен, ұғым-түсініктің мәдени реңкі күшті ұлттық дүниетанымды ерекше таныта алатын қасиеті болуы керек. Басқаша айтқанда, концептіні белгілейтін тілдік бірліктің астарында ұлт үшін маңызы жоғары, кейде тіпті символ дәрежесіне жеткен ұғым жатуы керек [8, 129]. Демек концептілерді жіктеп, зерттеу арқылы белгілі бір ұлттың мәдени құндылықтары мен этностық ерекшелігін анықтай аламыз.
Концептілер жайдан-жай пайда бола қоймайды. Оның түбінде ұлттың ұлт болып қалыптасқаннан бергі сол ұлт туралы ақпараттар мен сол халықтың тарихы, әлеуметтік-мәдени өмірі жасырынған. Яғни белгілі бір концептінің пайда болуына тарихи-әлеуметтік факторлар әсер етеді. Сол тілде қалыптасып, сақталып қалған ұғымдардың жиынтығы концептіні құрайды. Д.С.Лихачев: Концепт сөздікте берілген мағынаны білдірмейді, ол адамның жеке және этникалық тәжірибелерінің қосылуынан тұрады дейді [9, 7]. Демек концепт адам өмірінің түрлі саласындағы тәжірибелерінің жиынын құрайды, ұғымдардың жиынтығын танытады. А. Ислам өзінің диссертациялық жұмысында: Концепт дегеніміз - этномәдени санада сақталған, белгілі бір ұлттың ұрпақтан-ұрпаққа берілетін ықшам, әрі терең мағыналы шындық болмыс, ұлттық мәдени құндылықтары жөніндегі сан ғасырлық түсінігін білдіретін құрылым деген пікір айтады. Сондай-ақ, ғалым қандай да концептіні анықтауда оның этимологиясына, синонимиясына, антонимиясына, тіркесімділік қабілетіне, семантикалық аяларына, образды ассоциацияларына, модустік бағалануына, фразеологиясына мән беру керек екендігін ескертіп өтеді [7, 15]. Яғни белгілі бір концептіні түзетін ұғымдар нақты тілдік бірліктер арқылы жымдасып, бірігіп отырады.
Ғалым Н. Уәли концептіге анықтама бергенде адамның сезімін де іске қоса түсіндіреді. Ол: Концепт индивид санасында сәулеленген сезімдік-заттық образдың негізінде пайда болады. Концепт негізінде сезімдік тәжірибе жатыр. Сезімдік-заттық образ концептінің ядросы болып табылады. Осы заттық код белгілі бір объектіні терең, жан-жақты білген сайын жаңа мәндік белгілермен байи түседі. Осының нәтижесінде концептінің мазмұны ұлғаяды, мазмұны кеңи түседі. Концептінің жасалуына ұғым емес, заттық образдар негіз болады. Мысалы, ат жалын тартып мінді (ер жетті) дегенге ат, мін=жал деген (субъект-предикат) ұғымдар емес, ақиқат өмірден алынған сенсорлық-прецептивті образ негіз болып отыр, - дейді [10, 12]. Шындығында да, концепті сезімдік сипатқа ие. Өйткені белгілі бір ұғым концептілік дәрежеде болуы үшін адам оны сезіне алуы керек, яғни ол концепті адамға әсер ете алуы керек.
Е.С.Кубрякова адам тәжірибесінің жалпылануы тілден тыс, тілсіз болуы мүмкін емес екендігін сөз етеді. Ғалым бір адамнан екінші адамға, бастысы, бір ұрпақтан екінші ұрпаққа білімдер мен жинақталған ақпараттарды және адамның табиғатпен қарым-қатынасы нәтижесінде жиналған тәжірибелерін тілдің көмегінсіз табыстау мүмкін емес деген тұжырым жасайды. Тіл таңба ретінде өмір сүре отырып, өзінің негізгі қызметін атқарып отыратындығын айтады [11, 36-37]. Тіл - ұрпақтар сабақтастығын жалғастырушы. Ата-бабаның жүріп өткен жолы мен тұрмыс-тіршілігінде жинақтаған тәжірибелері, ұлттық сипатқа айналған құндылықтары тілде сақталып қалады.
С.Жиренов ХV-XIX ғ.ғ. ақын-жазушылар поэзиясындағы Өмір-Өлім концептісінің танымдық табиғаты атты диссертациялық жұмысында концептіні бірнеше аспектіде түсіндіреді: Концепт - ойлау мен таным және мәдени процестердің жиынтығы бола келіп, адам ойындағы ғалам бейнесінің өзіндік белгілерінің ассоциациялануының нәтижесі. Концепт - ғаламның концептуалды бейнесі жайлы түрлі ақпарат беретін ұлттық-мәдени танымдық мәнге ие болған доминаттың тілдік қолданыстағы мағынасының ой елегінен өтіп, тіл арқылы бейнеленуі. Концепт - тіл мен таным бірлестігі арқылы дүниені жан-жақты тануға, сонымен қатар, ұлттық-танымдық мәдениетті зерделеп ұғынуға ықпал ететін, адам санасында жинақталған аялық білімнің шоғыры, тілдік-танымдық бірлік [12, 8]. Берілген анықтамалардағы ассоциациялану нәтижесі деген тіркеске назар аударайық. Шындығында, белгілі бір ұғымдардың концептіге шоғырлануы ассоциацияланудың нәтижесінде жүреді. Себебі жекелеген ұғымдар мен сөздер, мағыналар, алдымен, адамның ассоциациалық жүйесінде пайда болып, түрлі мағыналарға тарамдалады да, сол мағына мен ұғымдардың тұтасып келуінен концепті туындайды. Ассоциация психология ғылымда бір ақпараттың екінші ақпаратты ілестіріп алуы ретінде түсіндіріледі. Белгілі бір ұғым не мағынаға байланысты адам санасында ақпараттардың бірінен соң бірі тізбектеліп, ақпараттардың жалғаса беруінен концепті туындап, аталған ассоциациалық ұғымдар концептосфераны құрай алады. Мысалы, адам далада жаңбыр жауып тұрғанын көрсе, оған далаға шығарда қолшатыр алу керектігі, не жұмыстарын тезірек бітіру қажеттігі немесе далаға шығарда қалыңдау киініп шығу керектігі сынды ақпараттар ағыны толассыз келіп жатады. Сол секілді тілде де бір ұғым бір ұғымды ассоциация арқылы туғызады да, сол ұғымдар жинақтала келіп концептіге бірігеді. Мәселен, байлық деген сөз соңынан ақша, қазына, билік, рухани байлық, үкімет, молшылық, алтын, т.б. сынды сөздерді ілестіре жөнеледі. Бұл бір ұғымнан екінші ұғым туындап отыруы концептінің ассоциациалық жүйесіндегі негізгі көрсеткіші бола алады дегенді білдіреді. Айта кету керек, заман ауысқан сайын бір концептіні құрайтын ұғымдар не кеңейіп отырады, не тарылып отырады. Өйткені тіл үнемі динамикада болып, қоғамдық құбылыстардан сыртқары қала алмайды.
Концепті ұғымының толық сипатын тану үшін концептосфера (концептілік кеңістік), менталитет, тілдің семантикалық кеңістігі әлемнің тілдік бейнесі сынды ұғымдардың мәнін ашып алуымыз керек. Аталған терминдерге жеке-жеке түсініктеме беріп өтсек.
Концептосфера терминін алғаш ғылыми айналымға енгізген Д.С.Лихачев болатын. Автордың айтуы бойынша, концептосфера дегеніміз - ұлт концептілерінің жиынтығы және ол тілді тұтынушының барлық мүмкіндіктері негізінде қалыптасады [9, 5]. Яғни концептосфера концептінің өмір сүретін орны, ортасы. Концептосфераны қазақ тіл білімінде концептілік кеңістік немесе концептілік ая деп те атау бар. З.Д.Попова мен А.И.Стерниннің пікіріне сүйенсек, когнитивті лингвистикада менталитет пен концептосфераның аражігін ажыратып алу керек. Ғалымдардың түсіндіруі бойынша: Менталитет - жекелеген тұлғаға, әлеуметтік не этникалық топтарға тән когнитивті стереотивті танымның жиынтығынан тұратын шынайы өмірді қабылдау мен танудың спецификалық тәсілі [4, 41]. Менталитеттің жеке адамға қатысты және топтық түрлері болады. Жеке тұлға менталитетінің қалыптасуы өзінің өмір сүріп отырған ортасы мен қоғамдық жүйесіне тікелей байланысты. Яғни жеке тұлға менталитеті ұлттық, топтық менталиттердің негізінде қалыптасады. Сол әлеуметтік ортаның құндылықтары, білімі, өмір сүру дағдысы, шынайлықты қабылдау үрдісі жинақтала келіп жеке адамның бойында көрініс табады. Ал топтық менталитет - белгілі бір әлеуметтік, кәсіптік, гендерлік, т.б. адамдар тобының шынайылықты түсіну мен қабылдауындағы ерекшеліктер. Белгілі бір құблыстар мен оқиғалар әр топтың қабылдауында әр түрлі көрініс табады. Өйткені олардың өмір сүру дағдысы әр түрлі, өмірлік тәжірибелері әр түрлі. Ұлттық менталитет - ұлттың когнитивті стереотиптерінің жиынтығын айқындайтын шынайылықты қабылдау мен түсінудің ұлттық тәсілі. З.Д. Попова мен А.И. Стерниннің еңбегінде ұлттық менталитетті түсіндіруде мынадай мысал келтіріледі: Ағылшындықтар бай адамды көргенде ақылды, білімді деп ойлайды, ал орыстар бай адамды көргенде ұрлықшы деп қабылдайды. Ағылшындықтарда жаңа деген сөз өңделген, толықтырылған деген мағына берсе, орыстарда жаңа - тексерілмеген деген мағына береді [4, 41]. Сол секілді қазақтар үшін шаңырақ, қамшы сынды ұғымдар үлкен мәнге ие болса, өзге ұлт өкілдеріне бұл ұғымдар ешқандай ақпарат бермейді. Менталитет пен концептосфераның тоғысатын жері - ойлау үдерісі. Конфептосфера - халықтық білімінің кеңістігі. Ол белгілі бір деңгейде халықтың менталитетін танытады. Ұлттық концептосфераны құрайтын менталды бірліктер когнитивті стереотиптерді қалыптастырушы болып саналды. Мәселен, көк бөрі ұғымы қазақ танымындағы менталды стереотиптердің тізбегін анықтай алады. Ал бұл ұғым өзге ұлт өкілдерінің менталды жүйесінен орын алмайды. Өйткені көк бөрі ұғымы өзге халық үшін маңызға ие емес. Ұлттық менталитет концептілердің қалыптасуы мен дамуына әсер етеді. Менталитет пен концептосфера бір-бірімен тығыз байланысты болғанымен, оларды зерттеу әдістері әр түрлі. Ұлттың менталитеті, ең алдымен, оның мінез-құлқынан аңғарылады. Менталитет, сондай-ақ, ұлттың өмір сүріп отырған ортасындағы әлеуметтік-экономикалық үдерістер, табиғи құбылыстар мен саяси өзгерістер негізінде, өзге ұлттармен байланысқа түсу арқылы қалыптасады. Оны этномәдени және этнопсихологиялық әдістер арқылы зерттеуге болады. Концептосфера - ойлау алаңы, кеңістігі; халықтың не жеке адамның когнитивті санасының ақпараттық базасы. Концептосфераны психологиялық, мәдени, лингвокогнитивті әдістер негізінде зерттей аламыз. Адамның концептілік кеңістігі әлемнің когнитивті бейнесінің ақпаратты базасы болып саналады да, адамның дүниені тануына, білімін жүйелеуге әсер етеді [4, 43].
Концептосфера туралы сөз қозғағанда, тілдің семантикалық кеңістігі жөнінде де айта кету керек. З.Д. Попова мен А.И. Стерниннің анықтамасына сүйенсек: Тілдің семантикалық кеңістігі дегеніміз - концептосфераның тілдік таңбалар арқылы көрініс табатын, аталған тілдің тілдік таңбалары арқылы берілетін мағыналары жинақталатын бөлігі [5, 44]. Тілдің семантикалық кеңістігі мен әлемнің тілдік бейнесі ұғымдары бірі-біріне синоним ретінде жұмсала алады. Демек біз тілдің семантикалық кеңістігін сипаттай отырып, әлемнің тілдік бейнесінің де сипатын аша аламыз. Әлемнің тілдік бейнесі:
- тілдің атауыш құралдары: лексема, тұрақты атаулар, фразеологиялық тіркестер арқылы;
- тілдің функционалды құралдары: қарым-қатынас жасау барысында таңдалып алыған лексемалар мен фразеологиялық тіркестер, ұлттық фон негізіндегі коммуникация барысында жиі қолданылатын тілдік бірліктер арқылы;
- тілдің көріктеу құралдары: ұлттық образдылықты білдіретін тілдік бірліктер, метафора, ауыспалы мәндегі сөздер, сөздің ішкі формасы арқылы құрылады [5, 45].
Когнитивті лингвистиканы зерттеуші ғалымдар концептіні құрылымдық жүйе ретінде таниды. Демек жүйе болуы үшін ол бірнеше бөліктерден тұруы керек. З.Д. Попова мен А.И. Стернин Когнитивті лингвистика еңбегінде ғалымдардың пікіріне сүйене отырып, концепті құрылымының 1-сызбада көрсетілгендей бейне, ақпараттық мазмұн мен түсіндірмелі кеңістік сынды үш компонеттен тұратынын айтады [5, 75].
КОНЦЕПТ
КОНЦЕПТ
түсіндірмелі кеңістік
түсіндірмелі кеңістік
ақпараттық мазмұн
ақпараттық мазмұн
бейне
бейне
1-сызба. Концептінің ішкі құрылымы.
Концептінің құрылымына енетін бейне концептіленетін заттың не құбылыстың бейнелі сипатын береді. Кез келген ұғымды санада қалыптастыру үшін оның, алдымен, бейнесін елестетеміз, одан соң барып ол санаға бейне түріндегі ақпарат ретінде ене алады. Ал ақпараттық мазмұн дегенде біз концептіленуге ұшырайтын заттың не құбылыстың негізгі сипатын танытатын когнитивті белгілерді айтамыз. Түсіндірмелі кеңістікке концептінің негізгі ақпараттық мазмұнын ашатын когнитивтік белгілерді жатқызамыз. Яғни белгілі бір концептіні тану барысында ол туралы адам санасында қалыптасқан бейнені, одан соң сол бейненің адамға беретін ақпараттық мазмұнын ашамыз, сосын барып ақпараттық мазмұнның түсіндірмесіне, анықтамасы мен сол туралы түсініктерге жүгінеміз. Осы аталған үш компонент бірігіп келіп концептінің құрылымдық жүйесін құрайды.
Сонымен, концепті дегеніміз - адам танымындағы жинақталған, ұлттық реңкі басым ақпараттар жиыны. Концепті әр ұлт өкілі үшін әр алуан болады. Алайда жалпы адамзатқа ортақ концептілер де кездеседі. Ақпараттар тілде жинақталып, белгілі бір концептілік өрісті түзеді. Концептілік өрісті құрайтын тілдік бірліктерді анықтау арқылы ұлттық болыс-бітімді айқындай аламыз.
1.2 СҰЛУЛЫҚ КОНЦЕПТІСІНІҢ ТІЛДЕГІ КӨРІНІСІ
Қазақ халқының танымында сұлулық ұғымы түрлі ассоциация береді. Сұлулық ұғымының мәнін анықтап алу үшін алдымен сөздіктерге жүгінеміз. Қазақ әдеби тілі сөздігінің 13-томында сұлулық сөзіне: 1. Келбеттілік, өңділік, ажарлылық. Қыздың маңдайдан тура түскен қырлы мұрны, раушан гүлдің сабағындай үлбіреген қызғылт жұқа еріндері сұлулығын асыра, әрлендіре түскендей (С.Омаров, Өмір асу). 2. Адамның ішкі дүниесінің, жанының әдемілігі, үйлесімділігі. Ақанның жүйрік жаны ой дариясына шомып, сұлулығы жоқ былық тұрмыстан безгенде, халық оны ұға алмай, Ақанның жұмбақ өмірін шеше алмай, оны алып барып періге байлайды (М.Жұмабаев, Шығ.). 3. Көркемдік, әсемдік. Таласа таңның түріп бұлыңғырын, Бірінен-бірі асырып сұлулығын (С.Мәуленов, Алыс кет). 4. Эстетикалық құндылықты сипаттайтын категория; әсемдік өлшемі. Адамның өз жан дүниесіндегі сұлулыққа ұмтылуы табиғаттағы жалпы жаратылыстығы үйлесіммен және келісіммен үндесіп, кемелденеді (ҚҰЭ). 5. Қызығы молдық, мазмұндылық. Шын тазалық жүректе, Шын сұлулық еңбекте (К.Әзірбаев, Таңд. шығ.) деген анықтамалар мен мысалдар берілген [13, 367]. Демек қазақы танымда сұлулық концептісі бес түрлі ұғымда жұмсалады. Анықтамадан аңғарғанымыздай, сұлулық алдымен жанды не жансыз заттың сыртқы бейнесіне қатысты айтылады. Екіншіден, адамның ішкі әлеміне қатыстырылса, үшіншіден, көркемдік, әсемдік мәнінде абстрактілі ұғымды береді. Төртіншіден, эстетикалық категория ретінде танылады, ал, бесіншіден, өмірдің мазмұндылығын, жарасымдылығын білдіретін түсінік ретінде көрінеді.
Г.Н.Смағұлова өзінің Құндылықтар әлеміндегі сұлулық концептісі деп аталатын мақаласында адам өмірінде орын алатын құндылықтарды діни, әлеуметтік, эстетикалық, сезімдік деп бөледі де, сұлулық концептісін эстетикалық құндылық қатарына жатқызады. Сондай-ақ, ғалым адам өміріндегі құндылықтардың өзгермелі болатынын және олардың белгілі бір өмір сүріп отырған ортада, кезеңде ғана маңызға ие болып, уақыт алмасып, адам өзгергенде құндылықтардың да алмасып отыратындығын айтады. Алайда сұлулық, әдемілік, үйлесімділік сынды категориялардың өзге құндылықтарға қарағанда тұрақты болып келетіндігін де ескертіп өтеді [14, 312]. Әрі сұлулық концептісі - түрлі ұлттарға ортақ, жалпыхалықтық концепті. Алайда бұл ұғымның әр халықтың жадында бейнеленуі әр түрлі. Біз оны сол ұлттың тілінде сақталған тілдік бірліктер арқылы анықтай аламыз. Тілдік бірліктер қатарына жекелеген сөздер мен сөз тіркестерін, фразеологизмдерді, мақал-мәтелдерді, көркемдегіш құралдарды жатқызамыз.
Соңғы жылдары жалпы тіл білімінде сұлулық концептісіне ерекше көңіл бөлініп келеді. Зерттеу еңбектерінде сұлулық ұғымы туралы айтылып, ол ұғымды беретін тілдік бірліктер талданып, бұл ұғым негізгі зерттеу нысанына айналып үлгерді. И.О.Окунева Концепт красота в русском и английском языках с точки зрения рецептивный и продуктивной деятельности еңбегінде сұлулық концептісінің зерттелуін оның этностың құндылықтарын айқындауда негізгі бағдар бола алатындығымен, адамның мінез-құлқына және ортада өзін-өзі ұстауына әсер ететіндігімен байланыстырады. Ғалым, сондай-ақ, сұлулық ұғымының көбіне адамның сыртқы бейнесіне қатысты айтылатындығын сөз етеді. Ол өзінің зерттеуінде сұлулық ұғымын ашуда тілдік бірліктерді төрт семантикалық (адам, өсімдік, өнер, зат) топқа бөліп, әр бөліктегі ұғымдарды сипаттаудағы ерекшелігіне тоқталып өтеді [15, 126]. Е.А.Черкашина Концепт крастота в русском языке мақаласында орыс тіліндегі сұлулық ұғымының мағынасына тоқталған. Аталған концептінің мәнін ашуда орыс тілінің түсіндірме сөздіктерінде сұлулық сөзіне берілген анықтамалар мен түсініктемелер талдаған. Автордың зерттеуі бойынша, орыс тілінде сұлулық ұғымының семантикалық ядросының негізгі мынадай компоненттерін бөліп көрсетуге болады: сұлулық адамға ләззат пен қуаныш сыйлайтын қасиет ретінде; әдемі жерлер; сезімді жеткізу қызметін атқарушы ретінде. Ал концептінің ядро жанындағы бөліктеріне сұлулық - әдемілік, тартымды сырт келбет, сұлулық - қыз мәндері жатады деп есептейді [16, 40]. Яғни сұлулық ұғымы эстетикалық категория ретінде барша халыққа тән, алайда бұл ұғымның әр халық үшін беретін мағынасы мен өмірдегі атқаратын рөлі әр түрлі. Мұндай әр түрлілікті тілде сақталған айғақтар мен деректер арқылы анықтауға болады.
Cұлулық ұғымы негізінен адамның, заттың сыртқы және ішкі әлеміне қатысты айтылады. Қазақ танымындағы сұлулық ұғымы абстрактілі ұғым болса да, көбіне-көп көзбен көріп, бағалай алатын заттық құбылысқа тәуелді. Яғни адамның сыртқы бейнесін сипаттау, табиғат әсемдігін бейнелеу, белгілі бір заттың әдемілігін сөз ету, т.с.с. Қазақ тілінде адамның, қыздың сұлулығын сипаттауда қолданатын тілдік бірліктер, сөз орамдары, сөз тіркестері жетерлік. Сонымен қатар, ішкі сұлулықты, жан сұлулығын да сипаттайтын тілдік деректер бар. Қазақ: Сұлулық бетте емес, жүректе, - деп бекер айтпаса керек.
Қазақ тілінде сұлулық сөзі негізінен көбіне қызға, қыздың сыртқы бейнесін сипаттау үшін қолданылады. А.Байғұтова Қазақ әйелі концептісінің этономәдени сипаты атты диссертациялық жұмысының бір бөлімін сұлулық ұғымының қазақ әйеліне қатысты айтылуын талдайды. Ғалым халықтың рухани-мәдени өмірі тілде сақталатындығын айтады да: ..."сұлулық" концептісін құрайтын сөздер, тұрақты сөз тіркестері, теңеулерге тірек сөз ретінде халқымыз үшін етене таныс, оның күнделікті тұрмыс-тіршілігіне, кәсібіне, таным-талғамы мен пайым-парасатына қатысты, тілді тұтынушылар үшін түсінікті, ортақ мағыналар алынған деген тұжырымға келеді. Автор, сондай-ақ, қазақ әйелінің сұлулық сипатын жасайтын тілдік құралдарға көз, мойын, бұрым сөздерін жатқызады. Аталған сөздер тірек сыңар болып келетін фразеологиялық тіркестерге талдау жасап, көркем әдебиеттен мысал келтіреді. Көз және мойын сөздерінен жасалған сұлулық ұғымын білдіретін тіркестерге мыналарды жатқызады: көз - тана көз, бота көз, бадана көз, айна көз, қарақаттай көз, жәудір көз, күлім көз, көген көз, қой көз, қоңырқай көз, мөлдір көз, мойылдай көз, тұнжыр көз, нәркес көз, тостағандай жанары, елегізіген еліктің жанарындай, қос жұлдыздай қос жанары, т.б. Мойын - аққу мойын, алма мойын, ерекше аппақ мойын, аппақ жұмыр мойын, ақ торғындай мойын, қаз мойын, т.б. [17, 21].
Жоғарыда концептінің бейне, ақпараттық мазмұн, түсіндірмелі кеңістік сынды үш компонеттен тұратынын айтқан болатынбыз. Сол секілді сұлулық концептісі де осы үш құрылымды бойына жинақтайды. Сұлулық дегенде адам санасына, ең алдымен, бейне елестейді. Сол бейнеге сай ақпараттар ағыны толассыз келіп жатады. Яғни ассоциация негізінде сұлулықтың сыпайылық, үйлесімділік, жарасымдылық, әсемдік сынды ұғымдары бірінен соң бірі ақпарттық тізбекті құрай береді. Енді сол ақпарттардың мазмұнын түсіндіру барысында түсіндірмелі кеңістік компоненті іске қосылады. Сұлулық концептісіндегі бейнелілік өзге концептілерге қарағанда нақты, бейнелілігі жоғары болады. Бұған қатысты ғалым Г.Смағұлова былай дейді: Әңгіме киімнің бер жағындағы сұлулық туралы болғандықтан, ұлт тілдерінің қайсысында болмасын сұлулық, әдемілік ұғымдары конкреттілігімен ерекшеленіп, қаншалықты өзгеріске түссе де, табиғилығымен мен мұндалап тұрады. Өйткені поэтикалық образға айналған сұлулық әрдайым ел-жұрттың көз алдында, ұмытылмас жадында. Бұл ретте сұлулық концептісі тек бейнелер мен бейнеліліктен тұратындығын ескеру керек. Бейне мен бейнелілік тропологиялық тілдік бірліктердің қолданысы арқылы тұтасып кететін ұғым. Сұлулықтың бейнесі мен бейнелілігін репрезентациялайтын, әдетте, тұрақты теңеулер мен узалды метафоралар [14, 313].
Ғалымның мағыналас фразеологизмдер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz