Өлкетану деректерін жинақтау
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті
Мектепке дейінгі және бастауыш білім беру теориясы мен әдістемесі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Мектепке дейінгі және бастауыш
білім беру теориясы мен әдістемесі
кафедрасының меңгерушісі
___________ Ә.Е.Жұмабаева
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Әдебиеттік оқу сабақтарында өлкетану деректерін пайдалану әдістемесі
5В01000 - Бастауышта оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығы
бойынша
Орындаған: Г.Аппазова
Ғылыми жетекші :
қауымд. профессор, п.ғ.к Г.Т.Сәдуақас
Алматы, 2018
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДЫҢ ДҮНИЕТАНУ САБАҚТАРЫНДА ӨЛКЕТАНУ ДЕРЕКТЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш оқытуда өлкетану деректерін пайдаланудың зерттелу жайы ... ... 7
1.2 Бастауыш сыныптарда дүниетану сабақтарында өлкетану деректерін пайдаланудың психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 4
2 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДЫҢ ДҮНИЕТАНУ САБАҚТАРЫНДА ӨЛКЕТАНУ ДЕРЕКТЕРІН ПАЙДАЛАНУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Дүниетану сабақтарында өлкетану деректерін пайдалану жолдары ... ... .. 21
2.2 Дүниетану сабақтарында өлкетану деректерін қолданудағы озат іс-тәжіибелер ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі білім саласында жүргізіліп жатқан өзгерістердің басты мақсаты - мектепте білім алып жатқан жас өскелең ұрпақты ой-өрісі дамыған, бәсекеге қабілетті тұлға тәрбиелеп шығару.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Мәдени мұра бағдарламасының басты мақсатына ұлттық мәдениетті ұлықтауды жатқызып: Мәдени мұраларымызды жүйелеп, оларды қалпына келтіру, сақтау, одан әрі дамыту ісіне кең көлемде білек түре кірісетін кез келді. Ұлттық мәдениетімізді ұлықтап, бар мен жоғымызды түгендеп, жүйелеп, келер ұрпаққа аманат ету керектігіне баса назар аударады [1].
Туған жерді құрметтеу, туған өлкені аялау, ұрпақты өз жерін, өз елін сүюге тәрбиелеу - кез-келген мемлекеттің ұлттық саясатының негізгі діңгегі. Сондықтан өлкетану мәселелеріне ұлы ойшылдардың көне түркі жазба ескерткіштеріндегі тәлім-тәрбие идеяларында, Қорқыт Ата, Ахмет Иассауи, Асан Қайғы, Бұхар жырау мұраларындағы тағылым мәселелерінде, Әл-Фарабидің педагогикалық және психологиялық идеяларында, Я.А.Коменский, К.Д. Ушинский, А.Байтұрсынұлы, М.Жұмабаев, Т.Шонанов және т.б. педагог ғалымдардың еңбектерінде ерекше мән берілген.
Демек, бастауыш сыныптарда өлкетану деректерін оқыту бүгінгі мемлекеттік құжаттарда көрсетілген талаптарды орындау болып табылады. Оқыту үдерісінде қолданылған өлкетану жұмысы - оқушылардың туған өлкесі туралы білімдерін байытатын және олардың бойында дүниетанымдық, елтанымдық, азаматтық ұғым мен дағдыларын қалыптастырудың негізгі көзі болып табылады. Жас өскелең ұрпақтың эмоционалдық, интеллектуалдық, күш-жігері мен адамгершілік қасиеттері қалыптасуының және жас адамның өзін қоршаған табиғат пен әлеуметтік ортасымен қарым-қатынасы, өзара іс-қимыл жасауы арқылы жеке тұлға болып қалыптасуына әсер ететін кешенді құрал.
Оқыту үдерісінде туған өлке, туған қаладағы белгілі адамдар, ғалымдар, өнеркәсіп орындары, тарихи жерлер, отбасы тарихын, табиғи т.б. деректі мысалдармен түсіндіруге болады, себебі оқытуда нақты деректерді ұғынудан оқушы санасында белгілі түсінік қалыптасады, ойлау логикасы артады, танымдық қызығушылығы дамиды. Өлкетану деректерін оқытудың ерекшелігі, қоршаған ортаның нақты заңдылықтарын және оны ғылыми тануды есепке ала отырып, табиғи зерделеу мүмкіндігі оқушының тұлға ретінде тұтастықта дамуына мүмкіндік тудырады. Әрбір оқушының өз өлкесінің тарихын танып білуі өмірлік көзқарастарын қалыптастыруға жағдай жасайтыны сөзсіз. Сондықтан бастауыш сыныптарда өлкетану деректерімен танысу бала бойында елжандылық сезімдердің қалыптасуымен қатар Қазақстан елінің патриоттарын дайындауда тиімді болады.
Бастауыш мектепте оқыту үдерісінің заңдылықтары педагог ғалымдардың А.Байтұрсынов [2], М.Жұмабаев [3], Ж.Аймауытов[4], Ю.К. Бабанский [5], Б.М. Есипов [6], М.И. Скаткин [7], И.Я. Лернер [8], М.И. Махмутов [9], Ғ.Бегалиев [10], С.Жиенбаев [11], Т.Шонанов [12] т.б., сондай-ақ бастауыш сынып оқушыларының өзіндік психологиялық ерекшеліктері туралы психологтар: Т.Тәжiбаев[13], М.Мұқанов[14], Қ.Жарықбаев[15], Л.С. Выготский [16], С.Л. Рубинштейн [17], П.К. Анохин [18], Д.Н. Богоявленский [19], П.Я. Гальперин [20], Н.А. Менчинская [21], В.В. Давыдов [22], В.А. Крутецкий [23], В.А. Пономарев [24], еңбектерiнде кеңiнен талданған.
Өлкетану деректерін оқыту үдерісінде қолдануды әр қырынан зерттеген С.Қ.Қалиев [25], С.Ғаббасов [26], С.А.Ұзақбаева [27], Ж.Ж.Наурызбай [28], К.Ж.Қожахметова[29], Р.А. Абузяров [30], Т.Айтжанова [31], А.М Текесбаева [32], М.С.Маженақова [33], Г.Қ.Тұрабаева [34], А.Ж. Бекмағамбетов [35], Б.Қ. Шаушекова [36] және т.б. ғалымдардың еңбектері бар
Жоғарыда аталған жұмыстар, елімізде оқыту үдерісінде өлкетану деректерін қолдануды дамыту мәселесі бойынша ғылыми ізденістер негізін қалауға мүмкіндік береді. Алайда, бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық көзқарасын қалыптастыруды өлкетану деректерін пайдалану негізінде жүзеге асырудың әлі де болса өз шешімін таппай отырғандығы зерттеу жұмысымызды Бастауыш сыныптарда дүниетану сабақтарында өлкетану деректерін оқыту әдістемесі деп алуымызға негіз болды.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сынып дүниетану сабақтарындағы оқыту үдерісі.
Зерттеу пәні: Бастауыш сыныптардың дүниетану сабақтарында өлкетану деректерін оқыту әдістемесі.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сыныптардың дүниетану сабақтарында өлкетану деректерін пайдаланудың әдістемелік негізін ұсыну
Зерттеудің міндеттері:
1)Дүниетану сабақтарында өлкетану ұғымының мәнін анықтау, өлкетану деректерін пайдалану жөніндегі педагогикалық, психологиялық және әдістемелік әдебиеттерге тақырып тұрғысынан талдау жасау;
2) Бастауыш сыныптарда дүниетану сабақтарында өлкетану деректерін пайдаланудың өлкетану деректерін пайдаланудың ұтымды әдіс-тәсілдерін айқындау;
Зерттеу әдістері: педагогикалық, әдістемелік еңбектеріне талдау, озат мұғалімдер тәжірибесін анықтау, бақылау.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Жеке тұлғаның қалыптасуы мен дамуындағы іс-әрекет ілімдерін қамтитын таным теориясы және жеке тұлғаның танымын қалыптастыруда адам, қоғам, табиғат туралы философиялық, психологиялық, педагогикалық теориялар негізге алынды. .
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- бастауыш сыныптарда дүниетану сабақтарында өлкетану деректері негізінде оқушылардың қызығушылықтарын қалыптастырудың теориялық негіздері анықталды.
-оқушылармен жүргізілетін сабақтағы және сабақтан тыс өлкетану жұмыстарын жүргізудің тиімді формалары мен негізгі әдіс-тәсілдері ұсынылды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
- дүниетану сабақтарында өлкетану деректерін пайдаланудың әдістемесі ұсынылады.
- өз өлкесіне байланысты әдеби-тарихи деректер арқылы оқушылар туған жерін, Отанын сүюге, өзге этномәдениетті құрметтеуге үйренеді және шығармашылық жұмыстарында қолдана алады;
-Өлкетану деректерін пайдалану әдістемесін бастауыш сынып мұғалімдері мен студенттер өз іс-тәжірибелерінде пайдалана алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДЫҢ ДҮНИЕТАНУ САБАҚТАРЫНДА ӨЛКЕТАНУ ДЕРЕКТЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш оқытуда өлкетану деректерін пайдаланудың зерттелу жайы
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты мақсаттары мен міндеттерінде Білім берудің басты құндылық басымдығы − мәдени және экономикалық гүлденудің негізінде тұлғаға, Қазақстандық мемлекеттілікті нығайтатын маңызды рухани және адамгершілік категориялары ретінде елжандылыққа, білім берудің гуманистік қағидаттары: бірлікке, теңдікке, өзара ықпалдастыққа және төзімділікке беріледі,-деп көрсетілген. Жеке тұлғаның түрлі өмір жағдаяттарында өз бетімен шешім қабылдау және әрекет жасау, өз тұжырымдарын дәйектеу және айналадағылармен өзара қарым-қатынас орнату, орын алып отырған әлеуметтік жағдайларға баға беретін; мәдени және шығармашылық істерге қатысу, тұлға мен қоғамды қалыптастыратын мәдениеттің маңызды тұстары мен аспектілерін түсіне және бағалай білуі де стандартта айшықты бейнеленген [37].
Мемлекеттік құжатта көрсетілген міндет үлкен жауапкершілікті артады. Бұл міндетті шешу үшін, ең алдымен, бастауыш мектепте оқыту мазмұны жаңартылып, ол әрбір оқушының жеке басының қасиеттері мен қабілеттерін жетілдіріп, олардың шығармашылық қабілетін дамытатындай болуы қажет.
Бастауыш сынып дүниетану сабақтарында өлкетану деректерін оқыту мәселесінің тарихынан сөз қозғағанда, алдымен ауызға, әл-Фараби, М.Қашқари, Ж.Баласұғын, Асан Қайғы, Бұхар жырау, Я.А. Коменский, И.Г. Песталоций, К.Д. Ушинский, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, А.Байтұрсынұлы, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев секілді ойшыл ғалымдар түседі. Бұл ғұлама ғалымдар туған өлкені балаларға таныту арқылы олардың Отанға сүйіспеншілігін, қызығушылығын ояту мәселесі тұрғысында маңызы мен мәні жайында жоғары пікірлер мен ой-тұжырымдар айтқан
Мысалы, әл-Фараби жетілген тұлғаны тәрбиелеу үшін Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие беру керек, тәрбиесіз берілген білім - адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі, Оқыту адамдар мен халықтарда теориялық қайырымдылық дарыту болады, ал, тәрбие − білім-білікке негізделген өнер арқылы оларға этикалық қайырымдылық дарыту тәсілі. Оқыту тек сөз арқылы жүзеге асырылады, ал тәрбие кезінде адамдар мен халыққа білімге негізделген қасиеттерден шығатын әрекеттерді жасауды дағдыға айналдыру үйретіледі...-деген ұстанымдарды басты қағида ретінде ұсынды. Ғұлама ғалым тек білім арқылы ғана толыққады адам қалыптасатыны айта келе, еңбегінде Өз елімнің басы болмасам да, сайының тасы болайын, Елінен безген оңбайды, көлінен безген қонбайды,- деп, туған жердің қадір-қасиетін асқақтатады [38].
XI ғасырда өмір сүрген түркі данасы, ойшыл-ақын Жүсіп Баласағұнидің Құтты білік еңбегінің негізгі идеясы педагогиканың ең маңызды мәселесі тәрбиеге негізделіп, оның мазмұнында педагогиканың жалпы негіздері, дидактика және тәрбие теориясының негізгі мәселелері, жеке тұлғаны қалыптастыруға бағытталған адамгершілік, эстетикалық, еңбек, дене, құқықтық, т.б. тәрбие мазмұны қарастырылады. Жалпыадамзаттық құндылықтар тұрғысынан алып қарасақ, Құтты білік дастанының бүгінгі адамзат қоғамы үшін құндылығы мынада болып табылады: 1) Құтты білік - халықтың құты, ырысы болған ілім; 2) әрбір адамға бақыт сыйлайтын, құт әкелетін білім; 3) ғасырлар бойында көзі ашық, көкірегі ояу кемел ұрпақтың бойына адамдық, азаматтық қасиеттерін, адалдық дәстүрлерін сіңіріп, жан-дүниесіне рухани күш дарытатын тәрбиелік мәні жоғары тұжырымдары жетерлік[38]. Мысалы, Білім - інжу, түбінде - анық, қойма сан; Ақыл, білім ең әз нәрсе, күшті нық, егер болса, істет, ұшып көкке шық; Ақыл-шырақ, қара түнді ашатын, білім-жарық, нұрын саған шашатын; Білім-байлық, азаймас һәм жоғалмас, еш қарақшы, ұрыға да тоңалмас! деген білімді насихаттайтын сөздерімен қатар, туған жерге, өлкеге байланысты Туған жерің түсіне кіреді, Кімнің жерін жерлесең, Соның жырын жырларсың және т.б. сөздері туған өлке туралы деректердің маңызы жоғары екенін көрсетеді.
Түркі өркениетінің шежіресін жазып, өз есімін мәңгілік еткен данышпан ғалым, кемеңгер ұстаз Махмұт Қашқаридің Түрік сөздігі еңбегін оқып-үйрену және теориялық тұрғыдан талдау негізінде бұл тек сөздік, немесе тілтану мәселелерін ғана қарастырған еңбек еместігін, онда біздің ата-бабамыздың ұрпақ тәрбиесі бойынша тәжірибесі жинақталып, түркі халқының педагогикалық тұжырымдамасы негізделгенін айқын көруге болады. Ғұламаның тәлім-тәрбиелік идеялары өнегелі өмір сүру үшін жас ұрпаққа саналы тәрбие мен сапалы білім берудің маңыздылығын дәріптеуге бағытталған [38]. Сондықтан оның педагогикалық тұжырымдамасының негізгі өзегі − орта ғасырдағы түркі баласының бейнесі − ұлылыққа ұмтылған, білімділікті іздеген, даналықты таңдаған, біліктіге серік болған, бабалардың әдеп-ақлақты насихатын ұстанған ірі тұлға. Сонымен қатар сөздікте біршама туған жерге байланысты мақал- мәтелдер де берілген. Атап айтқанда, Бөтен елде сұлтан болғанша, Өз еліңде ұлтан бол, Ит тойған жеріне, Ер туған жеріне мақал-мәтелдері өскелең ұрпақты туған жерді құрметтеуге, сүюге неше ғасырдан бері тәрбиелеп келеді.
Туған жер туралы ой-пікірлер қазақ халқының жыраулары мен шешендерінің шығармаларында көптеп орын алады. Мысалы, Асан Қайғының:
Көлде жүрген қоңыр қаз,
Қыр қадірін не білсін!
Қырда жүрген дуадақ
Су қадірін не білсін!
Ауылдағы жамандар
Ел қадірің не білсін!
Көшіп-қонып көрмеген,
Жер қадірің білмесін!
толғауында жер қадірі мен ел қадірі жоғары бағаланған [38,26].
Мұндай толғаулар Қазақ халқының егемендігі үшін күрескен Бұхар, Үмбетей, Сыпыра, Ақтамберді жыраулардың еңбектерінде көптеп кездеседі. Бұл жырлар ұрпақты өз елін қорғауға, құрметтеуге тәрбиелеген. Қазақ халқы бала тәрбиесін балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле-деген қанатты сөзіне сидырған. Отан деген ұлы ұғымның отбасынан, өзі тұрған аймақтан басталатынын ғұлама жыраулар бала санасына жастайынан сіңірген. Ата-бабамыз қазақ даласының еркіндігі мен елінің дербестігі үшін жан аямай күресті. Олардың ерлігі бүгінгі күнге жыр, дастан, күй болып жетті.
Қазақ халқының атамекені − халқымыздың ерте заманнан бері мекендеген жері, суын ішіп, өсіп-өніп, өмір сүріп келе жатқан кең байтақ жері. Атамекен дегенде көз алдымызға айдын шалқар көлдер мен мөлдір бастау қайнар бұлақтар, сарқырай аққан тасқынды өзен, жасыл желек жамылған тоғайлар, ұланғайыр далалар келеді. Жердің тарихы − Қазақстанның тарихы, баланың өмір жолының хронологиялық тарихы. Мұның өзі өлкетану деректерінің маңыздылығының жоғары екенін дәлелдейді.
Қазақ халқының өлкетану деректерін алғаш жинаған кемеңгер ғалым − Ш.Уәлиханов. Ғалым туған өлкені зерттеу ісімен айналысып, қазақ халқының тарихына, фольклорына, тұрмыс-салтына байланысты көптеген жәдігерлерді жинап, бастырған. Ғалым туған өлкені тану тұрғысында былайша ой қорытады: Халық шығармашылығының қай түрінде де табиғат құбылысының әсері болатыны анық. Халық табиғаттың әсем құбылыстарын жырға, күйге, ою-өрнекке түсіргенде, алдымен кәсіптік қажеттілігін ойластыра отырып, жарастық, әсемдік жағына да баса көңіл бөлген [39].
Бастауыш сыныптардың дүниетану сабақтарында өлкетану деректерін пайдалану мәселесін талдау ең алдымен өлкетану ұғымының мәні мен ара жігін терең түсініп алуды қажет етеді.
Өлкетану ұғымын философия, әлеуметтану, психология, педагогика география, тарих және т.б. ғылымдар өз тұрғысынан зерттейді.
Өлкетану деректерін пайдалануға арналған зерттеу жұмыстарын сараласақ, онда өлкетану ұғымын түсіндіруде көптеген авторлар белгілі бір тұлғалар туралы деректер жинау ғана емес, сонымен қоса бір факторлардың екінші факторға әсерін анықтау, яғни сол жердегі өмірдің және табиғаттың кешенді көрінісін беру екенін дәлелдеуге ұмтылады.
Балаларға өздерін қоршаған дүние туралы білім беру - оқу-тәрбие үдерісінің негізгі талаптарының бірі. Белгілі ғалым-географ А.С.Барков өлкетануды кіші елтану деп қарастырып, Өлкетану − бұл мазмұны мен зерттеу әдістері жағынан әр түрлі, бірақ өзінің жеке әдістері жағынан өлкені ғылыми және жан-жақты тануға жетелейтін ғылыми пәндер жиынтығы-деп тұжырымдайды [40].
Педагог-ғалым А.М.Текесбаева: Өлкетану - мұғалімнің басшылығымен оқушылардың туған өлкесінің (мектеп маңын, ауыл, аудан, қала, облыс өлке, Қазақстан) табиғи, әлеуметтік, экономикалық және тарихи жағдайларын жан-жақты зерттеуі. Осы арқылы оқу мен тәрбиенің өмірмен, қоршаған дүниемен тығыз байланыста қарастыруға жағдай туады дей келе, өлкетану жұмыстарының обьектісі жөнінде төмендегідей түсіндіреді. Өлкетанудың зерттеу обьектісі: табиғат, жер, территория, сол жердің халқы, тарихы, шаруашылығы, өнері мен мәдениеті [32].
Қазақстанда мектептегі өлкетанудың алғашқы дамуына Т.Шонанов белсенді атсалысып, өзінің Мектепте аймақтану жағырафия оқыту әдісінің жемісі т.б. еңбектерінде өлкетануды оқыту мен тәрбие құралының бірі ретінде көрсетеді[41]. Ол туған өлкесін білмейтін адам, дүниені білмейді деп тұжырымдайды. Педагогика ғылымының даму тарихында С.Аржанов, Д.Жаринов, Р.Зеленский, К.Строев, Ә.Бейсенова, С.Жортанов т.б. оқу-тәрбие үдерісінде өз өлкесінің тарихын, табиғатын зерттеуде оқушылардың танымдық қызығушылығын арттырудың әдіс-тәсілдерін, мүмкіндіктерін, әдістемелік тұрғыдан жан-жақты қарастырған.
Педагог Г.Қ.Тұрабаева өлкетану ұғымы туралы былайша ой қорытады: Қоршаған орта мен табиғатты тиімді пайдалана отырып, оны сақтау үшін келеңсіз әрекеттер жасамау - өлкетанудағы ең басты бағыт болып табылуға тиіс. Оны біз мектеп табалдырығынан бастап, жоғарғы оқу орындарында, ірі өндіріс орындарында іске асыруға тиіспіз. Сөйтіп, табиғаттың байлығын адамның игілігіне жаратуды ғылыми негізге көшіру қажет [34].
Педагог М.С. Маженақова Өлкетану қай кезде де мектептегі оқу-тәрбие үрдісінің бір бөлігі болып қала береді. Ол оқу материалын нақты фактілермен толықтыру арқылы оқу процесін қызықтыруға әсер етеді, теориялық білімнің түйсікті қабылдауына әсер етеді, мектепті өмірмен байланыстырады. Бүгінгі күні өлкетану материалдарының танымдық қызметті белсендірудегі орны айқындығы дәлелденген кезде өлкетану материалдарын оқу пайдалану, әрбір мұғалімнің міндеті болып табылады [33].
Демек, өлкетану - туған өлкенің тарихын, салт-дәстүрін, жырлары мен аңыздарын тануға бағытталған жұмыстар жиынтығы. Сонымен, өлкетану ұғымын тек адам баласының туған жерін тануға арналған танымдық әрекеттерінің жиынтығы деп түсінуге болады.
Өлкетану ұғымына түрлі мағына беруге болады. Негізгі зерттеу объектісі − жер, территория, табиғат, аймақтың халқы, тарихы, шаруашылығы, өнері мен мәдениеті. Бұлар түрлі саладағы ғылымдардың объектісі, сондықтан оларды зерттеуде түрлі әдістер қолданылады.
Өлке − өлкетану әдістерінің жалпы зерттеу объектісі. Біздің пікірімізше Өлке − ұғымы - шартты, оның мазмұны зерттеу мақсатына сай ашылады.
Жоғарыда келтірілген педагогикалық еңбектерге сүйене отырып, өлкетану туралы біз:
біріншіден, өлкетану - өскен ауылы ұғымына қарағанда кең ұғым, бұл Отанды тану дегенді білдіреді;
екіншіден, адам табиғатсыз, вакуумда тумайды, адамның жеке тұлғалық қабілеттері қоршаған ортамен қарым-қатынаста, іс-әрекет барысында қалыптасады;
үшіншіден, өз өлкесін, туған жерін сүйген азамат өзіндік пікірі бар, саналы, танымдық іс-әрекетке қабілетті жеке тұлға деген тұжырым түйіндедік..
Кемеңгер педагог Т.Шонанов: Туған өлкесін білмейтін адам дүниені білмейді-дей келе, мектепте өлкетануды насихаттау формасын және өрісін кеңейту керек, яғни өлкетану өсіп келе жатқан ұрпақтардың өз Отанын ойша емес, нақты сүюі үшін аса қажет -деп жазды[41].
Ж.Аймауытовтың бүкіл еңбектерінде ана тілінің тәрбие құралы екендігі, тәрбиенің ұлттық сипатта болуы, ұлттық мектепте ұлттық сипаттағы тәрбие жүйесі болу қажеттігі туралы ойлары жүйеде көрініс тапқан. Ж.Аймауытов Тәрбиеге жетекші атты кітабында бала тәрбиесіндегі ата-ананың рөлі, еңбек пен өнер арқылы балаға өнеге көрсетудің ұтымдылығына, туған жер тәрбиесіне, кең тоқталады, себебі адам тәрбиесінің жемісі екендігін айтқан. Ол бала тәрбиесіндегі отбасының рөліне ерекше тоқталады. Баланы бұзуға, яки түзеуге себеп болатын бір шарт − жас күнінде көрген өнеге. Ол өнеге туған жердің салт-дәстүрі мен әке-шешесінің тәрбиесі арқылы қалыптасады. Ата-ананың берген дұрыс тәрбиесі баланың мінезіне салған ізге байланысты. Ұяда нені көрсе, ұшқанда соны іледі деп, атамыз қазақ тауып айтқан[42].
Бүгінгі күні мектепте өлкетану жұмыстарының жай-жапсары туралы М.С.Маженақова былайша ой топшылайды: Мектеп өлкетануында екі қарама-қайшы бағыт қалыптасқан: Біріншіден - оқу-тәрбие өлкетану материалдарының орнын бағаламаушылық болса, екіншісі - асыра бағалау болып есептелінеді. Бұл екі тенденция да кері. Ең бастысы, біздің ойымызша, мектеп практикасында өлкетану материалдарын пайдалану оқу-тәрбие үдерісінің сапасын жетілдіреді деп түсінуге болады [33].
Педагог-ғалым А.Бекмағамбетов өлкетану деректерінің оқушыларға патриоттық тәрбие берудегі маңызы жөнінде былайша пікір білдіреді: Өлкетану құндылықтары арқылы оқушылардың туған жеріне деген сүйіспеншілік, мақтаныш сезімдерін қалыптастыруда нақты айғақтың, деректер, тарихи құжаттардың шындықты дәлелдеп отыратынын айта келіп, өлкетану құндылықтарының бүгінгі мазмұнын патриоттық тәрбиемен байланыстыру аса қажет. Патриотық тәрбие беруде арқау болатын өлкетану құндылықтарының негізгі мазмұны мынадай мәселелерді қамтығаны жөн деп санаймыз:
- Өлкенің тарихы;
- Өлкенің табиғаты және қорлары;
- Өлкеден шыққан батырлардың, халық қаҺармандарының, ғылым, мәдениет және спорт қайраткерлерінің ерліктері мен ерен еңбегі;
- Мәдени құндылықтар, т.б [35].
Ғалымдардың пікірлерін қорытындылай келе, өлкетану деректерін оқытудың маңызын біз төмендегіше жіктедік:
1. Өлкетану деректері оқушыға бұрыннан таныс туған жеріне байланысты болғандықтан, оқушылардың меңгеруіне оңай тиеді.
2. Өлкені таныстыру Отанды таныстыру болып табылады.
3. Өз өлкесінің деректерін оқыту оқушылардың туған жеріне деген оң сезімін оятады.
4. Туған жерінің тарихын, әдебиетін жақсы біліп өскен ұрпақ кейін сол өлкенің жанашыры болып тәрбиеленеді.
Қазақ педагогикасында өлкетану деректерін оқыту жұмыстары ХХ ғасырдың басынан бері жүріп келеді.
1924 жылы жарық көрген мемлекеттік Ғылыми Кеңестің (ГУС) бекіткен бағдарламасы бойынша оқушыларға берілетін білімді саясатпен байланыстыру қаралды. Мемлекеттік Ғылыми Кеңес бағдарламасының талаптары мен мазмұны мектеп өмірінде кең қолданыста бола алмады. Қоршаған орта туралы кең мағлұматтарды қамтитын пән-дүниетану пәні. Дүниетанудан берілетін білім мазмұнының кеңеюіне 1927 жылы 1-2 сыныптарға арналып қабылданған кешенді бағдарламаның маңызы зор болды. Кешенді бағдарлама мақсаты пәнаралық байланысты күшейтуді, оның мазмұны кез келген пәнді өлкетану деректерімен байланыстыруды талап етті. Осыдан бастап адам, қоғам, табиғаттан берілетін білім жүйесін оқушыларға меңгерту мақсаты бастауыш сыныпта жүзеге асырыла бастады.
Тарих жылнамасында саясатпен бірге білім саласының да мазмұны мен мақсаты өзгеріп отырды. 1930 жылғы БКП (б) Орталық Комитетінің Жалпыға бірдей міндетті бастауыш оқу, 1931 жылғы Бастауыш және орта мектеп туралы қаулылары бойынша оқушыларға политехникалық білім беру мәселесі қаралды. Мұнда қоршаған ортамен, айнала адамдармен таныстыруды сыныптан тыс ұйымдастырылатын жұмыстар барысында жүзеге асыру көзделді. Бағдарлама мазмұнында табиғат, қоғам туралы білім беруге баса көңіл бөлінді. БКП (б) Орталық Комитетінің Бастауыш және орта мектептегі оқу бағдарламасы мен жұмыс тәртібі қаулысында бастауыш сыныпта жүргізілетін пәндер жүйесіне өзгерістер енгізілді [43,44].
1946-1947 оқу жылында Ресейде бастауыш мектептің оқу-тәрбие жұмысы қолға алынып, біраз кемшіліктер беті ашылды. Кемшіліктерді жою үшін кейбір пәндер мүлдем қысқарып қалды және бірқатар пәндер мазмұны қайта қаралды. Сөйтіп 1947-1948 оқу жылынан бастап қоғамнан, табиғаттан ұғым беретін материалдардың бәрі ана тілі пәні мазмұнына енді. Тек 4-сыныптағы Өлі табиғат жеке пән ретінде оқытылатын болды.
1958 жылы Мектептің өмірмен байланысы туралы халыққа білім беру жүйесін одан әрі дамыту Заңы қабылданды. Заң негізінде Өлі табиғаттың орнына Табиғаттану пәні оқытылып, оның мазмұнына өлі және тірі табиғаттан білім беретін тақырыптар енгізілді. Табиғаттану пәнінің негізі мақсаты өлкетану тақырыптарына негізделген еді. Оқу бағдарламасында өлкетану мазмұнының бағыты күшейтіліп, (... балалардың өздеріне жақын да таныс бейнелер мен фактілерге сүйене отырып, оларды айналадағы табиғатпен, адамның еңбек саласындағы тіршілігімен үнемі таныстырып отыру керек,-деп көрсетілді. Осы мағлұматтардан бастауыш сынып оқушыларына өлкетану деректері жөнінде білім беру назардан тыс қалмағанын білеміз[45].
Осы кезеңнен бастап мектептерде өлкетану деректерін оқыту мәселелері жандана бастады. Өлкетану деректерін оқыту үдерісінде пайдалану мектептерде шығармашылықпен жұмыс жасайтын мұғалімдердің озық тәжірибелері түрлі республикалық ақпарат беттерінде жарияланған мақалалар да бар.
С.Тәжіғұлова Өлкетану материалын пайдалану мақаласында тарих пәнінде оныншы сыныпта Қазақстан имперализм кезеңінде тақырыбын өткен кезде тарихшы ғалымдар Х.Б.Табылдиев пен Ғ.А.Мұхамедовтің еңбектерінен Доссор, Махат, Ескене мұнайын меңгеруде ағайынды Лемандардың көп қаржы жұмсағандарын туралы айтқанын жазады. Д.Төлебаеваның Өлкетану - ел таныту - деген мақаласында практикалық жұмыс нәтижесіне талдау жасайды. Бану Мусина Өлкетану материалдары - сабақта деп аталатын мақаласында мектепте мұражай ұйымдастырудың тиімділігін дәлелдейді. Ұстаз Қ.Бітібаеваның Әдеби тарихи өлкетану дерек-мағлұматтарын пайдалану арқылы оқушы білімін тереңдету атты әдіснамалық еңбегінде оқушылардың ойлау қабілетін жекеден жалпыға, жалпыдан жалқыға қарай жүргізу арқылы оқуышының шығармашылық қабілетін арттыру жолдарын баяндаған. Өлкетану деректерін оқыту әдістемесі атты мақаласында Қ.Тұрсынбайқызы өлкетану деректерін оқыту мәселелеріне ғылыми тұрғыда талдау жасаған [45-50].
Қазақ халқы елін, жерін, оның табиғи, мәдени байлығын, өнері мен тілін, тарихын, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын сақтап, қорғап, рухани-адамгершілік тағлымдарын ұрпағына мұра етіп қалдырған. Сондықтан, оқыту үдерісінде өлкетану деректерінің оқытылуын өмірдің өзі талап етеді.
Қазіргі жаңа педагогикалық технологиялардың талаптары оқушыға білім беруде мақсатты түпкі нәтижеге жету, оқушыны іс-әрекеттері арқылы ойланту, таным белсенділігін арттыра отырып тәрбиелеуде аймақтық компонентті қолдану оқыту сапасының артуына ықпал етеді. Жас буынға әлемдік білім мен тәрбие беруде оның адамгершілік тұрғыда дүниетанымдық көзқарасын дамытуда түрлі жұмыстарды ұйымдастыруда өлкетану деректерін пайдаланып оқытудың маңызы ерекше. Өлкетану деректерінің құндылығы мектеп оқушысының туған жері туралы танымын кеңейтумен қатар елінің тарихына, мәдениетіне деген сүйіспеншіліктерін арттырып, жалпы ұлттық құндылықтарымызды қастерлей білуге үйретуде, бала бойында ұлттық рух, сана-сезім, елжандылық қасиеттерді қалыптастыруында. Бастауыш сыныптарда мол қызығушылықпен басталған оқушылардың білім алу импульсын жандандыру, сол білімді тереңдету және соның негізінде өлкетану деректерінде оқулық пен мектеп бағдарламаларынан тыс жергілікті фольклорды, ақын-жазушылардың шығармашылықтарын жинастыру маңызды, себебі оқушы халықпен араласу арқылы шешен де дана халық перзенті екендігін ұғынады, халықтық тағылымдарды бойына сіңіреді. Өлкетану деректерін пайдалану арқылы халық шығармашылықтарың таза дауысты орындау мақамдарымен танысып, бүгінгі күні жастарымыздың арасында жетіспей жатқан халықтық музыканы, мақамды сүйіп, түсінеді, эстетикалық талғамдарыы өседі. Жергілікті, өзі туып өскен орта ақын-жазушыларының шығармашылықтарымен танысу арқылы әдеби шындықты түсіну дағдысы қалыптасып, тіл шұрайлығын, ой ұшқырлығы мен өздеріне тән сөз қолданыс стилін тануға бейімделеді. Қазақстан ‒ көп ұлтты, зайырлы мемлекет. Деректер жинақтауға тілі мен ұлтына қарап емес, түрлі ұлт өкілдері шығармашылықтарымен танысу оқушылар бойында қалыптасатын жалпы адамзаттық құндылықтарды жоғары әдеп қағидалардың, азаматтық және адамгершілік сезімдерімен қатар интернационалдық тәрбие арқауы болмақ.
Әдебиеттерге шолу жасай отырып, өлкетану деректерін пайдалану негізінде оқушылардың қызығушылығын қалыптастыру үшін мына талаптар орындалуы қажет деп тұжырымдауға болады:
- өлкетану деректерін пайдалану жұмыстары оқушылардың ойлау қабілеттерін дамытатындай ұйымдастырылуы керек:
- өлкетану деректерін пайдалану мазмұны бастауыш сынып оқушыларының қызығушылығын оятудың қайнар көзі танымдық ретінде деңгейде іріктелуі және деңгейлік саралануы тиіс:
- оқушыларды өз өлкесінің деректерінен таныстыру, сол туралы білім беру оқу үрдісінде ғана емес, сыныптан тыс жұмыстарда жүзеге асуы тиіс.
- өлкетану деректерін пайдалану жұмыстарын ұйымдастыруда оқушылардың жас және жеке ерекшеліктері есепке алынуы тиіс.
Қорыта айтқанда, бастауыш мектепте өлкетану деректерін пайдаланып оқыту туралы деректер біршама жетерлік. Бастауыш мектепте дүниетану сабақтарында өлкетану деректерін оқытуды хронологиялық талдауда нәтижесі:
1. Өлкені тану жөнінде алғаш пікір білдірген - Ш. Уәлиханов[39].
2. Өлкетану деректерін оқыту әдістері мен тәсілдерін жүйелеген - Т. Шонанов[41].
3. Өлкетану дегеніміз - әдебиеттік оқу сабақтарында туған өлкенің тарихын, тарихи тұлғаларын салт-дәстүрін, табиғатын, жырлары мен аңыздарын тануға бағытталған жұмыстар жиынтығы.
.4. Өлкетану деректеріне:
- Өлкенің тарихы;
- Өлкенің табиғаты және қорлары;
- Өлкеден шыққан батырлардың, халық қаһармандарының, ғылым, мәдениет, әдебиет және спорт қайраткерлерінің ерлігі мен ерен еңбектері;
- Мәдени құндылықтар;
- Өлке ақын-жазушыларының еңбектері;
- Өлкенің қазіргі өмірі.
5. Өлкетану деректерін оқытудың маңызына:
- Өлкетану деректері оқушыға бұрыннан таныс туған жеріне байланысты болғандықтан, оқушылардың меңгеруіне оңай тиеді.
- Өлкені таныстыру Отанды таныстыру болып табылады.
- Өз өлкесінің деректерін оқыту оқушылардың туған жеріне деген патриоттық, елтанымдық сезімдерін оятады.
- Туған жерінің тарихын, әдебиетін жақсы біліп өскен ұрпақ кейін сол өлкенің жанашыры болып тәрбиеленеді деген тұжырымдар жасалды.
1.2 Бастауыш сыныптардың әдебиеттік оқу сабақтарында өлкетану деректерін пайдаланудың психологиялық-тәрбиелік негіздері
Бастауыш сыныптарда өлкетану деректерін пайдаланып оқытуда қойылатын талаптарды ескеретін болсақ, онда оқыту үдерісіне іс-әрекеттік тұрғыдан келу қажеттігі туындайды. Мұнда алынған өнімнің қасиеттерін іс-әрекеттің мақсатында көрсетілген қасиеттерімен салыстырып, қасиеттер арасында өзгешеліктер болған жағдайда, оның себептері айқындалады.
Оқушылардың өлкетану деректеріне қызығушылықтары олардың шығармашылық қабілеттерін дамытады. Мектепте қазақ тілін өлкетану деректерін пайдаланып оқытудың күйіне талдау, білім саласында болып жатқан өзгерістер мен жаңалықтарға қарамастан, оқушылардың басым көпшілігінің өлкетану деректеріне қызығушылығы енжар, ал сабақтар әлі де орындаушылық бағытын ұстануға бейімдейтін дәстүрлі әдістермен жүргізілетінін көрсетеді.
Оқытудың мазмұны оқушылардың жас ерекшеліктері мен даму психологиясына сай болуға тиіс. Алайда оқылатын тақырып үнемі оңай, жеңіл-желпі орындалатындай болуы қажет деген ұғым тумаса керек. Оқыту үдерісінде шамасы жететін қиыншылықтарды өз күштерімен жойып отыруға оқушыларды мәжбүр жасаған жөн. Өйткені, қиындыққа кездеспейінше, ойлау белсенді қызмет атқара алмайды. Ал, екінші жағынан, шамасы жетпейтін қиындыққа кездессе, ой тежелуге ұшырайды. Ендеше, бұдан шығатын қорытынды өлкетану деректерінің түсінікті болуы шарты.
Дамыта оқытудың негізін қалаған психолог В.В. Давыдов оқушылардың ойлау қабілеттерін дамыту үшін алдымен оларды теориялық ойлауға дағдыландыру қажет деп есептейді [22,32]. Өлкетану деректерін оқыту барысында оқушылардың алдымен оқушылардың жоғары психикалық функцияларын, яғни балалардың конвергентті (салыстыру, талдау, абстракциялау, жалпылау, нақтылау, қорытындылау, шешім шығару) ойлау қабілеттерін қалыптастыру қажет. Мұның барлығы оқушылардың логикалық ойлауын жетілдіреді. Ал, оқушылардың инвергентті (интуиция, рефлекция, инсайт) секілді продуктивті ойлау қабілеттері мен есте сақтау, зейін, қиялдарын жетілдіруде өлкетану деректерін дамыта оқытуға негізделген тапсырмалар мен жаттығулар жүйесін беру қажет. Ойлау салыстыру, талдау, абстракциялау, жалпылау, нақтылау, қорытындылау, шешім шығару актілерінен тұрады. Оқушылардың конвергентті және инвергентті ойлау қабілеттерін жетілдіруде төмендегідей тапсырмалар арнайы іріктеліп орындатылды:
* Туған өлке тарихының бұрынғысы мен қазіргісін салыстыр;
* Оқиғаны талдау;
* Өлкетану деректерін жинақтау;
* Мәтін бойынша арнайы және қосымша сұрақтарға жауап беру;
* Мәтінге жоспар құруды үйрету.
Бастауыш сыныптарда өлкетану деректерін пайдалануда оқушылар өздерінің туған өлкесін таниды, туған жері туралы ой-пікірлері қалыптасады.
Танымдық қызығушылық оқушылардың өлкетану деректерін сапалы меңгерудің негізгі діңгегі болып табылады. Оқушылардың таным үдерісін жетілдіру олардың дамуының алғышарты. Таным үдерісі − күрделі үдеріс. Таным үдерісі арқылы оқушылар жаңа материалдарды саналы меңгеруге талпынады. Сондықтан, бастауыш мектепте өлкетану деректерін оқытуда оқушылардың танымдық қабілеттерін жетілдіруге ерекше назар аудару керек. Балалардың таным іс-әрекеттерін орындау арқылы пәнге, сабаққа мотивтері (қызығушылық, ықылас, тілек) артып, баланың түсінігі мен дүниетанымы кеңейіп, ойлау қабілеттері жетіледі. Психологиялық еңбектерде таным үдерісінің анықтамасын ғалымдар былайша береді: Таным - адам санасын дамытудың негізі [17, 226] және Таным - бұл қоршаған болмыстың, оның элементтерінің белсенді ақыл- ой және көңіл күй іс-әрекеттері мен олардың нәтижесі, яғни білім, жалпыланған теория, заңдар мен ғылыми ұйымдардың санада бейнеленуі [17,149]
Ғалым А.Е.Әбілқасымова оқушылар ерік күштері арқылы танымдық әрекеттерді жүзеге асыратыны жөнінде былайша топшылайды: Таным - әрекет түрлерінің бірі болғандықтан, таным барысындағы қиындықтарды жеңу жөніндегі ерік күші таным әрекетінің мақсатын кімнің алға қоятынына елеулі дәрежеде деп жорамалдауға болады [51,30].
Оқушылардың танымдық үдерістерін жетілдіруде олардың қызығушылықтарының орны бөлек. Себебі, өлкетану деректеріне қызыққан оқушы ғана өз өлкесінің тарихын, мәдениеті мен әдебиетін меңгеруге ұмтылады.
П.Я.Гальперин өзінің қызығушылық жөніндегі көптеген зерттеулерiнде қызығушылықтың даму кезеңдерi мен түрлерiне байланысты мына үш мiндеттi iшкi күй жағдайларымен сипаттайды:
1. iс-әрекетке катысты оң әсер;
2. сол әсердiң танымдык жағының болуы немесе бiр таным қуанышының кездесуі.
3. әрекеттің өзiнен басталатын тiкелей мотивтiң болуы деп қорытады [20. 232].
Демек, танымдық қызығушылықтың дамуына ықылас, тілек, қажеттілік түрткілері тікелей әсер етеді. Баска мотивтер парыз, тапсырманы орындау, құлақ асу т.б. танымдық қызығушылықтың туындауына игі әсер етсе де, оның туындауына тікелей әсер етпейді.
Психолог Л.И.Божович танымдық қызығушылықтың оқу әрекетiне, бiлiм алуға, ғылымга деген қызығушылық тудыруда орасан зор қозғаушысы бар, яғни ол адамды белсендi танымға ұмтылуға мәжбүр етедi деп бағалайды [52].
Психологиялық-педагогикалық теорияларда қызығушылықты жіктеудің бірнеше түрі бар: дүниеге деген қарым-қатынасының сипаты, мазмұны мен кеңдігі, күші (белсенді, немқұрайды), тұрақтылығының дәрежесі (тұрақты, тиянақсыз), пайымдауы мен тереңдігінің дәрежесі бойынша және т.б.
Психолог ғалымдардың (В.В.Давыдов, Б.М.Теплов, П.М.Якобсон және басқалары) еңбектерін салыстыра жүргізілген талдауға сүйене отырып, зерттеу жұмысымызда қызығушылықтың психологиялық табиғатын, оқушының оқыту үдерісі барысында өсіп келе жатқанын байқауға көмектесетін механизмдерін қарастырдық.Төменде оқушының өлкетану деректеріне қызығушылығының артуында шығармашылық жұмыстардың алатын орны көрсетілген
қызығушылықтың жоғалуы (іс-әрекеттің мақсатсыздығы және оған жетудің жолдарынын болмауы)
іс-әрекеттің доғарылуы
қызығушылықтың жоғалуы (іс-әрекеттің мақсатсыздығы және оған жетудің жолдарынын болмауы)
іс-әрекеттің доғарылуы
қарастырып отырған деректердің жаңа қасиеттері туралы ақпараттардың берілуі
қарастырып отырған деректердің жаңа қасиеттері туралы ақпараттардың берілуі
жағымды сезімдер туғызатын нәтижелер (өз ісіне қанағаттану, шаттану және т.б.)
жағымды сезімдер туғызатын нәтижелер (өз ісіне қанағаттану, шаттану және т.б.)
мақсатқа жету үшін іс-әрекеттің белсендірілуі
қызығушылықтың артуы (іс-әрекеттің мақсатын және оған жетудің жолдарын түсіну, шарттардың жасалуы
ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚ
шығармашылық тапсырмалардың берілуі
жағымсыз сезімдерді тудыратын нәтижелер (өз ісіне қанағаттанбау, өзіне сенімсіздігі, тапсырманы орындауда кездесетін қиыншылықтарды жеңе
алмауы, реніш және т.б. )
жаңа танымдық үдеріс
іс-әрекеттің доғарылуы (танымдық қажеттіліктің жоғалуы)
танымдық қажеттіліктің туындауы және дамытылуы
мақсатқа жету үшін іс-әрекеттің белсендірілуі
қызығушылықтың артуы (іс-әрекеттің мақсатын және оған жетудің жолдарын түсіну, шарттардың жасалуы
ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚ
шығармашылық тапсырмалардың берілуі
жағымсыз сезімдерді тудыратын нәтижелер (өз ісіне қанағаттанбау, өзіне сенімсіздігі, тапсырманы орындауда кездесетін қиыншылықтарды жеңе
алмауы, реніш және т.б. )
жаңа танымдық үдеріс
іс-әрекеттің доғарылуы (танымдық қажеттіліктің жоғалуы)
танымдық қажеттіліктің туындауы және дамытылуы
Сурет 1 - Шығармашылық жұмыстардың рөлі
Оқушының өлкетану деректеріне қызығушылығының артуында шығармашылық жұмыстардың алатын орны ерекше.
Оқушылардың танымдық қызығушылықтарын жетілдіру үшін зерттеу жұмысында мынадай талаптар ескерілді:
а) өлкетану деректері мазмұнының оқу үдерісінде проблемалық, дамыта оқыту қағидаларын жүзеге асыратындай болып құрылуы;
ә) өлкетану деректерінің мазмұнының оқу бағдарламасында берілген оқу материалынан асып кетпеуі;
б) өлкетану деректерін оқытуда қолданылған тапсырмаларды орындау үшін оқу бағдарламасынан тыс жатқан ұғымдардың және заңдылықтардың қажет болмауы
в) өлкетану деректерінің мазмұнының бағдарлы болуы, яғни туған жер туралы қызғылықты әңгімелер мен аңыздардың көптеп кездесуі;
г) өлкетану деректері мазмұнының оқу материалының бірыңғай мазмұнымен тұтас байланыста болуы әрі оқушының дара-тұлғалық, психологиялық және іс-әрекеттік құрылымының ерекшеліктерін есепке алып іріктелуі;
ғ) өлкетану деректерінің қызықты болуы;
д) өлкетану деректерінің проблемалық сипатта болуы;
е) өлкетану деректерін оқытуда оқушылардың назарын аудару.
Өлкетану деректеріне деген танымдық қызығушылықтар оқушылардың шығармашылық қабілетінің дамуына оң әсер етеді. Біз енді өлкетану деректерін пайдалану арқылы оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту жолдарын көрсетейік.
Психолог С.Л.Рубинштейн шығармашылық туралы былайша ой қорытады: Адамның шығармашылығының өзіне тән ерекшелігі - оның саналы түрде мақсатты әрекет жасауымен анықталады. Бұл жағдайда адам алға қойған мақсатына қарай өз ойларын объективті түрде тұжырымдап, оны нақты жағдайда қолдана біледі және адам мен қоршаған орта арасындағы, яғни субъекті мен объектінің нақты бірлігі түрінде көрінеді, - деп тұжырымдайды [17 , 103].
Л.С.Выготский: шығармашылық деп нәтижесінде жаңа құндылықтар пайда болатын, жаңалық ашатын әрекетті атаған [16].
Шығармашылық психолог Л.В.Запорожец еңбектеріне де арқау болғанын байқаймыз. Ол шығармашылықты даму ұғымымен қатар қояды. Өйткені әрбір жаңалық, әсіресе интеллектуалдық тұрғыда болса, ол баланың психикасын жаңа деңгейге көтереді деп есептейді Оның басты жетістігі - оқу-тәрбие үдерісінің мектеп қабырғасынан бастап шығармашылық сипатта болуын көздегендігінде болып отыр [24].
Ал, Д.Б.Богоявленскаяның пікірі бойынша, шығармашылық - бұл жеке тұлғаның шығармашылық әрекетінің туындысы. Ол мотивтік құрылымдар арқылы кейде тежеледі, кейде ынталанады және жеке тұлғаның шығармашылық потенциалы интеллектуалды белсенділік ұғымына байланысты анықталады екен [19].
Шығармашылық туралы еңбектерді талдай келе, ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді деп қарастырылып келсе, қазіргі ғылым жетістіктері қабілеттің мұндай дәрежесіне, белгілі бір шарттар орындалған жағдайда, кез-келген оқушыны көтеруге болатынын әр қырынан дәлелдеуде деген қорытынды жасаймыз.
Оқыту үдерісінде оқушылардың шығармашылығын қалыптастыру және дамыту мәселесі шығармашылық үдерістің қандай кезеңдерден тұратындығын білуді талап етеді және оған деген көзқарастар түрліше. Мысалы, көрнекті француз математигі Ж.Адамар шығармашылық үдерісті 3 кезеңге бөледі:
Дайындық кезеңі.
1. Инкубация, жасырын идеялар, тұйыққа тірелу кезеңі.
2. Интуицияның жарқ етуі. Эврика.
3. Тексеру кезеңі [ 24 ].
Ал А.Н.Лук шығармашылық үдерісті 5 кезеңге бөледі:
1. Айқын және дұрыс қойылған мақсат.
2. Күшті жұмылдыру, қосымша мәліметтер іздеу.
3. Проблемадан уақытша кету.
4. Интуицияның оянуы.
5. Нәтиженің дұрыстығын тексеру [24].
Б.А.Тұрғынбаеваның зерттеуіндегі шығармашалық үдерістің кезеңдерге бөлінуі назар аударуға тұрарлық:
1. Жаңалықпен бетпе-бет келу.
2. Шығармашылық белсенділік, екіұштылық.
3. Шешімнің жарқ етуі.
4. Шығармашылық акт.
5. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу [54].
Психолог ғалымдардың еңбектері негізінде оқушылардың шығармашылығын дамыту процесінің даму кезеңдерін былайша топтастыруға болады:
Мәселені түсіну қабілеттілігі - ең алдымен өлкетану деректерін жинауда фактілерге сын тұрғысынан қарау. Тек өзінің ғана емес, сондай-ақ өзге адамдардың ойы мен іс-әрекетін түсіну мүмкіндігі. Проблемалық мәселелерді, адамдар қылығы, құбылыстар мен жағдаяттардың шешілуін шынайы сипаттай алу қабілеті мен сипатталады.
Логикалық ойлау мен тұжырымдау қабілеті - өлкетану деректерін жіктей алу, талдау және синтездеу қабілеті, өз ойын анық жеткізе алу. Түсінік қалыптастыру мен өз ойын жеткізе алу қабілетімен сипатталады.
Табандылық (мақсаттылық) - алға қойған мақсатқа қалмай ұмтылу, кедергілерге қарамай іс-әркет барысында өз мүмкіндіктерін жинақтай алу қабілеті. Баланың барлық іс-әрекеті мен мінез-құлқынан байқалады. Өз қызметінің нәтижесіне талап қоюшылық.
Перфекционизм - өз іс-әрекетінің түпкі өнімін жоғары талаптарға жеткізуге ұмтылыс. Бала өзі істеп жатқан жұмысын жоғары деңгейде орындамайынша тыным таппайтынынымен сипатталады.
Шешім шығару - түрлі іс-әрекет пен мәселелерді шешуде тосын, жаңа жолдарды таба алу қабілеттілігі. Бала мінез-құлқы, ойындармен түрлі іс-әрекет барысында көрінеді.
Нәтиженің дұрыстығын тексеру. Оқушының өзінің тұжырымдаған қортындыларына сын тұрғысынан қарауы. Қосымша мәліметтерді енгізуі.
Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту мақсатында мынадай тапсырмаларды орындатуға болады.
Мәтіннің оқушыларға туған өлкесі туралы танымдық қызметі оқушылардың танымдық қызығушылықтарын дамытып, олардың туған өлке туралы білімдерін кеңейтеді. Өлкетану деректері негізінде құрылған мәтіндер оқушыларға туған өлке туралы, туған жерінің белгілі азаматтары туралы мағлұматтарды меңгеруге арналып, оқу материалын түсіндіруде, туған өлке жайында білімдерін бекітуде, меңгерген біліктері мен дағдыларын дамытуда, өтілген материалдарды жадында ұзақ сақтауда маңызды рөл атқарады.
Мысалы, Бұқарбай батыр (Естекбайұлы) (1822-1898) - батыр әрі шешен. Қызылорда облысы, Жалағаш ауданында туған. 25 жасында Кенесарының сарбазы болып, Ақмола бекінісін алуға, Ақмешітті қоқандықтардан азат етуге қатысқан. Шайқастардың бірінде жараланып, елге келген соң еңбекке араласады. Ауылдастарын егін аслуға, арық қазуға жұмылдырады. Елде бүгінде пайдаланып отырған ұзындығы 30 шақырым болатын Бұқарбай арығы батырдың ұйымдастыруымен қазылған. Өткір тілді, ұшқыр ойлы батыр, көптеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті
Мектепке дейінгі және бастауыш білім беру теориясы мен әдістемесі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Мектепке дейінгі және бастауыш
білім беру теориясы мен әдістемесі
кафедрасының меңгерушісі
___________ Ә.Е.Жұмабаева
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Әдебиеттік оқу сабақтарында өлкетану деректерін пайдалану әдістемесі
5В01000 - Бастауышта оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығы
бойынша
Орындаған: Г.Аппазова
Ғылыми жетекші :
қауымд. профессор, п.ғ.к Г.Т.Сәдуақас
Алматы, 2018
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДЫҢ ДҮНИЕТАНУ САБАҚТАРЫНДА ӨЛКЕТАНУ ДЕРЕКТЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш оқытуда өлкетану деректерін пайдаланудың зерттелу жайы ... ... 7
1.2 Бастауыш сыныптарда дүниетану сабақтарында өлкетану деректерін пайдаланудың психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 4
2 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДЫҢ ДҮНИЕТАНУ САБАҚТАРЫНДА ӨЛКЕТАНУ ДЕРЕКТЕРІН ПАЙДАЛАНУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Дүниетану сабақтарында өлкетану деректерін пайдалану жолдары ... ... .. 21
2.2 Дүниетану сабақтарында өлкетану деректерін қолданудағы озат іс-тәжіибелер ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі білім саласында жүргізіліп жатқан өзгерістердің басты мақсаты - мектепте білім алып жатқан жас өскелең ұрпақты ой-өрісі дамыған, бәсекеге қабілетті тұлға тәрбиелеп шығару.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Мәдени мұра бағдарламасының басты мақсатына ұлттық мәдениетті ұлықтауды жатқызып: Мәдени мұраларымызды жүйелеп, оларды қалпына келтіру, сақтау, одан әрі дамыту ісіне кең көлемде білек түре кірісетін кез келді. Ұлттық мәдениетімізді ұлықтап, бар мен жоғымызды түгендеп, жүйелеп, келер ұрпаққа аманат ету керектігіне баса назар аударады [1].
Туған жерді құрметтеу, туған өлкені аялау, ұрпақты өз жерін, өз елін сүюге тәрбиелеу - кез-келген мемлекеттің ұлттық саясатының негізгі діңгегі. Сондықтан өлкетану мәселелеріне ұлы ойшылдардың көне түркі жазба ескерткіштеріндегі тәлім-тәрбие идеяларында, Қорқыт Ата, Ахмет Иассауи, Асан Қайғы, Бұхар жырау мұраларындағы тағылым мәселелерінде, Әл-Фарабидің педагогикалық және психологиялық идеяларында, Я.А.Коменский, К.Д. Ушинский, А.Байтұрсынұлы, М.Жұмабаев, Т.Шонанов және т.б. педагог ғалымдардың еңбектерінде ерекше мән берілген.
Демек, бастауыш сыныптарда өлкетану деректерін оқыту бүгінгі мемлекеттік құжаттарда көрсетілген талаптарды орындау болып табылады. Оқыту үдерісінде қолданылған өлкетану жұмысы - оқушылардың туған өлкесі туралы білімдерін байытатын және олардың бойында дүниетанымдық, елтанымдық, азаматтық ұғым мен дағдыларын қалыптастырудың негізгі көзі болып табылады. Жас өскелең ұрпақтың эмоционалдық, интеллектуалдық, күш-жігері мен адамгершілік қасиеттері қалыптасуының және жас адамның өзін қоршаған табиғат пен әлеуметтік ортасымен қарым-қатынасы, өзара іс-қимыл жасауы арқылы жеке тұлға болып қалыптасуына әсер ететін кешенді құрал.
Оқыту үдерісінде туған өлке, туған қаладағы белгілі адамдар, ғалымдар, өнеркәсіп орындары, тарихи жерлер, отбасы тарихын, табиғи т.б. деректі мысалдармен түсіндіруге болады, себебі оқытуда нақты деректерді ұғынудан оқушы санасында белгілі түсінік қалыптасады, ойлау логикасы артады, танымдық қызығушылығы дамиды. Өлкетану деректерін оқытудың ерекшелігі, қоршаған ортаның нақты заңдылықтарын және оны ғылыми тануды есепке ала отырып, табиғи зерделеу мүмкіндігі оқушының тұлға ретінде тұтастықта дамуына мүмкіндік тудырады. Әрбір оқушының өз өлкесінің тарихын танып білуі өмірлік көзқарастарын қалыптастыруға жағдай жасайтыны сөзсіз. Сондықтан бастауыш сыныптарда өлкетану деректерімен танысу бала бойында елжандылық сезімдердің қалыптасуымен қатар Қазақстан елінің патриоттарын дайындауда тиімді болады.
Бастауыш мектепте оқыту үдерісінің заңдылықтары педагог ғалымдардың А.Байтұрсынов [2], М.Жұмабаев [3], Ж.Аймауытов[4], Ю.К. Бабанский [5], Б.М. Есипов [6], М.И. Скаткин [7], И.Я. Лернер [8], М.И. Махмутов [9], Ғ.Бегалиев [10], С.Жиенбаев [11], Т.Шонанов [12] т.б., сондай-ақ бастауыш сынып оқушыларының өзіндік психологиялық ерекшеліктері туралы психологтар: Т.Тәжiбаев[13], М.Мұқанов[14], Қ.Жарықбаев[15], Л.С. Выготский [16], С.Л. Рубинштейн [17], П.К. Анохин [18], Д.Н. Богоявленский [19], П.Я. Гальперин [20], Н.А. Менчинская [21], В.В. Давыдов [22], В.А. Крутецкий [23], В.А. Пономарев [24], еңбектерiнде кеңiнен талданған.
Өлкетану деректерін оқыту үдерісінде қолдануды әр қырынан зерттеген С.Қ.Қалиев [25], С.Ғаббасов [26], С.А.Ұзақбаева [27], Ж.Ж.Наурызбай [28], К.Ж.Қожахметова[29], Р.А. Абузяров [30], Т.Айтжанова [31], А.М Текесбаева [32], М.С.Маженақова [33], Г.Қ.Тұрабаева [34], А.Ж. Бекмағамбетов [35], Б.Қ. Шаушекова [36] және т.б. ғалымдардың еңбектері бар
Жоғарыда аталған жұмыстар, елімізде оқыту үдерісінде өлкетану деректерін қолдануды дамыту мәселесі бойынша ғылыми ізденістер негізін қалауға мүмкіндік береді. Алайда, бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық көзқарасын қалыптастыруды өлкетану деректерін пайдалану негізінде жүзеге асырудың әлі де болса өз шешімін таппай отырғандығы зерттеу жұмысымызды Бастауыш сыныптарда дүниетану сабақтарында өлкетану деректерін оқыту әдістемесі деп алуымызға негіз болды.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сынып дүниетану сабақтарындағы оқыту үдерісі.
Зерттеу пәні: Бастауыш сыныптардың дүниетану сабақтарында өлкетану деректерін оқыту әдістемесі.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сыныптардың дүниетану сабақтарында өлкетану деректерін пайдаланудың әдістемелік негізін ұсыну
Зерттеудің міндеттері:
1)Дүниетану сабақтарында өлкетану ұғымының мәнін анықтау, өлкетану деректерін пайдалану жөніндегі педагогикалық, психологиялық және әдістемелік әдебиеттерге тақырып тұрғысынан талдау жасау;
2) Бастауыш сыныптарда дүниетану сабақтарында өлкетану деректерін пайдаланудың өлкетану деректерін пайдаланудың ұтымды әдіс-тәсілдерін айқындау;
Зерттеу әдістері: педагогикалық, әдістемелік еңбектеріне талдау, озат мұғалімдер тәжірибесін анықтау, бақылау.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Жеке тұлғаның қалыптасуы мен дамуындағы іс-әрекет ілімдерін қамтитын таным теориясы және жеке тұлғаның танымын қалыптастыруда адам, қоғам, табиғат туралы философиялық, психологиялық, педагогикалық теориялар негізге алынды. .
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- бастауыш сыныптарда дүниетану сабақтарында өлкетану деректері негізінде оқушылардың қызығушылықтарын қалыптастырудың теориялық негіздері анықталды.
-оқушылармен жүргізілетін сабақтағы және сабақтан тыс өлкетану жұмыстарын жүргізудің тиімді формалары мен негізгі әдіс-тәсілдері ұсынылды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
- дүниетану сабақтарында өлкетану деректерін пайдаланудың әдістемесі ұсынылады.
- өз өлкесіне байланысты әдеби-тарихи деректер арқылы оқушылар туған жерін, Отанын сүюге, өзге этномәдениетті құрметтеуге үйренеді және шығармашылық жұмыстарында қолдана алады;
-Өлкетану деректерін пайдалану әдістемесін бастауыш сынып мұғалімдері мен студенттер өз іс-тәжірибелерінде пайдалана алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДЫҢ ДҮНИЕТАНУ САБАҚТАРЫНДА ӨЛКЕТАНУ ДЕРЕКТЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш оқытуда өлкетану деректерін пайдаланудың зерттелу жайы
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты мақсаттары мен міндеттерінде Білім берудің басты құндылық басымдығы − мәдени және экономикалық гүлденудің негізінде тұлғаға, Қазақстандық мемлекеттілікті нығайтатын маңызды рухани және адамгершілік категориялары ретінде елжандылыққа, білім берудің гуманистік қағидаттары: бірлікке, теңдікке, өзара ықпалдастыққа және төзімділікке беріледі,-деп көрсетілген. Жеке тұлғаның түрлі өмір жағдаяттарында өз бетімен шешім қабылдау және әрекет жасау, өз тұжырымдарын дәйектеу және айналадағылармен өзара қарым-қатынас орнату, орын алып отырған әлеуметтік жағдайларға баға беретін; мәдени және шығармашылық істерге қатысу, тұлға мен қоғамды қалыптастыратын мәдениеттің маңызды тұстары мен аспектілерін түсіне және бағалай білуі де стандартта айшықты бейнеленген [37].
Мемлекеттік құжатта көрсетілген міндет үлкен жауапкершілікті артады. Бұл міндетті шешу үшін, ең алдымен, бастауыш мектепте оқыту мазмұны жаңартылып, ол әрбір оқушының жеке басының қасиеттері мен қабілеттерін жетілдіріп, олардың шығармашылық қабілетін дамытатындай болуы қажет.
Бастауыш сынып дүниетану сабақтарында өлкетану деректерін оқыту мәселесінің тарихынан сөз қозғағанда, алдымен ауызға, әл-Фараби, М.Қашқари, Ж.Баласұғын, Асан Қайғы, Бұхар жырау, Я.А. Коменский, И.Г. Песталоций, К.Д. Ушинский, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, А.Байтұрсынұлы, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев секілді ойшыл ғалымдар түседі. Бұл ғұлама ғалымдар туған өлкені балаларға таныту арқылы олардың Отанға сүйіспеншілігін, қызығушылығын ояту мәселесі тұрғысында маңызы мен мәні жайында жоғары пікірлер мен ой-тұжырымдар айтқан
Мысалы, әл-Фараби жетілген тұлғаны тәрбиелеу үшін Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие беру керек, тәрбиесіз берілген білім - адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі, Оқыту адамдар мен халықтарда теориялық қайырымдылық дарыту болады, ал, тәрбие − білім-білікке негізделген өнер арқылы оларға этикалық қайырымдылық дарыту тәсілі. Оқыту тек сөз арқылы жүзеге асырылады, ал тәрбие кезінде адамдар мен халыққа білімге негізделген қасиеттерден шығатын әрекеттерді жасауды дағдыға айналдыру үйретіледі...-деген ұстанымдарды басты қағида ретінде ұсынды. Ғұлама ғалым тек білім арқылы ғана толыққады адам қалыптасатыны айта келе, еңбегінде Өз елімнің басы болмасам да, сайының тасы болайын, Елінен безген оңбайды, көлінен безген қонбайды,- деп, туған жердің қадір-қасиетін асқақтатады [38].
XI ғасырда өмір сүрген түркі данасы, ойшыл-ақын Жүсіп Баласағұнидің Құтты білік еңбегінің негізгі идеясы педагогиканың ең маңызды мәселесі тәрбиеге негізделіп, оның мазмұнында педагогиканың жалпы негіздері, дидактика және тәрбие теориясының негізгі мәселелері, жеке тұлғаны қалыптастыруға бағытталған адамгершілік, эстетикалық, еңбек, дене, құқықтық, т.б. тәрбие мазмұны қарастырылады. Жалпыадамзаттық құндылықтар тұрғысынан алып қарасақ, Құтты білік дастанының бүгінгі адамзат қоғамы үшін құндылығы мынада болып табылады: 1) Құтты білік - халықтың құты, ырысы болған ілім; 2) әрбір адамға бақыт сыйлайтын, құт әкелетін білім; 3) ғасырлар бойында көзі ашық, көкірегі ояу кемел ұрпақтың бойына адамдық, азаматтық қасиеттерін, адалдық дәстүрлерін сіңіріп, жан-дүниесіне рухани күш дарытатын тәрбиелік мәні жоғары тұжырымдары жетерлік[38]. Мысалы, Білім - інжу, түбінде - анық, қойма сан; Ақыл, білім ең әз нәрсе, күшті нық, егер болса, істет, ұшып көкке шық; Ақыл-шырақ, қара түнді ашатын, білім-жарық, нұрын саған шашатын; Білім-байлық, азаймас һәм жоғалмас, еш қарақшы, ұрыға да тоңалмас! деген білімді насихаттайтын сөздерімен қатар, туған жерге, өлкеге байланысты Туған жерің түсіне кіреді, Кімнің жерін жерлесең, Соның жырын жырларсың және т.б. сөздері туған өлке туралы деректердің маңызы жоғары екенін көрсетеді.
Түркі өркениетінің шежіресін жазып, өз есімін мәңгілік еткен данышпан ғалым, кемеңгер ұстаз Махмұт Қашқаридің Түрік сөздігі еңбегін оқып-үйрену және теориялық тұрғыдан талдау негізінде бұл тек сөздік, немесе тілтану мәселелерін ғана қарастырған еңбек еместігін, онда біздің ата-бабамыздың ұрпақ тәрбиесі бойынша тәжірибесі жинақталып, түркі халқының педагогикалық тұжырымдамасы негізделгенін айқын көруге болады. Ғұламаның тәлім-тәрбиелік идеялары өнегелі өмір сүру үшін жас ұрпаққа саналы тәрбие мен сапалы білім берудің маңыздылығын дәріптеуге бағытталған [38]. Сондықтан оның педагогикалық тұжырымдамасының негізгі өзегі − орта ғасырдағы түркі баласының бейнесі − ұлылыққа ұмтылған, білімділікті іздеген, даналықты таңдаған, біліктіге серік болған, бабалардың әдеп-ақлақты насихатын ұстанған ірі тұлға. Сонымен қатар сөздікте біршама туған жерге байланысты мақал- мәтелдер де берілген. Атап айтқанда, Бөтен елде сұлтан болғанша, Өз еліңде ұлтан бол, Ит тойған жеріне, Ер туған жеріне мақал-мәтелдері өскелең ұрпақты туған жерді құрметтеуге, сүюге неше ғасырдан бері тәрбиелеп келеді.
Туған жер туралы ой-пікірлер қазақ халқының жыраулары мен шешендерінің шығармаларында көптеп орын алады. Мысалы, Асан Қайғының:
Көлде жүрген қоңыр қаз,
Қыр қадірін не білсін!
Қырда жүрген дуадақ
Су қадірін не білсін!
Ауылдағы жамандар
Ел қадірің не білсін!
Көшіп-қонып көрмеген,
Жер қадірің білмесін!
толғауында жер қадірі мен ел қадірі жоғары бағаланған [38,26].
Мұндай толғаулар Қазақ халқының егемендігі үшін күрескен Бұхар, Үмбетей, Сыпыра, Ақтамберді жыраулардың еңбектерінде көптеп кездеседі. Бұл жырлар ұрпақты өз елін қорғауға, құрметтеуге тәрбиелеген. Қазақ халқы бала тәрбиесін балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле-деген қанатты сөзіне сидырған. Отан деген ұлы ұғымның отбасынан, өзі тұрған аймақтан басталатынын ғұлама жыраулар бала санасына жастайынан сіңірген. Ата-бабамыз қазақ даласының еркіндігі мен елінің дербестігі үшін жан аямай күресті. Олардың ерлігі бүгінгі күнге жыр, дастан, күй болып жетті.
Қазақ халқының атамекені − халқымыздың ерте заманнан бері мекендеген жері, суын ішіп, өсіп-өніп, өмір сүріп келе жатқан кең байтақ жері. Атамекен дегенде көз алдымызға айдын шалқар көлдер мен мөлдір бастау қайнар бұлақтар, сарқырай аққан тасқынды өзен, жасыл желек жамылған тоғайлар, ұланғайыр далалар келеді. Жердің тарихы − Қазақстанның тарихы, баланың өмір жолының хронологиялық тарихы. Мұның өзі өлкетану деректерінің маңыздылығының жоғары екенін дәлелдейді.
Қазақ халқының өлкетану деректерін алғаш жинаған кемеңгер ғалым − Ш.Уәлиханов. Ғалым туған өлкені зерттеу ісімен айналысып, қазақ халқының тарихына, фольклорына, тұрмыс-салтына байланысты көптеген жәдігерлерді жинап, бастырған. Ғалым туған өлкені тану тұрғысында былайша ой қорытады: Халық шығармашылығының қай түрінде де табиғат құбылысының әсері болатыны анық. Халық табиғаттың әсем құбылыстарын жырға, күйге, ою-өрнекке түсіргенде, алдымен кәсіптік қажеттілігін ойластыра отырып, жарастық, әсемдік жағына да баса көңіл бөлген [39].
Бастауыш сыныптардың дүниетану сабақтарында өлкетану деректерін пайдалану мәселесін талдау ең алдымен өлкетану ұғымының мәні мен ара жігін терең түсініп алуды қажет етеді.
Өлкетану ұғымын философия, әлеуметтану, психология, педагогика география, тарих және т.б. ғылымдар өз тұрғысынан зерттейді.
Өлкетану деректерін пайдалануға арналған зерттеу жұмыстарын сараласақ, онда өлкетану ұғымын түсіндіруде көптеген авторлар белгілі бір тұлғалар туралы деректер жинау ғана емес, сонымен қоса бір факторлардың екінші факторға әсерін анықтау, яғни сол жердегі өмірдің және табиғаттың кешенді көрінісін беру екенін дәлелдеуге ұмтылады.
Балаларға өздерін қоршаған дүние туралы білім беру - оқу-тәрбие үдерісінің негізгі талаптарының бірі. Белгілі ғалым-географ А.С.Барков өлкетануды кіші елтану деп қарастырып, Өлкетану − бұл мазмұны мен зерттеу әдістері жағынан әр түрлі, бірақ өзінің жеке әдістері жағынан өлкені ғылыми және жан-жақты тануға жетелейтін ғылыми пәндер жиынтығы-деп тұжырымдайды [40].
Педагог-ғалым А.М.Текесбаева: Өлкетану - мұғалімнің басшылығымен оқушылардың туған өлкесінің (мектеп маңын, ауыл, аудан, қала, облыс өлке, Қазақстан) табиғи, әлеуметтік, экономикалық және тарихи жағдайларын жан-жақты зерттеуі. Осы арқылы оқу мен тәрбиенің өмірмен, қоршаған дүниемен тығыз байланыста қарастыруға жағдай туады дей келе, өлкетану жұмыстарының обьектісі жөнінде төмендегідей түсіндіреді. Өлкетанудың зерттеу обьектісі: табиғат, жер, территория, сол жердің халқы, тарихы, шаруашылығы, өнері мен мәдениеті [32].
Қазақстанда мектептегі өлкетанудың алғашқы дамуына Т.Шонанов белсенді атсалысып, өзінің Мектепте аймақтану жағырафия оқыту әдісінің жемісі т.б. еңбектерінде өлкетануды оқыту мен тәрбие құралының бірі ретінде көрсетеді[41]. Ол туған өлкесін білмейтін адам, дүниені білмейді деп тұжырымдайды. Педагогика ғылымының даму тарихында С.Аржанов, Д.Жаринов, Р.Зеленский, К.Строев, Ә.Бейсенова, С.Жортанов т.б. оқу-тәрбие үдерісінде өз өлкесінің тарихын, табиғатын зерттеуде оқушылардың танымдық қызығушылығын арттырудың әдіс-тәсілдерін, мүмкіндіктерін, әдістемелік тұрғыдан жан-жақты қарастырған.
Педагог Г.Қ.Тұрабаева өлкетану ұғымы туралы былайша ой қорытады: Қоршаған орта мен табиғатты тиімді пайдалана отырып, оны сақтау үшін келеңсіз әрекеттер жасамау - өлкетанудағы ең басты бағыт болып табылуға тиіс. Оны біз мектеп табалдырығынан бастап, жоғарғы оқу орындарында, ірі өндіріс орындарында іске асыруға тиіспіз. Сөйтіп, табиғаттың байлығын адамның игілігіне жаратуды ғылыми негізге көшіру қажет [34].
Педагог М.С. Маженақова Өлкетану қай кезде де мектептегі оқу-тәрбие үрдісінің бір бөлігі болып қала береді. Ол оқу материалын нақты фактілермен толықтыру арқылы оқу процесін қызықтыруға әсер етеді, теориялық білімнің түйсікті қабылдауына әсер етеді, мектепті өмірмен байланыстырады. Бүгінгі күні өлкетану материалдарының танымдық қызметті белсендірудегі орны айқындығы дәлелденген кезде өлкетану материалдарын оқу пайдалану, әрбір мұғалімнің міндеті болып табылады [33].
Демек, өлкетану - туған өлкенің тарихын, салт-дәстүрін, жырлары мен аңыздарын тануға бағытталған жұмыстар жиынтығы. Сонымен, өлкетану ұғымын тек адам баласының туған жерін тануға арналған танымдық әрекеттерінің жиынтығы деп түсінуге болады.
Өлкетану ұғымына түрлі мағына беруге болады. Негізгі зерттеу объектісі − жер, территория, табиғат, аймақтың халқы, тарихы, шаруашылығы, өнері мен мәдениеті. Бұлар түрлі саладағы ғылымдардың объектісі, сондықтан оларды зерттеуде түрлі әдістер қолданылады.
Өлке − өлкетану әдістерінің жалпы зерттеу объектісі. Біздің пікірімізше Өлке − ұғымы - шартты, оның мазмұны зерттеу мақсатына сай ашылады.
Жоғарыда келтірілген педагогикалық еңбектерге сүйене отырып, өлкетану туралы біз:
біріншіден, өлкетану - өскен ауылы ұғымына қарағанда кең ұғым, бұл Отанды тану дегенді білдіреді;
екіншіден, адам табиғатсыз, вакуумда тумайды, адамның жеке тұлғалық қабілеттері қоршаған ортамен қарым-қатынаста, іс-әрекет барысында қалыптасады;
үшіншіден, өз өлкесін, туған жерін сүйген азамат өзіндік пікірі бар, саналы, танымдық іс-әрекетке қабілетті жеке тұлға деген тұжырым түйіндедік..
Кемеңгер педагог Т.Шонанов: Туған өлкесін білмейтін адам дүниені білмейді-дей келе, мектепте өлкетануды насихаттау формасын және өрісін кеңейту керек, яғни өлкетану өсіп келе жатқан ұрпақтардың өз Отанын ойша емес, нақты сүюі үшін аса қажет -деп жазды[41].
Ж.Аймауытовтың бүкіл еңбектерінде ана тілінің тәрбие құралы екендігі, тәрбиенің ұлттық сипатта болуы, ұлттық мектепте ұлттық сипаттағы тәрбие жүйесі болу қажеттігі туралы ойлары жүйеде көрініс тапқан. Ж.Аймауытов Тәрбиеге жетекші атты кітабында бала тәрбиесіндегі ата-ананың рөлі, еңбек пен өнер арқылы балаға өнеге көрсетудің ұтымдылығына, туған жер тәрбиесіне, кең тоқталады, себебі адам тәрбиесінің жемісі екендігін айтқан. Ол бала тәрбиесіндегі отбасының рөліне ерекше тоқталады. Баланы бұзуға, яки түзеуге себеп болатын бір шарт − жас күнінде көрген өнеге. Ол өнеге туған жердің салт-дәстүрі мен әке-шешесінің тәрбиесі арқылы қалыптасады. Ата-ананың берген дұрыс тәрбиесі баланың мінезіне салған ізге байланысты. Ұяда нені көрсе, ұшқанда соны іледі деп, атамыз қазақ тауып айтқан[42].
Бүгінгі күні мектепте өлкетану жұмыстарының жай-жапсары туралы М.С.Маженақова былайша ой топшылайды: Мектеп өлкетануында екі қарама-қайшы бағыт қалыптасқан: Біріншіден - оқу-тәрбие өлкетану материалдарының орнын бағаламаушылық болса, екіншісі - асыра бағалау болып есептелінеді. Бұл екі тенденция да кері. Ең бастысы, біздің ойымызша, мектеп практикасында өлкетану материалдарын пайдалану оқу-тәрбие үдерісінің сапасын жетілдіреді деп түсінуге болады [33].
Педагог-ғалым А.Бекмағамбетов өлкетану деректерінің оқушыларға патриоттық тәрбие берудегі маңызы жөнінде былайша пікір білдіреді: Өлкетану құндылықтары арқылы оқушылардың туған жеріне деген сүйіспеншілік, мақтаныш сезімдерін қалыптастыруда нақты айғақтың, деректер, тарихи құжаттардың шындықты дәлелдеп отыратынын айта келіп, өлкетану құндылықтарының бүгінгі мазмұнын патриоттық тәрбиемен байланыстыру аса қажет. Патриотық тәрбие беруде арқау болатын өлкетану құндылықтарының негізгі мазмұны мынадай мәселелерді қамтығаны жөн деп санаймыз:
- Өлкенің тарихы;
- Өлкенің табиғаты және қорлары;
- Өлкеден шыққан батырлардың, халық қаҺармандарының, ғылым, мәдениет және спорт қайраткерлерінің ерліктері мен ерен еңбегі;
- Мәдени құндылықтар, т.б [35].
Ғалымдардың пікірлерін қорытындылай келе, өлкетану деректерін оқытудың маңызын біз төмендегіше жіктедік:
1. Өлкетану деректері оқушыға бұрыннан таныс туған жеріне байланысты болғандықтан, оқушылардың меңгеруіне оңай тиеді.
2. Өлкені таныстыру Отанды таныстыру болып табылады.
3. Өз өлкесінің деректерін оқыту оқушылардың туған жеріне деген оң сезімін оятады.
4. Туған жерінің тарихын, әдебиетін жақсы біліп өскен ұрпақ кейін сол өлкенің жанашыры болып тәрбиеленеді.
Қазақ педагогикасында өлкетану деректерін оқыту жұмыстары ХХ ғасырдың басынан бері жүріп келеді.
1924 жылы жарық көрген мемлекеттік Ғылыми Кеңестің (ГУС) бекіткен бағдарламасы бойынша оқушыларға берілетін білімді саясатпен байланыстыру қаралды. Мемлекеттік Ғылыми Кеңес бағдарламасының талаптары мен мазмұны мектеп өмірінде кең қолданыста бола алмады. Қоршаған орта туралы кең мағлұматтарды қамтитын пән-дүниетану пәні. Дүниетанудан берілетін білім мазмұнының кеңеюіне 1927 жылы 1-2 сыныптарға арналып қабылданған кешенді бағдарламаның маңызы зор болды. Кешенді бағдарлама мақсаты пәнаралық байланысты күшейтуді, оның мазмұны кез келген пәнді өлкетану деректерімен байланыстыруды талап етті. Осыдан бастап адам, қоғам, табиғаттан берілетін білім жүйесін оқушыларға меңгерту мақсаты бастауыш сыныпта жүзеге асырыла бастады.
Тарих жылнамасында саясатпен бірге білім саласының да мазмұны мен мақсаты өзгеріп отырды. 1930 жылғы БКП (б) Орталық Комитетінің Жалпыға бірдей міндетті бастауыш оқу, 1931 жылғы Бастауыш және орта мектеп туралы қаулылары бойынша оқушыларға политехникалық білім беру мәселесі қаралды. Мұнда қоршаған ортамен, айнала адамдармен таныстыруды сыныптан тыс ұйымдастырылатын жұмыстар барысында жүзеге асыру көзделді. Бағдарлама мазмұнында табиғат, қоғам туралы білім беруге баса көңіл бөлінді. БКП (б) Орталық Комитетінің Бастауыш және орта мектептегі оқу бағдарламасы мен жұмыс тәртібі қаулысында бастауыш сыныпта жүргізілетін пәндер жүйесіне өзгерістер енгізілді [43,44].
1946-1947 оқу жылында Ресейде бастауыш мектептің оқу-тәрбие жұмысы қолға алынып, біраз кемшіліктер беті ашылды. Кемшіліктерді жою үшін кейбір пәндер мүлдем қысқарып қалды және бірқатар пәндер мазмұны қайта қаралды. Сөйтіп 1947-1948 оқу жылынан бастап қоғамнан, табиғаттан ұғым беретін материалдардың бәрі ана тілі пәні мазмұнына енді. Тек 4-сыныптағы Өлі табиғат жеке пән ретінде оқытылатын болды.
1958 жылы Мектептің өмірмен байланысы туралы халыққа білім беру жүйесін одан әрі дамыту Заңы қабылданды. Заң негізінде Өлі табиғаттың орнына Табиғаттану пәні оқытылып, оның мазмұнына өлі және тірі табиғаттан білім беретін тақырыптар енгізілді. Табиғаттану пәнінің негізі мақсаты өлкетану тақырыптарына негізделген еді. Оқу бағдарламасында өлкетану мазмұнының бағыты күшейтіліп, (... балалардың өздеріне жақын да таныс бейнелер мен фактілерге сүйене отырып, оларды айналадағы табиғатпен, адамның еңбек саласындағы тіршілігімен үнемі таныстырып отыру керек,-деп көрсетілді. Осы мағлұматтардан бастауыш сынып оқушыларына өлкетану деректері жөнінде білім беру назардан тыс қалмағанын білеміз[45].
Осы кезеңнен бастап мектептерде өлкетану деректерін оқыту мәселелері жандана бастады. Өлкетану деректерін оқыту үдерісінде пайдалану мектептерде шығармашылықпен жұмыс жасайтын мұғалімдердің озық тәжірибелері түрлі республикалық ақпарат беттерінде жарияланған мақалалар да бар.
С.Тәжіғұлова Өлкетану материалын пайдалану мақаласында тарих пәнінде оныншы сыныпта Қазақстан имперализм кезеңінде тақырыбын өткен кезде тарихшы ғалымдар Х.Б.Табылдиев пен Ғ.А.Мұхамедовтің еңбектерінен Доссор, Махат, Ескене мұнайын меңгеруде ағайынды Лемандардың көп қаржы жұмсағандарын туралы айтқанын жазады. Д.Төлебаеваның Өлкетану - ел таныту - деген мақаласында практикалық жұмыс нәтижесіне талдау жасайды. Бану Мусина Өлкетану материалдары - сабақта деп аталатын мақаласында мектепте мұражай ұйымдастырудың тиімділігін дәлелдейді. Ұстаз Қ.Бітібаеваның Әдеби тарихи өлкетану дерек-мағлұматтарын пайдалану арқылы оқушы білімін тереңдету атты әдіснамалық еңбегінде оқушылардың ойлау қабілетін жекеден жалпыға, жалпыдан жалқыға қарай жүргізу арқылы оқуышының шығармашылық қабілетін арттыру жолдарын баяндаған. Өлкетану деректерін оқыту әдістемесі атты мақаласында Қ.Тұрсынбайқызы өлкетану деректерін оқыту мәселелеріне ғылыми тұрғыда талдау жасаған [45-50].
Қазақ халқы елін, жерін, оның табиғи, мәдени байлығын, өнері мен тілін, тарихын, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын сақтап, қорғап, рухани-адамгершілік тағлымдарын ұрпағына мұра етіп қалдырған. Сондықтан, оқыту үдерісінде өлкетану деректерінің оқытылуын өмірдің өзі талап етеді.
Қазіргі жаңа педагогикалық технологиялардың талаптары оқушыға білім беруде мақсатты түпкі нәтижеге жету, оқушыны іс-әрекеттері арқылы ойланту, таным белсенділігін арттыра отырып тәрбиелеуде аймақтық компонентті қолдану оқыту сапасының артуына ықпал етеді. Жас буынға әлемдік білім мен тәрбие беруде оның адамгершілік тұрғыда дүниетанымдық көзқарасын дамытуда түрлі жұмыстарды ұйымдастыруда өлкетану деректерін пайдаланып оқытудың маңызы ерекше. Өлкетану деректерінің құндылығы мектеп оқушысының туған жері туралы танымын кеңейтумен қатар елінің тарихына, мәдениетіне деген сүйіспеншіліктерін арттырып, жалпы ұлттық құндылықтарымызды қастерлей білуге үйретуде, бала бойында ұлттық рух, сана-сезім, елжандылық қасиеттерді қалыптастыруында. Бастауыш сыныптарда мол қызығушылықпен басталған оқушылардың білім алу импульсын жандандыру, сол білімді тереңдету және соның негізінде өлкетану деректерінде оқулық пен мектеп бағдарламаларынан тыс жергілікті фольклорды, ақын-жазушылардың шығармашылықтарын жинастыру маңызды, себебі оқушы халықпен араласу арқылы шешен де дана халық перзенті екендігін ұғынады, халықтық тағылымдарды бойына сіңіреді. Өлкетану деректерін пайдалану арқылы халық шығармашылықтарың таза дауысты орындау мақамдарымен танысып, бүгінгі күні жастарымыздың арасында жетіспей жатқан халықтық музыканы, мақамды сүйіп, түсінеді, эстетикалық талғамдарыы өседі. Жергілікті, өзі туып өскен орта ақын-жазушыларының шығармашылықтарымен танысу арқылы әдеби шындықты түсіну дағдысы қалыптасып, тіл шұрайлығын, ой ұшқырлығы мен өздеріне тән сөз қолданыс стилін тануға бейімделеді. Қазақстан ‒ көп ұлтты, зайырлы мемлекет. Деректер жинақтауға тілі мен ұлтына қарап емес, түрлі ұлт өкілдері шығармашылықтарымен танысу оқушылар бойында қалыптасатын жалпы адамзаттық құндылықтарды жоғары әдеп қағидалардың, азаматтық және адамгершілік сезімдерімен қатар интернационалдық тәрбие арқауы болмақ.
Әдебиеттерге шолу жасай отырып, өлкетану деректерін пайдалану негізінде оқушылардың қызығушылығын қалыптастыру үшін мына талаптар орындалуы қажет деп тұжырымдауға болады:
- өлкетану деректерін пайдалану жұмыстары оқушылардың ойлау қабілеттерін дамытатындай ұйымдастырылуы керек:
- өлкетану деректерін пайдалану мазмұны бастауыш сынып оқушыларының қызығушылығын оятудың қайнар көзі танымдық ретінде деңгейде іріктелуі және деңгейлік саралануы тиіс:
- оқушыларды өз өлкесінің деректерінен таныстыру, сол туралы білім беру оқу үрдісінде ғана емес, сыныптан тыс жұмыстарда жүзеге асуы тиіс.
- өлкетану деректерін пайдалану жұмыстарын ұйымдастыруда оқушылардың жас және жеке ерекшеліктері есепке алынуы тиіс.
Қорыта айтқанда, бастауыш мектепте өлкетану деректерін пайдаланып оқыту туралы деректер біршама жетерлік. Бастауыш мектепте дүниетану сабақтарында өлкетану деректерін оқытуды хронологиялық талдауда нәтижесі:
1. Өлкені тану жөнінде алғаш пікір білдірген - Ш. Уәлиханов[39].
2. Өлкетану деректерін оқыту әдістері мен тәсілдерін жүйелеген - Т. Шонанов[41].
3. Өлкетану дегеніміз - әдебиеттік оқу сабақтарында туған өлкенің тарихын, тарихи тұлғаларын салт-дәстүрін, табиғатын, жырлары мен аңыздарын тануға бағытталған жұмыстар жиынтығы.
.4. Өлкетану деректеріне:
- Өлкенің тарихы;
- Өлкенің табиғаты және қорлары;
- Өлкеден шыққан батырлардың, халық қаһармандарының, ғылым, мәдениет, әдебиет және спорт қайраткерлерінің ерлігі мен ерен еңбектері;
- Мәдени құндылықтар;
- Өлке ақын-жазушыларының еңбектері;
- Өлкенің қазіргі өмірі.
5. Өлкетану деректерін оқытудың маңызына:
- Өлкетану деректері оқушыға бұрыннан таныс туған жеріне байланысты болғандықтан, оқушылардың меңгеруіне оңай тиеді.
- Өлкені таныстыру Отанды таныстыру болып табылады.
- Өз өлкесінің деректерін оқыту оқушылардың туған жеріне деген патриоттық, елтанымдық сезімдерін оятады.
- Туған жерінің тарихын, әдебиетін жақсы біліп өскен ұрпақ кейін сол өлкенің жанашыры болып тәрбиеленеді деген тұжырымдар жасалды.
1.2 Бастауыш сыныптардың әдебиеттік оқу сабақтарында өлкетану деректерін пайдаланудың психологиялық-тәрбиелік негіздері
Бастауыш сыныптарда өлкетану деректерін пайдаланып оқытуда қойылатын талаптарды ескеретін болсақ, онда оқыту үдерісіне іс-әрекеттік тұрғыдан келу қажеттігі туындайды. Мұнда алынған өнімнің қасиеттерін іс-әрекеттің мақсатында көрсетілген қасиеттерімен салыстырып, қасиеттер арасында өзгешеліктер болған жағдайда, оның себептері айқындалады.
Оқушылардың өлкетану деректеріне қызығушылықтары олардың шығармашылық қабілеттерін дамытады. Мектепте қазақ тілін өлкетану деректерін пайдаланып оқытудың күйіне талдау, білім саласында болып жатқан өзгерістер мен жаңалықтарға қарамастан, оқушылардың басым көпшілігінің өлкетану деректеріне қызығушылығы енжар, ал сабақтар әлі де орындаушылық бағытын ұстануға бейімдейтін дәстүрлі әдістермен жүргізілетінін көрсетеді.
Оқытудың мазмұны оқушылардың жас ерекшеліктері мен даму психологиясына сай болуға тиіс. Алайда оқылатын тақырып үнемі оңай, жеңіл-желпі орындалатындай болуы қажет деген ұғым тумаса керек. Оқыту үдерісінде шамасы жететін қиыншылықтарды өз күштерімен жойып отыруға оқушыларды мәжбүр жасаған жөн. Өйткені, қиындыққа кездеспейінше, ойлау белсенді қызмет атқара алмайды. Ал, екінші жағынан, шамасы жетпейтін қиындыққа кездессе, ой тежелуге ұшырайды. Ендеше, бұдан шығатын қорытынды өлкетану деректерінің түсінікті болуы шарты.
Дамыта оқытудың негізін қалаған психолог В.В. Давыдов оқушылардың ойлау қабілеттерін дамыту үшін алдымен оларды теориялық ойлауға дағдыландыру қажет деп есептейді [22,32]. Өлкетану деректерін оқыту барысында оқушылардың алдымен оқушылардың жоғары психикалық функцияларын, яғни балалардың конвергентті (салыстыру, талдау, абстракциялау, жалпылау, нақтылау, қорытындылау, шешім шығару) ойлау қабілеттерін қалыптастыру қажет. Мұның барлығы оқушылардың логикалық ойлауын жетілдіреді. Ал, оқушылардың инвергентті (интуиция, рефлекция, инсайт) секілді продуктивті ойлау қабілеттері мен есте сақтау, зейін, қиялдарын жетілдіруде өлкетану деректерін дамыта оқытуға негізделген тапсырмалар мен жаттығулар жүйесін беру қажет. Ойлау салыстыру, талдау, абстракциялау, жалпылау, нақтылау, қорытындылау, шешім шығару актілерінен тұрады. Оқушылардың конвергентті және инвергентті ойлау қабілеттерін жетілдіруде төмендегідей тапсырмалар арнайы іріктеліп орындатылды:
* Туған өлке тарихының бұрынғысы мен қазіргісін салыстыр;
* Оқиғаны талдау;
* Өлкетану деректерін жинақтау;
* Мәтін бойынша арнайы және қосымша сұрақтарға жауап беру;
* Мәтінге жоспар құруды үйрету.
Бастауыш сыныптарда өлкетану деректерін пайдалануда оқушылар өздерінің туған өлкесін таниды, туған жері туралы ой-пікірлері қалыптасады.
Танымдық қызығушылық оқушылардың өлкетану деректерін сапалы меңгерудің негізгі діңгегі болып табылады. Оқушылардың таным үдерісін жетілдіру олардың дамуының алғышарты. Таным үдерісі − күрделі үдеріс. Таным үдерісі арқылы оқушылар жаңа материалдарды саналы меңгеруге талпынады. Сондықтан, бастауыш мектепте өлкетану деректерін оқытуда оқушылардың танымдық қабілеттерін жетілдіруге ерекше назар аудару керек. Балалардың таным іс-әрекеттерін орындау арқылы пәнге, сабаққа мотивтері (қызығушылық, ықылас, тілек) артып, баланың түсінігі мен дүниетанымы кеңейіп, ойлау қабілеттері жетіледі. Психологиялық еңбектерде таным үдерісінің анықтамасын ғалымдар былайша береді: Таным - адам санасын дамытудың негізі [17, 226] және Таным - бұл қоршаған болмыстың, оның элементтерінің белсенді ақыл- ой және көңіл күй іс-әрекеттері мен олардың нәтижесі, яғни білім, жалпыланған теория, заңдар мен ғылыми ұйымдардың санада бейнеленуі [17,149]
Ғалым А.Е.Әбілқасымова оқушылар ерік күштері арқылы танымдық әрекеттерді жүзеге асыратыны жөнінде былайша топшылайды: Таным - әрекет түрлерінің бірі болғандықтан, таным барысындағы қиындықтарды жеңу жөніндегі ерік күші таным әрекетінің мақсатын кімнің алға қоятынына елеулі дәрежеде деп жорамалдауға болады [51,30].
Оқушылардың танымдық үдерістерін жетілдіруде олардың қызығушылықтарының орны бөлек. Себебі, өлкетану деректеріне қызыққан оқушы ғана өз өлкесінің тарихын, мәдениеті мен әдебиетін меңгеруге ұмтылады.
П.Я.Гальперин өзінің қызығушылық жөніндегі көптеген зерттеулерiнде қызығушылықтың даму кезеңдерi мен түрлерiне байланысты мына үш мiндеттi iшкi күй жағдайларымен сипаттайды:
1. iс-әрекетке катысты оң әсер;
2. сол әсердiң танымдык жағының болуы немесе бiр таным қуанышының кездесуі.
3. әрекеттің өзiнен басталатын тiкелей мотивтiң болуы деп қорытады [20. 232].
Демек, танымдық қызығушылықтың дамуына ықылас, тілек, қажеттілік түрткілері тікелей әсер етеді. Баска мотивтер парыз, тапсырманы орындау, құлақ асу т.б. танымдық қызығушылықтың туындауына игі әсер етсе де, оның туындауына тікелей әсер етпейді.
Психолог Л.И.Божович танымдық қызығушылықтың оқу әрекетiне, бiлiм алуға, ғылымга деген қызығушылық тудыруда орасан зор қозғаушысы бар, яғни ол адамды белсендi танымға ұмтылуға мәжбүр етедi деп бағалайды [52].
Психологиялық-педагогикалық теорияларда қызығушылықты жіктеудің бірнеше түрі бар: дүниеге деген қарым-қатынасының сипаты, мазмұны мен кеңдігі, күші (белсенді, немқұрайды), тұрақтылығының дәрежесі (тұрақты, тиянақсыз), пайымдауы мен тереңдігінің дәрежесі бойынша және т.б.
Психолог ғалымдардың (В.В.Давыдов, Б.М.Теплов, П.М.Якобсон және басқалары) еңбектерін салыстыра жүргізілген талдауға сүйене отырып, зерттеу жұмысымызда қызығушылықтың психологиялық табиғатын, оқушының оқыту үдерісі барысында өсіп келе жатқанын байқауға көмектесетін механизмдерін қарастырдық.Төменде оқушының өлкетану деректеріне қызығушылығының артуында шығармашылық жұмыстардың алатын орны көрсетілген
қызығушылықтың жоғалуы (іс-әрекеттің мақсатсыздығы және оған жетудің жолдарынын болмауы)
іс-әрекеттің доғарылуы
қызығушылықтың жоғалуы (іс-әрекеттің мақсатсыздығы және оған жетудің жолдарынын болмауы)
іс-әрекеттің доғарылуы
қарастырып отырған деректердің жаңа қасиеттері туралы ақпараттардың берілуі
қарастырып отырған деректердің жаңа қасиеттері туралы ақпараттардың берілуі
жағымды сезімдер туғызатын нәтижелер (өз ісіне қанағаттану, шаттану және т.б.)
жағымды сезімдер туғызатын нәтижелер (өз ісіне қанағаттану, шаттану және т.б.)
мақсатқа жету үшін іс-әрекеттің белсендірілуі
қызығушылықтың артуы (іс-әрекеттің мақсатын және оған жетудің жолдарын түсіну, шарттардың жасалуы
ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚ
шығармашылық тапсырмалардың берілуі
жағымсыз сезімдерді тудыратын нәтижелер (өз ісіне қанағаттанбау, өзіне сенімсіздігі, тапсырманы орындауда кездесетін қиыншылықтарды жеңе
алмауы, реніш және т.б. )
жаңа танымдық үдеріс
іс-әрекеттің доғарылуы (танымдық қажеттіліктің жоғалуы)
танымдық қажеттіліктің туындауы және дамытылуы
мақсатқа жету үшін іс-әрекеттің белсендірілуі
қызығушылықтың артуы (іс-әрекеттің мақсатын және оған жетудің жолдарын түсіну, шарттардың жасалуы
ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚ
шығармашылық тапсырмалардың берілуі
жағымсыз сезімдерді тудыратын нәтижелер (өз ісіне қанағаттанбау, өзіне сенімсіздігі, тапсырманы орындауда кездесетін қиыншылықтарды жеңе
алмауы, реніш және т.б. )
жаңа танымдық үдеріс
іс-әрекеттің доғарылуы (танымдық қажеттіліктің жоғалуы)
танымдық қажеттіліктің туындауы және дамытылуы
Сурет 1 - Шығармашылық жұмыстардың рөлі
Оқушының өлкетану деректеріне қызығушылығының артуында шығармашылық жұмыстардың алатын орны ерекше.
Оқушылардың танымдық қызығушылықтарын жетілдіру үшін зерттеу жұмысында мынадай талаптар ескерілді:
а) өлкетану деректері мазмұнының оқу үдерісінде проблемалық, дамыта оқыту қағидаларын жүзеге асыратындай болып құрылуы;
ә) өлкетану деректерінің мазмұнының оқу бағдарламасында берілген оқу материалынан асып кетпеуі;
б) өлкетану деректерін оқытуда қолданылған тапсырмаларды орындау үшін оқу бағдарламасынан тыс жатқан ұғымдардың және заңдылықтардың қажет болмауы
в) өлкетану деректерінің мазмұнының бағдарлы болуы, яғни туған жер туралы қызғылықты әңгімелер мен аңыздардың көптеп кездесуі;
г) өлкетану деректері мазмұнының оқу материалының бірыңғай мазмұнымен тұтас байланыста болуы әрі оқушының дара-тұлғалық, психологиялық және іс-әрекеттік құрылымының ерекшеліктерін есепке алып іріктелуі;
ғ) өлкетану деректерінің қызықты болуы;
д) өлкетану деректерінің проблемалық сипатта болуы;
е) өлкетану деректерін оқытуда оқушылардың назарын аудару.
Өлкетану деректеріне деген танымдық қызығушылықтар оқушылардың шығармашылық қабілетінің дамуына оң әсер етеді. Біз енді өлкетану деректерін пайдалану арқылы оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту жолдарын көрсетейік.
Психолог С.Л.Рубинштейн шығармашылық туралы былайша ой қорытады: Адамның шығармашылығының өзіне тән ерекшелігі - оның саналы түрде мақсатты әрекет жасауымен анықталады. Бұл жағдайда адам алға қойған мақсатына қарай өз ойларын объективті түрде тұжырымдап, оны нақты жағдайда қолдана біледі және адам мен қоршаған орта арасындағы, яғни субъекті мен объектінің нақты бірлігі түрінде көрінеді, - деп тұжырымдайды [17 , 103].
Л.С.Выготский: шығармашылық деп нәтижесінде жаңа құндылықтар пайда болатын, жаңалық ашатын әрекетті атаған [16].
Шығармашылық психолог Л.В.Запорожец еңбектеріне де арқау болғанын байқаймыз. Ол шығармашылықты даму ұғымымен қатар қояды. Өйткені әрбір жаңалық, әсіресе интеллектуалдық тұрғыда болса, ол баланың психикасын жаңа деңгейге көтереді деп есептейді Оның басты жетістігі - оқу-тәрбие үдерісінің мектеп қабырғасынан бастап шығармашылық сипатта болуын көздегендігінде болып отыр [24].
Ал, Д.Б.Богоявленскаяның пікірі бойынша, шығармашылық - бұл жеке тұлғаның шығармашылық әрекетінің туындысы. Ол мотивтік құрылымдар арқылы кейде тежеледі, кейде ынталанады және жеке тұлғаның шығармашылық потенциалы интеллектуалды белсенділік ұғымына байланысты анықталады екен [19].
Шығармашылық туралы еңбектерді талдай келе, ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді деп қарастырылып келсе, қазіргі ғылым жетістіктері қабілеттің мұндай дәрежесіне, белгілі бір шарттар орындалған жағдайда, кез-келген оқушыны көтеруге болатынын әр қырынан дәлелдеуде деген қорытынды жасаймыз.
Оқыту үдерісінде оқушылардың шығармашылығын қалыптастыру және дамыту мәселесі шығармашылық үдерістің қандай кезеңдерден тұратындығын білуді талап етеді және оған деген көзқарастар түрліше. Мысалы, көрнекті француз математигі Ж.Адамар шығармашылық үдерісті 3 кезеңге бөледі:
Дайындық кезеңі.
1. Инкубация, жасырын идеялар, тұйыққа тірелу кезеңі.
2. Интуицияның жарқ етуі. Эврика.
3. Тексеру кезеңі [ 24 ].
Ал А.Н.Лук шығармашылық үдерісті 5 кезеңге бөледі:
1. Айқын және дұрыс қойылған мақсат.
2. Күшті жұмылдыру, қосымша мәліметтер іздеу.
3. Проблемадан уақытша кету.
4. Интуицияның оянуы.
5. Нәтиженің дұрыстығын тексеру [24].
Б.А.Тұрғынбаеваның зерттеуіндегі шығармашалық үдерістің кезеңдерге бөлінуі назар аударуға тұрарлық:
1. Жаңалықпен бетпе-бет келу.
2. Шығармашылық белсенділік, екіұштылық.
3. Шешімнің жарқ етуі.
4. Шығармашылық акт.
5. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу [54].
Психолог ғалымдардың еңбектері негізінде оқушылардың шығармашылығын дамыту процесінің даму кезеңдерін былайша топтастыруға болады:
Мәселені түсіну қабілеттілігі - ең алдымен өлкетану деректерін жинауда фактілерге сын тұрғысынан қарау. Тек өзінің ғана емес, сондай-ақ өзге адамдардың ойы мен іс-әрекетін түсіну мүмкіндігі. Проблемалық мәселелерді, адамдар қылығы, құбылыстар мен жағдаяттардың шешілуін шынайы сипаттай алу қабілеті мен сипатталады.
Логикалық ойлау мен тұжырымдау қабілеті - өлкетану деректерін жіктей алу, талдау және синтездеу қабілеті, өз ойын анық жеткізе алу. Түсінік қалыптастыру мен өз ойын жеткізе алу қабілетімен сипатталады.
Табандылық (мақсаттылық) - алға қойған мақсатқа қалмай ұмтылу, кедергілерге қарамай іс-әркет барысында өз мүмкіндіктерін жинақтай алу қабілеті. Баланың барлық іс-әрекеті мен мінез-құлқынан байқалады. Өз қызметінің нәтижесіне талап қоюшылық.
Перфекционизм - өз іс-әрекетінің түпкі өнімін жоғары талаптарға жеткізуге ұмтылыс. Бала өзі істеп жатқан жұмысын жоғары деңгейде орындамайынша тыным таппайтынынымен сипатталады.
Шешім шығару - түрлі іс-әрекет пен мәселелерді шешуде тосын, жаңа жолдарды таба алу қабілеттілігі. Бала мінез-құлқы, ойындармен түрлі іс-әрекет барысында көрінеді.
Нәтиженің дұрыстығын тексеру. Оқушының өзінің тұжырымдаған қортындыларына сын тұрғысынан қарауы. Қосымша мәліметтерді енгізуі.
Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту мақсатында мынадай тапсырмаларды орындатуға болады.
Мәтіннің оқушыларға туған өлкесі туралы танымдық қызметі оқушылардың танымдық қызығушылықтарын дамытып, олардың туған өлке туралы білімдерін кеңейтеді. Өлкетану деректері негізінде құрылған мәтіндер оқушыларға туған өлке туралы, туған жерінің белгілі азаматтары туралы мағлұматтарды меңгеруге арналып, оқу материалын түсіндіруде, туған өлке жайында білімдерін бекітуде, меңгерген біліктері мен дағдыларын дамытуда, өтілген материалдарды жадында ұзақ сақтауда маңызды рөл атқарады.
Мысалы, Бұқарбай батыр (Естекбайұлы) (1822-1898) - батыр әрі шешен. Қызылорда облысы, Жалағаш ауданында туған. 25 жасында Кенесарының сарбазы болып, Ақмола бекінісін алуға, Ақмешітті қоқандықтардан азат етуге қатысқан. Шайқастардың бірінде жараланып, елге келген соң еңбекке араласады. Ауылдастарын егін аслуға, арық қазуға жұмылдырады. Елде бүгінде пайдаланып отырған ұзындығы 30 шақырым болатын Бұқарбай арығы батырдың ұйымдастыруымен қазылған. Өткір тілді, ұшқыр ойлы батыр, көптеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz