ТӘУЕЛСІЗДІК КОНЦЕПТІСІНІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ - СЕМАНТИКАЛЫҚ ӨРІСІ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультеті
6М011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті
Тұрмахан Гүлнәр Әділханқызы
ТӘУЕЛСІЗДІК КОНЦЕПТІСІНІҢ ЭТНОМӘДЕНИ ЕРЕКШЕЛІГІ (МӘҢГІЛІК ЕЛ ИДЕЯСЫ АЯСЫНДА)
Магистрант:________________________ _Г.Ә.Тұрмахан
Алматы, 2019 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
I КОНЦЕПТ - ЛИНГВИСТИКАНЫҢ НЕГІЗГІ ҰҒЫМЫ РЕТІНДЕ
1.1 Ұлттық код идеясының құндылығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Қазақ этнонимінің танымдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 17
Тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
II ТӘУЕЛСІЗДІК КОНЦЕПТІСІНІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ - СЕМАНТИКАЛЫҚ ӨРІСІ
2.1 Азаттық, еркіндік, бостандық ұғымдарының лексика - семантикалық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Күлтегін, жыраулар поэзиясындағы Мәңгілік Ел идеясының құндылығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
Тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША МАТЕРИАЛДАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
РЕФЕРАТ
Магистрлік диссертация көлемі-
Қолданылған әдебиеттер саны-
Кілт сөздер: тәуелсіздік, мәңгілік елидеясы , ұлттық код, этномәдениет, көк түріктер, қазақ этнонимі.
Зерттеу нысаны: Тәуелсіздік концептісі мен Мәңгілік ел идеясының ежелгі түркілік танымдағы концептуалды сипатын айқындау.
Зерттеу пәні:этномәдениет, лингвомәденеттану.
Зерттеудің мақсаты:Тәуелсіздік концептісінің этномәдени әрі лингвистикалық ерекшелігін талдау. Тәуелсіздік концептісін лингвистикалық зерттеулердің нысаны ретінде көптеген ғалым-лингвисттердің еңбектерінде көрсетілген тәуелсіздік сөзінің мағынасының универсалды- семантикалық элементтерінің ерекшелігін анықтау. Бір-бірімен тығыз байланыстағы тәуелсіздік, азаттық, бостандық, егемендік, теңдік, т.б., ұғымдарының лексика-семантикалық өрістеріне жататын бірліктерді іріктеу.
Аталған мақсатты орындауда алға қойылған міндеттер:
oo Лингвистика шеңберінде концепт теориясы мен оның құрылымына қатысты теориялық зерттеулер деректеріне талдау жасау;
oo Концептінің құрылымы мен мазмұнын зерттеуде негізгі методологиялық бағыттарды анықтау;
oo Тәуелсіздік концептісінің лексика -семантикалық өрістеріне жататын бірліктерді іріктеу;
oo Іріктелген бірліктерге компонентті талдау жасау;
oo Талдау негізінде лексика -семантикалық өрістерге талдау жасау;
oo Концептінің лингво-мәдени ерекшелігін қарастыру;
oo Үйлесімін тапқан лексика -семантикалық өрістерде бейнеленген тәуелсіздік құбылыстарының мәдени және әлеуметтік ерекшеліктерін табу.
oo Мәңгілік Ел идеясының Күлтегін жазбаларындағы құндылықтарын зерттеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
oo Тәуелсіздік концептісінің танымдық үлгісі лингвомәдениеттану және тарихи деректер негізінде көпаспектілі құбылыс ретінде ұсынылды;
oo Тәуелсіздік концептісі аспектілерінің компоненттері теориялық тұрғыдан тұжырымдалып, жүйелі түрде талданды;
oo Тәуелсіздік концептісінің унверсиалды компоненттері менталдық дүниетанымдық құбылыс ретінде айқындалды.
Зерттеу әдістері: теориялық (зерттеу мәселесі бойынша ғылыми әдістемелік зерттеулер мен әдебиеттерді талдау), эмпирикалық (сауалнама, бақылау, педагогикалық эксперимент), нәтижелерді талдаудың статистикалық әдістері (салыстыру, қорытындылау, бірыңғай сұрыптау әдісі, талдау, өңдеу). Зерттеу нәтижелері:диссертация тақырыбы саласында басылым көрген отандық және шетел зерттеушілерінің еңбектеріне, ҚР білім және ғылым министрлігінің білім беру жүйесі бойынша жариялым көрген ресми және нормативтік құжаттарына (бағдарламалар, оқулықтар, оқу құралдары және т.б.) мерзімді баспа материалдарына талдау жасалды. Зерттеудің өзектілігі: Тәуелсіздік концептісі бірнеше рет лингвистикалық зерттеулердің нысаны ретінде қарастырылды: тәуелсіздік сөзі мағынасының түрлі тілдердегі универсалды элементтері ерекшеленіп алынды, тәуелсіздік-азаттық синонимдік жұп сөздеріне зерттеу жүргізілді, тәуелсіздік концептісінің диахрондық аспектісі, сонымен қатар тәуелсіздік мағынасын көрсету эволюциясы қарастырылды, аталмыш концептісі ұғымы ел - азаттықтың нормативті аумағы құрылымы арқылы түсіндірілді. Алайда, тәуелсіздік концептісінің кейбір аспектілері әлі де зерттеуді қажет етеді. Мысалы, аталмыш концептінің тілдер концептосферасындағы когнитивті мазмұны кешенді және көпаспектілі зерттеуде әлі де анық көрсетілген жоқ. Осыған қоса, тәуелсіздік концептісінің әлеуметтік жіне саяси шарттарының қызмет етуі оның мазмұны құрылымында этноспецификалық ерекшеліктерді туындатады. Қазіргі таңда қарастырылып отырған концепті универсалды және тұлғалық деңгейде аса маңызды роль атқарады. Аталмыш магистрлік диссертацияның өзектілігі тәуелсіздік концептісінің этномәдени маңыздылығымен нақтыланады.
Зерттеудің ғылыми болжамы:Егер жастардың, келер ұрапақтың ел бірлігі, елдің тыныштығы - елдің тұрақтылығы мен Мәңгілік Тәуелсіз боларын бойларына сіңірсек және оларға Отанды сүю - елдің алдындағы борышы екенін ұғындырсақ, онда жастардан бәсекеге қабілетті, отансүйгіш, ата-баба өсиетіне, құндылықтарымызға берік болып, дамытатын ұрпақ қалыптастыратын едік, себебі жас ұрпақ - тамыры терең Мәңгілік елді қалыптастырушы, олар тәуелсіздігімізді мәңгі ете алады. Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: жұмыс когнитивтік, әлеуметтік, функционалдық зерттеулердің дамуына үлес қосқан социолингвистика, лингвомәдениеттану, этнолингвистика және тарихи деректердегі тұжырымдарға сүйеніп дәйектелді. Концепт теориясы мен өріс ұғымдарына қатысты тұжырымдамаларының барлығы Ю.С.Степанов, Е.С.Кубрякова [13,110], С.Аскольдов-Алексеев, сынды шетелдік зерттеушілерге, сонымен қатар, Ш.Жалмаханов, А.Ислам секілді отандық ғалымдардың тұжырымдарымен сабақтасады. Тәуелсіздік концептсінің семантикалық өрісіне жататын Еркіндік концептісіне қатысты тұжырымдамалар М.Минский, А.Солохина тәрізді шетелдік ғалымдар еңбектерінің негізінде берілді.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы:
oo Мәңгілік Ел идеясын ұрпақтан ұрпаққа жалғастырудың тиімділігі тілдік деректер арқылы бағамдалды; теориялық бағыттан дәлелденді;
oo Орхон ескерткіштеріндегі тасқа қашалып жазылған өсиетнамалардың мән-мағынасы, түпкі ойы анықталып берілді;
oo Тәуелсіздік концептісінің лексика - семантикалық ерекшелігі ұлттық код аясында айқындалды;
oo Тәуелсіздік концептісінің лексика-семантикалық өрісі айқындалды;
Зерттеудің практикалық құндылығы:Диссертация нәтижесінде алынған теориялық және эмпирикалық материалдар қоғамдық пәндерді оқытуда, Қазақтану оқу курстарында пайдалануға болады. Зерттеудің сарапталып сыннан өтуі: зерттеу жұмысының нәтижелері мен қорытындылары бойынша отандық ғылыми басылымдарда 3 ғылыми еңбек жарияланды. Соның ішінде 1 мақала Білім Айнасы Республикалық ғылыми-танымдық журналында, Тәуелсіздік таңы - Мәңгілік! атты мақала жарияланды. Алматы, 2017. 2-мақала Білім Times Республикалық ғылыми-әдістемелік педагогикалық журналында XI Құрышжанов оқулары: Ұлы Дала құндылықтары - Түркі әлемі жастарын біріктіруші фактор атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция жинағында Мәңгілік ел идеясының лингвистикалық ерекшелігі атты мақала жарық көрді. Алматы, 2018. 3-мақала Ұлттық код - ұрпақ құндылығы тақырыбында Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің Хабаршы журналының №3 санында (баспада)
Диссертацияның құрылымы мен көлемі: зерттеу кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
КІРІСПЕ
Тәуелсіздікке қол жеткізген Түркі мемлекеттерінің басты идеясы - тәуелсіздікті баянды ету болатын. Осы орайда, барлық елдің көкейтесті идеялары - сырттағы ірі мемлекеттердің тегеурінді тепкісіне ұшырамай, экономикалық қал-ахуалын көтеріп, ұлттық рухты көтеру болатын. Сонымен қатар, халықты іргелі елдердің қатарына жатқызып, ел іргесін бекітумен қатар терезесін Евразия елдерімен теңестіру идеясы басты мақсатқа айналған болатын. Осы ұлттық идеяның негізінде ұлттық сана қалыптасты. Мұндай идеялардың қалыптасуынан бұрын әр Түркі мемлекеттері түрлі ауыртпалықтарды басынан кешірген. Соның ішінде біздің қазақ халқының елдік, бостандық, отаншылдық, ұлттық сана және тәуелсіздік идеясы бір ғасырдан астам уақытта жоңғарларға қарсы жүргізілген азаттық күрес кезінде туындаған. Қазақ елі ел тәуелсіздігі үшін байқағанымыздай, қаншама ғасыр өз азаттығы үшін алысты, өз мемлекеттік болмысы үшін, жалпы халықтық тұтастығы үшін сыртқы жаумен арпалысып өтті. Біз тәуелсіздігімізді жариялаған 1990 жылдары Қазақ Елінің ішкі, және сыртқы саяси ахуалы қандай күйде болғаны белгілі. 300 жыл бойы басқаның боданында болып, ұлттық экономикасы мен шарушылығы ғана емес, рухани байлығы мен қатар ұлт ретінде жойылып кетудің шақ алдында тұрған едік. Тәуелсіздіктің алғашы жылдары қаншама ауыр болса да, елдің тыныштығын сақтауға қазақстандықтар жұмыла күш салған еді. Биліктегілер елдің көзін ашып, ұлт екенін, халық екенін ұғындырып, мойындатып, еңсе көтеру үшін де біраз жұмыс жасау қажет болған-ды. Осындай жас мемлекеттің саяси жүйесін жаңадан қалыптастырып, мәдениетін, ұлттың тарихын, рухани құндылықтарын көтеру; экономика мен шарушылықты нығайтып, халықтың қал-ахуалын жақсартып тәуелсіздік мүддесіне үйлестіру өте қиын шақ болған. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы өтпелі кезеңде Қазақстан билігі- біліктілігі мен төзімділігін, халық-парасаттылығын көрсете білді. Билік ең әуелі елдің бірлігін сақтауға, ішкі қауіпсіздігін қамтамасыз етуге білек сыбана кірісті. Сонымен қатар билік өзге де халықтарға бар мүмкіншілік те жасап берді. Олардың өз тілінде білім алуларымен қатар, ұлттық құндылықтарын дамытып, жетілдіруге мүмкіндік берді. Елбасымыз Н.Назарбаев 2014 жылы Қазақ халқын Тәуелсіздік мерекесікүнгі салтанатты жыйында құттықтауында: Бұл күніміз тарихи әділет салтанат құрған, бабаларымыздың азаттық үшін күресіп, сол орайда өлшеусіз қанның өтеуі қайтқан ұмытылмас ұлы күн. Сырдария мен Есілдің, Алтай мен Атыраудың арасында еліміздің жылнамасы алтын әріппен жазылған ең ардақты күн. Тәуелсіздік - біздің меншігіміз немесе тарихтың сый емес. Тәуелсіздік - кешегі ата-бабаларымыздың қасиетті борышы және келешекұрпақтарымыздың алдындағы зор жауапкершілік. Біз дербес, тәуелсіз мемлекет құруға ие болған ие болған 193 мемлекеттің біріміз. Тәуелсіздікті берік ұстап тұру - тәуелсіздікке жетуден де қиын іс. Елімізде тұрақтылық пен татулық ұйып тұрса ғана біз Мәңгілік Тәуелсіз ел боламыз. Мәңгілік Ел - Тәуелсіздіктің өмірлік философиясы, - дейді[1]. Осындағы жалпыұлттық Мәңгілік ел идеясына Елбасының 2014 жылғы 11 қараша күні Қазақстан халқына арнаған жаңа Нұрлы жол-болашаққа бастар жол атты Жолдауында тәуелсіздігіміздің даму даңғылындағы басты бағдар ретінде тағы да айрықша мән берілді. Тарихы тереңде жатқан Мәңгілік Ел идесы хақында 13 ғасыр бұрын Тоныкөк абыз Мәңгілік Ел - күллі Түркі жұртының мұраты деген өсиет қалдырған. Байқасаңыз, біздің жалпыұлттық идеямыз - мемлекеттігіміздің тамыры. Мәңгілік Ел идеясын өміршең ететін - елдің, ұлттың бірлігі. Осы ұлттың бірлігі мен берекесі - Қазақстанның шыққан шыңы мен бағындырған ең биік белестерінің діңгегі. Сондай-ақ, біздің келешек ұрпаққа аманат етер басты байлығымыз - осы ел бірлігі болып табылады. Елдің бірлігі мен берекесін сақтау үшін біздің жастарымыз бен келешек ұрпақтарымыз Отанды сүюі керек. Яғни, Отанды сүю дегеніміздің өзі - кешегі бабаларымыздан мирас болып қалған ұлы мұраларымызды қадірлеу, оларды көзіміздің қарашығындай сақтау, өз үлесімізді қоса отырып, дамыту, кейінгі ұрпаққа аманат етіп, табыстау деген сөз. Мәңгілік Ел - жаңа Қазақстандық патриотизм. Өткен тарихымызға деген тағзым,бүгінгі жеткен жетістіктеріміз бен бақытымызға мақтаныш, келешектің гүлденеріне деген сенім осы құдіретті ұғымға сыйып тұр. Жоғарыда атап өткенімдей, Мәңгілік Ел жалпыұлттық идеясы - елдің біріктіруші күші, ешқашанда таусылмайтын қуат көзі. Бұл идея Қазақстан - 2050 Стратегиясының ғана емес, XXI ғасырдағы Қазақстан мемлекетінің мызғымас идеялық тұғыры! Жаңа Қазақстандық патриотизм дегеннің өзі - Мәңгілік Ел! Және де барша қазақ жұртының құндылығы. Иә, осынау жалпыұлттық құндылықты әрбір азаматтың, келер ұрпақтың бойына сіңіруге тиістіміз, - деп Елбасымыз жолдауында атап өтті [2].
І КОНЦЕПТ - ЛИНГВИСТИКАНЫҢ НЕГІЗГІ ҰҒЫМЫ РЕТІНДЕ
1.1 Ұлттық код идеясының құндылығы
Қоршаған ортадағы құбылыстарды тілдік жүйеде бейнелеу мәселелерін зерттеу құбылысы арқылы тіл білімінде концепт термині пайда болған. Концепт терминін тіл аясындағы мәселелерге қатысты пайдалануды өткен ғасырдың бірінші жартысында тұңғыш рет орыс философы С.А. Аскольдов ұсынған. Ол Концепт и слово атты еңбегінде концептіні былайша ұғындырады: Шығу тегі бірдей сандаған заттарға қатысты ой процесінің орнын басатын ойдағы түсінік [45,12].Осымен сабақтастырып, В.З. Демьянков, Ю.С. Степанов (1-кестеде) ұғым мен концептінің аражігін ажырата қарастырады. Концепт терминін зерттеуші ғалымдардың әрқайсысы әр түрлі қарастырады. Мысалы, В.Н.Телия Концепт дегеніміз - белгілі бір обьект туралы барлық мағлұмат жиынтығы деген анықтама берсе [9, 17], ал, ғалым В.А.Маслова концепт, ұғым және мағына концепт жүйесін құрайтын бір-бірімен тығыз байланысты, ажырамас ұғымдар болып табылатынын дәлелдеген [8,26].Ғалым А.Вежбицкая болса, концептіні адамның әлем туралы тиянақталған мәдени түсініктері бейнеленген және атаулары бар ғаламның тілдік бейнесі ретінде таниды да, концепт - бұл ақиқат әлемі туралы адамның мәдени-шартты түсінігін бейнелейтін идеалды әлемнің объектісі,- деген ой қалыптастырады. [15, 7-8]. Концепт терминінің теориялық негіздері Д.С. Лихачев [15,3,9], Е.С. Кубрякова, В.А. Маслова, А.Я. Гуревич А. Вежбицкая т.б. зерттеу еңбектерінде қарастырылып, олардың концепт жайлы ой-тұжырымдары концептіні құрылымына енетін сөздердің мағыналық жақтан өзара үйлесе келіп, негізгі өзек - тірек сөздің аясына шоғырлануынан туындайтындығын дәлелдейді. Қазақ тіл білімінде концепт термині С.Жапақов[12,28], М. Күштаева, Ш.Елемесова [18, 27], А. Ислам, т.б. зерттеушілердің еңбектерінде әр қырынан зерттеледі. М.Т.Күштаева: Концепт пен ішкі форма термидерінің мәнін ажырату қиын. Бұл терминдер сөздердің алғашқы мағынасын, ұлттық мәдени тілдік құбылыстың ерекшелігін түсіндірудің кілті болып табылады. Олардың айырмашылықтары сақталуы мен қызметінде. Сөздің ішкі формасы жоғалып кете алады, ал концеп әрқашан сөзбен бірге өмір сүреді. Сондықтан, концепт қатары тұрақты,- дейді[34,24].
Кесте 1 - Концептінің лингвистикадағы бағыттары:
Қазіргі лингвистикада концептіні түсіндірудің үш негізгі бағыты бар:
Қазіргі лингвистикада концептіні түсіндірудің үш негізгі бағыты бар:
Бірінші бағыт
(өкілі Степанов) концептіні қарастыруда үлкен назарды культуралогиялық аспектіге аударады, мұнда барлық мәдениет концептілер мен олардың қатынастарының жиынтығы ретінде түсініледі. Концептіні осылайша түсіну тіл рөлін тек көмекші құрал ретінде екінші орынға қоюмен байланысты [20,43].
Бірінші бағыт
(өкілі Степанов) концептіні қарастыруда үлкен назарды культуралогиялық аспектіге аударады, мұнда барлық мәдениет концептілер мен олардың қатынастарының жиынтығы ретінде түсініледі. Концептіні осылайша түсіну тіл рөлін тек көмекші құрал ретінде екінші орынға қоюмен байланысты [20,43].
Екінші бағыт (Н.Д.Арутюнова және оның мектебі, Т.В.Булыгина, А.Д.Шмелев т.б.) концепт мағынасының қалыптасуының жалғыз құралы деп тілдік таңбаның семантикасын санайды [11,31].
Екінші бағыт (Н.Д.Арутюнова және оның мектебі, Т.В.Булыгина, А.Д.Шмелев т.б.) концепт мағынасының қалыптасуының жалғыз құралы деп тілдік таңбаның семантикасын санайды [11,31].
Үшінші бағыт
(Д.С.Лихачев [15,3-9], Е.С.Кубрякова т.б.). Концепт сөз мағынасынан тікелей пайда болмайды, сөз мағынасының адамның жеке және халықтық тәжірибесімен ұштасуының нәтижесі, яғни концепт сөз бен шындықтың арасындағы делдал [14,110].
Үшінші бағыт
(Д.С.Лихачев [15,3-9], Е.С.Кубрякова т.б.). Концепт сөз мағынасынан тікелей пайда болмайды, сөз мағынасының адамның жеке және халықтық тәжірибесімен ұштасуының нәтижесі, яғни концепт сөз бен шындықтың арасындағы делдал [14,110].
Концепт латын тілінде де бірнеше мағынаға ие: сonceptio - 1) жиынтық, жүйе, байланыс, қойма, заң актілерін тұжырымдау; 2) ұрық қабылдау; 3) сөйлем және с.с., т.б. мәнге негізделген [13,113]. Концепт - адам санасының ойлау бірліктері мен психикалық ресурстарын, білім мен тәжірибенің бейнелі көрсеткіштерін құрайтын, хабарлы құрылымдарды түсіндіруге мүмкіндік беретін когнитивті лингвистиканың негізгі ұғымдарының бірі [74, 267]. Концепт - бұл кез-келген ұғым емес, бұл адамның әлемдік көзқарасы мен әлемнің концептуалды бейнесінің маңызды әрі күрделі элементі. Дүниенің тілдік бейнесін ұлттық мәдениет контексінде қарастырған қазақ тіл білімінде ҚазХҚжӘТУ университетінің шетел тілдері педагогикалық факультетінің деканы, ф.ғ.д. Айбарша Исламның пікірінше: Концепт дегеніміз - ұлттық дүниетанымның ықшам да, терең мағыналы дүниетаным құндылықтарын айқындайтын тілде көрініс тапқан күрделі бірлік [48,439-445]. Тіл - табиғат пен адамзат аралығындағы сана арқылы болатын байланысты адамдардың өзара қарым- қатынасында бейнелейтін аралық құрал. Әлемде өмір сүре отырып адам тек тілмен белгілі бір құрал ретінде қамтамасыз етілмеген, бірақ адам үшін жалпы әлем не екені осы тілде негізделген және онда сипатталады. Тіл бізге әлемді тануға мүмкіндік береді, мұнда әр жеке адамның санасынан жоғары тұратын көзге көрінерліктей болады. Лингвистиканың негізгі категориясы - концепт бірнеше түрге бөлінеді. 1.Жеке тұлғалық концептілер дегеніміз - белгілі бір тұлғаның немесе автордың жеке қолтаңбасына тән тірек мағыналар. 2.Ал адамдардың жас ерекшеліктеріне тән концептілер тобы сол адам санасының жасына қарай дамуын, сол арқылы әлемді, қоршаған ортаны қабылдауын көрсетеді. 3.Жалпыұлттық концептілер сол ұлттың танымын, талғамын, өмірлік тәжірибесін, парасат-пайымын, ұлттық ерекшеліктерін сипаттайтын сөздер тобын құрайды. Сонымен қатар әрбір концепт адам санасының даму ерекшелігіне байланысты, қоғамның өзгеріп, өркендеуіне байланысты бірнеше қабаттардан тұрады. Сонымен қатар концептілердің негізгі қабаты жалпыұлттық сипатты қамтып, қосымша қабаты - семантикалық өріс шеңберіндегі концептілерді құрайды [16,80]. Жоғарыдағы ғалымдардың пікірлерін саралай келе, концептінің ұғымнан басты айырмашылығы- ұғымда энциклопедиялық ақпарат беріледі, яғни концепт ұғымнан кең мағынаға ие. Ұғым ғылыми білімнің нәтижесін берсе, концепттің сөздіктегі мағынасымен қатар, алғашқы этимологиясы, басты тарихи белгілерін ғана қалдырып қоймаған, оның қазіргі заман ассоциациясын, бағалауын жинақтаған көп қабатты құрылым. Демек концепт ұғымдық ақпараттан басқа психологиялық, этимологиялық, прагматикалық, мәдени ақпараттарды да білдіреді . Қазіргі тіл біліміндегі зерттеулер нәтижесі мен анықтамаларды сараптай келіп, біздің ойымызша, когнитивтік лингвистиканы тіл білімінің антропоөзектік бағытқа сүйенген саласы деп түсінуге болатын сияқты. Қазіргі тіл біліміндегі зерттеулерде қарастырылып жүрген жаңа бағыттың бірі тіл мен мәдениет байланысына арналған. Көптеген зерттеу еңбектерінде тілдегі ұлттық танымды, ұлттық рухты, ұлттық құндылықтарды дамытуға бағытталған жұмыстар сөз болып келеді. Бірқатар зерттеушілер тіл - мәдениетті танытушы құрал ғана емес, тілдің бойын - да оның (мәдениеттің) арқауын құрап, негізін қалайтын ұлттық рухтың ізін айқындап тұратын ұлы күш. Ұлттық мәдениеттің тірегі тілде. Қазақ халқының этностық, ұлттық мәдениеті, негізінен тілде көрініс тапқан. Осы орайда тіл - ұлттық болмысымен қалыптасқан төл мәдениетіміз сақталған негізгі көздердің бірі екенін айтады.Ономаст-ғалым А.Жартыбаев: Бүгінгі таңда тіл білімінің дамуы түрлі бағыттармен ерекшеленуде, яғни лингвистика бірнеше бағыттағы лингвистикалық зерттеулер ағымдарын біріктіретін антропоцентристік ұстаным арқылы өрісін кең жайып, даму үстінде. Тіл бірліктерінің сан салалы қызметін, лингвомәдени табиғатын, тілдің санамен, таным үрдістерімен байланысын, көрінісін адаммен, яғни белгілі бір этникалық қауым өкілімен қатысты қарастыру қазіргі тіл танымның басты, үстем бағыты, ұстанымы екендігі анық,- деп жазады [21,6-7]. Мемлекеттік саяси жүйені жаңғырту үдерістері, яғни рухани жаңғырту бағдарламасы арқылы қазақ қоғамындағы ескі құндылықтар мен жаңа құндылықтарды енгізуде. Елбасымыздың мақаласы қоғамдық сананы жаңғырту мен ұлттық идеологиялық бірлестікті жетілдіру бағытын қамтиды [82,2]. Елбасымыз сұхбатында: Қазақтың қазақтығының басты белгісі - қазақша сөйлеу. Үйде де, түзде де. Баласымен де, немересімен де. Досымен де, туысымен де. Бажасымен де, құдасымен де. Тек осыны жасаған адамның өзі ана тілін өркендетуге өзінің титтей де болса үлесін қоса алады... Осы 17 жылдың ішінде орыс тілді қазақтар өзінің ана тілін үйренуге міндетті еді. Бұл талап ешқандай да адам құқығына қол сұғу ретінде қаралмауға тиіс. Бұл - парыз. Перзенттік парыз. Адамдық парыз [86,5], - деп әрбір қазақ азаматына ұлттың алдындағы азаматтық парызын айқындап берген. Орыс тілділеніп кеткен кейбір қазақ азаматтарының санасына бұл сөздерден артық сөз жоқ деп білем. Күнделікті өмірде де, әлеуметтік желілерде де қазақ азаматтары орыс тілділерді ана тілінде сөйлеуге тәрбиелеп келеді. Бірақ, бұл мәселеге ой толғап, мән беріп жүргендер бірең - сараң. Одан әрі Елбасымыз: Менің елбасшы ретінде де, қазақ ретінде де парызым - қазақ тілін өсіріп-өркендету... Қазақ елі барда, қазақ тілі де болады. Өседі. Өркендейді. Мен Қазақстанның болашағы - қазақ тілінде деген сөзімді тағы қайталағым келеді. Қазақ тіліне қамқорлық жасау менің перзенттік те, президенттік те парызым, - деген болатын. Бұл - Елбасымыздың жүрекжарды сөзі, мәңгілік ұстанымы, азаматтық көзқарасы [84].
Үш жүз жыл бойы қазақ халқы Ресейдің отары болды. Сондағы империя тілінің әсері мен қуаты осы уақытқа дейін сақталуда.
1. Қазақ халқының 40%- ы орыс тілінде сөйлейді.
2. Қазақстан Республикасы халқының 26 %-ы орыстар.
3. Қазақстандағы басқа ұлттардың диаспоралары орыс тілінде сөйлейді.
4. Орыс тілі біз үшін ғылым мен техника тілі.
Бұлардың бәрі де - қоғамның қажеттілігі [85,20]. Қазақ ұлты өз жерінде,өз елінде,өзінің тәуелсіз мемлекетінде өгей баланың күйін кешіп отырғаны өтірік пе? Соның бір себебі тәуелсіз қазақ ұлты емес, қазақстандықтар болып отырғаны да рас дүние. Одан бөлек Конституция бойынша мемлекеттік мәртебеге ие болған ана тіліміздің сонғы он жылдықтағы қалінің мүшкіл болып отырғаны да көп нәрсені аңғартады. Жас болсада үлкен көлемді жері бар, мемлекеттік туы бар, ана тілі бола тұра, Қазақ елінің БАҚ атаулылары мемлекеттік тілде небары 15 пайызы ғана сөйлейді екен. Бұл-қасірет пе, қасірет [69,41]! Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты мақаласында қазіргі қазақ қоғамының алдына үлкен, айрықша маңызды мәселелерді қойған [83,1]. Абай Құнанбаев өзінің әлемге әйгілі Ғақылия сөздері арқылы қазақ халқын XX ғасырға дайындаса, Нұрсұлтан Назарбаев ел-жұртын XXI ғасырға даярлаудың жолын нұсқап көрсеткен. Біз ұлттық код-тілде деп отырмыз ғой, иә ол солай. Орыстілді, орыстанып кету деп отырғанымыз - өз тілімізді құрметтемей, бір ауыз сөзін білмейтін қазақ азаматтарына қатысты. Орыс тілін білу - қазіргі заманның талабы. Ғылым-білімді үйрену үшін орыс тілмен қатар ағылшын тілін де білгеніміз абзал. Осыған орай Абай атамыздың айтқаны бар: Мал тапса, қарын тояды. Онан соң, білім түгіл өнер керек екен. Соны үйренейін, не балама үйретейін деп ойына жақсы түседі. Орысша оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де, ғылым да - бәрі орыста тұр. Зарарынан қашық болу, пайдасына ортақ болуға тілін, оқуын, ғылымын білмек керек. Оның себебі ,олар дүниенің тілін білді, мұндай болды. Сен оның тілін білсең, көкірек - көзің ашылады, - деп айтқан Абай. Тағы бір сөзінде Орыстың ғылымы, өнері - дүниенің кілті, оны білгенге дүние арзанырақ түседі дейді. Малды қалай адал еңбек қылғанда табады екен, соны үйретейік, мұны көріп және үйренушілер көбейсе, ұлықсыған орыстардың жұртқа бірдей законы болмаса, законсыз қорлығына көнбес едік. Қазаққа күзетші болайын деп, біз де ел болып, жұрт білгенді біліп, халық қатарына қосылудың қамын жейік деп ниеттеніп үйрену керек, - дейді Абай [18,5]. Бұл сөздерді ұлы ақын жұртына жауығып айтқан жоқ, жаны ашып айтты. Кемеңгер сол заманның болмысын айта отырып, қазіргі заманның ұрпағына тәрбие болатын көсем сөздерді айтып кеткен. Мұнда біз ұлы ойшыл Абайдың бір ғасырлық даму кезеңін ерте бағдарлап бергенін жоққа шығара алмаймыз. Елбасымыз да халқына солай жол сілтеп, бағыт - бағдар беріп отыр. Ол да Абай сияқты келешектің келбетін елдің бәрінен бұрын байқап отыр. Табысты болудың іргелі, басты факторы білім екенін әр адам тереңінен түсінуі керек, Жастарымыз басымдық беретін межелердің қатарында оқу - білім әр уақытта бірінші орында тұруы шарт. Себебі, құндылықтар жүйесінде білімді бәрінен де биік қоятын ұлт қана табысқа жете алады, - деуінде астарлы ақиқат, үлкен мағына жатыр. Мұнда ұлы ойшыл Абай атамыз бен ұлы саясаткеріміз Елбасы Н.Назарбевтың ойы бір төңіректен шығып отырғанын байқауға болады. Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты - сол ұлттық кодыңды сақтай білу. Онсыз жаңғыру дегеніңіздің құр жаңғырыққа айналуы да ғажап емес. Ұлттың мұраты - мемлекетіміздің басшысы осыған дейінгі ширек ғасырлық сындарлы саясатындағы бір халық,бір ел, бір тағдыр деген ұстанымындағыдай біртұтас ұлт болу [86]. Сонымен қатар, бәсекелік қабілетті арттыру, мәдени және сана ашықтығына ұмтылу, қанымызға сіңген, тамырымызда бүлкілдеген ізгі қасиеттерді қайта түлету, қанағатшылдық, қарапайымдылық, үнемшілдік сияқты болмыс-бітімге қол жеткізу - ұлт мұраты. Әсіресе, ұлттық біртектілікті сақтау, ұлттық кодты жойып алмау деген өзекті мәселелерді зерделеп, айшықтап жеткізіп, көрсетіп беруі Елбасының мақаласының салмағын арттыра түсіреді. Елбасы мұндағы мақаласында жастарымыздың көкірегі ояу, көзі ашық болуын діттейді. Болашақ - жастардың қолында, еліміздің тізгінін ұстар осы жастар деп сана - сезімін оятуда мейлінше көп қайрат - жігерін жұмсайды [83]. Қазіргі таңда өзін - өзі тану құбылысы бүкіл әлемде маңызды рөль атқарады. Біздің қазақ жұртымыз да өзін-өзітану үшін Елбасымыз Н.Назарбаев Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты теңдесіз дүниесін жариялады. Байқағанымыздай, мақалада ұлттық кодты табу мәселесі ерекше аталып өткен. Осындағы ұлттық кодты табу дегеніміз - түп негізіңді табу десек қателеспеспіз. Қазақтың түп негізі - ғасырлар бойы өзі жасаған руханиятында, тілімізде, салт-дәстүріміз, мәдениетіміз бен фольклорымызда [87,45]. Қазіргі таңда заманның ағысына қарай жастарымыздың шетелге еліктесе есін шығаратындай еліктеп, тіпті мекенін сонда ауыстырып, тұрғылықты тұрғынына айналғысы келетіндер қаншама! Әрбір ұлттың өз болмысы болады, ал Елбасымыздың айтайын дегені басқаға емес, өзімізге ұқсау. Үлкен - кіші де осыны ұғынып, осы идеологиямен өмір сүруі тиіс. Біздің идеологиямыз - салт - дәстүріміз бен салт-санамыз болып табылады. Ұлттық код - біздің тегіміз, дәстүріміз, тегіміз, әдебіміз, ғұрпымыз, сонымен қатар тарихымыз бен ана тіліміз. Елбасы Н.Назарбаев Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты мақаласында: Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты - сол ұлттық кодыңды сақтай білу [21,90], - деп ескертті. Мұнда біз рухани жаңғыру - ұлттық мәдениетіміз бен ұлттық кодымыз сақталмаса жүзеге аса алмайтынын байқаймыз. Яғни, ұлттық код - ұлттық сана мен ұлттық рухтың кемелденуіне, ана тіліміз бен мәдениетімізді, ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарымызды көзіміздің қарашығындай сақтап, бағалауға, бағалай отырып, жаңғырта дамытуға үндеп отырған іргелі бағдарламалық бағыттағы құжат болып саналады Осындағы Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру [82,1] мақаласындағы кездесетін ұлттық кодтуралы пікіріммен бөліссем. Қазақтың ұлттық коды деп қазақ халқының тумасынан табиғатын, рухани бітімін, жаратылыс негізі мен өмір салтын айқындайтын факторлар деп айтқанымыз жөн болар. Ұлттық код тіл мен әдебиеттің, ұлттық мәдениет пен тарихтың бойында сақталары хақ. Ең әуелі, рухани кодымыздың басты тіні, ұлттың күллі қастерлі ұғымдары мен қасиеттерінің өзегі болып тұрған - ұлттық ана тіліміз деп ойлаймын. Яғни, тіл - ұлттық кодтың күретамыры.Қазіргі таңда заманның ағысына қарай жастарымыздың шетелге еліктесе есін шығаратындай еліктеп, тіпті мекенін сонда ауыстырып, тұрғылықты тұрғынына айналғысы келетіндер қаншама! Әлбетте, біз жастар, шетелде білімімізді шыңдайық, күн сайын дамып отырған елдердің жаңа технологияларын меңгерейік, мәдениетін үйренейік, бірақ, біз басты мәселені ұмытпауымыз керек! Ол - ана тілімізді, тарихымызды, мәдениетімізді, салт-дәстүрімізді білу, құрметтеу. Келешек ұрпақтың бойына осы құндылықтарды сіңірту біздің мойынымызда екенін жадымыздан шығармау. Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте, - демеуші ма еді атам - қазақ?! Осы орайда айтарым, қазақ тілі - қазір керек болмай қалды, болашағы жоқ тіл дегенді еститін болдық. Неге? Біздің өз тілімізге неге жанымыз ашымайды? Тіл деген модамен жүретін дүние емес, анам тілі - бабам тілі,-дегендей, ата-бабамыздың тілін өшірсек, қаншама қайраткерлеріміздің, батырларымыздың, ақын-жазушыларымыздың еңбегін жоққа шығарумен тең емес пе? Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы Сөзі жоғалған ұлттың өзі де жоғалады,- деп бекер айтпаған ғой. Ата - бабаларымыз бізге көркем, керемет бай, шұрайлы тіл тастап кетті ғой. Тіл - біздің елдігіміз, дүниетанымымыз, өзіндік бет-бейнеміз. Тіліміз өшпесін десек, өзге ұлт өкілдерімен өзге тілде емес, оларды қазақ тілінде сөйлеуге үйретіп, халқымызға қатал талап қойғанымыз жөн. Ана тіліміз жоғалып кетпес үшін, қадір-қасиетін жоғалтпас үшін Абай атамыз: Еждаһатсыз, михнатсыз, табылмас ғылым сарасы,- демекші тіліміздің қоғамда қолданыста тыс қалмай, жойылып кетпеуі зор еңбекті талап етеді. Қазіргі таңда өзін - өзі тану құбылысы бүкіл әлемде маңызды рөль атқарады. Біздің қазақ жұртымыз да өзін - өзітану үшін Елбасымыз Н.Назарбаев аталып отырған бағдарламалық мақаласын жариялады. Байқағанымыздай, мақалада "ұлттық кодты табу мәселесі" ерекше аталып өткен. Осындағы ұлттық кодты табу дегеніміз - түп негізіңді табу десек қателеспеспіз. Қазақтың түп негізі - ғасырлар бойы өзі жасаған руханиятында, тілімізде, салт-дәстүріміз, мәдениетіміз бен фольклорымызда екені белгілі. Осындағы тіл мәселесі бүгінгі таңда қолға алынуы керек мәселе. Тілді үйренудің талаптарын атап өтер болсақ... "Тіл үйрену - тың игеруден де қиын іс",- демекші Қонысбай Әбіл, тілді үйрену - ынта мен уақыт талап етеді. Ғалымдардың пікірінше, тіл үйрену адам баласына оңтайлы болуы үшін үйреніп отырған тілінде кемінде 300-400 сөз білу керек екен. Бұл зерттеу бойынша түйеріміз, сөзді жаттау - тиімді тәсіл, сол арқылы тіл үйрену процесі оңтайлы болмақ. Жастарға ана тілімізді үйретуде төмендегідей әдіс-тәсілдерді қолданар едім: Мемлекеттік тілімізді оқытуда біз деңгейлеп оқыту теориясын пайдалансақ, қоғамда қазақ тілінің қолданыс шеңбері кеңейтіле түсіп, сауатты сөйлеу қарқынды дамиды, әрі қысқа мерзімде үйреніп шығуға да кепіл. Мемлекеттік тілді үйренушіге диагностикалық тест бойынша көрсеткіш 3 деңгей негізінде жүзеге асады. Олар: жалпы қазақ тілі (А2), академиялық қазақ тілі (В1), іскерлік қазақ тілі(В2); Бірінші "Жалпы қазақ тілі" бөлімінде лексикалық және грамматикалық материалдар ,әрі түрлі дағдылар : оқылым, тыңдалым, сөйлеу дағдылары мен жазу дағдылары деңгейін ұштау жүйесі жүзеге асырылады; Екінші "Академиялық қазақ тілі" В1 деңгейіне сөйлемнің күрделі құрылымдары, ғылыми публицистикалық стилі мен жазбалары, ғылыми терминология тән. Мұнда да 4 дағдыны сөйлеу әрекеті бойынша жетілдіреді.
Үшінші "Іскерлік қазақ тілі" бөлімі атап тұрғандай, іскерлік қарым - қатынасқа қажетті іскери кездесулерге дайындық, оны өткізу барысындағы мемлекеттік тілде презентация жасау, іскери хат алмасу, келісімшартқа отыру сынды құзіреттілікті дамытады [88,13-15]. Бұл деңгейлі курстан өту арқылы мемлекеттік мекемелердің қызметкерлері дағдыларды мемлекеттік тілде меңгере алады. Және де, біз ана тілін дамытуды мекеме қызметкерлерінен бастасақ тиімді, себебі, қызметкер қай тілде іс жүргізсе, клиент те сол тілде қарым - қатынас жүргізетіні мәлім. Осылайша біз мемлекеттік тіліміздің қолданыс аясын кеңейте түсіп, жойылып кетпеуіне қарсы тұра аламыз. Мен -- қазақпын мың өліп, мың тірілген, Құшақ жая таныстым сан тілменен. Жаман үйді қонағы билейді деп, Қала жаздап айрылып өз тілімнен. Өзге тілге еліктеп ел болмайсың, Қазағымның артық жоқ өз тілінен,-деген Қайрат Рысқұлбеков. Бұл өлеңнің астары өзге тілге еліктеп, өз ана тілін қадірлемей кеткен қазақ жұртының елін өзге тілге тәуелділіктен сақтауға бастайды. Орыстың ұлы ағартушысы Н.Г.Чернышевский айтқандай Өз Отанына салқын адам бүкіл адамзатқа опа бермейді[66, 61]. Ана тіліміз, салт-дәстүр, мәдениетіміз, әдет-ғұрыпымыз бен тарихымызды біліп, құрмет тұтып, сүйген адам еліміздің көркейіп, дамуына өз үлесін қосуымен тең. Сонда ғана, жастарымыздың алдыменен сана-сезімі әбден жетіліп, отанына деген, туған жерге деген сүйіспеншілігі оянғанда ғана әлемді таныту артық болмас еді. Егерде ұлт болып ұйып, әдет - ғұрпымыз бен салт-дәстүрімізді сақтаймыз десек, жастарымызға, келешек ұрпақтарымызға туған тілімізде тәрбие беруіміз қажет. Туған тілге деген құрмет, мәдениетімізге, ел іргесінің тұтастай болуына әсері зор. Жоғарыда атап өткенімдей, ұлттық код әуелі тілде, сонан соң, мәдениетімізде, салтымыз бен дәстүрімізді, мінезімізді айқындайтын ділде. Қазақтың ұрпағының тағылым мол тарихында рухани әрі мәдени болмысы ізгілік - мейірімділіпен әдіптеліп, қайырымдылықпен шыңдалып, ақыл-парасатпен шырайланған. Ұлттық кодымызда адамгершілік, мәдениеттілік, адалдық, инабаттылық, тәрбиелілік, ақыл-парасаттылық, ізгілікпен қатар этикет құндылықтары кеңінен өрістеп, молынан қамтылған. Ұлттық кодта сонымен қатар А.Йассауи, А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердіұлы, Ж.Баласағұни, А.Байтұрсынұды, Ә.Бөкейханов, М.Қашғари еңбектерінде[19,55-59]әділдік пен парыз астары мен арқауы орасан зор оралымды сөз өрнектерімен халыққа ұғынықты тілмен өрілген. Осында байқадыңыз ба, тіл-мәдениет-ұлт бұлар қосалқы ұғымдар. Бұл қосарланған ұғымдардың негізінде тіл арқылы ұлт мәдениетін тануға бағытталған [85,20]. Ендігі біздің басты мақсатымыз - өзіміздің өткен тарихымызға үңіле отырып, бүгінгі заманның ағысына байланысты өзгерген ұлттық кодымызды қайта қалпына келтіру. Елбасымыз Н.Назарбаев атап өткендей, ХХ ғасырдағы батыстық жаңғырудың үлгісі бүгінгі азат, егемен қазақ еліне үлгі бола алмайды, өйткені жаңғырған қоғамның өзінің тамыры тарихының тереңінен бастау алатын рухани коды болады. Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты - сол ұлттық кодыңды сақтай білу [5,6]. Сонымен қатар, қазақ ұлтының бойындағы ұлтшылдық сезімнің қаншалықты екенін осыдан-ақ біле беруімізге болады. Кем дегенде ұлтымыздың елу пайызының бойында ұлтшылдық, ұлтжандылық сезімінің өзі болмаса да, ұшқындары аздап болғанның өзінде, біздің тұтастай ұлт болып қалыптасуымыздың мүмкін емес екенін ұққанымыз жөн. Ұғып қана қоймай, жоғалып бара жатқан құндылықтарымызды жаңғыртып, жас ұрпақтың бойына сіңіртуге ерен еңбек жасалуы қазіргі таңда өте қажет. Байқайсыз ба?! Біз ұлттық код дедік, ұлттық кодтің діңгегі-біздің ана тіліміз, салт-дәстүріміз, әдет-ғұрыпымыз, мәдениетіміз, тарихымыз, әдебиетіміз бен фольклорымыз дедік. Ал, біздің ата-бабаларымыздың мұраты, асыл арманы - Мәңгілік ел болу еді. Осы мәңгілік ел болудың діңгегі - ұлттық кодты сақтау болып табылады ғой. Ендігі мақсат - өзіміздің өткен тарихымызға үңіле отырып, бүгінгі таңдағы өмірдің талабына сай өзгерген ұлттық кодымызды қайта қалпына кетіру болып табылады. Бұл үшін әрбір адамзаттың үлкен талабы мен қажыр-қайраты керек екнін қай-қайсымыз болса да ұғынамыз. Рухани жаңғыру арқылы ұлттық кодымызды қалпына келтіре алсақ, сонда ғана Мәңгілік Ел болуға мүмкіндік туатыны сөзсіз [5,7].
1.2. Қазақ этнонимінің танымдық ерекшеліктері. Соңғы уақытта жалпы қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне, атап айтқанда Қазақ сөзінің мәніне ден қою едәуір арта түскені мәлім. Бұл мәселе әлі күнге дейін ғылымда өз шешімін толық таппаған, зерттеулер қарама - қайшылықты тұжырымдарға толы, бірақ та міндетті түрде зерттеу жұмыстарын қажет ететін тақырыптардың бірі. Қазақ сөзінің этимологиясы жайлы ғалымдардың пікірі төмендегідей: Орта Азия халқын зерттеуші, ұлты мажар, ағылшын ғалымы Герман Вамбери шығыстанушылардың ішінде алғаш рет: Қазақтар ертеден келе жатқан біртұтас халық[7], - деген пікір ұсынды. Бұл пікірді қолдаған А.Бернштам болды. Сонымен, түрколог А.Бернштам [37, 64-65] ұзақ уақыт бойы қазақ халқының шығу тарихын қазақ атауы хас және сақ екі тайпасының бірлестігінен қассақ этнонимі қалыптасты деп зерттеп, археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесін жазба әдебиеттің деректерімен салыстыра отырып, қазақ сөзі Каспий маңы және сақ тайпаларының бірігуінен пайда болған деген тұжырым жасаған. Қазақтар өзіндік өркениет жасаған біртұтас халық,-деген пікір қалыптастырған. Б.з.д. II ғасырда өмір сүрген Қытай тарихшысы Бань Гу Хань тарихы атты еңбегінде ортаазиялық халықтардың арасынан се және сай ұлыстарының бар болғанын көрсеткен. Олар Грек-Бактрия мемлекетін ойран еткен. Кітаптағы егжей-тегжейлерге қарағанда, онда сақ тайпалары туралы жазылған. Айта кету керек, грек және рим тарихшлылары аталған тайпалар туралы сөз еткен. Ғалым-шығыстанушы В. Григорьевтың ойынша, се және сай сөздері қытай транскрипциясындағы сақтар деген мағынаны білдіреді. Ғалым айтып кеткендей, бұл тайпалар Моңғол елі немесе Шығыстың алыс түкпірінен шықпаған. Олар Әмудария мен Сырдария бойында өмір сүрген. Белгілі ғалым, түркі тілінің маманы В. Радлов көрсеткендей, қазақ сөзі ерікті, тәуелсіз деген мағынаны береді. Ғалым А. Самойлович бұл пікірді жақтаған. Ш. Құдайбердіұлы осы идеяны қолдап, қазақ сөзінің мағынасы өз алдында ел болып, еркін жүрген халық деп толықтырып жазды. Қазақ ғалымы Шоқан Уәлиханов қазақ сөзі өте қадірлі сөз, күшті, мықты, шабытты дегенді білдіреді дейді. Тарихшы Ибн Рузбихан XVI ғасырдың жазбаларында былай деп жазған: Әр жерде қазақтар өздерінің ержүректілігі, батырлығы, зор күшімен белгілі болған. Бұл туралы араб және бірқатар өзге тілдерде көп деректер кездеседі. Тіл маманы Т. Жанұзақов қазақ сөзінің бірінші бөлігі - қаз, қас - Орал, Алтай, Кавказ, т.б. түркі тілдер тобында еркін, ер, жігіт, кісі деген мағынаны білдіретінін дәлелдеген. Тарихшы, орта ғасырларды зерттеген Н. Мыңжанұлы Алтын тас, Күлтегін, Тоныкөк түркі жазуларында кездесетін қазғану, қазғандук, қазған тұтқын, қазғанмасар деген етістіктер қажырлы, қайрат жұмсау, күресу, талпыну, еркіндікке ұмтылу, ерлік істеу, табысқа қол жеткізу [40,5-7] деген мағынада деп түсіндіреді. Қазақ сөзінің шығуы туралы ғалымдар мен зерттеушілердің пікірлерін тұжырымдап, екі қорытынды жасауға болады: - қазақ сөзі қас және сақ атауларының бірігуінен шыққан; - қазақ сөзі ерікті адам деген мағынаны білдіреді. Қазақ жеріндегі қазақтар (XVIII ғасырдың 70-80 - жылдарына дейін XVIII ғасырдың соңына қарай қазақ даласы тұс-тұстан қазақ қоныстарының жүйесімен шырматылды. [23,136] Ресей империясындағы он бір казак армиясының әскери тобының төртеуі Орал,Сібір, Орынбор, Жетісу Қазақстан территориясына құрылып, казактар 80 жыл бойы қазақтарға жазалау соғыс қимылдарын жүргізді. Осы казактардың 80 жылдан астам қазақ елін тонаушылық, отаршылдық, шектен шыққан қатыгездігін жазбас бұрын, казактар кімдер, олардың шыққан тегі, Қазақстанға қашан, қайдан келген, қалай қазақ жеріне орын тепті және жоғарыда аталған Орынбор,Орал,Сібір,Жетіу әскери құрамалары туралы жеке-жеке қысқаша тоқталып өтелік. [72, 622] Қазақтар деген этноним қайдан шықты және оның казактар этнониміне қандай қатысы бар? Қазақ жүздері қашан және қандай жағдайларда пайда болды? Моңғол шапқыншылығы кезінде қазақтар Отырарды ерлікпен қорғады ма әлде басып алуға ерлікпен атсалысты ма? Бұндай сауалдар көп. Және оларға әлі күнге дейін жөні түзу жауап жоқ. Қазақтанушылардың өздері мұны мойындап отыр. Мысалы, қазақтар жөніндегі ең беделді ағылшын маманы болып табылатын, Орталық Азия, Шығыс және Африка жөніндегі зерттеу орталығының директоры Ширин Акинердің пікірі мынандай: Қазақ сөзінің этимологиясы әлі күнге дейін құпия қалып отыр. Халық этимологиясы бұл сөздің шығу тегін Қаз және ақ, яғни ақ қаз ежелгі тотемдік символ туралы аңызбен байланыстырады. Осы мәселеге орай көптеген теориялар ұсынылғанмен, тарихшылар мен филологтар бұдан өзге нанымды түсінік бере алмай отыр. Қазақ этнонимі кеңес кезінде ойлап табылған. Ол барынша жасанды, себебі біз өзімізді казах деп емес қазақ деп атаймыз. Патшалық дәуір кезінде бізді Ресей казактарымен шатастырмас үшін алдымен қырғыз-қайсақ деп атады, кейінірек қырғыз дейтін болды. Бұлардың барлығы сырттан таңылған этнонимдер, себебі қазақтар өздерін ешқашан бұлай атаған емес. Патша кезінде де, кеңестік уақытта да біздің халық алдымен казах емес, казак аталды. Романовтар дәуірінде бұл үрдіс Екінші Екатеринаға дейін көрініс тапты, ал кеңес билігі кезінде ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарына дейін орын алып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультеті
6М011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті
Тұрмахан Гүлнәр Әділханқызы
ТӘУЕЛСІЗДІК КОНЦЕПТІСІНІҢ ЭТНОМӘДЕНИ ЕРЕКШЕЛІГІ (МӘҢГІЛІК ЕЛ ИДЕЯСЫ АЯСЫНДА)
Магистрант:________________________ _Г.Ә.Тұрмахан
Алматы, 2019 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
I КОНЦЕПТ - ЛИНГВИСТИКАНЫҢ НЕГІЗГІ ҰҒЫМЫ РЕТІНДЕ
1.1 Ұлттық код идеясының құндылығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Қазақ этнонимінің танымдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 17
Тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
II ТӘУЕЛСІЗДІК КОНЦЕПТІСІНІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ - СЕМАНТИКАЛЫҚ ӨРІСІ
2.1 Азаттық, еркіндік, бостандық ұғымдарының лексика - семантикалық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Күлтегін, жыраулар поэзиясындағы Мәңгілік Ел идеясының құндылығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
Тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША МАТЕРИАЛДАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
РЕФЕРАТ
Магистрлік диссертация көлемі-
Қолданылған әдебиеттер саны-
Кілт сөздер: тәуелсіздік, мәңгілік елидеясы , ұлттық код, этномәдениет, көк түріктер, қазақ этнонимі.
Зерттеу нысаны: Тәуелсіздік концептісі мен Мәңгілік ел идеясының ежелгі түркілік танымдағы концептуалды сипатын айқындау.
Зерттеу пәні:этномәдениет, лингвомәденеттану.
Зерттеудің мақсаты:Тәуелсіздік концептісінің этномәдени әрі лингвистикалық ерекшелігін талдау. Тәуелсіздік концептісін лингвистикалық зерттеулердің нысаны ретінде көптеген ғалым-лингвисттердің еңбектерінде көрсетілген тәуелсіздік сөзінің мағынасының универсалды- семантикалық элементтерінің ерекшелігін анықтау. Бір-бірімен тығыз байланыстағы тәуелсіздік, азаттық, бостандық, егемендік, теңдік, т.б., ұғымдарының лексика-семантикалық өрістеріне жататын бірліктерді іріктеу.
Аталған мақсатты орындауда алға қойылған міндеттер:
oo Лингвистика шеңберінде концепт теориясы мен оның құрылымына қатысты теориялық зерттеулер деректеріне талдау жасау;
oo Концептінің құрылымы мен мазмұнын зерттеуде негізгі методологиялық бағыттарды анықтау;
oo Тәуелсіздік концептісінің лексика -семантикалық өрістеріне жататын бірліктерді іріктеу;
oo Іріктелген бірліктерге компонентті талдау жасау;
oo Талдау негізінде лексика -семантикалық өрістерге талдау жасау;
oo Концептінің лингво-мәдени ерекшелігін қарастыру;
oo Үйлесімін тапқан лексика -семантикалық өрістерде бейнеленген тәуелсіздік құбылыстарының мәдени және әлеуметтік ерекшеліктерін табу.
oo Мәңгілік Ел идеясының Күлтегін жазбаларындағы құндылықтарын зерттеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
oo Тәуелсіздік концептісінің танымдық үлгісі лингвомәдениеттану және тарихи деректер негізінде көпаспектілі құбылыс ретінде ұсынылды;
oo Тәуелсіздік концептісі аспектілерінің компоненттері теориялық тұрғыдан тұжырымдалып, жүйелі түрде талданды;
oo Тәуелсіздік концептісінің унверсиалды компоненттері менталдық дүниетанымдық құбылыс ретінде айқындалды.
Зерттеу әдістері: теориялық (зерттеу мәселесі бойынша ғылыми әдістемелік зерттеулер мен әдебиеттерді талдау), эмпирикалық (сауалнама, бақылау, педагогикалық эксперимент), нәтижелерді талдаудың статистикалық әдістері (салыстыру, қорытындылау, бірыңғай сұрыптау әдісі, талдау, өңдеу). Зерттеу нәтижелері:диссертация тақырыбы саласында басылым көрген отандық және шетел зерттеушілерінің еңбектеріне, ҚР білім және ғылым министрлігінің білім беру жүйесі бойынша жариялым көрген ресми және нормативтік құжаттарына (бағдарламалар, оқулықтар, оқу құралдары және т.б.) мерзімді баспа материалдарына талдау жасалды. Зерттеудің өзектілігі: Тәуелсіздік концептісі бірнеше рет лингвистикалық зерттеулердің нысаны ретінде қарастырылды: тәуелсіздік сөзі мағынасының түрлі тілдердегі универсалды элементтері ерекшеленіп алынды, тәуелсіздік-азаттық синонимдік жұп сөздеріне зерттеу жүргізілді, тәуелсіздік концептісінің диахрондық аспектісі, сонымен қатар тәуелсіздік мағынасын көрсету эволюциясы қарастырылды, аталмыш концептісі ұғымы ел - азаттықтың нормативті аумағы құрылымы арқылы түсіндірілді. Алайда, тәуелсіздік концептісінің кейбір аспектілері әлі де зерттеуді қажет етеді. Мысалы, аталмыш концептінің тілдер концептосферасындағы когнитивті мазмұны кешенді және көпаспектілі зерттеуде әлі де анық көрсетілген жоқ. Осыған қоса, тәуелсіздік концептісінің әлеуметтік жіне саяси шарттарының қызмет етуі оның мазмұны құрылымында этноспецификалық ерекшеліктерді туындатады. Қазіргі таңда қарастырылып отырған концепті универсалды және тұлғалық деңгейде аса маңызды роль атқарады. Аталмыш магистрлік диссертацияның өзектілігі тәуелсіздік концептісінің этномәдени маңыздылығымен нақтыланады.
Зерттеудің ғылыми болжамы:Егер жастардың, келер ұрапақтың ел бірлігі, елдің тыныштығы - елдің тұрақтылығы мен Мәңгілік Тәуелсіз боларын бойларына сіңірсек және оларға Отанды сүю - елдің алдындағы борышы екенін ұғындырсақ, онда жастардан бәсекеге қабілетті, отансүйгіш, ата-баба өсиетіне, құндылықтарымызға берік болып, дамытатын ұрпақ қалыптастыратын едік, себебі жас ұрпақ - тамыры терең Мәңгілік елді қалыптастырушы, олар тәуелсіздігімізді мәңгі ете алады. Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: жұмыс когнитивтік, әлеуметтік, функционалдық зерттеулердің дамуына үлес қосқан социолингвистика, лингвомәдениеттану, этнолингвистика және тарихи деректердегі тұжырымдарға сүйеніп дәйектелді. Концепт теориясы мен өріс ұғымдарына қатысты тұжырымдамаларының барлығы Ю.С.Степанов, Е.С.Кубрякова [13,110], С.Аскольдов-Алексеев, сынды шетелдік зерттеушілерге, сонымен қатар, Ш.Жалмаханов, А.Ислам секілді отандық ғалымдардың тұжырымдарымен сабақтасады. Тәуелсіздік концептсінің семантикалық өрісіне жататын Еркіндік концептісіне қатысты тұжырымдамалар М.Минский, А.Солохина тәрізді шетелдік ғалымдар еңбектерінің негізінде берілді.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы:
oo Мәңгілік Ел идеясын ұрпақтан ұрпаққа жалғастырудың тиімділігі тілдік деректер арқылы бағамдалды; теориялық бағыттан дәлелденді;
oo Орхон ескерткіштеріндегі тасқа қашалып жазылған өсиетнамалардың мән-мағынасы, түпкі ойы анықталып берілді;
oo Тәуелсіздік концептісінің лексика - семантикалық ерекшелігі ұлттық код аясында айқындалды;
oo Тәуелсіздік концептісінің лексика-семантикалық өрісі айқындалды;
Зерттеудің практикалық құндылығы:Диссертация нәтижесінде алынған теориялық және эмпирикалық материалдар қоғамдық пәндерді оқытуда, Қазақтану оқу курстарында пайдалануға болады. Зерттеудің сарапталып сыннан өтуі: зерттеу жұмысының нәтижелері мен қорытындылары бойынша отандық ғылыми басылымдарда 3 ғылыми еңбек жарияланды. Соның ішінде 1 мақала Білім Айнасы Республикалық ғылыми-танымдық журналында, Тәуелсіздік таңы - Мәңгілік! атты мақала жарияланды. Алматы, 2017. 2-мақала Білім Times Республикалық ғылыми-әдістемелік педагогикалық журналында XI Құрышжанов оқулары: Ұлы Дала құндылықтары - Түркі әлемі жастарын біріктіруші фактор атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция жинағында Мәңгілік ел идеясының лингвистикалық ерекшелігі атты мақала жарық көрді. Алматы, 2018. 3-мақала Ұлттық код - ұрпақ құндылығы тақырыбында Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің Хабаршы журналының №3 санында (баспада)
Диссертацияның құрылымы мен көлемі: зерттеу кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
КІРІСПЕ
Тәуелсіздікке қол жеткізген Түркі мемлекеттерінің басты идеясы - тәуелсіздікті баянды ету болатын. Осы орайда, барлық елдің көкейтесті идеялары - сырттағы ірі мемлекеттердің тегеурінді тепкісіне ұшырамай, экономикалық қал-ахуалын көтеріп, ұлттық рухты көтеру болатын. Сонымен қатар, халықты іргелі елдердің қатарына жатқызып, ел іргесін бекітумен қатар терезесін Евразия елдерімен теңестіру идеясы басты мақсатқа айналған болатын. Осы ұлттық идеяның негізінде ұлттық сана қалыптасты. Мұндай идеялардың қалыптасуынан бұрын әр Түркі мемлекеттері түрлі ауыртпалықтарды басынан кешірген. Соның ішінде біздің қазақ халқының елдік, бостандық, отаншылдық, ұлттық сана және тәуелсіздік идеясы бір ғасырдан астам уақытта жоңғарларға қарсы жүргізілген азаттық күрес кезінде туындаған. Қазақ елі ел тәуелсіздігі үшін байқағанымыздай, қаншама ғасыр өз азаттығы үшін алысты, өз мемлекеттік болмысы үшін, жалпы халықтық тұтастығы үшін сыртқы жаумен арпалысып өтті. Біз тәуелсіздігімізді жариялаған 1990 жылдары Қазақ Елінің ішкі, және сыртқы саяси ахуалы қандай күйде болғаны белгілі. 300 жыл бойы басқаның боданында болып, ұлттық экономикасы мен шарушылығы ғана емес, рухани байлығы мен қатар ұлт ретінде жойылып кетудің шақ алдында тұрған едік. Тәуелсіздіктің алғашы жылдары қаншама ауыр болса да, елдің тыныштығын сақтауға қазақстандықтар жұмыла күш салған еді. Биліктегілер елдің көзін ашып, ұлт екенін, халық екенін ұғындырып, мойындатып, еңсе көтеру үшін де біраз жұмыс жасау қажет болған-ды. Осындай жас мемлекеттің саяси жүйесін жаңадан қалыптастырып, мәдениетін, ұлттың тарихын, рухани құндылықтарын көтеру; экономика мен шарушылықты нығайтып, халықтың қал-ахуалын жақсартып тәуелсіздік мүддесіне үйлестіру өте қиын шақ болған. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы өтпелі кезеңде Қазақстан билігі- біліктілігі мен төзімділігін, халық-парасаттылығын көрсете білді. Билік ең әуелі елдің бірлігін сақтауға, ішкі қауіпсіздігін қамтамасыз етуге білек сыбана кірісті. Сонымен қатар билік өзге де халықтарға бар мүмкіншілік те жасап берді. Олардың өз тілінде білім алуларымен қатар, ұлттық құндылықтарын дамытып, жетілдіруге мүмкіндік берді. Елбасымыз Н.Назарбаев 2014 жылы Қазақ халқын Тәуелсіздік мерекесікүнгі салтанатты жыйында құттықтауында: Бұл күніміз тарихи әділет салтанат құрған, бабаларымыздың азаттық үшін күресіп, сол орайда өлшеусіз қанның өтеуі қайтқан ұмытылмас ұлы күн. Сырдария мен Есілдің, Алтай мен Атыраудың арасында еліміздің жылнамасы алтын әріппен жазылған ең ардақты күн. Тәуелсіздік - біздің меншігіміз немесе тарихтың сый емес. Тәуелсіздік - кешегі ата-бабаларымыздың қасиетті борышы және келешекұрпақтарымыздың алдындағы зор жауапкершілік. Біз дербес, тәуелсіз мемлекет құруға ие болған ие болған 193 мемлекеттің біріміз. Тәуелсіздікті берік ұстап тұру - тәуелсіздікке жетуден де қиын іс. Елімізде тұрақтылық пен татулық ұйып тұрса ғана біз Мәңгілік Тәуелсіз ел боламыз. Мәңгілік Ел - Тәуелсіздіктің өмірлік философиясы, - дейді[1]. Осындағы жалпыұлттық Мәңгілік ел идеясына Елбасының 2014 жылғы 11 қараша күні Қазақстан халқына арнаған жаңа Нұрлы жол-болашаққа бастар жол атты Жолдауында тәуелсіздігіміздің даму даңғылындағы басты бағдар ретінде тағы да айрықша мән берілді. Тарихы тереңде жатқан Мәңгілік Ел идесы хақында 13 ғасыр бұрын Тоныкөк абыз Мәңгілік Ел - күллі Түркі жұртының мұраты деген өсиет қалдырған. Байқасаңыз, біздің жалпыұлттық идеямыз - мемлекеттігіміздің тамыры. Мәңгілік Ел идеясын өміршең ететін - елдің, ұлттың бірлігі. Осы ұлттың бірлігі мен берекесі - Қазақстанның шыққан шыңы мен бағындырған ең биік белестерінің діңгегі. Сондай-ақ, біздің келешек ұрпаққа аманат етер басты байлығымыз - осы ел бірлігі болып табылады. Елдің бірлігі мен берекесін сақтау үшін біздің жастарымыз бен келешек ұрпақтарымыз Отанды сүюі керек. Яғни, Отанды сүю дегеніміздің өзі - кешегі бабаларымыздан мирас болып қалған ұлы мұраларымызды қадірлеу, оларды көзіміздің қарашығындай сақтау, өз үлесімізді қоса отырып, дамыту, кейінгі ұрпаққа аманат етіп, табыстау деген сөз. Мәңгілік Ел - жаңа Қазақстандық патриотизм. Өткен тарихымызға деген тағзым,бүгінгі жеткен жетістіктеріміз бен бақытымызға мақтаныш, келешектің гүлденеріне деген сенім осы құдіретті ұғымға сыйып тұр. Жоғарыда атап өткенімдей, Мәңгілік Ел жалпыұлттық идеясы - елдің біріктіруші күші, ешқашанда таусылмайтын қуат көзі. Бұл идея Қазақстан - 2050 Стратегиясының ғана емес, XXI ғасырдағы Қазақстан мемлекетінің мызғымас идеялық тұғыры! Жаңа Қазақстандық патриотизм дегеннің өзі - Мәңгілік Ел! Және де барша қазақ жұртының құндылығы. Иә, осынау жалпыұлттық құндылықты әрбір азаматтың, келер ұрпақтың бойына сіңіруге тиістіміз, - деп Елбасымыз жолдауында атап өтті [2].
І КОНЦЕПТ - ЛИНГВИСТИКАНЫҢ НЕГІЗГІ ҰҒЫМЫ РЕТІНДЕ
1.1 Ұлттық код идеясының құндылығы
Қоршаған ортадағы құбылыстарды тілдік жүйеде бейнелеу мәселелерін зерттеу құбылысы арқылы тіл білімінде концепт термині пайда болған. Концепт терминін тіл аясындағы мәселелерге қатысты пайдалануды өткен ғасырдың бірінші жартысында тұңғыш рет орыс философы С.А. Аскольдов ұсынған. Ол Концепт и слово атты еңбегінде концептіні былайша ұғындырады: Шығу тегі бірдей сандаған заттарға қатысты ой процесінің орнын басатын ойдағы түсінік [45,12].Осымен сабақтастырып, В.З. Демьянков, Ю.С. Степанов (1-кестеде) ұғым мен концептінің аражігін ажырата қарастырады. Концепт терминін зерттеуші ғалымдардың әрқайсысы әр түрлі қарастырады. Мысалы, В.Н.Телия Концепт дегеніміз - белгілі бір обьект туралы барлық мағлұмат жиынтығы деген анықтама берсе [9, 17], ал, ғалым В.А.Маслова концепт, ұғым және мағына концепт жүйесін құрайтын бір-бірімен тығыз байланысты, ажырамас ұғымдар болып табылатынын дәлелдеген [8,26].Ғалым А.Вежбицкая болса, концептіні адамның әлем туралы тиянақталған мәдени түсініктері бейнеленген және атаулары бар ғаламның тілдік бейнесі ретінде таниды да, концепт - бұл ақиқат әлемі туралы адамның мәдени-шартты түсінігін бейнелейтін идеалды әлемнің объектісі,- деген ой қалыптастырады. [15, 7-8]. Концепт терминінің теориялық негіздері Д.С. Лихачев [15,3,9], Е.С. Кубрякова, В.А. Маслова, А.Я. Гуревич А. Вежбицкая т.б. зерттеу еңбектерінде қарастырылып, олардың концепт жайлы ой-тұжырымдары концептіні құрылымына енетін сөздердің мағыналық жақтан өзара үйлесе келіп, негізгі өзек - тірек сөздің аясына шоғырлануынан туындайтындығын дәлелдейді. Қазақ тіл білімінде концепт термині С.Жапақов[12,28], М. Күштаева, Ш.Елемесова [18, 27], А. Ислам, т.б. зерттеушілердің еңбектерінде әр қырынан зерттеледі. М.Т.Күштаева: Концепт пен ішкі форма термидерінің мәнін ажырату қиын. Бұл терминдер сөздердің алғашқы мағынасын, ұлттық мәдени тілдік құбылыстың ерекшелігін түсіндірудің кілті болып табылады. Олардың айырмашылықтары сақталуы мен қызметінде. Сөздің ішкі формасы жоғалып кете алады, ал концеп әрқашан сөзбен бірге өмір сүреді. Сондықтан, концепт қатары тұрақты,- дейді[34,24].
Кесте 1 - Концептінің лингвистикадағы бағыттары:
Қазіргі лингвистикада концептіні түсіндірудің үш негізгі бағыты бар:
Қазіргі лингвистикада концептіні түсіндірудің үш негізгі бағыты бар:
Бірінші бағыт
(өкілі Степанов) концептіні қарастыруда үлкен назарды культуралогиялық аспектіге аударады, мұнда барлық мәдениет концептілер мен олардың қатынастарының жиынтығы ретінде түсініледі. Концептіні осылайша түсіну тіл рөлін тек көмекші құрал ретінде екінші орынға қоюмен байланысты [20,43].
Бірінші бағыт
(өкілі Степанов) концептіні қарастыруда үлкен назарды культуралогиялық аспектіге аударады, мұнда барлық мәдениет концептілер мен олардың қатынастарының жиынтығы ретінде түсініледі. Концептіні осылайша түсіну тіл рөлін тек көмекші құрал ретінде екінші орынға қоюмен байланысты [20,43].
Екінші бағыт (Н.Д.Арутюнова және оның мектебі, Т.В.Булыгина, А.Д.Шмелев т.б.) концепт мағынасының қалыптасуының жалғыз құралы деп тілдік таңбаның семантикасын санайды [11,31].
Екінші бағыт (Н.Д.Арутюнова және оның мектебі, Т.В.Булыгина, А.Д.Шмелев т.б.) концепт мағынасының қалыптасуының жалғыз құралы деп тілдік таңбаның семантикасын санайды [11,31].
Үшінші бағыт
(Д.С.Лихачев [15,3-9], Е.С.Кубрякова т.б.). Концепт сөз мағынасынан тікелей пайда болмайды, сөз мағынасының адамның жеке және халықтық тәжірибесімен ұштасуының нәтижесі, яғни концепт сөз бен шындықтың арасындағы делдал [14,110].
Үшінші бағыт
(Д.С.Лихачев [15,3-9], Е.С.Кубрякова т.б.). Концепт сөз мағынасынан тікелей пайда болмайды, сөз мағынасының адамның жеке және халықтық тәжірибесімен ұштасуының нәтижесі, яғни концепт сөз бен шындықтың арасындағы делдал [14,110].
Концепт латын тілінде де бірнеше мағынаға ие: сonceptio - 1) жиынтық, жүйе, байланыс, қойма, заң актілерін тұжырымдау; 2) ұрық қабылдау; 3) сөйлем және с.с., т.б. мәнге негізделген [13,113]. Концепт - адам санасының ойлау бірліктері мен психикалық ресурстарын, білім мен тәжірибенің бейнелі көрсеткіштерін құрайтын, хабарлы құрылымдарды түсіндіруге мүмкіндік беретін когнитивті лингвистиканың негізгі ұғымдарының бірі [74, 267]. Концепт - бұл кез-келген ұғым емес, бұл адамның әлемдік көзқарасы мен әлемнің концептуалды бейнесінің маңызды әрі күрделі элементі. Дүниенің тілдік бейнесін ұлттық мәдениет контексінде қарастырған қазақ тіл білімінде ҚазХҚжӘТУ университетінің шетел тілдері педагогикалық факультетінің деканы, ф.ғ.д. Айбарша Исламның пікірінше: Концепт дегеніміз - ұлттық дүниетанымның ықшам да, терең мағыналы дүниетаным құндылықтарын айқындайтын тілде көрініс тапқан күрделі бірлік [48,439-445]. Тіл - табиғат пен адамзат аралығындағы сана арқылы болатын байланысты адамдардың өзара қарым- қатынасында бейнелейтін аралық құрал. Әлемде өмір сүре отырып адам тек тілмен белгілі бір құрал ретінде қамтамасыз етілмеген, бірақ адам үшін жалпы әлем не екені осы тілде негізделген және онда сипатталады. Тіл бізге әлемді тануға мүмкіндік береді, мұнда әр жеке адамның санасынан жоғары тұратын көзге көрінерліктей болады. Лингвистиканың негізгі категориясы - концепт бірнеше түрге бөлінеді. 1.Жеке тұлғалық концептілер дегеніміз - белгілі бір тұлғаның немесе автордың жеке қолтаңбасына тән тірек мағыналар. 2.Ал адамдардың жас ерекшеліктеріне тән концептілер тобы сол адам санасының жасына қарай дамуын, сол арқылы әлемді, қоршаған ортаны қабылдауын көрсетеді. 3.Жалпыұлттық концептілер сол ұлттың танымын, талғамын, өмірлік тәжірибесін, парасат-пайымын, ұлттық ерекшеліктерін сипаттайтын сөздер тобын құрайды. Сонымен қатар әрбір концепт адам санасының даму ерекшелігіне байланысты, қоғамның өзгеріп, өркендеуіне байланысты бірнеше қабаттардан тұрады. Сонымен қатар концептілердің негізгі қабаты жалпыұлттық сипатты қамтып, қосымша қабаты - семантикалық өріс шеңберіндегі концептілерді құрайды [16,80]. Жоғарыдағы ғалымдардың пікірлерін саралай келе, концептінің ұғымнан басты айырмашылығы- ұғымда энциклопедиялық ақпарат беріледі, яғни концепт ұғымнан кең мағынаға ие. Ұғым ғылыми білімнің нәтижесін берсе, концепттің сөздіктегі мағынасымен қатар, алғашқы этимологиясы, басты тарихи белгілерін ғана қалдырып қоймаған, оның қазіргі заман ассоциациясын, бағалауын жинақтаған көп қабатты құрылым. Демек концепт ұғымдық ақпараттан басқа психологиялық, этимологиялық, прагматикалық, мәдени ақпараттарды да білдіреді . Қазіргі тіл біліміндегі зерттеулер нәтижесі мен анықтамаларды сараптай келіп, біздің ойымызша, когнитивтік лингвистиканы тіл білімінің антропоөзектік бағытқа сүйенген саласы деп түсінуге болатын сияқты. Қазіргі тіл біліміндегі зерттеулерде қарастырылып жүрген жаңа бағыттың бірі тіл мен мәдениет байланысына арналған. Көптеген зерттеу еңбектерінде тілдегі ұлттық танымды, ұлттық рухты, ұлттық құндылықтарды дамытуға бағытталған жұмыстар сөз болып келеді. Бірқатар зерттеушілер тіл - мәдениетті танытушы құрал ғана емес, тілдің бойын - да оның (мәдениеттің) арқауын құрап, негізін қалайтын ұлттық рухтың ізін айқындап тұратын ұлы күш. Ұлттық мәдениеттің тірегі тілде. Қазақ халқының этностық, ұлттық мәдениеті, негізінен тілде көрініс тапқан. Осы орайда тіл - ұлттық болмысымен қалыптасқан төл мәдениетіміз сақталған негізгі көздердің бірі екенін айтады.Ономаст-ғалым А.Жартыбаев: Бүгінгі таңда тіл білімінің дамуы түрлі бағыттармен ерекшеленуде, яғни лингвистика бірнеше бағыттағы лингвистикалық зерттеулер ағымдарын біріктіретін антропоцентристік ұстаным арқылы өрісін кең жайып, даму үстінде. Тіл бірліктерінің сан салалы қызметін, лингвомәдени табиғатын, тілдің санамен, таным үрдістерімен байланысын, көрінісін адаммен, яғни белгілі бір этникалық қауым өкілімен қатысты қарастыру қазіргі тіл танымның басты, үстем бағыты, ұстанымы екендігі анық,- деп жазады [21,6-7]. Мемлекеттік саяси жүйені жаңғырту үдерістері, яғни рухани жаңғырту бағдарламасы арқылы қазақ қоғамындағы ескі құндылықтар мен жаңа құндылықтарды енгізуде. Елбасымыздың мақаласы қоғамдық сананы жаңғырту мен ұлттық идеологиялық бірлестікті жетілдіру бағытын қамтиды [82,2]. Елбасымыз сұхбатында: Қазақтың қазақтығының басты белгісі - қазақша сөйлеу. Үйде де, түзде де. Баласымен де, немересімен де. Досымен де, туысымен де. Бажасымен де, құдасымен де. Тек осыны жасаған адамның өзі ана тілін өркендетуге өзінің титтей де болса үлесін қоса алады... Осы 17 жылдың ішінде орыс тілді қазақтар өзінің ана тілін үйренуге міндетті еді. Бұл талап ешқандай да адам құқығына қол сұғу ретінде қаралмауға тиіс. Бұл - парыз. Перзенттік парыз. Адамдық парыз [86,5], - деп әрбір қазақ азаматына ұлттың алдындағы азаматтық парызын айқындап берген. Орыс тілділеніп кеткен кейбір қазақ азаматтарының санасына бұл сөздерден артық сөз жоқ деп білем. Күнделікті өмірде де, әлеуметтік желілерде де қазақ азаматтары орыс тілділерді ана тілінде сөйлеуге тәрбиелеп келеді. Бірақ, бұл мәселеге ой толғап, мән беріп жүргендер бірең - сараң. Одан әрі Елбасымыз: Менің елбасшы ретінде де, қазақ ретінде де парызым - қазақ тілін өсіріп-өркендету... Қазақ елі барда, қазақ тілі де болады. Өседі. Өркендейді. Мен Қазақстанның болашағы - қазақ тілінде деген сөзімді тағы қайталағым келеді. Қазақ тіліне қамқорлық жасау менің перзенттік те, президенттік те парызым, - деген болатын. Бұл - Елбасымыздың жүрекжарды сөзі, мәңгілік ұстанымы, азаматтық көзқарасы [84].
Үш жүз жыл бойы қазақ халқы Ресейдің отары болды. Сондағы империя тілінің әсері мен қуаты осы уақытқа дейін сақталуда.
1. Қазақ халқының 40%- ы орыс тілінде сөйлейді.
2. Қазақстан Республикасы халқының 26 %-ы орыстар.
3. Қазақстандағы басқа ұлттардың диаспоралары орыс тілінде сөйлейді.
4. Орыс тілі біз үшін ғылым мен техника тілі.
Бұлардың бәрі де - қоғамның қажеттілігі [85,20]. Қазақ ұлты өз жерінде,өз елінде,өзінің тәуелсіз мемлекетінде өгей баланың күйін кешіп отырғаны өтірік пе? Соның бір себебі тәуелсіз қазақ ұлты емес, қазақстандықтар болып отырғаны да рас дүние. Одан бөлек Конституция бойынша мемлекеттік мәртебеге ие болған ана тіліміздің сонғы он жылдықтағы қалінің мүшкіл болып отырғаны да көп нәрсені аңғартады. Жас болсада үлкен көлемді жері бар, мемлекеттік туы бар, ана тілі бола тұра, Қазақ елінің БАҚ атаулылары мемлекеттік тілде небары 15 пайызы ғана сөйлейді екен. Бұл-қасірет пе, қасірет [69,41]! Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты мақаласында қазіргі қазақ қоғамының алдына үлкен, айрықша маңызды мәселелерді қойған [83,1]. Абай Құнанбаев өзінің әлемге әйгілі Ғақылия сөздері арқылы қазақ халқын XX ғасырға дайындаса, Нұрсұлтан Назарбаев ел-жұртын XXI ғасырға даярлаудың жолын нұсқап көрсеткен. Біз ұлттық код-тілде деп отырмыз ғой, иә ол солай. Орыстілді, орыстанып кету деп отырғанымыз - өз тілімізді құрметтемей, бір ауыз сөзін білмейтін қазақ азаматтарына қатысты. Орыс тілін білу - қазіргі заманның талабы. Ғылым-білімді үйрену үшін орыс тілмен қатар ағылшын тілін де білгеніміз абзал. Осыған орай Абай атамыздың айтқаны бар: Мал тапса, қарын тояды. Онан соң, білім түгіл өнер керек екен. Соны үйренейін, не балама үйретейін деп ойына жақсы түседі. Орысша оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де, ғылым да - бәрі орыста тұр. Зарарынан қашық болу, пайдасына ортақ болуға тілін, оқуын, ғылымын білмек керек. Оның себебі ,олар дүниенің тілін білді, мұндай болды. Сен оның тілін білсең, көкірек - көзің ашылады, - деп айтқан Абай. Тағы бір сөзінде Орыстың ғылымы, өнері - дүниенің кілті, оны білгенге дүние арзанырақ түседі дейді. Малды қалай адал еңбек қылғанда табады екен, соны үйретейік, мұны көріп және үйренушілер көбейсе, ұлықсыған орыстардың жұртқа бірдей законы болмаса, законсыз қорлығына көнбес едік. Қазаққа күзетші болайын деп, біз де ел болып, жұрт білгенді біліп, халық қатарына қосылудың қамын жейік деп ниеттеніп үйрену керек, - дейді Абай [18,5]. Бұл сөздерді ұлы ақын жұртына жауығып айтқан жоқ, жаны ашып айтты. Кемеңгер сол заманның болмысын айта отырып, қазіргі заманның ұрпағына тәрбие болатын көсем сөздерді айтып кеткен. Мұнда біз ұлы ойшыл Абайдың бір ғасырлық даму кезеңін ерте бағдарлап бергенін жоққа шығара алмаймыз. Елбасымыз да халқына солай жол сілтеп, бағыт - бағдар беріп отыр. Ол да Абай сияқты келешектің келбетін елдің бәрінен бұрын байқап отыр. Табысты болудың іргелі, басты факторы білім екенін әр адам тереңінен түсінуі керек, Жастарымыз басымдық беретін межелердің қатарында оқу - білім әр уақытта бірінші орында тұруы шарт. Себебі, құндылықтар жүйесінде білімді бәрінен де биік қоятын ұлт қана табысқа жете алады, - деуінде астарлы ақиқат, үлкен мағына жатыр. Мұнда ұлы ойшыл Абай атамыз бен ұлы саясаткеріміз Елбасы Н.Назарбевтың ойы бір төңіректен шығып отырғанын байқауға болады. Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты - сол ұлттық кодыңды сақтай білу. Онсыз жаңғыру дегеніңіздің құр жаңғырыққа айналуы да ғажап емес. Ұлттың мұраты - мемлекетіміздің басшысы осыған дейінгі ширек ғасырлық сындарлы саясатындағы бір халық,бір ел, бір тағдыр деген ұстанымындағыдай біртұтас ұлт болу [86]. Сонымен қатар, бәсекелік қабілетті арттыру, мәдени және сана ашықтығына ұмтылу, қанымызға сіңген, тамырымызда бүлкілдеген ізгі қасиеттерді қайта түлету, қанағатшылдық, қарапайымдылық, үнемшілдік сияқты болмыс-бітімге қол жеткізу - ұлт мұраты. Әсіресе, ұлттық біртектілікті сақтау, ұлттық кодты жойып алмау деген өзекті мәселелерді зерделеп, айшықтап жеткізіп, көрсетіп беруі Елбасының мақаласының салмағын арттыра түсіреді. Елбасы мұндағы мақаласында жастарымыздың көкірегі ояу, көзі ашық болуын діттейді. Болашақ - жастардың қолында, еліміздің тізгінін ұстар осы жастар деп сана - сезімін оятуда мейлінше көп қайрат - жігерін жұмсайды [83]. Қазіргі таңда өзін - өзі тану құбылысы бүкіл әлемде маңызды рөль атқарады. Біздің қазақ жұртымыз да өзін-өзітану үшін Елбасымыз Н.Назарбаев Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты теңдесіз дүниесін жариялады. Байқағанымыздай, мақалада ұлттық кодты табу мәселесі ерекше аталып өткен. Осындағы ұлттық кодты табу дегеніміз - түп негізіңді табу десек қателеспеспіз. Қазақтың түп негізі - ғасырлар бойы өзі жасаған руханиятында, тілімізде, салт-дәстүріміз, мәдениетіміз бен фольклорымызда [87,45]. Қазіргі таңда заманның ағысына қарай жастарымыздың шетелге еліктесе есін шығаратындай еліктеп, тіпті мекенін сонда ауыстырып, тұрғылықты тұрғынына айналғысы келетіндер қаншама! Әрбір ұлттың өз болмысы болады, ал Елбасымыздың айтайын дегені басқаға емес, өзімізге ұқсау. Үлкен - кіші де осыны ұғынып, осы идеологиямен өмір сүруі тиіс. Біздің идеологиямыз - салт - дәстүріміз бен салт-санамыз болып табылады. Ұлттық код - біздің тегіміз, дәстүріміз, тегіміз, әдебіміз, ғұрпымыз, сонымен қатар тарихымыз бен ана тіліміз. Елбасы Н.Назарбаев Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты мақаласында: Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты - сол ұлттық кодыңды сақтай білу [21,90], - деп ескертті. Мұнда біз рухани жаңғыру - ұлттық мәдениетіміз бен ұлттық кодымыз сақталмаса жүзеге аса алмайтынын байқаймыз. Яғни, ұлттық код - ұлттық сана мен ұлттық рухтың кемелденуіне, ана тіліміз бен мәдениетімізді, ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарымызды көзіміздің қарашығындай сақтап, бағалауға, бағалай отырып, жаңғырта дамытуға үндеп отырған іргелі бағдарламалық бағыттағы құжат болып саналады Осындағы Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру [82,1] мақаласындағы кездесетін ұлттық кодтуралы пікіріммен бөліссем. Қазақтың ұлттық коды деп қазақ халқының тумасынан табиғатын, рухани бітімін, жаратылыс негізі мен өмір салтын айқындайтын факторлар деп айтқанымыз жөн болар. Ұлттық код тіл мен әдебиеттің, ұлттық мәдениет пен тарихтың бойында сақталары хақ. Ең әуелі, рухани кодымыздың басты тіні, ұлттың күллі қастерлі ұғымдары мен қасиеттерінің өзегі болып тұрған - ұлттық ана тіліміз деп ойлаймын. Яғни, тіл - ұлттық кодтың күретамыры.Қазіргі таңда заманның ағысына қарай жастарымыздың шетелге еліктесе есін шығаратындай еліктеп, тіпті мекенін сонда ауыстырып, тұрғылықты тұрғынына айналғысы келетіндер қаншама! Әлбетте, біз жастар, шетелде білімімізді шыңдайық, күн сайын дамып отырған елдердің жаңа технологияларын меңгерейік, мәдениетін үйренейік, бірақ, біз басты мәселені ұмытпауымыз керек! Ол - ана тілімізді, тарихымызды, мәдениетімізді, салт-дәстүрімізді білу, құрметтеу. Келешек ұрпақтың бойына осы құндылықтарды сіңірту біздің мойынымызда екенін жадымыздан шығармау. Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте, - демеуші ма еді атам - қазақ?! Осы орайда айтарым, қазақ тілі - қазір керек болмай қалды, болашағы жоқ тіл дегенді еститін болдық. Неге? Біздің өз тілімізге неге жанымыз ашымайды? Тіл деген модамен жүретін дүние емес, анам тілі - бабам тілі,-дегендей, ата-бабамыздың тілін өшірсек, қаншама қайраткерлеріміздің, батырларымыздың, ақын-жазушыларымыздың еңбегін жоққа шығарумен тең емес пе? Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы Сөзі жоғалған ұлттың өзі де жоғалады,- деп бекер айтпаған ғой. Ата - бабаларымыз бізге көркем, керемет бай, шұрайлы тіл тастап кетті ғой. Тіл - біздің елдігіміз, дүниетанымымыз, өзіндік бет-бейнеміз. Тіліміз өшпесін десек, өзге ұлт өкілдерімен өзге тілде емес, оларды қазақ тілінде сөйлеуге үйретіп, халқымызға қатал талап қойғанымыз жөн. Ана тіліміз жоғалып кетпес үшін, қадір-қасиетін жоғалтпас үшін Абай атамыз: Еждаһатсыз, михнатсыз, табылмас ғылым сарасы,- демекші тіліміздің қоғамда қолданыста тыс қалмай, жойылып кетпеуі зор еңбекті талап етеді. Қазіргі таңда өзін - өзі тану құбылысы бүкіл әлемде маңызды рөль атқарады. Біздің қазақ жұртымыз да өзін - өзітану үшін Елбасымыз Н.Назарбаев аталып отырған бағдарламалық мақаласын жариялады. Байқағанымыздай, мақалада "ұлттық кодты табу мәселесі" ерекше аталып өткен. Осындағы ұлттық кодты табу дегеніміз - түп негізіңді табу десек қателеспеспіз. Қазақтың түп негізі - ғасырлар бойы өзі жасаған руханиятында, тілімізде, салт-дәстүріміз, мәдениетіміз бен фольклорымызда екені белгілі. Осындағы тіл мәселесі бүгінгі таңда қолға алынуы керек мәселе. Тілді үйренудің талаптарын атап өтер болсақ... "Тіл үйрену - тың игеруден де қиын іс",- демекші Қонысбай Әбіл, тілді үйрену - ынта мен уақыт талап етеді. Ғалымдардың пікірінше, тіл үйрену адам баласына оңтайлы болуы үшін үйреніп отырған тілінде кемінде 300-400 сөз білу керек екен. Бұл зерттеу бойынша түйеріміз, сөзді жаттау - тиімді тәсіл, сол арқылы тіл үйрену процесі оңтайлы болмақ. Жастарға ана тілімізді үйретуде төмендегідей әдіс-тәсілдерді қолданар едім: Мемлекеттік тілімізді оқытуда біз деңгейлеп оқыту теориясын пайдалансақ, қоғамда қазақ тілінің қолданыс шеңбері кеңейтіле түсіп, сауатты сөйлеу қарқынды дамиды, әрі қысқа мерзімде үйреніп шығуға да кепіл. Мемлекеттік тілді үйренушіге диагностикалық тест бойынша көрсеткіш 3 деңгей негізінде жүзеге асады. Олар: жалпы қазақ тілі (А2), академиялық қазақ тілі (В1), іскерлік қазақ тілі(В2); Бірінші "Жалпы қазақ тілі" бөлімінде лексикалық және грамматикалық материалдар ,әрі түрлі дағдылар : оқылым, тыңдалым, сөйлеу дағдылары мен жазу дағдылары деңгейін ұштау жүйесі жүзеге асырылады; Екінші "Академиялық қазақ тілі" В1 деңгейіне сөйлемнің күрделі құрылымдары, ғылыми публицистикалық стилі мен жазбалары, ғылыми терминология тән. Мұнда да 4 дағдыны сөйлеу әрекеті бойынша жетілдіреді.
Үшінші "Іскерлік қазақ тілі" бөлімі атап тұрғандай, іскерлік қарым - қатынасқа қажетті іскери кездесулерге дайындық, оны өткізу барысындағы мемлекеттік тілде презентация жасау, іскери хат алмасу, келісімшартқа отыру сынды құзіреттілікті дамытады [88,13-15]. Бұл деңгейлі курстан өту арқылы мемлекеттік мекемелердің қызметкерлері дағдыларды мемлекеттік тілде меңгере алады. Және де, біз ана тілін дамытуды мекеме қызметкерлерінен бастасақ тиімді, себебі, қызметкер қай тілде іс жүргізсе, клиент те сол тілде қарым - қатынас жүргізетіні мәлім. Осылайша біз мемлекеттік тіліміздің қолданыс аясын кеңейте түсіп, жойылып кетпеуіне қарсы тұра аламыз. Мен -- қазақпын мың өліп, мың тірілген, Құшақ жая таныстым сан тілменен. Жаман үйді қонағы билейді деп, Қала жаздап айрылып өз тілімнен. Өзге тілге еліктеп ел болмайсың, Қазағымның артық жоқ өз тілінен,-деген Қайрат Рысқұлбеков. Бұл өлеңнің астары өзге тілге еліктеп, өз ана тілін қадірлемей кеткен қазақ жұртының елін өзге тілге тәуелділіктен сақтауға бастайды. Орыстың ұлы ағартушысы Н.Г.Чернышевский айтқандай Өз Отанына салқын адам бүкіл адамзатқа опа бермейді[66, 61]. Ана тіліміз, салт-дәстүр, мәдениетіміз, әдет-ғұрыпымыз бен тарихымызды біліп, құрмет тұтып, сүйген адам еліміздің көркейіп, дамуына өз үлесін қосуымен тең. Сонда ғана, жастарымыздың алдыменен сана-сезімі әбден жетіліп, отанына деген, туған жерге деген сүйіспеншілігі оянғанда ғана әлемді таныту артық болмас еді. Егерде ұлт болып ұйып, әдет - ғұрпымыз бен салт-дәстүрімізді сақтаймыз десек, жастарымызға, келешек ұрпақтарымызға туған тілімізде тәрбие беруіміз қажет. Туған тілге деген құрмет, мәдениетімізге, ел іргесінің тұтастай болуына әсері зор. Жоғарыда атап өткенімдей, ұлттық код әуелі тілде, сонан соң, мәдениетімізде, салтымыз бен дәстүрімізді, мінезімізді айқындайтын ділде. Қазақтың ұрпағының тағылым мол тарихында рухани әрі мәдени болмысы ізгілік - мейірімділіпен әдіптеліп, қайырымдылықпен шыңдалып, ақыл-парасатпен шырайланған. Ұлттық кодымызда адамгершілік, мәдениеттілік, адалдық, инабаттылық, тәрбиелілік, ақыл-парасаттылық, ізгілікпен қатар этикет құндылықтары кеңінен өрістеп, молынан қамтылған. Ұлттық кодта сонымен қатар А.Йассауи, А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердіұлы, Ж.Баласағұни, А.Байтұрсынұды, Ә.Бөкейханов, М.Қашғари еңбектерінде[19,55-59]әділдік пен парыз астары мен арқауы орасан зор оралымды сөз өрнектерімен халыққа ұғынықты тілмен өрілген. Осында байқадыңыз ба, тіл-мәдениет-ұлт бұлар қосалқы ұғымдар. Бұл қосарланған ұғымдардың негізінде тіл арқылы ұлт мәдениетін тануға бағытталған [85,20]. Ендігі біздің басты мақсатымыз - өзіміздің өткен тарихымызға үңіле отырып, бүгінгі заманның ағысына байланысты өзгерген ұлттық кодымызды қайта қалпына келтіру. Елбасымыз Н.Назарбаев атап өткендей, ХХ ғасырдағы батыстық жаңғырудың үлгісі бүгінгі азат, егемен қазақ еліне үлгі бола алмайды, өйткені жаңғырған қоғамның өзінің тамыры тарихының тереңінен бастау алатын рухани коды болады. Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты - сол ұлттық кодыңды сақтай білу [5,6]. Сонымен қатар, қазақ ұлтының бойындағы ұлтшылдық сезімнің қаншалықты екенін осыдан-ақ біле беруімізге болады. Кем дегенде ұлтымыздың елу пайызының бойында ұлтшылдық, ұлтжандылық сезімінің өзі болмаса да, ұшқындары аздап болғанның өзінде, біздің тұтастай ұлт болып қалыптасуымыздың мүмкін емес екенін ұққанымыз жөн. Ұғып қана қоймай, жоғалып бара жатқан құндылықтарымызды жаңғыртып, жас ұрпақтың бойына сіңіртуге ерен еңбек жасалуы қазіргі таңда өте қажет. Байқайсыз ба?! Біз ұлттық код дедік, ұлттық кодтің діңгегі-біздің ана тіліміз, салт-дәстүріміз, әдет-ғұрыпымыз, мәдениетіміз, тарихымыз, әдебиетіміз бен фольклорымыз дедік. Ал, біздің ата-бабаларымыздың мұраты, асыл арманы - Мәңгілік ел болу еді. Осы мәңгілік ел болудың діңгегі - ұлттық кодты сақтау болып табылады ғой. Ендігі мақсат - өзіміздің өткен тарихымызға үңіле отырып, бүгінгі таңдағы өмірдің талабына сай өзгерген ұлттық кодымызды қайта қалпына кетіру болып табылады. Бұл үшін әрбір адамзаттың үлкен талабы мен қажыр-қайраты керек екнін қай-қайсымыз болса да ұғынамыз. Рухани жаңғыру арқылы ұлттық кодымызды қалпына келтіре алсақ, сонда ғана Мәңгілік Ел болуға мүмкіндік туатыны сөзсіз [5,7].
1.2. Қазақ этнонимінің танымдық ерекшеліктері. Соңғы уақытта жалпы қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне, атап айтқанда Қазақ сөзінің мәніне ден қою едәуір арта түскені мәлім. Бұл мәселе әлі күнге дейін ғылымда өз шешімін толық таппаған, зерттеулер қарама - қайшылықты тұжырымдарға толы, бірақ та міндетті түрде зерттеу жұмыстарын қажет ететін тақырыптардың бірі. Қазақ сөзінің этимологиясы жайлы ғалымдардың пікірі төмендегідей: Орта Азия халқын зерттеуші, ұлты мажар, ағылшын ғалымы Герман Вамбери шығыстанушылардың ішінде алғаш рет: Қазақтар ертеден келе жатқан біртұтас халық[7], - деген пікір ұсынды. Бұл пікірді қолдаған А.Бернштам болды. Сонымен, түрколог А.Бернштам [37, 64-65] ұзақ уақыт бойы қазақ халқының шығу тарихын қазақ атауы хас және сақ екі тайпасының бірлестігінен қассақ этнонимі қалыптасты деп зерттеп, археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесін жазба әдебиеттің деректерімен салыстыра отырып, қазақ сөзі Каспий маңы және сақ тайпаларының бірігуінен пайда болған деген тұжырым жасаған. Қазақтар өзіндік өркениет жасаған біртұтас халық,-деген пікір қалыптастырған. Б.з.д. II ғасырда өмір сүрген Қытай тарихшысы Бань Гу Хань тарихы атты еңбегінде ортаазиялық халықтардың арасынан се және сай ұлыстарының бар болғанын көрсеткен. Олар Грек-Бактрия мемлекетін ойран еткен. Кітаптағы егжей-тегжейлерге қарағанда, онда сақ тайпалары туралы жазылған. Айта кету керек, грек және рим тарихшлылары аталған тайпалар туралы сөз еткен. Ғалым-шығыстанушы В. Григорьевтың ойынша, се және сай сөздері қытай транскрипциясындағы сақтар деген мағынаны білдіреді. Ғалым айтып кеткендей, бұл тайпалар Моңғол елі немесе Шығыстың алыс түкпірінен шықпаған. Олар Әмудария мен Сырдария бойында өмір сүрген. Белгілі ғалым, түркі тілінің маманы В. Радлов көрсеткендей, қазақ сөзі ерікті, тәуелсіз деген мағынаны береді. Ғалым А. Самойлович бұл пікірді жақтаған. Ш. Құдайбердіұлы осы идеяны қолдап, қазақ сөзінің мағынасы өз алдында ел болып, еркін жүрген халық деп толықтырып жазды. Қазақ ғалымы Шоқан Уәлиханов қазақ сөзі өте қадірлі сөз, күшті, мықты, шабытты дегенді білдіреді дейді. Тарихшы Ибн Рузбихан XVI ғасырдың жазбаларында былай деп жазған: Әр жерде қазақтар өздерінің ержүректілігі, батырлығы, зор күшімен белгілі болған. Бұл туралы араб және бірқатар өзге тілдерде көп деректер кездеседі. Тіл маманы Т. Жанұзақов қазақ сөзінің бірінші бөлігі - қаз, қас - Орал, Алтай, Кавказ, т.б. түркі тілдер тобында еркін, ер, жігіт, кісі деген мағынаны білдіретінін дәлелдеген. Тарихшы, орта ғасырларды зерттеген Н. Мыңжанұлы Алтын тас, Күлтегін, Тоныкөк түркі жазуларында кездесетін қазғану, қазғандук, қазған тұтқын, қазғанмасар деген етістіктер қажырлы, қайрат жұмсау, күресу, талпыну, еркіндікке ұмтылу, ерлік істеу, табысқа қол жеткізу [40,5-7] деген мағынада деп түсіндіреді. Қазақ сөзінің шығуы туралы ғалымдар мен зерттеушілердің пікірлерін тұжырымдап, екі қорытынды жасауға болады: - қазақ сөзі қас және сақ атауларының бірігуінен шыққан; - қазақ сөзі ерікті адам деген мағынаны білдіреді. Қазақ жеріндегі қазақтар (XVIII ғасырдың 70-80 - жылдарына дейін XVIII ғасырдың соңына қарай қазақ даласы тұс-тұстан қазақ қоныстарының жүйесімен шырматылды. [23,136] Ресей империясындағы он бір казак армиясының әскери тобының төртеуі Орал,Сібір, Орынбор, Жетісу Қазақстан территориясына құрылып, казактар 80 жыл бойы қазақтарға жазалау соғыс қимылдарын жүргізді. Осы казактардың 80 жылдан астам қазақ елін тонаушылық, отаршылдық, шектен шыққан қатыгездігін жазбас бұрын, казактар кімдер, олардың шыққан тегі, Қазақстанға қашан, қайдан келген, қалай қазақ жеріне орын тепті және жоғарыда аталған Орынбор,Орал,Сібір,Жетіу әскери құрамалары туралы жеке-жеке қысқаша тоқталып өтелік. [72, 622] Қазақтар деген этноним қайдан шықты және оның казактар этнониміне қандай қатысы бар? Қазақ жүздері қашан және қандай жағдайларда пайда болды? Моңғол шапқыншылығы кезінде қазақтар Отырарды ерлікпен қорғады ма әлде басып алуға ерлікпен атсалысты ма? Бұндай сауалдар көп. Және оларға әлі күнге дейін жөні түзу жауап жоқ. Қазақтанушылардың өздері мұны мойындап отыр. Мысалы, қазақтар жөніндегі ең беделді ағылшын маманы болып табылатын, Орталық Азия, Шығыс және Африка жөніндегі зерттеу орталығының директоры Ширин Акинердің пікірі мынандай: Қазақ сөзінің этимологиясы әлі күнге дейін құпия қалып отыр. Халық этимологиясы бұл сөздің шығу тегін Қаз және ақ, яғни ақ қаз ежелгі тотемдік символ туралы аңызбен байланыстырады. Осы мәселеге орай көптеген теориялар ұсынылғанмен, тарихшылар мен филологтар бұдан өзге нанымды түсінік бере алмай отыр. Қазақ этнонимі кеңес кезінде ойлап табылған. Ол барынша жасанды, себебі біз өзімізді казах деп емес қазақ деп атаймыз. Патшалық дәуір кезінде бізді Ресей казактарымен шатастырмас үшін алдымен қырғыз-қайсақ деп атады, кейінірек қырғыз дейтін болды. Бұлардың барлығы сырттан таңылған этнонимдер, себебі қазақтар өздерін ешқашан бұлай атаған емес. Патша кезінде де, кеңестік уақытта да біздің халық алдымен казах емес, казак аталды. Романовтар дәуірінде бұл үрдіс Екінші Екатеринаға дейін көрініс тапты, ал кеңес билігі кезінде ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарына дейін орын алып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz