Сыныптан тыс музыкалық қызмет кіші сынып оқушыларының музыкалық мәдениетін қалыптастыру тәсілі ретінде
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
М. Козыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
Ермагулова Замзагуль
Сыныптан тыс музыкалық қызмет кіші сынып оқушыларының музыкалық мәдениетін қалыптастыру тәсілі ретінде
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010600 - Музыкалық білім мамандығы
Петропавл
2019
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
М. Козыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
_________________ кафедра
меңгерушісі______ Колесникова Г.А
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Сыныптан тыс музыкалық қызмет кіші сынып оқушыларының музыкалық мәдениетін қалыптастыру тәсілі ретінде
5В010600 - Музыкалық білім мамандығы бойынша
Орындаған: З.Ермагулова
Ғылыми жетекші : п.ғ.м., аға оқытушы Ж.А. Мухатаева
Петропавл
2019
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І-тарау. Кіші сынып оқушыларының музыкалық мәдениетін сыныптан тыс жұмыстар арқылы қалыптастырудың ғылыми - теориялық негіздері
1.1. Музыкалық мәдениет ұғымының түсініктемесі ... ... ... ... ... .. ..
1.2. Жеке тұлғаны қалыптастырудағы музыкалық мәдениеттің рөлі
1.3.Кіші сынып оқушыларының музыкалық-шығармашылық қабілеттерін қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық ерекшеліктері ... ...
1.4.Кіші сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін қалыптастырудағы сыныптан тыс жұмыстардың алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ-тарау. Кіші сынып оқушыларның шығармашылық қабілеттерін арттырудағы музыка пәнінен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың әдістемесі.
2.1. Музыка пәні арқылы оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда сыныптан тыс жұмыстарды жүргізу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Оқушылардың музыкалық шығармашылығын жетілдіруде қолданылатын әдіс-тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
2.3. Сыныптан тыс тәрбие жұмысын ұйымдастыру жолдары.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар
Кіріспе
Қазақстан Республикасының "Білім туралы" Заңында: "Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпы адамзаттық қазыналар, ғылым мен практиканың жетістіктері негізінде жеке тұлғаны қалыптастыру үшін қажетті жағдайлар жасау" , - деп ерекше атап көрсетілген.
Бүгінгі жалпы білім беретін мектеп қоғамның алға қойған көкейкесті міндеттерін жүзеге асыру үшін баланың табиғи мүмкіндіктері мен қабілетін дамытып, дүниежүзілік деңгейдегі жоғары мәдениет пен қажетті білім қорын жинақтаған, өз алдына жауапты шешімдер қабылдай алатын , әр істе белсенді шығармашылық әрекет жасайтын және өз замандарына сай мәдени талғамы зор , эстетикадан сусындаған , жан-жақты жетілген жеке тұлғаны тәрбиелеуге тиіс. Біздің қазіргі мектептерде тәрбие алып жүрген жастарымыздың эстетикалық тәрбие жүйесі қалыптасқан деп айтуға болады.
Балаларға музыкалық - эстетикалық тәрбие беретін орындар - отбасы, балабақша, мектеп, радио-теледидардан берілетін мәдени тақырыптар, музыкалық хабарлар, т.б. Осылар арқылы балалардың шығармашылық талпынысқа қызығушылығы басталады. Ал,сол қызығушылықтың даму үрдісіне тікелей әсерін тигізетін негізгі тұлға - ата ана мен музыка мұғалімі.
Баланың қандай болса да кез - келген шығармашылық талпынысын құптауымыз керек. Себебі, оның астарында баланың таза, ашылмаған шығармашылық бастауы жатыр. Ол бір суретші, музыкант немесе ақын болып кетпесе де , керемет математик , дәрігер, мұғалім болары анық. Міне, дәл сол кезде балалық шақтағы шығармашылық пен еліктеулердің өз бағасын көрсеткендігін байқаймыз.
Жасөспірімдердің музыка және өнердің салалары туралы түсініктерін байыту және олардың шығармашылық қабілеттерін одан әрі ұштау көбінесе сабақтан тыс музыкалық іс-шараларда іске асады, ал оның мақсаты - өскелең ұрпақты тамыры терең ұлттық өнер қазыналарымен сусындатып,олардың әсемдік пен эстетикалық көзқарасын кеңейте отырып, оған деген аялы қатынасын орнату, сұлулық пен әсемдік дүниесіне өз тарапынан ойлы пайымдауларын білдіруге тәрбиелеу болып табылады. Сөйтіп, оқушылардың санасына , әсіресе , олардың эмоциясы мен ұшқыр қиялына пайдалы әсер етуіміз керек.
Әдетте , жасөспірімдердің музыкалық - эстетикалықталғамы бірдей бола бермейді. Тіпті олардың бірі музыканы тез қабылдаса, екіншісі орташа, үшіншісі баяу қабылдайды. Бұл баланың табиғи қабілетіне және табиғи дарындылығына байланысты дамиды. Сондықтан,баланы ән, музыкаға деген сүйіспеншілігін арттыру, дұрыс бағыт-бағдар сілтеу музыка мұғалімінің басты міндеті болып саналады.
Баланың күнделікті өмірі музыкаға толы. Радио, теледидар, магнитофон немесе музыка аспаптарының, ең болмағанда, бір түрі кез-келген үйде кездеседі. Бұл - қуанарлық жағдай . Өйткені, мұның өзі мәдениетіміздің өскенін,музыкамен айналысуға әркімнің де мүмкіндігі барын, талап- талғамының артқанын дәлелдейді.
Оқушылардың музыкаға деген сүйіспеншілігін азайтып алмас үшін үйде, мектепте болсын, олардың жас ерекшелігін, музыканы қабылдау қасиетін еске алып отырған жөн. Сонда ғана олардың музыка тыңдау құмарлығы, оның сырын түсініп, эстетикалық ләззат алсам деген ынтасы арта түспек.
Музыка эстетикасы - адам іс-әрекетінің көркем түрі ретінде музыканың табиғаты мен қасиетін зерттейтін ілім. Музыка өнерінің басты ерекшелігі не нәрсені болса да, сөз секілді нақты сипаттамайды, бірақ дыбыстардың ырғағы, биіктігі, сапалылығы , уақыт аралығына бөлінген тиісті өлшем мөлшері және басқа да арнайы дыбыстық белгілер арқылы бейнеленіп отырады.
Мектеп қабырғасында сабақтан тыс жүргізілетін әр түрлі көркемөнер үйірмелері арқылы оқушылар заман талабына сай музыкалық - эстетикалық білім алады. Оқушыларға музыкалық - эстетикалық тәрбие беру олардың өнерге деген сезімін ояту, таңдаулы халықтық, шетелдік және классикалық музыканы, композитордың шығармаларын сүйіп тыңдауға үйрену.
Бастауыш сынып оқушыларының музыкалық мәдениетін қалыптастыру тақырыбында отандық және шетелдік ғалымдар көп еңбек еткен.
Осыған орай болашақ балаларымыздың өсіп келе жатқаны, олардың музыкалық жағынан білімді, мәдениетті яғни музыкалық мәдениетінің жоғары болуы үшін зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Сыныптан тыс музыкалық қызмет кіші сынып оқушыларының музыкалық мәдениетін қалыптастыру тәсілі ретінде деп атадық.
Зерттеу мақсаты:сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстар арқылы бастауыш сынып оқушыларының музыкалық мәдениетін қалыптастыруда қолайлы жағдайды анықтау.
Зерттеу пәні: музыкалық білім беру жолдары мен әдістері.
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін мектептердегі бастауыш сынып оқушыларының сыныптан тыс оқу процессі.
Зерттеудің міндеттері:
1) бастауыш сынып оқушыларының музыкалық мәдениетін қалыптастырудағы ғалымдардың еңбектеріне талдау;
2) музыкалық мәдениет ұғымының мәнін ашу;
3) бастауыш сыныптардағы балалардың музыкалық мәдениетін қалыптастырудағы практикалық жұмыстың нәтижесін шығару.
Әдіснамалық негізі: ғалым ұстаздардың музыка, психология, педагогика, музыкатану, музыкалық білім беру саласындағы сыныптан тыс жұмысқа қатысты ұсынған теориялары, әдістері.
Зерттеудің болжамы:бастауыш сынып оқушыларының музыкалық мәдениетін қалыптастыру нәтижелірек болар еді,егер:
музыкалық қабілетін жетілдірсе;
музыкалық білімін тереңдетсе;
музыкалық - эстетикалық белсенділін арттырса;
музыкалық - педагогикалық шығармашылықтың қажетті компоненті ретінде көрінетін дағдылары мен біліктілін жүргізсе;
эмоциялық-бағалау қарым-қатынастарының жетілген (бағалар, талғам, идеалдар, көзқарастар) және шығармашылық ойлау музыкалық құндылықтардың түрлі бағыттарын білуге мүмкіндігін арттырса оқушылардың музыкалық мәдениетін қалыптастырады.
Зерттеу әдістері: философиялық нәтижесін теория жүзінде, педагогикалық әдістемелік әдебиеттерде пайдалану, талдау, жалпылау, салыстыру.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы: музыкалық мәдениет ұғымына және бастауыш сынып оқушыларының музыкалық мәдениетін қалыптастыру туралы жалпылама түсінік беру.
Практикалық кұндылығы: бұл дипломдық жұмыста ұсынылған теориялық және практикалық материалдар музыкалық білім мамандығының студенттерімен педагогикалық практикада немесе жалпы білім беретін мектептердегі музыка сабақтарын және сабақтан тыс өткізілетін шараларды дайындау үшін музыка мұғалімі қолданыла алады.
Бұл дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды бөлімінен, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымша материалдан тұрады.
"Кіші сынып оқушыларының музыкалық мәдениетін сыныптан тыс жұмыстар арқылы қалыптастырудың ғылыми - теориялық негіздері" - атты бірінші тарауда музыкалық мәдениет ұғымының түсініктемесі,оқушылардың музыкалық мәдениетін қалыптастырудағы отандық және шетелдік зерттеуші ғалымдардың еңбектерін талдау,жеке тұлғаны қалыптастырудағы музыкалық мәдениеттің рөлі, кіші сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін қалыптастырудағы сыныптан тыс жұмыстардың алатын орны туралы айтылған.
"Бастауыш сынып оқушыларның шығармашылық қабілеттерін арттырудағы музыка пәнінен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың әдістемесі" атты екінші тарауда: бастауыш сыныптардағы оқушылардың музыкалық мәдениетін қалыптастырудағы музыканы оқыту әдістер мен тәсілдер, сыныптан тыс музыкалық жұмыс түрлері көрсетілген.
Қорытындыда зерттеудің нәтижелері беріледі.
Қосымшада практикада жүргізілген сабақтар бойынша материалдар берілген.
1.1 Музыкалық мәдениет ұғымының түсініктемесі
Мәдениет - адами өмірдің негізі. Ол адаммен бірге пайда болды және адаммен дами отырып, ондағы барлық тіршілік пен табиғатты тұтастай алғандағы оның қасиетін сапалы ажырата білді. Алайда өнерді үйрену мен түсіну жақында ғана айқындалды.
"Мәдениет" сөзі ескі римде пайда болды, ол бұрын барлық агродақылды, яғни өңдеуді, жерді баулуды, жүзеге асыруды білдіретін. Осы алғашқы мағына адамның кемелділігімен және жеке қасиетіне байланысты басқа мағынаға орын берді. Яғни, XVIII ғасырда Ағарту заманы ретінде тарихқа енген мәдениет ұғымы бір ғана рухани мәдениет мәнімен шектелді. Осы "мәдениет" деген термин тұңғыш рет біраз кең таралымға ие болды. Оның ең бастысы - адамның ағартушылығы, білімділігі және әдептілігі. Шешуші рөл бұл ретте білім, әйтсе де осы кезде білім қажет екендігі түсінікті болғанымен, бірақ мәдениетті болу үшін бұл жеткіліксіз болды.
XX ғасырда ғана мәдениетке деген қызығушылық шұғыл арта бастады, оны мәдениет ұйғарымы санының өсуі айғақтайды. Зерттеушілердің есебі бойынша XX ғасырдың басында мұндай ұйғарымдар 10-ға жуық болды. ХХ ғасырдың ортасында, американдық ғалымдар Кребер А және Клакхон К [23] нұсқауы бойынша олар 150-ден асты. Осы күндері мәдениет ұйғарымының саны 500-ден асады.
Ағарту заманын көптеген философтар мәдениетті - адамның адамдығында, яғни оның ішкі дүниесінің рухани байлығында деп түсінді. Ағылшын этнологы Тайлор Э [55] бірден-бір тікелей мәдениетке арналған, "алғашқы мәдениет" атты кітабының авторы, оны - адам қоғам мүшесі ретінде иемденген өнер, құндылықтар, заңдар, жөн-дәстүрлер және басқа қабілеттер мен әдеттер сияқты білімнің құрамды бөлігі ретінде анықтайды
Ницше Ф, мәдениетті халық өмірінің стилі сияқты түсінді. Американдық социологтар мәдениетті эстетикалық көзқарастың жүйесін, адамдық сараптау мен өмірдің стилі, қайталанбас жеке тұлғаны қолдау әдісі ретінде түсіндіреді [46].
Осындай ұйғарымдар отандық зерттеушілермен де беріледі.Адам үшін мәдениет халықтың тірі тағдыры, адамның және адамзаттың қайталанбас жолы. Ал Лосеваның А.Ф, пікірінше "мәдениет - барлығын шегімен жинақтау". Басқа авторлар мәдениетті жады, шығармашылық, кез-келген қызметтің рухани өлшемі, халықтың өмір сүру жағдайы т.б. сияқты деп түсіндіреді [40].
Осы көзқарастардан мәдениет ұғымы үш негізгі мағынаны білдіретінін айтуға болады: 1) іске асыру, шығармашылық, өндіріс; 2) білім, тәрбие және даму; 3) табынушылық; дәлірек айтқанда діни ғибадатта бар.
Кең мағынада мәдениеттің астында адаммен жасалғанның барлығы адамзаттың барлық жетістіктері аз мойындалады. Мәдениет екінші табиғат сияқты, адамның өзінің қолымен жасалған және ол жабайы(тағы) табиғатпен салыстырғанда өз адами әлемін көрсетеді. Осы жағдайда мәдениет жай материалдық және рухани болып бөлінеді. Мұндай бөлу Цицеронға тән, ол мәдениетпен бірге, жердің іске асуын білдіретін, тағы да бір мәдениет болады, ол "жанның іске асуын"білдіреді дегенді бірінші белгіледі.
Сонымен мәдениеттің өзі, ол адами өмірдің іргелі, айқындаушы өлшемі, жеке адамның өмір сүру әдісін іске асырады.
Адамның табиғат патшалығынан бөлінгені сияқты мәдениеттің пайда болуы және дамуымен бірге, сондай-ақ адамның шығуы мәдениет арқылы жүзеге асады. Онсыз адамның және қоғамның өмір сүруі мүмкін емес, мәдениеттің орасан рөлі адам өмірінде және қоғамда көптеген атқаратын қызметтерде ашылады. Олардың ең бастысы әлеуметтік қызмет немесе адамның қалыптасуы мен тәрбиесі, адами шығармашылық қызметі болып табылады. Мәдениеттен тыс, оны игермей жаңа туған нәресте адам бола алмайды.
Тек мәдениет арқылы адам барлық жинақтаған әлеуметтік тәжірибесін игереді және қоғамның толық құқылы, мәдениетті мүшесі бола алады. Мұнда жөн-жоралғы, дәстүрлер, білік, білім, дағды, рәсімдер және т.б. маңызды рөл ойнайды. Мәдениет бұл ретте "әлеуметтік мұрагерліктің" өзіндік құны ретінде көрінеді, оның мағынасы биологиялық мұрагерліктен еш кем емес.
Мәдениеттің біріншісімен тығыз байланысты екінші қызметі танымдық және ақпараттық болып табылады. Мәдениет түрлі-түрлі білімді, әлем туралы мәліметтерді және ақпаратты жинауға және оларды ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуге қабілетті. Ол сонымен бірге адамзаттың әлеуметтік және зияткерлік жады ретінде қатысады. Мұндағы маңызды рөл білім жүйесіне тиісті.
Мәдениеттің маңыздылығы аз емес, ол реттеуші немесе нормативтік атқаратын қызметі болып табылады, оның көмегімен адамдар арасындағы қатынасты орнықтырады, ұйымдастырады және реттейді. Жөн-жосық, ғибрат заңдары мен құқық арқылы барлығынан бұрын осы қызмет шама жүйесі арқылы жүзеге асырады, оларды сақтау - тіршілік ету үшін және адамдардың өмір сүруіне қажетті шарт.
Аталған қызметпен тығыз байланысатын бірінші кезекте адамдардың ең басты қатынас құралы тіл көмегімен жүзеге асушы коммуникативтік қызмет. Жаратылыстану тілдерімен бірге мәдениеттің жеке бір бөлігі - ғылым, өнер, техника т.б. төл тілдермен пайдаланады, оларсыз бүтіндей барлық мәдениетті игеру мүмкін емес. Шет тілдерді білу басқа ұлттық мәдениетке және дүниежүзілік мәдениетке есік ашады.
Мәдениеттің тағы бір маңызды атқаратын қызметі - талғам немесе аксиологиялық. Ол құрлымға талғамның қажеттілігі мен бағдарлау адамға қайырымдылық пен зұлымдықты, жақсы мен жаманды, әдемілік пен кейіпсіздікті ажыратуға мүмкіндік береді. Мұндай айырмашылық және сарапшылықтың өлшемі бәрінен бұрын адамдық және эстетикалық талғам болып табылады.
Мәдениеттің шығармашылық атқаратын қызметі ерекше атап өтуге лайық, өз бейнесі жаңа құндылықты жаратуда және білімдердің, шама және ереже, дәстүр мен жөн-жоралғы, сондай-ақ сыни қайта ойлауда қайта құру мен жаңарту әлдеқашан болған мәдениет.
Музыкалық мәдениет барлық замандардағы сұрақтар мен қоғам білімділігінің зияткерлік ұлғаюы, елдің өнегелілік әлеуетінің басты мақсаты болды. ХХІ ғасырда Қазақстан Републикасының ең озық және өркендеген әлем елдерінің қатарына кірудің алғы шарты ретінде дамудың шешуші факторлары қарастырылатыны жұртқа әйгілі. Білімнің және өнердің түрлі көрінісінің диалектикалық өзара әрекеттестігі - мәдениеттің қалыптасуының бірден бір басты шарттары әлеуметтік ерекше қабілеті ретінде жаңа технологияларды енгізу. Жаңа қоғамдағы мінездің қайта қалыптасуы көбінесе адами-этикалық бағалылықты ой елегінен қайта өткізумен анықталады.
Қоғамның да, мемлекеттің болашағы да тек мұғалімнің қолында, мәдениеттің жаңғыруы да тек мұғалімге ғана тән. Соңғы жылдардағы құжаттарда тек білім беру жүйесі ғана жеке тұлғаның қалыптасуына тығыз байланысты қоғам дамуындағы жағымсыз әрекеттерді жеңе алатынын көрсетеді. Бұл жүйеде әрқашан - басты тұлға педагог - құзырлы маман, толерантты және ынтымақтастық ділін адамгершілік бәс рухындағы жеке тұлғаны сомдауға қабілетті.
Жеке-тұлға болмысы ізденістің негізі қажеттілігі ретінде, сонымен бірге қоғамда тұтастай музыка мәдениетін қалыптастыру, оның проблемасының әзірлемесі кәсіптік мәдениеті жеке тұлғаның құрамдас бөлігі болып табылады.Келешек мұғалімнің пайда болуы, музыкалық мәдениеттің қалыптасуын, теориялық әдіспен қарастыру үшін мәдениет философиялық ұғымы арқылы музыкалық мәдениет түсінігі маңызының мәнін ұғынуы керек.
Мәдениет түсінігі терең ұғымға жатады оған деген қызығушылық жыл сайын арта түсуде. Осы ұғымның тіл табу деңгейінің айырмашылығы, аспект талдауларында оның әртүрлі жағын бейнелеуші төтенше күрделілігін, қарама-қайшылығын, көпқырлылығын көрсетеді.
Сол себептен аталмыш мәселеге философия, эстетика, педагогика, психология, әдістеме, сонымен қатар антропология және этнография сияқты арнаулы білім салалары да аса мән береді.Мәдениет саласындағы осы зерттеулерде, сәйкесінше, адами тіршіліктің тарихи өңдеу әдісі биологиялық негізде қалыптасқан, бірақ оған тәуелді емес; жалпы адами құндылықтардың сапалы ерекшеліктерін тіркеуді, өркендеуді нұсқайды.
Қоғамның музыкалық мәдениеті ұғымын айқындаушы отандық ғылымда түрлі нұсқалары қалыптасқан. Қоғамның музыкалық мәдениеті адамның арнаулы өнімі ретінде рухани-тәжірибелік қызметі, қоғамдық-тәжірибелік, адамдардың тіршілік әрекетіне және олардың музыкалық ойлауының маңызы мен әдісі қызмет ететіндігіне авторлар бір пікірде.
Музыкалық қызметтің түрлі көріністері мен оның нәтижесі - музыкалық туындылар, олардың қабылдануы, орындалуы, сонымен бірге музыка-эстетикалық қызметі барысында адам ойындағы қалыптасушы (қызығушылық, эмоциялар, қобалжу, сезімдер, бағалар, талғамы, және т.б.көзқарастар) қоғамның музыкалық мәдениеті ұғымына жатады. Бұдан басқа қоғамдық музыкалық мәдениет жүйесіне музыкалық білім мен тәрбиені, музыкатанушылық зерттеулерді, музыкалық туындыларды таратушы және сақтаушы түрлі мекемелердің қызметі кіреді.
Өнертанушының түсіндіруі бойынша, музыкалық мәдениет - бір жағынан музыкалық қызметінің түрлері мен оның инфрақұрылымы және музыкалық құндылығы, екінші жағынан - түрлі дәуір мен әлемдік мәдениетке жататын музыка түрлерінің элементтері болып табылатын күрделі жүйе;мәдениет мән мәтін музыка бірлігі және элементтерінің әрекеттестіктері осы жүйенің дамуының факторлары ретінде көрінеді, aдaмның рухани жeтілуіне бағытталған мәдениеттің құнды бағыттарын нақты көрсету және әлеуметтік көпқызметтілігімен сипатталады.
Музыка - өнердің нақты көрінісі деңгейінде тұлғаның музыкалық мәдениеті адамның көркем мәдениетінің айнасы болып табылады. Музыкалық мәдениет генезистің көптеген зерттеулерінде - жеке тұлғаның музыкалық мәдениеті тіршілік жасаушы әрекетінің нәтижесі ретінде, өзін бірмезгілде ішкі және сыртқы қайта жаңарту субъект нәтижесі, адамның музыкалық жігерлігінің, белсенділігінің іс жүзіндегі рухани жағын көрсетеді.
Ғалымдар педагогикалық ғылымда жеке тұлғаның әртүрлі жастағы топтарындағы музыкалық мәдениеттің түрлі компоненттерін ұсынады:
- музыкалық тәжірибе, музыкалық сауаттылық, оқушылардың музыкалық шығармашылық дамуы. Школяр Л.В ;
- жоғары музыкалық қажеттіліктің туындауының алдын алу жеке көркем-әлеуметтік тәжірибе - ықпалдастық қасиеттері, (музыкаға қызығушылық, эмоционалдық қатынас, музыкаға ынталық, музыкалық байқампаздық) және музыкалық білімділік (музыка қызметінің әдістерін меңгеру, өнертанушылық білімі, музыкалық талғамының жетілуі, музыкаға сыни көзқарасы және т.б.)музыкалық жетілуінің көрсеткіші болып табылады Алиев Ю ;
- дыбыстық бейнежазба пайымы, эмоционалдық қобалжу, музыкамен әуестену.
Зерттеулерде тұлғаның ішкі музыкалық-эстетикалық мәдениетінің құрылымы басқа деңгейде көркем-эстетикалық ес, сонымен бірге көркем-образды, абстракт ойды және басқа да компоненттерді, мақсатты бағдардағы алмасу қоғамның музыкалық эстетикалық мәдениетінің музыкалық қызмет барысындағы музыкалық туындының қабылдау жолдарымен болады.
Фадеевтің пікірінше, жасөспірімнің жеке тұлғалық музыкалық-эстетикалық мәдениеті, музыкалық-эстетикалық қабылдауы, музыкалық-шығармашылық белсенділігі және музыкалылығы мен музыкалық тәжірибесінен тұрады .
Мұғалімдердің жеке тұлғалық музыкалық мәдениетін зерттеулерінің теориялық негізіне арналған еңбектер: жеке тұлғаның мәдениетін үйрену( Коган Л.Н . Крылова Н.Б .Сохор А.Н және т.б.), мұғалімдердің кәсіпті ккескіні еңбектері (Гоноболин Н ,Кузьмин Н , Сластенин В және т.б.), музыка мұғалімдерінің кәсіби дайындықтарының сұрақтары Алиев Ю ,Асафьев Б, Кабалевский Д ,Тельчарова Р ,Школяр Л және т.б.
Психологиялық-педагогикалық әдебиет талдауы түсіндіруге мүмкіндік береді, біріншіден, музыкалық тәрбиенің мәні педагогтың жеке тұлға ретінде қалыптасуына маңызды орын алады, екіншіден адамның музыкалық қабілетінің дамуына барынша толықтай қамтуға мүмкіндік беру, музыканың табиғилығын ұғыну, түсіну, сол адамның эстетикалық құмарын қандыруға музыкалық-эстетикалық тәрбиенің маңыздылығы байланысты, үшіншіден, музыкалық өнердің ықпал ету нәтижесі, адамның жан-жақты дамуы оның педагогикалық үдерістегі шебер қолдана білуіне байланысты, яғни болашақ мұғалімнің музыкалық мәдениетінің қалыптасуына оның педагогикалық қамтамасыз етілуі деңгейімен орталықтандырады.
Қазіргі бар зерттеулерге қарамастан жеке тұлға мәдениеті ұғымының анықтамасына түрлі ыңғайлы тәсілдер мен теориялық тұжырымдамасының өзіне тән қасиеттерін, мәдениеттің субъективті маңызын анықтау Каган М , Коган Л және т.б., әрекетте жеке тұлға ретінде қалыптастырады, адамның қайраткерлік маңызын мойындау,ортаны өзгертеді, субъект ретінде өзін өзгертіп және дамытады.
Жоғарыда айтылғандардан, болашақ мұғалімнің нормасы ретінде, тәсілі, оның музыкалық-қайраткерлік күш өлшемі және оларды іске асыру мен тарату үдерісіндегі музыкалық мәдениетін анықтаймыз.
Музыкатанушы, музыкалық әлеуметтанушы, өнертанушы доктор Сохор өз жұмыстарында Музыка как вид искусства,Музыка и общество, Вопросы социологии и эстетики музыки, оның нақты міндеттері мен функциялары әлеуметтік-мәдени жүйе ретінде музыкалық мәдениет ажырамас бөлігі болып табылады. Ғалымның айтуынша, музыка мәдениетінің түсінігі ол мекемелер мен жеке тұлғалардың тұтас жүйесін, қоғамдық топтарды қамтиды және музыкалық іс-шаралар әзірленді. Осы іс-шаралар жеке (жұмыс, атқарушы бұл музыка тарату,қабылдау) оның рухани және материалдық жағдайлары, сайып келгенде,нәтиже ... Музыкалық мәдениеті нәтижелерін алып байланыс жүйесі ретінде қарастыруға болады
Музыкалық мәдениет Мазайдың пікірінше тұтастай екі деңгейлік элементтер кешені болып табылады: 1-ші деңгей менталитет(діл), дауыс ырғағы, музыкалық ойлау, жарату бойынша сала, музыка құндылықтарын сақтау және дұрыс орындау болып табылады. 2 деңгейде музыкалық мәдениет едәуір кең жүйе ретінде қарастырылады: табиғат, тұрмыс, қоғамдық өмірдің сипаты болып табылады (музыкалық мәдениет элементтері төменгі деңгейдегі жүйелер болуы мүмкін) .
Тельчарова Музыка и культура жұмысында музыкалық және эстетикалық жеке оқушының мәдениетінің жүйесін бөліп көрсетті, сондай-ақ педагогтың музыкалық мәдениеті жүйесін де. Оқушының жеке тұлғалық музыкалық және эстетикалық мәдениет жүйесінде келесі музыкалық-мәдени білімді автор ерекше атайды: музыкалық қабілетінің жетілуі және болуы, музыкалық білімінің тереңдігі мен жүйелілігі; музыкалық - эстетикалық белсенділігі, музыкалық - педагогикалық шығармашылықтың қажетті компоненті ретінде көрінетін дағдылары мен біліктілігі; эмоциялық-бағалау қарым-қатынастарының жетілуі (бағалар, талғам, идеалдар, көзқарастар) және шығармашылық ойлау музыкалық құндылықтардың түрлі бағыттарын білуге мүмкіндік береді .
1.2 Жеке тұлғаны қалыптастырудағы музыкалық мәдениеттің рөлі
Қазіргі бар зерттеулерге қарамастан жеке тұлға мәдениеті ұғымының анықтамасына түрлі ыңғайлы тәсілдер мен теориялық тұжырымдамасының өзіне тән қасиеттерін, мәдениеттің субъективті маңызын анықтау Каган М, КоганЛ , және т.б., әрекетте жеке тұлға ретінде қалыптастырады, адамның қайраткерлік маңызын мойындау,ортаны өзгертеді, субъект ретінде өзін өзгертіп және дамытады.
Мәдениет дегеніміз - тұлғаның мінез-құлқы мен іс-әрекетін бағыттаушы және жүзеге асырушы әмбебап механизмі ЗдравомысловА [22].
Адам баласы рухани және материалдық ортасында тіршілік етеді де, өзі өмір сүріп отырған ортаның бір мүшесі ретінде өзінің ақылымен, өзіне тән ой парасатымен ерік-жігерімен, мінезімен сол ортада ерекше болып көрінуге тырысады. Барлық қоғам мүшесінің мінез - құлықтары бәріне ортақ, бәрі бірдей болуы мүмкін емес. Адам баласы дүниеге жеке тұлға болып келмейді. Әр бір адам баласын тәрбиелеу, қалыптастыру, дамыту, жетілдіру қажет.
Жеке тұлға дегеніміз- адам баласының іс- әрекеті, ой-өрісі, мінез құлықтарының өзгеше болып даралануы.Қоғамдық тұлғаларға ортақ біріңғай этика болуына қарамастан, өзінің айналасындағы орта жөнінде, әр тұлғаның ой пікірі, өзіндік қалыптасқан көз қарасы болуы, олардың оз ортасындағы көріп - білген құбылысқа деген ойын жеткізе білдірген заңды құбылыс. Мәселен, адамдар айналасындағы құбылысқа таңдана, тамсана қараса,ал біреулер сыртай сын көзбен ой қорытып, әртүрі сыный пікірлер айтуы мүмкін.
Адам баласының қоршаған ортаның қабылдап түсінуі әр түрлі болып жатады. Ол адамның өзіне ғана тән психологиялық, физиологилық, биологиялық ерекшеліктері болуы мүмін. Мәселен, кейбір адамдарың бір нәрсе жасауға қабілеті болып тұрса, ал екеншісінде болмай жатады, біреудің ұйымдастырушылық қабылеті өте күшті болса, ал екінші адам ұйымдастыруға мүлдем қабілетсіз болуға, ал біреулер өнер білімді бір айтқаннан қабылдаса, ал екінші адамның абстракциялық ойлау қабілетінің өте баяу дамуы,ал біреулердің сурет салуға, бейнелеуге, ән айтуға бейімделігі өте жоғары болуы мүмкін. Жеке адамдардың ерекшеліктері адам баласының қоршаған ортадағы ұжымымен қарым - қатынасында байқалып жатады.
Ал адам баласы осы өмірде үздіксіз тәрбие алу, алған білімдерін игеру, біліктілігін артыру, дағдыларын ұмытып, оған жаңа білімдер жинап, біліктілігін арттырып отырады.Жеке тұлғаның белгілі құбылыстарға баға беруінде де өзгерістердің болуы,оның жаңаруы мүмкін.Сонымен қоса әлеуметтік ортаның,жолдас-жораларының,отбасы мүшелерінің таныстары мен достарының да белгілі мөлшерде әсер ететінін ескерсек,жеке тұлғаның ерекшелігінің басым болуына оның да ықпалы зор.Сондай-ақ басқалардың көз қарасын,ой-пікірлерін қабылдау дәрежесі де түрліше болады.Әр адамда бір-біріне ұқсамайтын өзіндік ерекшелігімен даралаған тұлға дейміз.
Жеке тұлға өзінің іс - әрекетін өзінің нәтежелерінің басқалардың іс - әркетімен салыстырып байқауға, өзін - өзі бағалауға басқа адамдардың артықшылық қасиеттерін көре, тани білуге, соған жетсем, соған теңелсем деп ұмтылып, соған деген іс - әрекет жасауға қабілетін атаймыз.
Жеке тұлғаға мың қасиеттер тән: ақыл, ой, ес, яғни олар бұл өмірді өздерінің сан - сезімімен қарап, өлшеп бағалауға бейім тұрады.
Тұлға - жеке тұлға дегеніміз адамның болашақ өмірдегі жобасының келбеті. Яғни адам баласы өз бейнесін өзі жасаушы. Жеке тұлға адамның өзін көрсетудегі мақсатының оралуы ғана емес, оның бар ойы, ерік-жігерінің іске асуы. Яғни, өзі туралы ойын іске асырудағы дайындығы және оның іске асқанының нәтежесі, көрінісі. Сөзбен айтар болсақ, тұлға дегеніміз сезімнің сыртқы әсердің, ішкі сүйініш - күйініштің ойға жинақтаған көрінісі. Тұлғаның құрылымдық компоненттері үшке бөлінеді. Бірінші - баланың ақыл - ойын өсіру арқылы сана - сезімін жетілдіру. Екінші- қазіргі замандағы өсіп бара жатқан өркениетті тұлғаның бойна сіңіру. Үшінші- оқушының жеке тұлға болып қалыптасуына іс - әрекет арқылы өзін - өзі тәрбиелеуге баулу. Оқышылардан жеке тұлға қалыптастыру үшін осы үш компонент органикалық бірлікте қізмет атқарады. Бала, яғни оқушыдан жеке тұлға қалыптастыру үшін жан - жақты дамытуды қашан бастауға болар еді. Бала дүниеге келуден бастап, әр күнді балаларға арнап тәрбиелеу керек. Үй тұрмысы, үлкендердің ақыл сөзі, балаларға арналған өлеңдер, тақпақтар, жаңылтпаштар, теледидар бағдарламалары және де қоршаған орта әр түрі жағдайлар баланың ақыл- ойына, біліміне, сезіміне жастайынан айрықша әсер ететін құбылыстар. Үлкендердің тәрбиесі, нақыл сөздері баланың тұлғасына тек жағымды әсер еткен жағдайлар қазіргі уақытта қол жетпейтін арман болып отыр. Қазіргі уақытта балалармен жұмыс жасайттын адамдар балалардың ой-өрісін жақсы білуі керек,олардың рухани байлығының аз екенін тусінуі керек.Сондықтан ата-аналар,мектеп ұжымы балалардың музыкалық мәдениетін ерте оятуы қажет.Кейбір оқушылардың музыкалық мәдениеті болмауы басқа пәндерге де әсерін тигізіп жатады.Осындай оқушылырдың музыкалық мәдениетін арттырғаннан кейін,басқа пәндерге деген қызығушылықтары артып жатқаны бізге жат емес.Оқушының музыкалық мәдениетін арттырғаннан кейін,баланың дамуы артып жатады.Музыкалық мәдениетті үйрету үшін алдымен мақсаты мен мазмұнын айқындап алу керек сияқты.Музыка ең алдымен оқушының эмоциясының басым болуына алып келеді.Музыкалық мәдениетті жай түсіндіру емес оны ақыл-оймен саралап,ғылыммен зерттелгенін білу керек.Тағы да музыка эмоцияналдық тәрбие.Сондықтан ең алдымен балалардын қызығушылығын арттырып,сосын өміріне керек музыкалық білім беру қажет.Әрбір әдістерді музыка теориясы ғана емес,оқушылармен практикалық жұмыстар көп орын алады.Балалар музыкаға қызығушылықтары арта түскен сайын көп білгісі келіп тұрады.Оларға одан әрі музыкалық сауат,нота грамматикасын үйрету тағы бар.Музыкаға қызыққан оқушы теорияны,басқа да музыкалық салаларды оқығысы келетіні анық.Музыка сабағы ән айтумен,аспапта ойнаумен шектеліп қалмайды,сонымен әнді тыңдаумен толығады.Оқушыларға арналған әндер мен күйлер, әуендер жеңіл болуы мумкін,бірақ материалдар жеңіл болғанымен,оның көркемдік сапасы жоғары болуы керек.Ал музыкаға деген мәдениет, музыкаға деген қызығушылық сүйіспеншішілік фундаментінен басталады.Ендеше оқушылар алған білімін музыкалық мәдениетін тереңдетуге жұмсалуы керек.Міне дәл осы уақытта оқушыларды әртүрлі музыкамен,олардың түрлерімен,бағытттарымен,стильдерім ен таныстырып отыру қажет.Сондай-ақ классикалық музыкамен қатар,осы жаңа замандағы музыкалардың да қажеті бар екенін ұмытпау қажет.
Тұлғаны тәрбиелеу - бұл қарым-қатынастың әр түрін үзбей сатылы түрде дайындау және асыру деген сөз.Осының нәтижесінде тұлға қоғамдық орта және мектеп құндылықтарын,әлеуметтік рәсімдерді, нормаларды, ұйымдастырушылық қабілетін және тағы басқа қабілеттерін арттырады.
Білім беру және тәрбиелеу процессі кезінде жеке тұлғаның әлеуметтендірілуін қамтамасыздандыру қажет.Бұл замандағы жаңашылдықты игеру,олар өмір сүруді үйренуді,мәдениеттің минимумдық негізін салуды білдіреді. Музыка қазіргі заманда үлкен рөл атқарады.
Жеке тұлғаның музыкалық мәдениетін қалыптастыру проблемасы бойынша психология-педагогикалық зерттеулердің теоретикалық талдауы келесі қорытындыларды жасауға мүмкіндік береді:
1. Музыкалық мәдениет - рухани мәдениет феномені өндіріс жүйесіндегі, адамзаттың әлеуметтік қызметі, көркемдік құндылығы, шығармашылық істердің нәтижесінің қолдануы мен таратылуы музыкалық мәдениет туындысы болып табылады.
2. Әртүрлі типтегі музыкалық қызмет, сондай-ақ адамның музыкалық-эстетикалық санасындағы және түрлі мекемелердегі қызметінде, музыкатану, музыкалық білім мен тәрбиемен байланысты үдерісіндегі қалыптасқан мамандар дайындау -қоғамның музыкалық мәдениетін қалыптастырады
3. Біздің анықтамамыз бойынша болашақ мұғалімнің музыкалық мәдениеті - күрделі динамикалық білім, музыкалық мәдениет нақты деңгеймен көрсетіледі, осы жетістікке жету деңгейі әдістерін түсіну, музыка-педагогикалық тәжірибемен адам баласының жасағанын меңгеруге бағытталған, музыкалық-эстетикалық еспен басқарылатын, оқушылардың музыкалық негізін қалыптастыру мақсатында, олардың рухани мәдениетінің ажырамас бөлігі түрлі қызмет барысында анықталады.
4.Болашақ мұғалімдердің музыкалық мәдениетін қалыптастыру - бұл күрделі үдеріс, жеке тұлғаның дамуы табиғи және әлеуметтік факторларының өзара әрекеттесуі нәтижесінде жүзеге асырушы, болашақ мұғалімнің жеке тұлға болып қалыптасуына ішкі ерекшеліктерін көрсететін, жоғары педагогикалық оқу орындарындағы музыкалық тәрбиеге әсер етеді.
Сонымен, жеке тұлғаның өзін-өзі танытуға мүмкіншілік туғызуы керек, оның мүмкіндіктері мен қабілеттерінің болмысы мәдениеттің мықты факторы ретінде қарастырады.Бүгінгі күні жеке тұлға өзінің білім беру ықпалы мен әлеуметтік троекториясы үшін жауапты болуы керек. Жоғары кәсібилігімен, адами құндылықтарымен оны шынайы бәсекеге қабілетті қамтамасыз етуші, кәсіби білім беру үдерісінде шығармашылық типтегі ойлауды меңгерген, музыкалық-эстетикалық мәдениеті дамыған, маманның жеке тұлғалық қабілеті қалыптасады.
1.3 Кіші сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық ерекшеліктері.
Қоғамның дарынды адамдарға деген қажетін қанағаттандыру талабы оқыту, білім беру жүйесінің алдына баланың жеке қабілеті мен әлеуметтік белсенділігінің дамуына жол ашу, шығармашылық тұлға қалыптастыру міндетін қойып отыр.
Шығармашылық тұлға негізі бастауыш сыныпта қалыптасатыны анық. Осы жастағы балалар бойында шығармашылық қабілеттің бастаулары жатыр. Тек өмір тәжірибесінің, дара-дүниетаным, дара-эстетикалық көзқарастың жетімсіздігінен олардың бойларындағы шығармашылық қабілетті ашып көрсете алмайды. "Бұлақ көрсең, көзін аш" деген халқымыз. Жалпы шығармашылық туынды өмірге келгенге дейін ұстаз шәкірттің өнеге тұтар ақылшысы, пікірлес досы, бапкері болуға тиіс. Оқушы шығармашылығы үнемі ұстаз, сынып ұжымы, ата-аналар тарпынан қолдау тауып отыруы керек.
Шығармашылық жұмыс істеуге үйренген оқушы жоғары сыныптарда шығармашылық жұмыстың қай түріне болсын бейім болады. Олар жаңа идеяға проблемаларды шешуге тырысады.
Шығармашылық жеке тұлғаның қалыптасуындағы маңызды орындардың бірін өнер иеленеді. Ол моральдық - этикалық қасиеттерді тәрбиелеуге көмектеседі. Өнердің ішінде заманауи дүниенің неғұрлым түсінікті және жалпыға қолжетімді тілі - музыкаға ерекше мән беріледі. Балаларды ерте жастан музыкаға әуестендірудің, шығармашылық қабілеттері мен дарындылығын анықтаудың, олардың рухани мәдениетін тәрбиелеудің өмірлік қажеттігі бар. Музыка адамның ойы мен оның қызметін құрылымдауға көмектеседі, математиканы, тілдерді зерделеуді, орнықты ұзақ мерзімдік жадтың дамуын жеңілдетеді.
Оқушыларға өзін - өзі таныту мүмкіндігін беру үшін музыканы оқытудың формалары мен мазмұнын оңтайландыру жолдарын іздестіріп, бүгінгі таңда талдап отырмын.
Музыкалық ойланулар күнделігінің мақсаты - оқушыларда олардың эмоциялық қабылдаушылығы негізінде музыкаға белсенді, шығармашылық көзқарас қалыптастыру, музыкалық шығармаларды тыңдау мәдениетін тәрбиелеу, музыка пәнін тану үдерісінде оқушы қозғалысының ішкі серпінін бейнелеу.
Баланың жастайынан шығармашылық қабілетін қалай қалыптастыру керек? Оның жолдары, әдіс-тәсілдері, мазмұны қандай?
Қазіргі таңдағы өзекті мәселенің бірі - осы. Психологтардың зерттеуі бойынша, әрбір жаста шығармашылыққа баулуға өзек болардай өзіндік ерекше қабілет, бейімділік бар екен.
Төменгі сынып оқушыларының дамуын бағыттап, бағдарламаса, онда жоғары сыныпқа келгенде, көбінің шығармышылық мүмкіндігі шектеліп, тоқырап қалады.
Сонымен төмені сыныпта оқушыларды шағармашылыққа баулып, үйрету үшін қажетті жағдайлардың мазмұнына тоқталсақ:
Мұғалім ең алдымен, сыныпта шығармашылық көңіл-күй тудыру үшін баланың назарын бір нәрсеге бағыттауы керек. Яғни оқушылардың назарын шығармашылық арнаға бұру үшін үнемі шағармашалық тапсырма - міндеттер, жаттығу, ойын түрлерін ұсынған жөн;
Әрбір шығармашылық тапсырманы оқушыға ұсынудың жолын, әдіс-тәсілін білу керек;
Шығармашылық жаттығу ойын тапсырмалардың мазмұны жеткіншектердің жас ерекшелігіне, қызығушылығына үйлесуі керек;
Мұғалімнің ең үлкен міндеті: бала белгілі бір көркемдік шешім тауып, өз туындысын ұтымды аяқтап шыққанға дейін оны назарынан тыс қалдырмау, шығармашылық бағыт-бағдар беріп отыруы:
шығармашылықпен жеке дара оқушы емес, сыныптың, мектептің бүкіл балалары ойлануы үшін жағдай, мүмкіндік туғызу керек. Сыныпта,сыныптан тыс, ұжымда өзара шығармашылық қарым-қатынас, шығармышылық ахуал орнату;
мұғалім - оқушы үшін қарапайым ғана жан. Ал егер ол оқиға, сюжет құруға, образ жасауда жазушылық шеберлік танытса, оқушылар ерекше естиді. Өздерінің күшіне деген сенімі қалыптасады. Сондықтан мұғалімнің шығармашылықпен айналысуы және өзінің жазған дүниелері жөнінде балалармен пікір алмасуы заңды;
шығармашылық үшін психологиялық қауіпсіздік, еркіндік, ашықтық, бостандықты қамтамасыз ету;
Шығармашылықты тежейтін үш нәрсе бар: біреуі - сәтсіздікке ұшыраймын, қолымнан еш нәрсе келмейді деген тыс қорқыныш сезімі, екінші - өзіне-өзі тым риза болмаушылық сезімі (не жасаса да өзі ұнатпайды, кейде өзін-өзі жек көріп кетеді), үшіншісі - жалқаулық. Ондай жағдайда баланы құтқарудың жолдарын табу;
Оқушының шығармашылықпен айналысуына мектепте, сабақ үстінде, сабақтан тыс уақытта,үйде қолайлы жағдай туғызу;
Шығармашылық бағытқа баланы жүйелі, саналы түрде қалыптастырып отыру;
Мұғалім көркем шығармашылық түрлеріне үйретіп, баулу үшін көркемдік өлшемдермен өзі де қарулануы керек. Көркем шығарманың, әдеби процестің механизмін түсінбейтін мұғалім оқушыны әдеби шығармышылыққа үйретіп баулымақ түгілі, оқушы жасаған дүниеге нақты, әділ бағасын беріп, көркемдік дәрежесін тани да алмайды.
Мұғалім оқушы шығармашылығын дамыту, бағыт-бағдар беру ісінде мыналарды ескеруі керек деп ойлаймын:
шығармашылық тапсырмалырдың мазмұн-түрін ойлап табу;
шығармашылық міндеттерді оқушыға ұсынудың әдіс-тәсілін меңгеру;
көркемдік шешім табу, оқиға құру, образ жасау үшін кілт боларлық жағдайларды тудыра білу;
шығармашылық процесті фактілер мен мәліметтерге педагогикалық, әдістемелік тұрғыдан баға, қорытынды бере білу, теориялық, практикалық тұжырымдар жасау.
Бұның өзі шығармашылық сағаттарды жетілдіре түсуге мүмкіндік береді.
Енді осы қабілет, шығармашылық деген сөздердің мағынасын ашсақ. Қабілет дегеніміз не?
Қабілеттер (способности) - бір немесе бірнеше іс-әрекеттерді нәтижелі орындаудың шарты болып табылатын адамның жеке ерекшеліктері. Адамға кез-келген іс-әрекеттерді нәтижелі орындауға мүмкіндік беретін қабілеттердің өзінше сапалық үйлесуді дарындылық деп аталады. Дарыныдылықтың жоғарғы дәрежесі - талант.
Қабілеттерді оқушыларды бұған дейінгі алған білімі және дағдылармен шектеуге болмайды. Білім, білік, дағдылардың жеңіл тез игеру қабілеттерге тәуелді болады. Екінші жағынан бұлардың игерілуі қабілеттердің дамуына ықпал жасайды.
Білім мен біліктің болмауы, қабілеттердің дамуын тежейді. Қабілеттер оқушыға дайын түрінде берілмек емес, бұлар тәрбиелеу мен оқыту барысында әрдайым жүзеге асатын дамудың нәтижесі. Туа бітті тек нышандар, яғни нақтырақ айтқанда қабілеттер негізінде жататын анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктер болуы мүмкін. Оқу, білім алу қабілеттерінің өзі оқушының нақты іс-әрекетінсіз пайда болуы мүмкін емес. Адамдардың барлық қабілеттері - азаматтық қатынастардың жемісі. Қатынастар деңгейі әр оқушыда әр түрлі болатындықтан қабілеттердің деңгейі әр түрлі болады.
Психологтардың айтуынша, қабілетті айқындау мақсатындағы зерттеулер ХІХ ғасырдан басталған. Бұл қасиеттің терең түбінде талант нышаны жатыр.
Қасиеттің тиімділігін дамыту тәрбие жұмысына және жас ерекшелігінің өзгеруіне де байланысты.
Шығармашылық деген не?
"Шығармашылық" сөзінің төркіні, этимологиясы "шығару", "ойлап табу" дегенге келіп саяды. Демек, жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке қол жетікізу деп түсіну керек. Филисофиялық сөздікте: "... шығармашылық қайталанбайтын, тарихи-қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-әрекет", - деп түсіндіріледі. Көрнекті психолог Л.С.Выгоский "шығармашылық" деп жаңалық ашатын әрекетті атаған. Ал осы мәселені терең зерттеген психологтардың бірі Я.А.Пономарев оны "даму" ұғымымен қатар қояды. Өйткені әрбір жаңалық, әсіресе интеллектуалдық тұрғыдағы болса, ол баланың психикасын жаңа сапалық деңгейге көтереді деп есептейді. Бұл пікір бүгінгі күнгі педагогиканың талаптарына сәйкес келуімен көңілге қонымды.
Зерттеле келе шығармашылыққа берілген анықтамалар да өзгере бастады. Соңғы жылдары "шығармашылық" сөзімен "жаңалықпен" қатар "бастамалылық, белсенділік" ұғымдары астарлас қолданылып жүр.
Шығармашылық - өте күрделі психикалық процесс. Ол іс-әрекеттің түрі болғандықтан, тек адамға ғана тән.
Шығармашылық (творчество) - қоғамның материалдық және рухани өмірін жетілдіруде бұрын болмаған жаңа, соны заттар, шығармалар және т.б. өндіретін, адамның танымға және шындықты түрлендіруге бағытталған саналы, мақсатты белсенді іс-әрекеті. Әр түрлі іс-әрекетте (ғылымда, техникада, өнерде, қоғамдық қатынастарда, қоғамдық сана түрлерінде, өндірісте, тұрмыста) адамдардың барлық жасағандары - шығармашылық күш - жігерінің нәтижесі.
Шығармашылық барысы негізгі белгілері тұрғысынан адамдардың кез-келген әрекеті үшін біртұтас болады. Ол өмірді мағыналық ұғынуды, жаңа шығармашылық жинақтау жасауды, жаңа идеялар көтерудегі зиялылық іс-әрекеті және оларды өмірге енгізуге дене еңбегі іс-әрекетін біріктіреді. Әртүрлі іс-әрекеттің өзіне тән ерекшеліктеріне сай, шығармашылық барысы да сан-қилы болады.
Мұғалімнің оқушылардың дүниеге көзқарасы, өмірге және еңбекке ұлықтық-талғамдық қатынасы сияқты күрделі тәрбиелік міндеттерін шешуде шығармашылықтың ерекше мәні бар. Мұғалім шығармашылығы теорияны терең білу, осы заманғы келесі мәселелерді мағыналы ұғыну болып табылады. Ол оқу - тәрбие міндеттерін жоғары тиімділікпен шешілуден, ойлаудың томаға- тұйық еместігін, өз ойын сауатты баяндау беруінен, зор сенімнен көрінеді, осылайша оқушы бойындағы қоғамдық белсенділікті оятады.
Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді деп қарастырылып келсе, қазіргі ғылым жетістіктері қабілеттің мұндай дәрежесіне белгілі бір шарттар орындалған жағдайда кез-келген баланы көтеруге болатындығы жайлы көп айтуда.
Шығармашылыққа деген қажеттілік күрделі рухани қажеттілік. Әзірге ол барлық адамдарда бірдей деуге болмайды. Ал қоғамда болып жатқан жаңару процестері әр адамнан күнделікті шығармашылық қайтарымды талап етіп отыр.
Шығармашылық - бүкіл болмыстың, қозғалыстың, дамудың, бір сөзбен айтқанда тіршіліктің көзі, табиғат, қоғам құбылыстарында жеке адамның ақыл санысында, іс-әрекетінде, ішкі жан дүниесінде шығармашылықтың табиғи процестері үздіксіз жүріп жатады. Бұл процесс белгілі бір жүйемен дамиды. Ішкі шығармашылық процестері табиғат өзі басқарады. Ал сыртқы факторларды басқару, реттеу жеке адамның ой - санасына, айналысатын ісіне байланысты.
Адамның шығармашылыққа деген танданасы, оның өз жекелігін, өз қабілеттерін іске асыруға деген жолын ашады. Шығармашылықтың мәнін аша отырып, оның "әрекет" ұғымымен тығыз байланысты екенін анықтауға болады. Шығармашылық және әрекет диалектикалық біртұтастықты құрайды. Әрекет шығармашылық тудырып, оны нақты болмысқа айналдырса, ол шығармашылық әрекетті реттейді, оның амалдарын тиімділігін анықтайды.
Шығармашылық әрекеті оқушылардың бейімін, қызығушылығын дамытуды, олардың шығармашылық күшін дамытуды, олардың шығармашылық күшін жетілдіруді көздейді. Шығармашылық әрекет концерттік қойылым, көркемөнерпаздар байқауы, көркемсөз оқу, қолөнер шеберлері және сурет көрмесінің байқауын ұйымдастыру формасында көрініс береді. Осындай әрекет барысында оқушылардың адамгершілік, әсерленушілік және ерік-жігер қасиеттерін тәрбиелеу міндеттері атқарылады.
Зерттеушілер шығармашылық әрекеттерге әр түрлі анықтамалар береді. Мысалы: И.Я.Лернер шығармашылық әрекет деп білім, білік, дағдыны жаңа жағдайға тасымалдай білуді, объектінің жаңа қызметін көре білуді, жаңа шешім табуды белгілейді.
А.Н.Лук шығармашылық әрекетті мәселені шешудегі көрегендікке, қырағылыққа балайды, идеяларды іске асыру болжай білу қабілеттерін атайды.
Шығармашылық ақбілеттер шығармашылық елес, шығармашылық ойлау арқылы қалыптасады. Ал шығармашылық ойлау деп ойдың жылдамдығын, икемдігі, тапқырлығы, дәлдігі алынады.
Шығармашылық әрекет арқылы шығармашылық қасиеттер қалыптасады, әрі қарай дамиды.
Қабілеттің шығармашылық деңгейге көтерілуі неге байланысты деген сұрақтар әрбір адамды мазалайды. Шығармашылық әрекет - өте күрделі процесс және ол адамға ғана тән. Шығармашылық - адам іс-әрекетінің түрі. Мұндай әрекеттің ерекшелігі даму деңгейі тек әлеуметтік факторларға емес, табиғи биологиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М. Козыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
Ермагулова Замзагуль
Сыныптан тыс музыкалық қызмет кіші сынып оқушыларының музыкалық мәдениетін қалыптастыру тәсілі ретінде
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010600 - Музыкалық білім мамандығы
Петропавл
2019
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
М. Козыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
_________________ кафедра
меңгерушісі______ Колесникова Г.А
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Сыныптан тыс музыкалық қызмет кіші сынып оқушыларының музыкалық мәдениетін қалыптастыру тәсілі ретінде
5В010600 - Музыкалық білім мамандығы бойынша
Орындаған: З.Ермагулова
Ғылыми жетекші : п.ғ.м., аға оқытушы Ж.А. Мухатаева
Петропавл
2019
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І-тарау. Кіші сынып оқушыларының музыкалық мәдениетін сыныптан тыс жұмыстар арқылы қалыптастырудың ғылыми - теориялық негіздері
1.1. Музыкалық мәдениет ұғымының түсініктемесі ... ... ... ... ... .. ..
1.2. Жеке тұлғаны қалыптастырудағы музыкалық мәдениеттің рөлі
1.3.Кіші сынып оқушыларының музыкалық-шығармашылық қабілеттерін қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық ерекшеліктері ... ...
1.4.Кіші сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін қалыптастырудағы сыныптан тыс жұмыстардың алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ-тарау. Кіші сынып оқушыларның шығармашылық қабілеттерін арттырудағы музыка пәнінен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың әдістемесі.
2.1. Музыка пәні арқылы оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда сыныптан тыс жұмыстарды жүргізу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Оқушылардың музыкалық шығармашылығын жетілдіруде қолданылатын әдіс-тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
2.3. Сыныптан тыс тәрбие жұмысын ұйымдастыру жолдары.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар
Кіріспе
Қазақстан Республикасының "Білім туралы" Заңында: "Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпы адамзаттық қазыналар, ғылым мен практиканың жетістіктері негізінде жеке тұлғаны қалыптастыру үшін қажетті жағдайлар жасау" , - деп ерекше атап көрсетілген.
Бүгінгі жалпы білім беретін мектеп қоғамның алға қойған көкейкесті міндеттерін жүзеге асыру үшін баланың табиғи мүмкіндіктері мен қабілетін дамытып, дүниежүзілік деңгейдегі жоғары мәдениет пен қажетті білім қорын жинақтаған, өз алдына жауапты шешімдер қабылдай алатын , әр істе белсенді шығармашылық әрекет жасайтын және өз замандарына сай мәдени талғамы зор , эстетикадан сусындаған , жан-жақты жетілген жеке тұлғаны тәрбиелеуге тиіс. Біздің қазіргі мектептерде тәрбие алып жүрген жастарымыздың эстетикалық тәрбие жүйесі қалыптасқан деп айтуға болады.
Балаларға музыкалық - эстетикалық тәрбие беретін орындар - отбасы, балабақша, мектеп, радио-теледидардан берілетін мәдени тақырыптар, музыкалық хабарлар, т.б. Осылар арқылы балалардың шығармашылық талпынысқа қызығушылығы басталады. Ал,сол қызығушылықтың даму үрдісіне тікелей әсерін тигізетін негізгі тұлға - ата ана мен музыка мұғалімі.
Баланың қандай болса да кез - келген шығармашылық талпынысын құптауымыз керек. Себебі, оның астарында баланың таза, ашылмаған шығармашылық бастауы жатыр. Ол бір суретші, музыкант немесе ақын болып кетпесе де , керемет математик , дәрігер, мұғалім болары анық. Міне, дәл сол кезде балалық шақтағы шығармашылық пен еліктеулердің өз бағасын көрсеткендігін байқаймыз.
Жасөспірімдердің музыка және өнердің салалары туралы түсініктерін байыту және олардың шығармашылық қабілеттерін одан әрі ұштау көбінесе сабақтан тыс музыкалық іс-шараларда іске асады, ал оның мақсаты - өскелең ұрпақты тамыры терең ұлттық өнер қазыналарымен сусындатып,олардың әсемдік пен эстетикалық көзқарасын кеңейте отырып, оған деген аялы қатынасын орнату, сұлулық пен әсемдік дүниесіне өз тарапынан ойлы пайымдауларын білдіруге тәрбиелеу болып табылады. Сөйтіп, оқушылардың санасына , әсіресе , олардың эмоциясы мен ұшқыр қиялына пайдалы әсер етуіміз керек.
Әдетте , жасөспірімдердің музыкалық - эстетикалықталғамы бірдей бола бермейді. Тіпті олардың бірі музыканы тез қабылдаса, екіншісі орташа, үшіншісі баяу қабылдайды. Бұл баланың табиғи қабілетіне және табиғи дарындылығына байланысты дамиды. Сондықтан,баланы ән, музыкаға деген сүйіспеншілігін арттыру, дұрыс бағыт-бағдар сілтеу музыка мұғалімінің басты міндеті болып саналады.
Баланың күнделікті өмірі музыкаға толы. Радио, теледидар, магнитофон немесе музыка аспаптарының, ең болмағанда, бір түрі кез-келген үйде кездеседі. Бұл - қуанарлық жағдай . Өйткені, мұның өзі мәдениетіміздің өскенін,музыкамен айналысуға әркімнің де мүмкіндігі барын, талап- талғамының артқанын дәлелдейді.
Оқушылардың музыкаға деген сүйіспеншілігін азайтып алмас үшін үйде, мектепте болсын, олардың жас ерекшелігін, музыканы қабылдау қасиетін еске алып отырған жөн. Сонда ғана олардың музыка тыңдау құмарлығы, оның сырын түсініп, эстетикалық ләззат алсам деген ынтасы арта түспек.
Музыка эстетикасы - адам іс-әрекетінің көркем түрі ретінде музыканың табиғаты мен қасиетін зерттейтін ілім. Музыка өнерінің басты ерекшелігі не нәрсені болса да, сөз секілді нақты сипаттамайды, бірақ дыбыстардың ырғағы, биіктігі, сапалылығы , уақыт аралығына бөлінген тиісті өлшем мөлшері және басқа да арнайы дыбыстық белгілер арқылы бейнеленіп отырады.
Мектеп қабырғасында сабақтан тыс жүргізілетін әр түрлі көркемөнер үйірмелері арқылы оқушылар заман талабына сай музыкалық - эстетикалық білім алады. Оқушыларға музыкалық - эстетикалық тәрбие беру олардың өнерге деген сезімін ояту, таңдаулы халықтық, шетелдік және классикалық музыканы, композитордың шығармаларын сүйіп тыңдауға үйрену.
Бастауыш сынып оқушыларының музыкалық мәдениетін қалыптастыру тақырыбында отандық және шетелдік ғалымдар көп еңбек еткен.
Осыған орай болашақ балаларымыздың өсіп келе жатқаны, олардың музыкалық жағынан білімді, мәдениетті яғни музыкалық мәдениетінің жоғары болуы үшін зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Сыныптан тыс музыкалық қызмет кіші сынып оқушыларының музыкалық мәдениетін қалыптастыру тәсілі ретінде деп атадық.
Зерттеу мақсаты:сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстар арқылы бастауыш сынып оқушыларының музыкалық мәдениетін қалыптастыруда қолайлы жағдайды анықтау.
Зерттеу пәні: музыкалық білім беру жолдары мен әдістері.
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін мектептердегі бастауыш сынып оқушыларының сыныптан тыс оқу процессі.
Зерттеудің міндеттері:
1) бастауыш сынып оқушыларының музыкалық мәдениетін қалыптастырудағы ғалымдардың еңбектеріне талдау;
2) музыкалық мәдениет ұғымының мәнін ашу;
3) бастауыш сыныптардағы балалардың музыкалық мәдениетін қалыптастырудағы практикалық жұмыстың нәтижесін шығару.
Әдіснамалық негізі: ғалым ұстаздардың музыка, психология, педагогика, музыкатану, музыкалық білім беру саласындағы сыныптан тыс жұмысқа қатысты ұсынған теориялары, әдістері.
Зерттеудің болжамы:бастауыш сынып оқушыларының музыкалық мәдениетін қалыптастыру нәтижелірек болар еді,егер:
музыкалық қабілетін жетілдірсе;
музыкалық білімін тереңдетсе;
музыкалық - эстетикалық белсенділін арттырса;
музыкалық - педагогикалық шығармашылықтың қажетті компоненті ретінде көрінетін дағдылары мен біліктілін жүргізсе;
эмоциялық-бағалау қарым-қатынастарының жетілген (бағалар, талғам, идеалдар, көзқарастар) және шығармашылық ойлау музыкалық құндылықтардың түрлі бағыттарын білуге мүмкіндігін арттырса оқушылардың музыкалық мәдениетін қалыптастырады.
Зерттеу әдістері: философиялық нәтижесін теория жүзінде, педагогикалық әдістемелік әдебиеттерде пайдалану, талдау, жалпылау, салыстыру.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы: музыкалық мәдениет ұғымына және бастауыш сынып оқушыларының музыкалық мәдениетін қалыптастыру туралы жалпылама түсінік беру.
Практикалық кұндылығы: бұл дипломдық жұмыста ұсынылған теориялық және практикалық материалдар музыкалық білім мамандығының студенттерімен педагогикалық практикада немесе жалпы білім беретін мектептердегі музыка сабақтарын және сабақтан тыс өткізілетін шараларды дайындау үшін музыка мұғалімі қолданыла алады.
Бұл дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды бөлімінен, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымша материалдан тұрады.
"Кіші сынып оқушыларының музыкалық мәдениетін сыныптан тыс жұмыстар арқылы қалыптастырудың ғылыми - теориялық негіздері" - атты бірінші тарауда музыкалық мәдениет ұғымының түсініктемесі,оқушылардың музыкалық мәдениетін қалыптастырудағы отандық және шетелдік зерттеуші ғалымдардың еңбектерін талдау,жеке тұлғаны қалыптастырудағы музыкалық мәдениеттің рөлі, кіші сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін қалыптастырудағы сыныптан тыс жұмыстардың алатын орны туралы айтылған.
"Бастауыш сынып оқушыларның шығармашылық қабілеттерін арттырудағы музыка пәнінен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың әдістемесі" атты екінші тарауда: бастауыш сыныптардағы оқушылардың музыкалық мәдениетін қалыптастырудағы музыканы оқыту әдістер мен тәсілдер, сыныптан тыс музыкалық жұмыс түрлері көрсетілген.
Қорытындыда зерттеудің нәтижелері беріледі.
Қосымшада практикада жүргізілген сабақтар бойынша материалдар берілген.
1.1 Музыкалық мәдениет ұғымының түсініктемесі
Мәдениет - адами өмірдің негізі. Ол адаммен бірге пайда болды және адаммен дами отырып, ондағы барлық тіршілік пен табиғатты тұтастай алғандағы оның қасиетін сапалы ажырата білді. Алайда өнерді үйрену мен түсіну жақында ғана айқындалды.
"Мәдениет" сөзі ескі римде пайда болды, ол бұрын барлық агродақылды, яғни өңдеуді, жерді баулуды, жүзеге асыруды білдіретін. Осы алғашқы мағына адамның кемелділігімен және жеке қасиетіне байланысты басқа мағынаға орын берді. Яғни, XVIII ғасырда Ағарту заманы ретінде тарихқа енген мәдениет ұғымы бір ғана рухани мәдениет мәнімен шектелді. Осы "мәдениет" деген термин тұңғыш рет біраз кең таралымға ие болды. Оның ең бастысы - адамның ағартушылығы, білімділігі және әдептілігі. Шешуші рөл бұл ретте білім, әйтсе де осы кезде білім қажет екендігі түсінікті болғанымен, бірақ мәдениетті болу үшін бұл жеткіліксіз болды.
XX ғасырда ғана мәдениетке деген қызығушылық шұғыл арта бастады, оны мәдениет ұйғарымы санының өсуі айғақтайды. Зерттеушілердің есебі бойынша XX ғасырдың басында мұндай ұйғарымдар 10-ға жуық болды. ХХ ғасырдың ортасында, американдық ғалымдар Кребер А және Клакхон К [23] нұсқауы бойынша олар 150-ден асты. Осы күндері мәдениет ұйғарымының саны 500-ден асады.
Ағарту заманын көптеген философтар мәдениетті - адамның адамдығында, яғни оның ішкі дүниесінің рухани байлығында деп түсінді. Ағылшын этнологы Тайлор Э [55] бірден-бір тікелей мәдениетке арналған, "алғашқы мәдениет" атты кітабының авторы, оны - адам қоғам мүшесі ретінде иемденген өнер, құндылықтар, заңдар, жөн-дәстүрлер және басқа қабілеттер мен әдеттер сияқты білімнің құрамды бөлігі ретінде анықтайды
Ницше Ф, мәдениетті халық өмірінің стилі сияқты түсінді. Американдық социологтар мәдениетті эстетикалық көзқарастың жүйесін, адамдық сараптау мен өмірдің стилі, қайталанбас жеке тұлғаны қолдау әдісі ретінде түсіндіреді [46].
Осындай ұйғарымдар отандық зерттеушілермен де беріледі.Адам үшін мәдениет халықтың тірі тағдыры, адамның және адамзаттың қайталанбас жолы. Ал Лосеваның А.Ф, пікірінше "мәдениет - барлығын шегімен жинақтау". Басқа авторлар мәдениетті жады, шығармашылық, кез-келген қызметтің рухани өлшемі, халықтың өмір сүру жағдайы т.б. сияқты деп түсіндіреді [40].
Осы көзқарастардан мәдениет ұғымы үш негізгі мағынаны білдіретінін айтуға болады: 1) іске асыру, шығармашылық, өндіріс; 2) білім, тәрбие және даму; 3) табынушылық; дәлірек айтқанда діни ғибадатта бар.
Кең мағынада мәдениеттің астында адаммен жасалғанның барлығы адамзаттың барлық жетістіктері аз мойындалады. Мәдениет екінші табиғат сияқты, адамның өзінің қолымен жасалған және ол жабайы(тағы) табиғатпен салыстырғанда өз адами әлемін көрсетеді. Осы жағдайда мәдениет жай материалдық және рухани болып бөлінеді. Мұндай бөлу Цицеронға тән, ол мәдениетпен бірге, жердің іске асуын білдіретін, тағы да бір мәдениет болады, ол "жанның іске асуын"білдіреді дегенді бірінші белгіледі.
Сонымен мәдениеттің өзі, ол адами өмірдің іргелі, айқындаушы өлшемі, жеке адамның өмір сүру әдісін іске асырады.
Адамның табиғат патшалығынан бөлінгені сияқты мәдениеттің пайда болуы және дамуымен бірге, сондай-ақ адамның шығуы мәдениет арқылы жүзеге асады. Онсыз адамның және қоғамның өмір сүруі мүмкін емес, мәдениеттің орасан рөлі адам өмірінде және қоғамда көптеген атқаратын қызметтерде ашылады. Олардың ең бастысы әлеуметтік қызмет немесе адамның қалыптасуы мен тәрбиесі, адами шығармашылық қызметі болып табылады. Мәдениеттен тыс, оны игермей жаңа туған нәресте адам бола алмайды.
Тек мәдениет арқылы адам барлық жинақтаған әлеуметтік тәжірибесін игереді және қоғамның толық құқылы, мәдениетті мүшесі бола алады. Мұнда жөн-жоралғы, дәстүрлер, білік, білім, дағды, рәсімдер және т.б. маңызды рөл ойнайды. Мәдениет бұл ретте "әлеуметтік мұрагерліктің" өзіндік құны ретінде көрінеді, оның мағынасы биологиялық мұрагерліктен еш кем емес.
Мәдениеттің біріншісімен тығыз байланысты екінші қызметі танымдық және ақпараттық болып табылады. Мәдениет түрлі-түрлі білімді, әлем туралы мәліметтерді және ақпаратты жинауға және оларды ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуге қабілетті. Ол сонымен бірге адамзаттың әлеуметтік және зияткерлік жады ретінде қатысады. Мұндағы маңызды рөл білім жүйесіне тиісті.
Мәдениеттің маңыздылығы аз емес, ол реттеуші немесе нормативтік атқаратын қызметі болып табылады, оның көмегімен адамдар арасындағы қатынасты орнықтырады, ұйымдастырады және реттейді. Жөн-жосық, ғибрат заңдары мен құқық арқылы барлығынан бұрын осы қызмет шама жүйесі арқылы жүзеге асырады, оларды сақтау - тіршілік ету үшін және адамдардың өмір сүруіне қажетті шарт.
Аталған қызметпен тығыз байланысатын бірінші кезекте адамдардың ең басты қатынас құралы тіл көмегімен жүзеге асушы коммуникативтік қызмет. Жаратылыстану тілдерімен бірге мәдениеттің жеке бір бөлігі - ғылым, өнер, техника т.б. төл тілдермен пайдаланады, оларсыз бүтіндей барлық мәдениетті игеру мүмкін емес. Шет тілдерді білу басқа ұлттық мәдениетке және дүниежүзілік мәдениетке есік ашады.
Мәдениеттің тағы бір маңызды атқаратын қызметі - талғам немесе аксиологиялық. Ол құрлымға талғамның қажеттілігі мен бағдарлау адамға қайырымдылық пен зұлымдықты, жақсы мен жаманды, әдемілік пен кейіпсіздікті ажыратуға мүмкіндік береді. Мұндай айырмашылық және сарапшылықтың өлшемі бәрінен бұрын адамдық және эстетикалық талғам болып табылады.
Мәдениеттің шығармашылық атқаратын қызметі ерекше атап өтуге лайық, өз бейнесі жаңа құндылықты жаратуда және білімдердің, шама және ереже, дәстүр мен жөн-жоралғы, сондай-ақ сыни қайта ойлауда қайта құру мен жаңарту әлдеқашан болған мәдениет.
Музыкалық мәдениет барлық замандардағы сұрақтар мен қоғам білімділігінің зияткерлік ұлғаюы, елдің өнегелілік әлеуетінің басты мақсаты болды. ХХІ ғасырда Қазақстан Републикасының ең озық және өркендеген әлем елдерінің қатарына кірудің алғы шарты ретінде дамудың шешуші факторлары қарастырылатыны жұртқа әйгілі. Білімнің және өнердің түрлі көрінісінің диалектикалық өзара әрекеттестігі - мәдениеттің қалыптасуының бірден бір басты шарттары әлеуметтік ерекше қабілеті ретінде жаңа технологияларды енгізу. Жаңа қоғамдағы мінездің қайта қалыптасуы көбінесе адами-этикалық бағалылықты ой елегінен қайта өткізумен анықталады.
Қоғамның да, мемлекеттің болашағы да тек мұғалімнің қолында, мәдениеттің жаңғыруы да тек мұғалімге ғана тән. Соңғы жылдардағы құжаттарда тек білім беру жүйесі ғана жеке тұлғаның қалыптасуына тығыз байланысты қоғам дамуындағы жағымсыз әрекеттерді жеңе алатынын көрсетеді. Бұл жүйеде әрқашан - басты тұлға педагог - құзырлы маман, толерантты және ынтымақтастық ділін адамгершілік бәс рухындағы жеке тұлғаны сомдауға қабілетті.
Жеке-тұлға болмысы ізденістің негізі қажеттілігі ретінде, сонымен бірге қоғамда тұтастай музыка мәдениетін қалыптастыру, оның проблемасының әзірлемесі кәсіптік мәдениеті жеке тұлғаның құрамдас бөлігі болып табылады.Келешек мұғалімнің пайда болуы, музыкалық мәдениеттің қалыптасуын, теориялық әдіспен қарастыру үшін мәдениет философиялық ұғымы арқылы музыкалық мәдениет түсінігі маңызының мәнін ұғынуы керек.
Мәдениет түсінігі терең ұғымға жатады оған деген қызығушылық жыл сайын арта түсуде. Осы ұғымның тіл табу деңгейінің айырмашылығы, аспект талдауларында оның әртүрлі жағын бейнелеуші төтенше күрделілігін, қарама-қайшылығын, көпқырлылығын көрсетеді.
Сол себептен аталмыш мәселеге философия, эстетика, педагогика, психология, әдістеме, сонымен қатар антропология және этнография сияқты арнаулы білім салалары да аса мән береді.Мәдениет саласындағы осы зерттеулерде, сәйкесінше, адами тіршіліктің тарихи өңдеу әдісі биологиялық негізде қалыптасқан, бірақ оған тәуелді емес; жалпы адами құндылықтардың сапалы ерекшеліктерін тіркеуді, өркендеуді нұсқайды.
Қоғамның музыкалық мәдениеті ұғымын айқындаушы отандық ғылымда түрлі нұсқалары қалыптасқан. Қоғамның музыкалық мәдениеті адамның арнаулы өнімі ретінде рухани-тәжірибелік қызметі, қоғамдық-тәжірибелік, адамдардың тіршілік әрекетіне және олардың музыкалық ойлауының маңызы мен әдісі қызмет ететіндігіне авторлар бір пікірде.
Музыкалық қызметтің түрлі көріністері мен оның нәтижесі - музыкалық туындылар, олардың қабылдануы, орындалуы, сонымен бірге музыка-эстетикалық қызметі барысында адам ойындағы қалыптасушы (қызығушылық, эмоциялар, қобалжу, сезімдер, бағалар, талғамы, және т.б.көзқарастар) қоғамның музыкалық мәдениеті ұғымына жатады. Бұдан басқа қоғамдық музыкалық мәдениет жүйесіне музыкалық білім мен тәрбиені, музыкатанушылық зерттеулерді, музыкалық туындыларды таратушы және сақтаушы түрлі мекемелердің қызметі кіреді.
Өнертанушының түсіндіруі бойынша, музыкалық мәдениет - бір жағынан музыкалық қызметінің түрлері мен оның инфрақұрылымы және музыкалық құндылығы, екінші жағынан - түрлі дәуір мен әлемдік мәдениетке жататын музыка түрлерінің элементтері болып табылатын күрделі жүйе;мәдениет мән мәтін музыка бірлігі және элементтерінің әрекеттестіктері осы жүйенің дамуының факторлары ретінде көрінеді, aдaмның рухани жeтілуіне бағытталған мәдениеттің құнды бағыттарын нақты көрсету және әлеуметтік көпқызметтілігімен сипатталады.
Музыка - өнердің нақты көрінісі деңгейінде тұлғаның музыкалық мәдениеті адамның көркем мәдениетінің айнасы болып табылады. Музыкалық мәдениет генезистің көптеген зерттеулерінде - жеке тұлғаның музыкалық мәдениеті тіршілік жасаушы әрекетінің нәтижесі ретінде, өзін бірмезгілде ішкі және сыртқы қайта жаңарту субъект нәтижесі, адамның музыкалық жігерлігінің, белсенділігінің іс жүзіндегі рухани жағын көрсетеді.
Ғалымдар педагогикалық ғылымда жеке тұлғаның әртүрлі жастағы топтарындағы музыкалық мәдениеттің түрлі компоненттерін ұсынады:
- музыкалық тәжірибе, музыкалық сауаттылық, оқушылардың музыкалық шығармашылық дамуы. Школяр Л.В ;
- жоғары музыкалық қажеттіліктің туындауының алдын алу жеке көркем-әлеуметтік тәжірибе - ықпалдастық қасиеттері, (музыкаға қызығушылық, эмоционалдық қатынас, музыкаға ынталық, музыкалық байқампаздық) және музыкалық білімділік (музыка қызметінің әдістерін меңгеру, өнертанушылық білімі, музыкалық талғамының жетілуі, музыкаға сыни көзқарасы және т.б.)музыкалық жетілуінің көрсеткіші болып табылады Алиев Ю ;
- дыбыстық бейнежазба пайымы, эмоционалдық қобалжу, музыкамен әуестену.
Зерттеулерде тұлғаның ішкі музыкалық-эстетикалық мәдениетінің құрылымы басқа деңгейде көркем-эстетикалық ес, сонымен бірге көркем-образды, абстракт ойды және басқа да компоненттерді, мақсатты бағдардағы алмасу қоғамның музыкалық эстетикалық мәдениетінің музыкалық қызмет барысындағы музыкалық туындының қабылдау жолдарымен болады.
Фадеевтің пікірінше, жасөспірімнің жеке тұлғалық музыкалық-эстетикалық мәдениеті, музыкалық-эстетикалық қабылдауы, музыкалық-шығармашылық белсенділігі және музыкалылығы мен музыкалық тәжірибесінен тұрады .
Мұғалімдердің жеке тұлғалық музыкалық мәдениетін зерттеулерінің теориялық негізіне арналған еңбектер: жеке тұлғаның мәдениетін үйрену( Коган Л.Н . Крылова Н.Б .Сохор А.Н және т.б.), мұғалімдердің кәсіпті ккескіні еңбектері (Гоноболин Н ,Кузьмин Н , Сластенин В және т.б.), музыка мұғалімдерінің кәсіби дайындықтарының сұрақтары Алиев Ю ,Асафьев Б, Кабалевский Д ,Тельчарова Р ,Школяр Л және т.б.
Психологиялық-педагогикалық әдебиет талдауы түсіндіруге мүмкіндік береді, біріншіден, музыкалық тәрбиенің мәні педагогтың жеке тұлға ретінде қалыптасуына маңызды орын алады, екіншіден адамның музыкалық қабілетінің дамуына барынша толықтай қамтуға мүмкіндік беру, музыканың табиғилығын ұғыну, түсіну, сол адамның эстетикалық құмарын қандыруға музыкалық-эстетикалық тәрбиенің маңыздылығы байланысты, үшіншіден, музыкалық өнердің ықпал ету нәтижесі, адамның жан-жақты дамуы оның педагогикалық үдерістегі шебер қолдана білуіне байланысты, яғни болашақ мұғалімнің музыкалық мәдениетінің қалыптасуына оның педагогикалық қамтамасыз етілуі деңгейімен орталықтандырады.
Қазіргі бар зерттеулерге қарамастан жеке тұлға мәдениеті ұғымының анықтамасына түрлі ыңғайлы тәсілдер мен теориялық тұжырымдамасының өзіне тән қасиеттерін, мәдениеттің субъективті маңызын анықтау Каган М , Коган Л және т.б., әрекетте жеке тұлға ретінде қалыптастырады, адамның қайраткерлік маңызын мойындау,ортаны өзгертеді, субъект ретінде өзін өзгертіп және дамытады.
Жоғарыда айтылғандардан, болашақ мұғалімнің нормасы ретінде, тәсілі, оның музыкалық-қайраткерлік күш өлшемі және оларды іске асыру мен тарату үдерісіндегі музыкалық мәдениетін анықтаймыз.
Музыкатанушы, музыкалық әлеуметтанушы, өнертанушы доктор Сохор өз жұмыстарында Музыка как вид искусства,Музыка и общество, Вопросы социологии и эстетики музыки, оның нақты міндеттері мен функциялары әлеуметтік-мәдени жүйе ретінде музыкалық мәдениет ажырамас бөлігі болып табылады. Ғалымның айтуынша, музыка мәдениетінің түсінігі ол мекемелер мен жеке тұлғалардың тұтас жүйесін, қоғамдық топтарды қамтиды және музыкалық іс-шаралар әзірленді. Осы іс-шаралар жеке (жұмыс, атқарушы бұл музыка тарату,қабылдау) оның рухани және материалдық жағдайлары, сайып келгенде,нәтиже ... Музыкалық мәдениеті нәтижелерін алып байланыс жүйесі ретінде қарастыруға болады
Музыкалық мәдениет Мазайдың пікірінше тұтастай екі деңгейлік элементтер кешені болып табылады: 1-ші деңгей менталитет(діл), дауыс ырғағы, музыкалық ойлау, жарату бойынша сала, музыка құндылықтарын сақтау және дұрыс орындау болып табылады. 2 деңгейде музыкалық мәдениет едәуір кең жүйе ретінде қарастырылады: табиғат, тұрмыс, қоғамдық өмірдің сипаты болып табылады (музыкалық мәдениет элементтері төменгі деңгейдегі жүйелер болуы мүмкін) .
Тельчарова Музыка и культура жұмысында музыкалық және эстетикалық жеке оқушының мәдениетінің жүйесін бөліп көрсетті, сондай-ақ педагогтың музыкалық мәдениеті жүйесін де. Оқушының жеке тұлғалық музыкалық және эстетикалық мәдениет жүйесінде келесі музыкалық-мәдени білімді автор ерекше атайды: музыкалық қабілетінің жетілуі және болуы, музыкалық білімінің тереңдігі мен жүйелілігі; музыкалық - эстетикалық белсенділігі, музыкалық - педагогикалық шығармашылықтың қажетті компоненті ретінде көрінетін дағдылары мен біліктілігі; эмоциялық-бағалау қарым-қатынастарының жетілуі (бағалар, талғам, идеалдар, көзқарастар) және шығармашылық ойлау музыкалық құндылықтардың түрлі бағыттарын білуге мүмкіндік береді .
1.2 Жеке тұлғаны қалыптастырудағы музыкалық мәдениеттің рөлі
Қазіргі бар зерттеулерге қарамастан жеке тұлға мәдениеті ұғымының анықтамасына түрлі ыңғайлы тәсілдер мен теориялық тұжырымдамасының өзіне тән қасиеттерін, мәдениеттің субъективті маңызын анықтау Каган М, КоганЛ , және т.б., әрекетте жеке тұлға ретінде қалыптастырады, адамның қайраткерлік маңызын мойындау,ортаны өзгертеді, субъект ретінде өзін өзгертіп және дамытады.
Мәдениет дегеніміз - тұлғаның мінез-құлқы мен іс-әрекетін бағыттаушы және жүзеге асырушы әмбебап механизмі ЗдравомысловА [22].
Адам баласы рухани және материалдық ортасында тіршілік етеді де, өзі өмір сүріп отырған ортаның бір мүшесі ретінде өзінің ақылымен, өзіне тән ой парасатымен ерік-жігерімен, мінезімен сол ортада ерекше болып көрінуге тырысады. Барлық қоғам мүшесінің мінез - құлықтары бәріне ортақ, бәрі бірдей болуы мүмкін емес. Адам баласы дүниеге жеке тұлға болып келмейді. Әр бір адам баласын тәрбиелеу, қалыптастыру, дамыту, жетілдіру қажет.
Жеке тұлға дегеніміз- адам баласының іс- әрекеті, ой-өрісі, мінез құлықтарының өзгеше болып даралануы.Қоғамдық тұлғаларға ортақ біріңғай этика болуына қарамастан, өзінің айналасындағы орта жөнінде, әр тұлғаның ой пікірі, өзіндік қалыптасқан көз қарасы болуы, олардың оз ортасындағы көріп - білген құбылысқа деген ойын жеткізе білдірген заңды құбылыс. Мәселен, адамдар айналасындағы құбылысқа таңдана, тамсана қараса,ал біреулер сыртай сын көзбен ой қорытып, әртүрі сыный пікірлер айтуы мүмкін.
Адам баласының қоршаған ортаның қабылдап түсінуі әр түрлі болып жатады. Ол адамның өзіне ғана тән психологиялық, физиологилық, биологиялық ерекшеліктері болуы мүмін. Мәселен, кейбір адамдарың бір нәрсе жасауға қабілеті болып тұрса, ал екеншісінде болмай жатады, біреудің ұйымдастырушылық қабылеті өте күшті болса, ал екінші адам ұйымдастыруға мүлдем қабілетсіз болуға, ал біреулер өнер білімді бір айтқаннан қабылдаса, ал екінші адамның абстракциялық ойлау қабілетінің өте баяу дамуы,ал біреулердің сурет салуға, бейнелеуге, ән айтуға бейімделігі өте жоғары болуы мүмкін. Жеке адамдардың ерекшеліктері адам баласының қоршаған ортадағы ұжымымен қарым - қатынасында байқалып жатады.
Ал адам баласы осы өмірде үздіксіз тәрбие алу, алған білімдерін игеру, біліктілігін артыру, дағдыларын ұмытып, оған жаңа білімдер жинап, біліктілігін арттырып отырады.Жеке тұлғаның белгілі құбылыстарға баға беруінде де өзгерістердің болуы,оның жаңаруы мүмкін.Сонымен қоса әлеуметтік ортаның,жолдас-жораларының,отбасы мүшелерінің таныстары мен достарының да белгілі мөлшерде әсер ететінін ескерсек,жеке тұлғаның ерекшелігінің басым болуына оның да ықпалы зор.Сондай-ақ басқалардың көз қарасын,ой-пікірлерін қабылдау дәрежесі де түрліше болады.Әр адамда бір-біріне ұқсамайтын өзіндік ерекшелігімен даралаған тұлға дейміз.
Жеке тұлға өзінің іс - әрекетін өзінің нәтежелерінің басқалардың іс - әркетімен салыстырып байқауға, өзін - өзі бағалауға басқа адамдардың артықшылық қасиеттерін көре, тани білуге, соған жетсем, соған теңелсем деп ұмтылып, соған деген іс - әрекет жасауға қабілетін атаймыз.
Жеке тұлғаға мың қасиеттер тән: ақыл, ой, ес, яғни олар бұл өмірді өздерінің сан - сезімімен қарап, өлшеп бағалауға бейім тұрады.
Тұлға - жеке тұлға дегеніміз адамның болашақ өмірдегі жобасының келбеті. Яғни адам баласы өз бейнесін өзі жасаушы. Жеке тұлға адамның өзін көрсетудегі мақсатының оралуы ғана емес, оның бар ойы, ерік-жігерінің іске асуы. Яғни, өзі туралы ойын іске асырудағы дайындығы және оның іске асқанының нәтежесі, көрінісі. Сөзбен айтар болсақ, тұлға дегеніміз сезімнің сыртқы әсердің, ішкі сүйініш - күйініштің ойға жинақтаған көрінісі. Тұлғаның құрылымдық компоненттері үшке бөлінеді. Бірінші - баланың ақыл - ойын өсіру арқылы сана - сезімін жетілдіру. Екінші- қазіргі замандағы өсіп бара жатқан өркениетті тұлғаның бойна сіңіру. Үшінші- оқушының жеке тұлға болып қалыптасуына іс - әрекет арқылы өзін - өзі тәрбиелеуге баулу. Оқышылардан жеке тұлға қалыптастыру үшін осы үш компонент органикалық бірлікте қізмет атқарады. Бала, яғни оқушыдан жеке тұлға қалыптастыру үшін жан - жақты дамытуды қашан бастауға болар еді. Бала дүниеге келуден бастап, әр күнді балаларға арнап тәрбиелеу керек. Үй тұрмысы, үлкендердің ақыл сөзі, балаларға арналған өлеңдер, тақпақтар, жаңылтпаштар, теледидар бағдарламалары және де қоршаған орта әр түрі жағдайлар баланың ақыл- ойына, біліміне, сезіміне жастайынан айрықша әсер ететін құбылыстар. Үлкендердің тәрбиесі, нақыл сөздері баланың тұлғасына тек жағымды әсер еткен жағдайлар қазіргі уақытта қол жетпейтін арман болып отыр. Қазіргі уақытта балалармен жұмыс жасайттын адамдар балалардың ой-өрісін жақсы білуі керек,олардың рухани байлығының аз екенін тусінуі керек.Сондықтан ата-аналар,мектеп ұжымы балалардың музыкалық мәдениетін ерте оятуы қажет.Кейбір оқушылардың музыкалық мәдениеті болмауы басқа пәндерге де әсерін тигізіп жатады.Осындай оқушылырдың музыкалық мәдениетін арттырғаннан кейін,басқа пәндерге деген қызығушылықтары артып жатқаны бізге жат емес.Оқушының музыкалық мәдениетін арттырғаннан кейін,баланың дамуы артып жатады.Музыкалық мәдениетті үйрету үшін алдымен мақсаты мен мазмұнын айқындап алу керек сияқты.Музыка ең алдымен оқушының эмоциясының басым болуына алып келеді.Музыкалық мәдениетті жай түсіндіру емес оны ақыл-оймен саралап,ғылыммен зерттелгенін білу керек.Тағы да музыка эмоцияналдық тәрбие.Сондықтан ең алдымен балалардын қызығушылығын арттырып,сосын өміріне керек музыкалық білім беру қажет.Әрбір әдістерді музыка теориясы ғана емес,оқушылармен практикалық жұмыстар көп орын алады.Балалар музыкаға қызығушылықтары арта түскен сайын көп білгісі келіп тұрады.Оларға одан әрі музыкалық сауат,нота грамматикасын үйрету тағы бар.Музыкаға қызыққан оқушы теорияны,басқа да музыкалық салаларды оқығысы келетіні анық.Музыка сабағы ән айтумен,аспапта ойнаумен шектеліп қалмайды,сонымен әнді тыңдаумен толығады.Оқушыларға арналған әндер мен күйлер, әуендер жеңіл болуы мумкін,бірақ материалдар жеңіл болғанымен,оның көркемдік сапасы жоғары болуы керек.Ал музыкаға деген мәдениет, музыкаға деген қызығушылық сүйіспеншішілік фундаментінен басталады.Ендеше оқушылар алған білімін музыкалық мәдениетін тереңдетуге жұмсалуы керек.Міне дәл осы уақытта оқушыларды әртүрлі музыкамен,олардың түрлерімен,бағытттарымен,стильдерім ен таныстырып отыру қажет.Сондай-ақ классикалық музыкамен қатар,осы жаңа замандағы музыкалардың да қажеті бар екенін ұмытпау қажет.
Тұлғаны тәрбиелеу - бұл қарым-қатынастың әр түрін үзбей сатылы түрде дайындау және асыру деген сөз.Осының нәтижесінде тұлға қоғамдық орта және мектеп құндылықтарын,әлеуметтік рәсімдерді, нормаларды, ұйымдастырушылық қабілетін және тағы басқа қабілеттерін арттырады.
Білім беру және тәрбиелеу процессі кезінде жеке тұлғаның әлеуметтендірілуін қамтамасыздандыру қажет.Бұл замандағы жаңашылдықты игеру,олар өмір сүруді үйренуді,мәдениеттің минимумдық негізін салуды білдіреді. Музыка қазіргі заманда үлкен рөл атқарады.
Жеке тұлғаның музыкалық мәдениетін қалыптастыру проблемасы бойынша психология-педагогикалық зерттеулердің теоретикалық талдауы келесі қорытындыларды жасауға мүмкіндік береді:
1. Музыкалық мәдениет - рухани мәдениет феномені өндіріс жүйесіндегі, адамзаттың әлеуметтік қызметі, көркемдік құндылығы, шығармашылық істердің нәтижесінің қолдануы мен таратылуы музыкалық мәдениет туындысы болып табылады.
2. Әртүрлі типтегі музыкалық қызмет, сондай-ақ адамның музыкалық-эстетикалық санасындағы және түрлі мекемелердегі қызметінде, музыкатану, музыкалық білім мен тәрбиемен байланысты үдерісіндегі қалыптасқан мамандар дайындау -қоғамның музыкалық мәдениетін қалыптастырады
3. Біздің анықтамамыз бойынша болашақ мұғалімнің музыкалық мәдениеті - күрделі динамикалық білім, музыкалық мәдениет нақты деңгеймен көрсетіледі, осы жетістікке жету деңгейі әдістерін түсіну, музыка-педагогикалық тәжірибемен адам баласының жасағанын меңгеруге бағытталған, музыкалық-эстетикалық еспен басқарылатын, оқушылардың музыкалық негізін қалыптастыру мақсатында, олардың рухани мәдениетінің ажырамас бөлігі түрлі қызмет барысында анықталады.
4.Болашақ мұғалімдердің музыкалық мәдениетін қалыптастыру - бұл күрделі үдеріс, жеке тұлғаның дамуы табиғи және әлеуметтік факторларының өзара әрекеттесуі нәтижесінде жүзеге асырушы, болашақ мұғалімнің жеке тұлға болып қалыптасуына ішкі ерекшеліктерін көрсететін, жоғары педагогикалық оқу орындарындағы музыкалық тәрбиеге әсер етеді.
Сонымен, жеке тұлғаның өзін-өзі танытуға мүмкіншілік туғызуы керек, оның мүмкіндіктері мен қабілеттерінің болмысы мәдениеттің мықты факторы ретінде қарастырады.Бүгінгі күні жеке тұлға өзінің білім беру ықпалы мен әлеуметтік троекториясы үшін жауапты болуы керек. Жоғары кәсібилігімен, адами құндылықтарымен оны шынайы бәсекеге қабілетті қамтамасыз етуші, кәсіби білім беру үдерісінде шығармашылық типтегі ойлауды меңгерген, музыкалық-эстетикалық мәдениеті дамыған, маманның жеке тұлғалық қабілеті қалыптасады.
1.3 Кіші сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық ерекшеліктері.
Қоғамның дарынды адамдарға деген қажетін қанағаттандыру талабы оқыту, білім беру жүйесінің алдына баланың жеке қабілеті мен әлеуметтік белсенділігінің дамуына жол ашу, шығармашылық тұлға қалыптастыру міндетін қойып отыр.
Шығармашылық тұлға негізі бастауыш сыныпта қалыптасатыны анық. Осы жастағы балалар бойында шығармашылық қабілеттің бастаулары жатыр. Тек өмір тәжірибесінің, дара-дүниетаным, дара-эстетикалық көзқарастың жетімсіздігінен олардың бойларындағы шығармашылық қабілетті ашып көрсете алмайды. "Бұлақ көрсең, көзін аш" деген халқымыз. Жалпы шығармашылық туынды өмірге келгенге дейін ұстаз шәкірттің өнеге тұтар ақылшысы, пікірлес досы, бапкері болуға тиіс. Оқушы шығармашылығы үнемі ұстаз, сынып ұжымы, ата-аналар тарпынан қолдау тауып отыруы керек.
Шығармашылық жұмыс істеуге үйренген оқушы жоғары сыныптарда шығармашылық жұмыстың қай түріне болсын бейім болады. Олар жаңа идеяға проблемаларды шешуге тырысады.
Шығармашылық жеке тұлғаның қалыптасуындағы маңызды орындардың бірін өнер иеленеді. Ол моральдық - этикалық қасиеттерді тәрбиелеуге көмектеседі. Өнердің ішінде заманауи дүниенің неғұрлым түсінікті және жалпыға қолжетімді тілі - музыкаға ерекше мән беріледі. Балаларды ерте жастан музыкаға әуестендірудің, шығармашылық қабілеттері мен дарындылығын анықтаудың, олардың рухани мәдениетін тәрбиелеудің өмірлік қажеттігі бар. Музыка адамның ойы мен оның қызметін құрылымдауға көмектеседі, математиканы, тілдерді зерделеуді, орнықты ұзақ мерзімдік жадтың дамуын жеңілдетеді.
Оқушыларға өзін - өзі таныту мүмкіндігін беру үшін музыканы оқытудың формалары мен мазмұнын оңтайландыру жолдарын іздестіріп, бүгінгі таңда талдап отырмын.
Музыкалық ойланулар күнделігінің мақсаты - оқушыларда олардың эмоциялық қабылдаушылығы негізінде музыкаға белсенді, шығармашылық көзқарас қалыптастыру, музыкалық шығармаларды тыңдау мәдениетін тәрбиелеу, музыка пәнін тану үдерісінде оқушы қозғалысының ішкі серпінін бейнелеу.
Баланың жастайынан шығармашылық қабілетін қалай қалыптастыру керек? Оның жолдары, әдіс-тәсілдері, мазмұны қандай?
Қазіргі таңдағы өзекті мәселенің бірі - осы. Психологтардың зерттеуі бойынша, әрбір жаста шығармашылыққа баулуға өзек болардай өзіндік ерекше қабілет, бейімділік бар екен.
Төменгі сынып оқушыларының дамуын бағыттап, бағдарламаса, онда жоғары сыныпқа келгенде, көбінің шығармышылық мүмкіндігі шектеліп, тоқырап қалады.
Сонымен төмені сыныпта оқушыларды шағармашылыққа баулып, үйрету үшін қажетті жағдайлардың мазмұнына тоқталсақ:
Мұғалім ең алдымен, сыныпта шығармашылық көңіл-күй тудыру үшін баланың назарын бір нәрсеге бағыттауы керек. Яғни оқушылардың назарын шығармашылық арнаға бұру үшін үнемі шағармашалық тапсырма - міндеттер, жаттығу, ойын түрлерін ұсынған жөн;
Әрбір шығармашылық тапсырманы оқушыға ұсынудың жолын, әдіс-тәсілін білу керек;
Шығармашылық жаттығу ойын тапсырмалардың мазмұны жеткіншектердің жас ерекшелігіне, қызығушылығына үйлесуі керек;
Мұғалімнің ең үлкен міндеті: бала белгілі бір көркемдік шешім тауып, өз туындысын ұтымды аяқтап шыққанға дейін оны назарынан тыс қалдырмау, шығармашылық бағыт-бағдар беріп отыруы:
шығармашылықпен жеке дара оқушы емес, сыныптың, мектептің бүкіл балалары ойлануы үшін жағдай, мүмкіндік туғызу керек. Сыныпта,сыныптан тыс, ұжымда өзара шығармашылық қарым-қатынас, шығармышылық ахуал орнату;
мұғалім - оқушы үшін қарапайым ғана жан. Ал егер ол оқиға, сюжет құруға, образ жасауда жазушылық шеберлік танытса, оқушылар ерекше естиді. Өздерінің күшіне деген сенімі қалыптасады. Сондықтан мұғалімнің шығармашылықпен айналысуы және өзінің жазған дүниелері жөнінде балалармен пікір алмасуы заңды;
шығармашылық үшін психологиялық қауіпсіздік, еркіндік, ашықтық, бостандықты қамтамасыз ету;
Шығармашылықты тежейтін үш нәрсе бар: біреуі - сәтсіздікке ұшыраймын, қолымнан еш нәрсе келмейді деген тыс қорқыныш сезімі, екінші - өзіне-өзі тым риза болмаушылық сезімі (не жасаса да өзі ұнатпайды, кейде өзін-өзі жек көріп кетеді), үшіншісі - жалқаулық. Ондай жағдайда баланы құтқарудың жолдарын табу;
Оқушының шығармашылықпен айналысуына мектепте, сабақ үстінде, сабақтан тыс уақытта,үйде қолайлы жағдай туғызу;
Шығармашылық бағытқа баланы жүйелі, саналы түрде қалыптастырып отыру;
Мұғалім көркем шығармашылық түрлеріне үйретіп, баулу үшін көркемдік өлшемдермен өзі де қарулануы керек. Көркем шығарманың, әдеби процестің механизмін түсінбейтін мұғалім оқушыны әдеби шығармышылыққа үйретіп баулымақ түгілі, оқушы жасаған дүниеге нақты, әділ бағасын беріп, көркемдік дәрежесін тани да алмайды.
Мұғалім оқушы шығармашылығын дамыту, бағыт-бағдар беру ісінде мыналарды ескеруі керек деп ойлаймын:
шығармашылық тапсырмалырдың мазмұн-түрін ойлап табу;
шығармашылық міндеттерді оқушыға ұсынудың әдіс-тәсілін меңгеру;
көркемдік шешім табу, оқиға құру, образ жасау үшін кілт боларлық жағдайларды тудыра білу;
шығармашылық процесті фактілер мен мәліметтерге педагогикалық, әдістемелік тұрғыдан баға, қорытынды бере білу, теориялық, практикалық тұжырымдар жасау.
Бұның өзі шығармашылық сағаттарды жетілдіре түсуге мүмкіндік береді.
Енді осы қабілет, шығармашылық деген сөздердің мағынасын ашсақ. Қабілет дегеніміз не?
Қабілеттер (способности) - бір немесе бірнеше іс-әрекеттерді нәтижелі орындаудың шарты болып табылатын адамның жеке ерекшеліктері. Адамға кез-келген іс-әрекеттерді нәтижелі орындауға мүмкіндік беретін қабілеттердің өзінше сапалық үйлесуді дарындылық деп аталады. Дарыныдылықтың жоғарғы дәрежесі - талант.
Қабілеттерді оқушыларды бұған дейінгі алған білімі және дағдылармен шектеуге болмайды. Білім, білік, дағдылардың жеңіл тез игеру қабілеттерге тәуелді болады. Екінші жағынан бұлардың игерілуі қабілеттердің дамуына ықпал жасайды.
Білім мен біліктің болмауы, қабілеттердің дамуын тежейді. Қабілеттер оқушыға дайын түрінде берілмек емес, бұлар тәрбиелеу мен оқыту барысында әрдайым жүзеге асатын дамудың нәтижесі. Туа бітті тек нышандар, яғни нақтырақ айтқанда қабілеттер негізінде жататын анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктер болуы мүмкін. Оқу, білім алу қабілеттерінің өзі оқушының нақты іс-әрекетінсіз пайда болуы мүмкін емес. Адамдардың барлық қабілеттері - азаматтық қатынастардың жемісі. Қатынастар деңгейі әр оқушыда әр түрлі болатындықтан қабілеттердің деңгейі әр түрлі болады.
Психологтардың айтуынша, қабілетті айқындау мақсатындағы зерттеулер ХІХ ғасырдан басталған. Бұл қасиеттің терең түбінде талант нышаны жатыр.
Қасиеттің тиімділігін дамыту тәрбие жұмысына және жас ерекшелігінің өзгеруіне де байланысты.
Шығармашылық деген не?
"Шығармашылық" сөзінің төркіні, этимологиясы "шығару", "ойлап табу" дегенге келіп саяды. Демек, жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке қол жетікізу деп түсіну керек. Филисофиялық сөздікте: "... шығармашылық қайталанбайтын, тарихи-қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-әрекет", - деп түсіндіріледі. Көрнекті психолог Л.С.Выгоский "шығармашылық" деп жаңалық ашатын әрекетті атаған. Ал осы мәселені терең зерттеген психологтардың бірі Я.А.Пономарев оны "даму" ұғымымен қатар қояды. Өйткені әрбір жаңалық, әсіресе интеллектуалдық тұрғыдағы болса, ол баланың психикасын жаңа сапалық деңгейге көтереді деп есептейді. Бұл пікір бүгінгі күнгі педагогиканың талаптарына сәйкес келуімен көңілге қонымды.
Зерттеле келе шығармашылыққа берілген анықтамалар да өзгере бастады. Соңғы жылдары "шығармашылық" сөзімен "жаңалықпен" қатар "бастамалылық, белсенділік" ұғымдары астарлас қолданылып жүр.
Шығармашылық - өте күрделі психикалық процесс. Ол іс-әрекеттің түрі болғандықтан, тек адамға ғана тән.
Шығармашылық (творчество) - қоғамның материалдық және рухани өмірін жетілдіруде бұрын болмаған жаңа, соны заттар, шығармалар және т.б. өндіретін, адамның танымға және шындықты түрлендіруге бағытталған саналы, мақсатты белсенді іс-әрекеті. Әр түрлі іс-әрекетте (ғылымда, техникада, өнерде, қоғамдық қатынастарда, қоғамдық сана түрлерінде, өндірісте, тұрмыста) адамдардың барлық жасағандары - шығармашылық күш - жігерінің нәтижесі.
Шығармашылық барысы негізгі белгілері тұрғысынан адамдардың кез-келген әрекеті үшін біртұтас болады. Ол өмірді мағыналық ұғынуды, жаңа шығармашылық жинақтау жасауды, жаңа идеялар көтерудегі зиялылық іс-әрекеті және оларды өмірге енгізуге дене еңбегі іс-әрекетін біріктіреді. Әртүрлі іс-әрекеттің өзіне тән ерекшеліктеріне сай, шығармашылық барысы да сан-қилы болады.
Мұғалімнің оқушылардың дүниеге көзқарасы, өмірге және еңбекке ұлықтық-талғамдық қатынасы сияқты күрделі тәрбиелік міндеттерін шешуде шығармашылықтың ерекше мәні бар. Мұғалім шығармашылығы теорияны терең білу, осы заманғы келесі мәселелерді мағыналы ұғыну болып табылады. Ол оқу - тәрбие міндеттерін жоғары тиімділікпен шешілуден, ойлаудың томаға- тұйық еместігін, өз ойын сауатты баяндау беруінен, зор сенімнен көрінеді, осылайша оқушы бойындағы қоғамдық белсенділікті оятады.
Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді деп қарастырылып келсе, қазіргі ғылым жетістіктері қабілеттің мұндай дәрежесіне белгілі бір шарттар орындалған жағдайда кез-келген баланы көтеруге болатындығы жайлы көп айтуда.
Шығармашылыққа деген қажеттілік күрделі рухани қажеттілік. Әзірге ол барлық адамдарда бірдей деуге болмайды. Ал қоғамда болып жатқан жаңару процестері әр адамнан күнделікті шығармашылық қайтарымды талап етіп отыр.
Шығармашылық - бүкіл болмыстың, қозғалыстың, дамудың, бір сөзбен айтқанда тіршіліктің көзі, табиғат, қоғам құбылыстарында жеке адамның ақыл санысында, іс-әрекетінде, ішкі жан дүниесінде шығармашылықтың табиғи процестері үздіксіз жүріп жатады. Бұл процесс белгілі бір жүйемен дамиды. Ішкі шығармашылық процестері табиғат өзі басқарады. Ал сыртқы факторларды басқару, реттеу жеке адамның ой - санасына, айналысатын ісіне байланысты.
Адамның шығармашылыққа деген танданасы, оның өз жекелігін, өз қабілеттерін іске асыруға деген жолын ашады. Шығармашылықтың мәнін аша отырып, оның "әрекет" ұғымымен тығыз байланысты екенін анықтауға болады. Шығармашылық және әрекет диалектикалық біртұтастықты құрайды. Әрекет шығармашылық тудырып, оны нақты болмысқа айналдырса, ол шығармашылық әрекетті реттейді, оның амалдарын тиімділігін анықтайды.
Шығармашылық әрекеті оқушылардың бейімін, қызығушылығын дамытуды, олардың шығармашылық күшін дамытуды, олардың шығармашылық күшін жетілдіруді көздейді. Шығармашылық әрекет концерттік қойылым, көркемөнерпаздар байқауы, көркемсөз оқу, қолөнер шеберлері және сурет көрмесінің байқауын ұйымдастыру формасында көрініс береді. Осындай әрекет барысында оқушылардың адамгершілік, әсерленушілік және ерік-жігер қасиеттерін тәрбиелеу міндеттері атқарылады.
Зерттеушілер шығармашылық әрекеттерге әр түрлі анықтамалар береді. Мысалы: И.Я.Лернер шығармашылық әрекет деп білім, білік, дағдыны жаңа жағдайға тасымалдай білуді, объектінің жаңа қызметін көре білуді, жаңа шешім табуды белгілейді.
А.Н.Лук шығармашылық әрекетті мәселені шешудегі көрегендікке, қырағылыққа балайды, идеяларды іске асыру болжай білу қабілеттерін атайды.
Шығармашылық ақбілеттер шығармашылық елес, шығармашылық ойлау арқылы қалыптасады. Ал шығармашылық ойлау деп ойдың жылдамдығын, икемдігі, тапқырлығы, дәлдігі алынады.
Шығармашылық әрекет арқылы шығармашылық қасиеттер қалыптасады, әрі қарай дамиды.
Қабілеттің шығармашылық деңгейге көтерілуі неге байланысты деген сұрақтар әрбір адамды мазалайды. Шығармашылық әрекет - өте күрделі процесс және ол адамға ғана тән. Шығармашылық - адам іс-әрекетінің түрі. Мұндай әрекеттің ерекшелігі даму деңгейі тек әлеуметтік факторларға емес, табиғи биологиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz