Ақша қаражаттарын басқару саясаты
Кіріспе
Соңғы жылдары, әсіресе отандық және халықаралық экономикалардың дағдарыс жағдайында, кәсіпорынды қаржы басқару жүйесінде оның қызметінің шаруашылық нәтижелеріне әсер ететін ақша ағындарын ұйымдастыру мәселеріне көп көңіл бөлінеді. Қаржылық менеджмент дамуымен бұл категорияның практикалық қолдануы кең тара бастады және ғылыми-теориялық аспектіде терең қарастыруды талап етеді.
Шаруашылық операцияларын өткізу жөніндегі көптеген басқарушылық шешімдерді іске асыру ақша қаражатының пайдаланумен байланысты. Ақша қаражаттары - бұл тауарлар мен қызметтерді алуға әрдайым пайдаланылатын активтердің жиынтығы. Олар кәсіпорын үшін жоспарлау, есеп және бақылау, сыртқы ортамен байланыс құралы ретінде көрінеді және шаруашылық әрекеттің маңызды элементі болып табылады. Ақша қаражаттарына кассадағы ақша қаражаттары мен талап ету депозиттері жатады. Ақша қаражаттарының қозғалысы - ол ақша қаражаттары мен олардың баламаларының түсімдері және төлемдері.
Ақша ағындарын басқару айналым қаражатын қажетті көлемін қамтамасыз етуге, ұйымның айналымнан тыс активтерді қаржыландыруға, ұзақ мерзімді қаржылық салымдарды қалыптастыруға, тұтастай алғанда ұйымның төлем қабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылығын сақталуына бағытталған.
Ақша қаражаттары айналым активтердің ең өтімді бөлігі болып табылады. Олар өндірістік циклдің бастапқы және соңғы пункттері болып келеді және, еңбек заттарды сатып алу, тауарларды (қызметтер) өндіру және сату және олардаң түсім алуды қамтиды. Пайда алу үшін бағытталған кәсіпорынның шаруашылық қызметі ақшалай қаражаттардың әр түрлі активтеріне аударылуды талап етеді, олар, өз кезегінде, сату процесі ретінде дебиторлық берешекке айналады. Қызметінің нәтижелері қол жеткізілген және түпкілікті болып саналады кәсіпорынға инкасациялау процесі белгілі бір көлемінде ақшалай қаражат әкелсе, сөйтіп, жаңа цикл бастау үшін базасын құрастырса.
Қазіргі жағдайда ақша ағымын басқару қаржы менеджер қызметінің ең өзекті бағыттарының бірі болып табылады. Бұл келесімен байланысты, объективті әркелкілік түсімдер мен төлемдер, немесе күтпеген мән-жайлар салдарынан шаруашылық жүргізуші субъектінің ағымдағы міндеттемелер орындалу мәселелері пайда болуы мүмкін. Кәсіпорынның айналым активтерінің ретінде ақшалай қаражаттардың ұқсас жай-күйінің себептерін анықтайтын аналитикалық ақпарат болмауы, нәтижесінде кәсіпорынның толық төлеу қабілетсіздігіне әкелуі мүмкін.
Ақша ағымын басқару кәсіпорынның капитал айналымын тездетудің маңызды факторы болып табылады. Бұл ақша қаражаттарының займдық көзіндегі меншікті және қысқартылған қажеттілігін үнемділік қолдану, операциялық циклдің жалғастыруын қысқарту есебінде жүргізіледі. Демек, кәсіпорынның тиімді жұмысы ақша ағымын басқару жүйесін ұйымдастырудан толығымен тәуелді. Мұндай жүйе кәсіпорының қысқа және ұзақ мерзімді жоспарларын орындауды қамтамасыз ету және қаржылық пен төлем қабілеттілік тұрақтылықты сақтау үшін құрылады. Мұндай жүйенің объектісі болып әртүрлі қаржылық және шаруашылық операцияларды орындаумен байланысты кәсіпорынның ақша ағымын табылса, ал субъектісі болып қаржылық қызмет және кәсіпорынның құрылымы, операциялар саны және т.б. табылады.
Таңдалған тақырыптың өзектілігі кәсіпорынды басқаруда ақша қаражаттарын басқару және ақша айналымын оңтайлы басқару аспектілері арасында басты орын алатынында. Бұл кәсіпорынның өтімділігі қаржыны басқаруда бірінші орнына шығуына байланысты. Яғни, кәсіпорынға ең бастысы өзінің міндеттемелерін уақытында өтеу болып табылады. Ол кассалық бюджеттің теңгерімділігін және ақша қаражаттарын инкассациялау мен шығындарын дұрыс болжаудың көмегімен жүзеге асады.
Диплом жүмыстың мақсаты - ақша қаражаттарын жоспарлау және басқарудың теориялық аспектілерін зерттеп және ПСК Өскемен-Құрылыс ЖШС - нің қаржылық жағдайын талдау негізінде, оның ақша қаражаттарын басқарудың жетілдіру жолдарын анықтау.
Қойылған мақсат келесі міндеттерді шешумен жузеге асырылды:
oo ақша қаражаттарының сипаттамасын және олардың топтастырылуын анықтау;
oo ақша қаражаттарын басқару саясатының принциптерін анықтап, оның негізгі кезеңдерін ашып көрсету;
oo кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізу;
oo кәсіпорындағы ақша қаражаттарды басқару жүйесінің жетіспеушіліктерін анықтау;
oo кәсіпорындағы ақша қаражаттарды басқарудың тиімді жолдарын анықтау.
Зерттеу объектісі ретінде ПСК Өскемен-Құрылыс ЖШС алынған.
Диплом жұмысын жазу барысында пайдаланған әдебиеттер тізімінде көрсетілген әдебиеттер қоры негіз болды. Сонымен қатар ПСК Өскемен-Құрылыс ЖШС-нің нақты мәліметтерінің негізінде талдау және есептеулер жүргізілді.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне сай анықталған. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Диплом жұмыстың ғылыми жаңалығы - кәсіпорынның ақша қаражаттарын басқару жүйесін қалыптастырудың мәселелерін кешенді, жүйелі зерттеу және оны кәсіпорында жетілдіру жолдарын анықтау.
1 Кәсіпорынның ақша қаражаттарын басқарудың теориялық аспектілері
1.1 Ақша қаражаттарының мәні және түрлері
Ақша қаражаттары - бұл кәсіпорын өтімділігінің үлкенірек деңгейін қамтамасыз ететін жоғарғы үлесті активтердің ең өтімді категориясы болып табылады [1]. Ақша қаражаттары қазіргі кездегі кәсіпорындардың өндірістік-коммерциялық циклінің басындағы сияқты аяғының да негізінде жатыр. Ақша қаражаттары жиі табысты емес активтер деп аталады. Олар төлемақыны төлеу, негізгі қорларды, материалдарды, шикізатты сатып алу үшін, салықты төлеу, қарызды жабу, дивидендті төлеу және т.б. үшін қажет. Сонда да ақша қаражаттары өздігінен табыс әкелмейді.
Ақша қаражаттарының баламалары - алдын ала белгілі ақша қаражаттары сомасына тез айналатын және олардың құны шамалы тәуекелге ұшырайтын қысқа мерзімді, жоғары өтімді салымдар болып табылады [2]. Ақша қаражаттарына кассадағы ақша қаражаттары мен талап ету депозиттері жатады (сурет 1).
Ақша қаражаттарының қозғалысы - ол ақша қаражаттары мен олардың баламаларының түсімдері және төлемдері. Кәсіпорынның ақша қаражаттарының қозғалысы туралы хабарлама қаржы есептілігін пайдаланушыларға кәсіпорынның ақша қаражаттарын жасау қабілеті мен олардың баламаларын, сондай-ақ ақша қаражаттарының қозғалысын пайдалануда кәсіпорынның қажеттерін бағалау үшін негіз береді. Пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық шешімдер ақша қаражаттары мен олардың баламаларын жасау қабілетін, сондай-ақ оларды уақытқа қарай бөлу мен оларды жасау айқындылығын қажет етеді [3].
Фирманың ақша қаражатының айналымы - үздіксіз процесс (сурет 2) қорының әрбір қолдану бағытына сәйкес қайнар көзі болуы тиіс.
Ақша қаражаттарының қозғалысына ақша қаражаттары мен ақша қаражаттарының баламалары болатын баптары арасындағы қозғалыс жатпайды, өйткені бұл құрамдас бөліктер операциялық, инвестициялық қызмет пен қаржыландыру жөніндегі қызметінің бөлігі емес, кәсіпорынның ақша қаражаттарын басқарудың бөлігі болып табылады. Ақша қаражаттарын басқаруға ақша қаражаттарының баламаларына артық ақша қаражаттарын инвестициялау жатады [4].
Ақша қаражаттарының баламалары инвестиция мен басқа да мақсаттардан гөрі, ең алдымен қысқа мерзімді міндеттемелерді өтеуге арналған. Ақша қаражаттарының баламалары ретінде қарастылуы үшін инвестиция ақша қаражаттарының бұрын белгілі сомасы оңай айналысқа түсуге және құн өзгерісінің шамалы тәуекеліне ұшырауға тиіс.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
КӘСІПОРЫННЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ
Ұлттық валютадағы ақша қаражаттары
Ұлттық валютадағы ақша қаражаттары
Кассадағы ақша қаражаттары
Кассадағы ақша қаражаттары
Есеп айырысу шотындағы ақша қаражаттар
Есеп айырысу шотындағы ақша қаражаттар
Арнайы шоттардағы ақша қаражаттары
Арнайы шоттардағы ақша қаражаттары
Жолдағы ақша қаражаттары
Жолдағы ақша қаражаттары
Шетел валютасындағы ақша қаражаттары
Шетел валютасындағы ақша қаражаттары
Кассадағы ақша қаражаттары
Кассадағы ақша қаражаттары
Валюталық шоттағы ақша қаражаттар
Валюталық шоттағы ақша қаражаттар
Арнайы шоттардағы ақша қаражаттары
Арнайы шоттардағы ақша қаражаттары
Жолдағы ақша қаражаттары
Жолдағы ақша қаражаттары
Қысқа мерзімді ақша салымы ретіндегі резервтік ақша активтері
Қысқа мерзімді ақша салымы ретіндегі резервтік ақша активтері
Қысқа мерзімді ақша құралдары ретіндегі резервтік активтер
Қысқа мерзімді ақша құралдары ретіндегі резервтік активтер
Қысқа мерзімді қор құралдары ретіндегі резервтік активтер
Қысқа мерзімді қор құралдары ретіндегі резервтік активтер
Сурет 1. Ақша активтерінің негізгі элементтері
Дайын өнімнің қорлары
Аяқталмаған өндірістің қорлары
Шикізат және материалдар қоры
Тартылған еңбек ресурстарын өндірісі
Материалды несиеге алу
Еңбекақы
Тұрақты активтер
Төленген шоттар
Төлеуге берілген шоттар
Тұрақты активтерді алу және дамыту
АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ
Дивиденд терді төлеу
Салықтарды төлеу
Пайыздарды төлеу
Жаңа акцияларды шығару
Басқадай шығындар
Дайын өнімнің қорлары
Аяқталмаған өндірістің қорлары
Шикізат және материалдар қоры
Тартылған еңбек ресурстарын өндірісі
Материалды несиеге алу
Еңбекақы
Тұрақты активтер
Төленген шоттар
Төлеуге берілген шоттар
Тұрақты активтерді алу және дамыту
АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ
Дивиденд терді төлеу
Салықтарды төлеу
Пайыздарды төлеу
Жаңа акцияларды шығару
Басқадай шығындар
Сурет 2. Кәсіпорын ішіндегі ақша қаражатының ағымы
Осылайша, әдетте инвестиция ақша қаражаттарының баламалары анықтамасына оның өтеудің қысқа мерзімі, айталық, үш ай немесе сатып алу күнінен бастап одан аз мерзімі болған кезде ғана түседі.
Меншік капиталына салынған инвестициялар, егер, негізінен, ақша қаражаттарының баламалары болып табылмағанда ғана, оларды өтеу күніне дейін көп ұзамастан сатып алынған артықшылықты акциялары болған және сатып алудың нақты күні көрсетілген жағдайда ақша қаражаттарының баламаларынан алынып тасталады [5].
Позитивті ақша ағымы дегеніміз кіріп жатқан ақшаның мөлшері (сату, үлестен шыққан табыс, акциялар және басқалары), ал негативті ақша ағымы шығып жатқан ақшаның мөлшері (сатып алу, жалақы, салықтар және басқалары) болып саналады [6].
Таза ақша ағымы дегеніміз позитивті ақша ағымы мен негативті ақша ағымының айырмашылығы болып табылып, бизнестік ең іргелі сұрақтарына жауап береді.
Кәсіпорынның ақша ағымының жіктелуі келесі негізгі белгілері бойынша орындалады (кесте 1).
Кесте 1
Негізгі белгілері бойынша кәсіпорынның ақша ағымының топтасуы
Кәсіпорының ақша ағымының жіктелу белгілері
Кәсіпорынның ақша ағымының түрлері
1
2
1 Шаруашылық үрдіске қызмет көрсету масштабы бойынша
- шаруашылық операциялары бөлімі бойынша ақша ағымы
- кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелерінің бөлімі бойынша ақша ағымы
- жалпы кәсіпорын бойынша ақша ағымы
2 Шаруашылық түрлері бойынша
- операциялық қызметі бойынша ақша ағымы.
- инвестициялық қызметі бойынша ақша ағымы.
- қаржыландыру қызметі бойынша ақша ағымы
3 Ақша қаражаттарының қозғалыс бағыттылығы бойынша
- теріс ақша ағымы
- оңды ақша ағымы
4 Ақша қаражаттарының қозғалыс бағыттылықтың вариативтілігі бойынша
- стандартты ақша ағымы.
- стандартты емес ақша ағымы.
5 Көлемді есептеу әдісі бойынша ақша ағымы
- таза ақша ағымы.
- жалпы ақша ағымы.
6 Кәсіпорынға қатысты ақша ағымының сипаты бойынша
- сыртқы ақша ағымы.
- ішкі ақша ағымы.
1 - ші кестенің жалғасы
1
2
7 Жеткілікті көлемінің деңгейі бойынша
- ақша ағымының тапшылығы.
- ақша ағымының артықшылығы.
8 Ақша ағымының өзара байланысты балансталған көлемінің деңгейі бойынша
- балансталған ақша ағымы.
- балансталмаған ақша ағымы
9 Уақыт кезеңі бойынша
- ұзақ мерзімді ақша ағымы.
- қысқа мерзімді ақша ағымы
10 Ақша қаражатын қолдану формасы бойынша
- ақшалай емес ақша ағымы
- ақшалай ақша ағымы
11 Қолданылатын валюта түрі бойынша
- ұлттық валютадағы ақша ағымы.
- шетел валютасындағы ақша ағымы.
12 Шаруашылық қызметінің соңғы нәтижесінің қалыптасу маңыздылығы бойынша
- тұрлаушы ақша ағымы.
- басты ақша ағымы
13 Пайда болу болжамы бойынша
- толығымен болжамды ақша ағымы
- толық емес болжамды ақша ағымы
- болжамды емес ақша ағымы
14 Басқару үрдісіндегі реттеу мүмкіндігі бойынша
- реттеуге ұшырамайтын ақша ағымы.
- реттеуге ұшырайтын ақша ағымы.
15 Төлемқабілеттілігін қамтамасыз ету мүмкіндігі бойынша
- өтімсіз ақша ағымы.
- өтімді ақша ағымы.
16 Заңды орындалуы бойынша
- ресми ақша ағымы.
- көлеңкелі ақша ағымы
17 Уақыттарды бағалау әдісі бойынша
- қазіргі ақша ағымы.
- болашақтағы ақша ағымы.
18 Қарастырылатын кезеңге қалыптастырудың үзіліссіздігі бойынша
- дискреттік ақша ағымы.
- жиілік ақша ағымы
19 Уақытша интервалдың қалыптастыру тұрақтылығы бойынша
- қарастырылатын кезең шегіндегі әркелкі уақытша интервалымен жиілік ақша ағымы.
- қарастырылатын кезең шегіндегі теңескен уақытша интервалымен жиілік ақша ағымы.
Ақша қаражаттардың жіктеу топтарын толық қарастырайық:
1) шаруашылық үрдіске қызмет көрсету масштабы бойынша ақша ағымы келесідей бөлінеді:
- жалпы кәсіпорын бойынша ақша ағымы. Бұл жалпы кәсіпорынның шаруашылық үрдісіне қызмет көрсететін ақша ағымының барлық түрлерін шоғырлауға ақша ағымының агрегаттанған түрі;
- кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелерінің бөлімі бойынша ақша ағымы. Мұндай кәсіпорынның ақша ағымының дифференциациясы кәсіпорынның ұйымды - шаруашылық құрылымының жүйесіндегі оның басқару объектісінің дербестігі сияқты анықталады;
- шаруашылық операциялары бөлімі бойынша ақша ағымы. Кәсіпорынның шаруашылық үрдісінің жүйесіндегі мұндай ақша ағымының түрін дербес басқарудың алғашқы объектісі сияқты қарастыру керек;
2) шаруашылық түрлері бойынша халықаралық стандарттар есебіне сәйкес ақша ағымының келесідей түрлерін бөліп көрсетеді:
- операциялық қызметі бойынша ақша ағымы. Ол материалдар мен шикізаттың жабдықтаушыларына ақшалай төлемдерімен; операциялық қызметті қамтамасыз етуші қызметтің жеке түрлерінің сыртқы атқарушымен; операциялық үрдістегі айналысқан және де осы үрдіспен басқарудағы орындаушы қызметкерлердің төлемақысымен; бюджеттің барлық деңгейіндегі және бюджеттен тыс қорларға кәсіпорынның салықтық төлемдерімен; операциялық үрдісті атқаруымен байланысты басқа да төлемдермен сипатталады. Бір уақытта бұл ақша ағымының түрі өнімді сатып алушылардан, қарастырылған халықаралық және ұлттық стандартты есебінің кейбір басқа төлемдері мен артық төленген сомаларын қайта есептеу тәртібіндегі салық органдарынан ақша қаражатының түсімін бейнелейді;
- инвестициялық қызметі бойынша ақша ағымы. Ол нақты және қаржылық инвестициялауды орындаумен, негізгі қаражаттар мен материалды емес активтерді сатумен, ақша қаражатының басқа ағымдары мен инвестициялық портфельдің ұзақ мерзімді қаржылық құралдарын ротациясымен байланысты ақша қаражаттарының түсімі;
- қаржыландыру қызметі бойынша ақша ағымы. Ол қосымша акционерлік капиталды тартумен, ұзақ және қысқа мерзімді несиелер мен займдарды алумен, кәсіпорынның шаруашылық қызметін сыртқы қаржыландыруды орындаумен байланысты кейбір басқа ақша ағымдары мен өзінің салымдары бойынша пайыздар мен дивидендтерді ақшалай түрінде төлеумен байланысты ақша қаражаттарының төлемі мен түсімін сипаттайды;
3) ақша қаражаттарының қозғалыс бағыттылығы бойынша ақша қаражатының негізгі екі түрін бөледі:
- оңды ақша ағымы. Шаруашылық операциялардың барлық түрлерінен кәсіпорынға ақша қаражаттарының түсімдерінің жиынтығын сипаттайды;
- теріс ақша ағымы. Оның шаруашылық операцияларының барлық түрлерін атқаратынүрдістегі кәсіпорынның ақша қаражаттарының төлемдерінің жиынтығын сипаттайды;
4) ақша қаражаттарының қозғалыс бағыттылықтың вариативтілігі бойынша ақша ағымын келесідей түрлерін ажыратады:
- стандартты ақша ағымы. Оның бағыттылығы бір реттен кем емес ауысатын ақша қаражатының түріне мысалға капиталды ұзақ мерзімді облигациясына инвестициялау болып табылады;
- стандартты емес ақша ағымы. Оның бағыттылығы бір реттен артық өзгеретін ақша ағымының түрін сипаттайды. Мұндай ақша ағымының түріне мысалға капиталды кеңейткеннен кейін оның алынған табысын тұрақты қайта инвестициялаумен қаржылық құралдардың портфеліне инвестициялау болып табылады;
5) көлемді есептеу әдісі бойынша кәсіпорынның ақша ағымының келесідей түрлерін ажыратуға болады:
- жалпы ақша ағымы. Ол қарастырылатын уақыт кезеңіне оның жеке интервалдарының бөлігіндегі ақша қаражаттарының түсімі мен шығындануының барлық жиынтығын сипаттайды;
- таза ақша ағымы. Ол қарастырылатын уақыт кезеңіне оның жеке интервалдарының бөлігіндегі он және теріс ақша ағымының арасындағы айырманы сипаттайды. Таза ақша ағымы көбінде оның нарықтық құнының анықталған қаржылық теңдестігі мен өсу екпіндерімен кәсіпорынның шаруашылық қызметінің маңызды нәтижесі болып табылады.
Таза ақша ағымының есебі жалпы кәсіпорын бойынша оның бөлімшелерінің жеке құрылымы, шаруашылық қызметінің әртүрлі түрлері немесе жеке шаруашылық операциялары келесі формула бойынша орындалады:
ТАА = ОАА - ТерісАА (1)
мұнда ТАА - қарастырылатын уақыт кезеңіндегі таза ақша ағымының сомасы;
ОАА - қарастырылатын уақыт кезеңіндегі оңды ақша ағымының сомасы (ақша қаражаттарының түсімі);
ТерісАА - қарастырылатын уақыт кезеңіндегі теріс ақша ағымының сомасы (ақша ағымының шығыны);
6) кәсіпорынға қатысты ақша ағымының сипаты бойынша ол екіге бөлінеді:
- ішкі ақша ағымы. Ол кәсіпорынның шегіндегі ақша қаражаттарының түсімі мен шығының жиынтығын сипаттайды. Бұл түсімдер мен төлемдері кәсіпорынның қызметкерлерімен, мекемелрмен, еншілес құрылымды бөлімшелерімен және т.б.-мен ақшалай қатынастарымен ынталандырылған операцияларымен байланысты;
- сыртқы ақша ағымы. Бұл ақша ағымының түрі шаруашылық серіктестіктерімен және мемлекеттік органдармен оның ақшалай қатынастарымен байланысты кәсіпорынның операциясына қызмет етеді. Осы ақша ағымының түрінің көлемі кәсіпорынның жиынтық ақша қаражатының бөлігін құрайды;
7) жеткілікті көлемінің деңгейі бойынша кәсіпорынның ақша ағымының келесідей түрлерін бөледі:
- ақша ағымының артықшылығы. Ол кәсіпорынның мақсатты бағытта шығындануының нақты қажеттілігін жоғарлатуды орындайтын ақша қаражаттарының түсімі кезінде ақша ағымының осындай түрі сипаттайды;
- ақша ағымының тапшылығы. Ол кәсіпорынның мақсатты бағытта шығындануының нақты қажеттілігін төмендетуді орындайтын ақша қаражаттарының түсімі кезінде ақша ағымының осындай түрі сипаттайды;
8) ақша ағымының өзара байланысты балансталған көлемінің деңгейі бойынша олардың келесідей түрлерін ажыратады:
- балансталған ақша ағымы. Олардың түрлерінің оң және теріс көлемінің арасындағы қамтамасыз етілген балансы бойынша жалпы кәсіпорынның немесе құрылымдық бөлімшелері және де жеке шаруашылық операциялары бойынша жиынтық ақша ағымының осындай түрін сипаттайды. Ақша ағымының жеке түрлерінің арасындағы балансталған байланыс келесідей есептеледі:
ОАА = ТерісАА + ∆АҚҚ (2)
мұнда ∆АҚҚ - қарастырылатын уақыт кезеңіндегі ақша қаражатар қорының өсу сомасы;
- балансталмаған ақша ағымы. Ол жоғарыда қарастырылған баланстық байланысын қамтамасыз етілмейтіні бойынша жалпы кәсіпорынның немесе құрылымдық бөлімшелерімен және де жеке шаруашылық операциялары бойынша жиынтық ақша ағымының осындай түрін сипаттайды. Кәсіпорынның шегінде жалпы балансталған тапшылық сияқты, сондай-ақ жиынтық ақша қаражаттарының артықшылығы да болып келеді;
9) уақыт кезеңі бойынша ақша ағымының негізгі екі түрін ажыратады:
- қысқа мерзімді ақша ағымы. Ол ақша түсімінің бастапқы кезеңінен немесе бір жылдан кем емес олардың толық аяқталуына дейін төлемі бойынша ақша ағымын сипаттайды;
- ұзақ мерзімді ақша ағымы. Ол ақша түсімінің бастапқы кезеңінен немесе бір жылдан артық олардың толық аяқталуына дейін төлемі бойынша ақша ағымын сипаттайды;
10) ақша қаражатын қолдану формасы бойынша ақша ағымының келесідей түрлерін ажыратады:
- қолма- қол ақша ағымы. Ол ақшалай ақшамен тікелей қызмет атқаратын кәсіпорынның ақша ағымының жиынтығының сол бөлігін сипаттайды;
- қолма - қол емес ақша ағымы. Ол қаржылық нарығының әр түрлі несиелік және депозиттік құралдарымен қызмет көрсететін кәсіпорынның ақша ағымының жиынтығының сол бөлігін сипаттайды.
Ақшалай және ақшалай емес ақша ағымының арасында тығыз өзара байланысты. Олар өзінің формасын өзгерте ақшалай және несиелік ақшасы жиі ақша айналымының бір аясынан келесі аяға ауысып отырады;
11) қолданылатын валюта түрі бойынша кәсіпорынның ақша ағымының келесідей түрлерін бөледі:
- ұлттық валютадағы ақша ағымы. Ол сол елдің мемлекеттік органдарымен сәйкестендірілген эмиттенті ақшамен қызмет көрсететін ақша ағымын сипаттайды;
- шетел валютасындағы ақша ағымы. Ол басқа елдердің валютасымен қызмет көрсететін ақша ағымын сипаттайды. Кәсіпорындағы мұндай ақша ағымы ережеге сай, сыртқы экономикалық шаруашылық операцияларын орындаумен байланысты;
12) шаруашылық қызметінің соңғы нәтижесінің қалыптасу маңыздылығы бойынша кәсіпорынның ақша ағымының келесідей екі түрін ажыратады:
- басты ақша ағымы. Ол таза ақша ағымының қалыптасудың жоғарғы деңгейін генерациялайтын қызмет түрлері немесе жеке шаруашылық операциялары бойынша ақша ағымының осындай түрін сипаттайды;
- тұрлаушы ақша ағымы. Ол шаруашылық қызметінің соңғы нәтижесін қалыптастыруда онша орынды әсер етпейтін маңызды емес көлемі немесе өзінің функционалдық бағытының күшіндегі ақша ағымының осындай түрін сипаттайды;
13) пайда болу болжамы бойынша ақша ағымының келесі түрлерін бөледі:
- толығымен болжамды ақша ағымы. Ол көлем мен уақытты алдын-ала толығымен детерминациялануы мүмкін болатын ақша ағымының осындай түрін сипаттайды. Мұндай ақша ағымының түріне мысал ретінде амортизациялық ағым, қызмет көрсету және несиелік қаражаттарды қайтару және т.б. ақша ағымын айтуға болады;
- толық емес болжамды ақша ағымы. Ол сыртқы ортаның факторынан өзгеруі мүмкін болатынымен байланысты көлем мен уақыт алдын-ала толығымен детерминациялануы мүмкін емес болып табылатын ақша ағымының осындай түрін сипаттайды. Мысалы: өнімді өткізуден түсетін ақша қаражаттары және т.б.;
- болжамды емес ақша ағымы. Ол кәсіпорынның операциялық, инвестициялық немесе қаржылық қызметінің орындалу үрдісіндегі күтпеген жайдайларымен және де алдын-ала жоспарланбаған операцияларымен байланысты ақша ағымының осындай түрін сипаттайды;
14) басқару үрдісіндегі реттеу мүмкіндігі бойынша бөлінеді:
- реттеуге ұшырайтын ақша ағымы. Ол менеджерлер қалауының көлемі бойынша немесе уақыттылық өзгерісі болуы мүмкін ақша ағымының осындай түрін сипаттайды;
- реттеуге ұшырамайтын ақша ағымы. Ол оның шаруашылық қызметінің соңғы нәтижесі үшін теріс емес себептері кәсіпорынның менеджерлерінің көлемі бойынша немесе уақыттылық өзгерісі болуы мүмкін емес детерминацияланған ақша ағымының осындай түрін сипаттайды;
15) төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету мүмкіндігі бойынша кәсіпорынның ақша ағымын екі түрге бөлінеді:
- өтімді ақша ағымы. Ол қарастырылған уақыт кезенің әр интервалының бірлігіне жоғарлату немесе тең олардың оң және теріс түрлерінің қатынасы бойынша кәсіпорынның ақша ағымының осындай түрлерін сипаттайды. Яғни, келесі шартты қадағалайды:
ОАА ТерісАА = 1 (3)
- өтімсіз ақша ағымы. Ол қарастырылатын уақыт кезеңіне жеке интервалындағы бірлігінен аз олардың он және теріс түрлерінің қатынасы бойынша кәсіпорынның ақша ағымының осындай түрін сипаттайды, яғни келесі шартты орындайды:
ОАА ТерісАА 1 (4)
16) заңды орындалуы бойынша кәсіпорынның ақша ағымының келесідей түрлерін бөледі:
- ресми ақша ағымы. Ол елдегі құқықтық нормаларға толығымен сәйкес келетін ақша қаражаттарының түсімі мен төлемдерін сипаттайды;
- көлеңкелі ақша ағымы (теневой денежный поток). Ол елдегі нормалра мен салық салудың ауытқуларымен байланысты қазіргі бұзушылықтарымен орындалатын ақша қаражатының түсімі мен төлемін сипаттайды;
17) уақыттарды бағалау әдісі бойынша ақша ағымының келесідей түрлерін бөледі:
- қазіргі ақша ағымы. Ол ағымдық уақыт кезеңіне келтірілген құны бойынша оның мөлшеріне біркелкі салыстыру сияқты кәсіпорынның ақша ағымын сипаттайды;
- болашақтағы ақша ағымы. Ол нақты бір келешектегі уақыт кезеңіне келтірілген құны бойынша оның мөлшеріне біркелкі салыстыру сияқты ақша ағымын сипаттайды.
Қарастырылған кәсіпорынның ақша ағымының түрлері кәсіпорынның шаруашылық операцияларына қолданылатын уақытша ақша құнын бағалау тұжырымдамасының мазмұнында көрсетіледі;
18) қарастырылатын кезеңге қалыптастырудың үзіліссіздігі бойынша кәсіпорынның келесі түрлерін ажыратады:
- жиілік ақша ағымы (регулярный денежный поток). Ол осы кезеңнің жеке интервалы бойынша жиі орындалатын қарастырылған уақыт кезеңіне жеке шаруашылық операциялары бойынша ақша қаражтының түсімі немесе шығынданудың ағымын сипаттайды;
- дискреттік ақша ағымы. Ол қарастырылған уақыт кезеңге кәсіпорынның бірегейлі шаруашылық операцияларының орындалуымен байланысты ақша қаражаттарының түсуы немесе шығындануын сипаттайды;
19) уақытша интервалдың қалыптастыру тұрақтылығы бойынша келесідей түрлерімен сипатталатын ақша ағымы:
- қарастырылатын кезең шегіндегі теңескен уақытша интервалымен жиілік ақша ағымы. Мұндай ақша ағымы ақша қаражаттарының түсімі немесе шығынданудың аннуитеттік сипатын алып жатыр;
- қарастырылатын кезең шегіндегі әркелкі уақытша интервалымен жиілік ақша ағымы. Мұндай ақша ағымының мысалы ретінде лизингтік акивтің мерзімі аралығына олардың орындалуының әркелкі интервалымен жан-жақты келісілген жалдық мүлікке лизингтік төлемдер графигін жатқызуға болады [7].
Сонымен, ақша қаражаттарды басқарудың мақсаты болып фирманың қызметін орташа орындау үшін толық минималды мүмкін деңгейінде оларды қолдау табылады. Басқаша айтқанда, кассадағы және шоттағы ақша қаражаттарының сомасы туралы айтуға болады.
1.2 Ақша қаражаттарын басқару саясаты
Ақшалай активтерді басқару үрдісінде қаржылық менеджменттің маңызды мәселесі болып уақытша бос ақша қаражаттарын және олардың инвестициялық қалдықтарын тиімді пайдалануды қамтамасыз ету табылады.
Кәсіпорынның ақша ағымын басқару үрдісі келесі нақты ұстанымдарға негізделген (сурет 3):
Ақпараттың дұрыстық принципі
Ақпараттың дұрыстық принципі
Балансты болу қажеттілігінің принципі
Балансты болу қажеттілігінің принципі
Ақша қаражаттарын басқару принциптері
Ақша қаражаттарын басқару принциптері
Нәтижелі болу қажеттілігінің принципі
Нәтижелі болу қажеттілігінің принципі
Өтімді болу қажеттілігінің принципі
Өтімді болу қажеттілігінің принципі
Сурет 3 - Ақша қаражаттарын басқару принциптері
1) ақпараттық нақтылық ұстанымы. Ақша ағымын басқару үшін қажетті ақпараттық базамен қамтамасыз ету керек;
2) теңгерілімділікті қамтамасыз ету ұстанымы. Басқарудың біртұтас мақсаттары мен тапсырмаларына бағынатындықтан, кәсіпорынның ақша ағымдарының түріне, көлеміне, уақытша мерзімге және де басқа да сипаттамаларына қарай теңгерілімділігін қамтамасыз ету;
3) тиімділікті қамтамасыз ету ұстанымы. Бұл ұстанымды жүзеге асыру үшін кәсіпорынның қаржылық инвестицияларын жұмсау арқылы оларды тиімді пайдалану қажет;
4) өтімділікті қамтамасыз ету ұстанымы. Бұл ұстаным қарастырылып отырған мерзімнің әрбір уақытша интервалы арасындағы жағымды және жағымсыз ақша ағымының сәйкес синхронизациясын қамтамасыз ету арқылы жүзеге асырылады [8].
Ақша ағымын басқарудың негізгі мақсаты - кәсіпорынның дамуы барысында ақша қаражатының түсімі мен шығынын теңгерілуін және олардың уақыт аралығында синхронизациялануын жүзеге асыра отырып қаржылық тепе-теңдікті сақтау.
Ақша ағымын тиімді басқаруда келесі негізгі ережелер жоғары рөл атқарады:
oo ақша ағымдары шаруашылық қызметтің барлық салаларын жүзеге асыруды қамтамасыз етеді;
oo ақша ағымын тиімді басқару кәсіпорынның стратегиялық дамуы барысында қаржылық тепе-теңдікті қамтамасыз етеді;
oo ақша ағымын оңтайлы құру: төлемдерді жүзеге асырудағы кез-келген қателік еңбек өнімділігі мен дайын өнімді өткізу деңгейінде кәсіпорын қорын құруға жағымсыз әсерін тигізеді;
oo ақша ағымын басқару кәсіпорынның капитал айналымын жылдамдатудың негізгі қаржылық тұтқасы болып табылады;
oo ақша ағымын тиімді басқару кәсіпорынның төлем қабілетсіздігі тәуекелін төмендетеді [9].
Ақша қаражаттарды басқарудың керектігін келесі мысалда көрсетуге болады (сурет 4).
Ақша қаражаттарын басқаруы және жоспарлауы жоқ
Кәсіпорынның жұмысы тоқтатылды
Клиенттермен келісім шарттары орындалмаған
Жабдықтаушының шотын төлеуге қаражаттар жоқ
Жабдықтаушы тауарды тиеуді тоқтатты
Клиентті жоғалту
Ақша қаражаттарын басқаруы және жоспарлауы жоқ
Кәсіпорынның жұмысы тоқтатылды
Клиенттермен келісім шарттары орындалмаған
Жабдықтаушының шотын төлеуге қаражаттар жоқ
Жабдықтаушы тауарды тиеуді тоқтатты
Клиентті жоғалту
Сурет 4. Ақша қаражаттарды басқаруы жоқ болған жағдайда
пайда болатын мәселелер
Жалпы ақша қаражаттарды басқару саясаты келесі кезеңдерден тұрады (сурет 5) [10].
Кәсіпорынның ақша қаражаттарын басқару саясатының қалыптасу сатылары
Алдағы уақыттағы кәсіпорынның ақша қаражаттарын талдау
Ақша қаражаттардың орташа қалдығын оңтайландыру
Ұлттық және шетел валюталарындағы ақша қаражаттардың орташа қалдығын топтастыру
Ақша қаражаттардың орташа қалдығы реттеуге арналған тиімді нысандарды таңдау
Уақытша бос ақша қаражаттардың пайдалы қолданылуын қамтамасыз ету
Ақша қаражаттарын бақылаудың тиімді жүйесін құру
Кәсіпорынның ақша қаражаттарын басқару саясатының қалыптасу сатылары
Алдағы уақыттағы кәсіпорынның ақша қаражаттарын талдау
Ақша қаражаттардың орташа қалдығын оңтайландыру
Ұлттық және шетел валюталарындағы ақша қаражаттардың орташа қалдығын топтастыру
Ақша қаражаттардың орташа қалдығы реттеуге арналған тиімді нысандарды таңдау
Уақытша бос ақша қаражаттардың пайдалы қолданылуын қамтамасыз ету
Ақша қаражаттарын бақылаудың тиімді жүйесін құру
Сурет 5. Кәсіпорындағы ақша қаражаттарын басқару саясаты
Ақша қаражатын басқаруда келесі жұмыстар атқарылады:
oo ақша қаражатының айналым уақытын есептеу;
oo ақша ағымын талдау және болжау;
oo ақша қаражатының оңтайлы дәрежесін анықтау;
oo қаржылық бюджетті құру.
Ақша қаражаты айналымнан шығарылған кезең - қаржылық цикл деп аталады (сурет 6). Басқа сөзбен айқанда қаржылық циклге мыналар кіреді:
oo ақша қаражаттарын шикізатқа, материалдарға, жартылай
фабрикаттарға және өнімді шығаруға арналған басқа активтерге қаржыландыру;
oo өнімдерді өткізу, қызметтерді жасау және жұмыстарды орындау;
oo өнімдерді өткізуден, қызметтерді атқарудан, жұмыстарды
орындаудан түскен пайданы алу [11].
Сурет 6. Ақша қаражатының айналым кезеңдері
Кәсіпорынның ақша ағымын басқару жүйесінің элементіне нормативті - құқықтық, ұйымдық, кадрлық, ғылыми - методикалық (қаржылық әдістер мен құралдарды қоса алғандағы), ақпараттық және программалық қамтамасыздықты, ақша қаражаттарының қозғалысына бақылауды енгізуге болады (сурет 7).
Ақша ағымын басқарудағы маңызды рөліне олардың түрлері, көлемі, уақыт интервалы мен басқа да сипаттамалары бойынша баланстық қамтамасыз етілуі жатады. Осы тапсырманы табысты шешу үшін кәсіпорынның жоспарлау, есептік, талдау және бақылау жүйесіне енгізу қажет [12].
Ақша қаражаттарының ағылып түсуі өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден түскен түсім есебінен; қосымша акцияны эмиссиялаудан, алынған несиеден, займдардан және корпаративтік облигацияларды шығарудан қаражаттар мен басқа да жарғылық капиталдың жоғарлауы есебінен жүзеге асырылады.
Ақша ағынын болжау дегеніміз - ақша қаражатының қозғалысын талдау схемасы бойынша, бірақ болжап отырған кезеңде ғана, ақша қаражатының мүмкін болатын түсімі мен жылыстауын есептеу. Болжау статистикалық мәліметтер және деректік мәліметтерді талдау негізінде жүргізіледі [13].
Қаржылық басқарудағы қиындықтар ережеге сай, ақша ағымының оптимизациясы мен болжау сұрақтарын туғызады. Қазіргі жағдайда ақша ағымын болжаудың жалпы қабылданған әдістемелігі жоқ, толық игерілмеген және ақша ағымының оперативтік талдауы мен болжауына қатысты құрылымдар шетел экономистеріне жатады және тұрақты нарықтық экономикасына бағытталған.
Кәсіпорынның ақша ағымын басқару жүйесі
Кәсіпорынның ақша ағымын басқару жүйесі
Қаржылық құралдар
Қаржылық құралдар
Қаржылық әдістер
Қаржылық әдістер
Ақша, несиелер, салықтар, есеп түрлері, инвестиция, баға, вексель және басқа да қор нарығының құралдары, амортизация нормасы, дивидендтер, депозиттер және басқа құралдар
Ақша, несиелер, салықтар, есеп түрлері, инвестиция, баға, вексель және басқа да қор нарығының құралдары, амортизация нормасы, дивидендтер, депозиттер және басқа құралдар
Кредиторлар мен дебиторлардың есептемелік тізбегі; мекемелермен, контрагенттермен, мемлекеттік органдармен қарым-қатынастар; несиелеу, қалыптастыру, қор құрылымы, сақтандыру, салық салу.
Кредиторлар мен дебиторлардың есептемелік тізбегі; мекемелермен, контрагенттермен, мемлекеттік органдармен қарым-қатынастар; несиелеу, қалыптастыру, қор құрылымы, сақтандыру, салық салу.
Ғылыми және методологиялық қамтамасызданудың жүйелілігі
Ғылыми және методологиялық қамтамасызданудың жүйелілігі
Нормативті-құқықтық қамтамасызданудың жүйелілігі
Нормативті-құқықтық қамтамасызданудың жүйелілігі
Ұйымдық қамтамасызданудың жүйелілігі
Ұйымдық қамтамасызданудың жүйелілігі
Кадрлық қамтамасызданудың жүйелілігі
Кадрлық қамтамасызданудың жүйелілігі
Ақпараттық және программалық қамтамасызданудың жүйелілігі
Ақпараттық және программалық қамтамасызданудың жүйелілігі
Ішкі бақылау жүйелілігі
Ішкі бақылау жүйелілігі
Ақша ағымын басқаруды теориялық және методолгиялық сұрақтармен қамтамасыздануды құрастыру
Ақша ағымын басқаруды теориялық және методолгиялық сұрақтармен қамтамасыздануды құрастыру
Мониторинг, өзгеріс талдауы; ақша ағымының оптимизациясы бойынша ұсынысты құрастыру
Мониторинг, өзгеріс талдауы; ақша ағымының оптимизациясы бойынша ұсынысты құрастыру
ПҚ қамту және басқарудың ақпараттық архитектурасын қалыптастыру
ПҚ қамту және басқарудың ақпараттық архитектурасын қалыптастыру
Мамандарды қолдану және даярлау
Мамандарды қолдану және даярлау
Ақша ағымын басқарудың ұйымдық контурын құрастыру, жауапкершілік орталығын қалыптастыру
Ақша ағымын басқарудың ұйымдық контурын құрастыру, жауапкершілік орталығын қалыптастыру
Стандарттар, заңнамалық және нормативтік актілер, нұсқаулар, қаржылық және есептік саясаты туралы қауым
Стандарттар, заңнамалық және нормативтік актілер, нұсқаулар, қаржылық және есептік саясаты туралы қауым
Сурет 7. Кәсіпорының ақша ағымын басқару жүйесінің негізгі элементтері
Болжау өзінің болашақтағы дамуына контурларын көрсете алатындықтан отандық кәсіпорын үшін ерекше мағынаны қамтиды. Ақша ағымын болжау бұл кәсіпорынның ақша ағымының түсуі мен шығуының болжауын құрастыру үрдісі. Болжау әдісін екі класқа шартты бөлуге болады: фактографиялық (бәріне танымал тенденциялар мен үлгілердегі экстрополяция негізіндегі сандық) және эксперттік (эксперттердің бағалау негізінде құрылған сапалық). Экстрополяциялық жетісті әдісі болып сандық бағалауды алу мүмкіндігі және қолданылатын үлгілердегі игеру табылады.
Нарықтық экономикалық жағдайындағы ақша қаражаттарының болжамының қажеттілігі белсенді тапсырма болып табылады. Бұған бірнеше себептер бар. Өз кезегінде бұл есептемелер бизнес - жоспардың құрылымы кезінде, несиегерлер мен басқалары талап ететін инвестициялық жобаларды негіздеу кезінде жиі емес қолданылады. Әлемдік есептік - аналитикалық тәжірибеде болжаудың әр түрлі әдістері белгілі, бірақ сонда да олардың бірнеше жалпы түрлерін бөлуге болады.
Көбінде көрсеткіштерді жеткілікті үлкен нақтылықпен қиын болжанатындықтан, ақша қаражаттарының жиі емес болжамы ағымды құрайтын тек негізгілерді: өткізу көлемі, ақшалай есептеменің түсім үлесі, несиелік берешектің болжамы және т.б.-ны есепке ала отыра, жоспарланған кезеңге ақша қаражатының бюджетін құрастыруға болады. Болжам қандай да бір кезеңге орындалады: квартал бойынша бір жыл, айлар бойынша бір жыл, айлар бойынша квартал және т.б.
Болжамның әдістемелік процедурасы келесідей орындалады:
- ақша түсімін анықтау;
- ақшаның шығынын болжау;
- таза ақша ағымының есебі;
- қысқа мерзімді қаржыландырудың жалпы қажеттілігін анықтау.
Бірінші кезеңнің мәні - ақша түсімінің мүмкіндік көлемін есептеуде. Ақша қаражаттарының негізгі көзі ақшалай есеп пен несиеге тауарларды сатуға бөлінетін тауарларды өткізу болып табылады. Тәжірибеде көптеген кәсіпорындар шоттарды төлеу үшін сатып алушыларға қажет орташа уақыт кезеңін қадағалайды.
Екінші кезеңде ақша қаражатының ағылып келуі есептеледі. Оның негізгі құрамдас элементі болып несиелік берешекті жабу табылады. Кәсіпорынның өзінің есебін уақытында төлейді дейік, бірақ кейбір дәрежеде ол төлемінің мерзімін ұзартуы мүмкін. Төлемді тоқтатудың үрдісі несиелік берешекті созу деп аталады, ұзартылған несиелік берешек мұндай жағдайда қаржыландырудың қысқа мерзімді қосымша көзі ретінде орын алады. Нарықты экономикасы дамыған елде тауарды төлеудің әр түрлі жүйесі бар, өз кезегінде, төлемнің мөлшерінде төленген аралығындағы кезеңнен тәуелділігін дифференцияланады. Несиелік берешекті ұзарту жүйесін қолдану сияқты кезінде қаржыландырудың қымбатты көзі ретінде болып табылады. Ақша қаражаттарды басқа бағыттарға қолдануға қызметкерлердің төлемақысы, әкімшілік және басқа да тұрақты мен ауыспалы шығындар, салық төлемдері, пайыздар, дивидендтер жатады.
Үшінші кезең алдыңғы екі кезеңнің жалғасы болып табылады - таза ақша ағымын есептейтін төлем мен болжанған ақша түсімдерін салыстыру жолы арқылы жүргізіледі.
Төртінші кезеңде қаржыландырудың қысқа мерзімдегі жалпы қажеттілігін есептейді. Бұл кезеңнің нәтижесі болжанған ақша ағымын қамтамасыз ету үшін қажетті әр кезеңдігі бойынша қысқа мерзімді банктік ссудалардың мөлшерін анықтауда жатыр. Есептік кезде мақсатқа лайық сақтандыру қоры ретінде және де алдын-ала табысты инвестициялары болжанбаған мүмкіндігі үшін есептік шоттағы ақша қаражатының қалған минимунын назарға алуды ұсынылады.
Ақша қаражатының оңтайлы дәрежесін анықтау ақша қаражатының өтімділігіне байланысты.
Кәсіпорынның ақша қаражаттарының қозғалысы үзіліссіз үрдіс болып келеді. Әр бағыт үшін ақша қорларын қолдануы белгілі бір көзге сәйкес келуі қажет. Кең мағынада кәсіпорынның активтері ақша қаражаттарының таза қолданылуы, ал пассив пен меншікті капитал бойынша - таза көздерді қолданылуын көрсетеді.
1.3 Ақша ағымының қозғаласын талдау
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы көбінде оның міндеттемелерін жабуды қамтамасыз ететін ақша қаражаттарының ағымынан тәуелді болып келеді. Ақша қаражаттарының минималды-қажетті қорының жоқ болуы қаржылық қиыншылыққа әкеледі. Ақша қаражаттарының артықшылығы кәсіпорынның шығынға ұшырағанын көрсетеді, ол біріншіден инфляциямен және ақшаның құнсыздануымен, екіншіден оларды пайдалы орналастыру және қосымша табысты алу мүмкіндігінен айырылып қалуымен байланысты болып келеді. Осы жағдайларға байланысты кәсіпорында ақша қаражаттарының қозғалысын талдау жүргізіледі [14].
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру - бұл ақша қаражаттары мен олардың эквиваленттерінің келіп құйылуы мен шығысталуы. Ақша эквиваленттеріне қысқа мерзімді қаржы инвестициялары (мерзімі бір жылдан кем) және облигация, қазынашылық векселі және т.б. сияқты өтімді бағалы қағаздар жатады. Ақша түсімдері туралы ақпарат, біріншіден, кәсіпорынның ақша қаражаттары мен олардың эквиваленттерін табу қабілеті, сондай-ақ ақша түсімдері пайдаланудағы кәсіпорынның мұқтажын бағалауға көмектеседі. Екіншіден, кәсіпорынның таза активтеріндегі өзгерісті, оның қаржы құрылымын, сондай-ақ өтімділік пен төлем қабілетін бағалауға көмектеседі. Үшіншіден, әр түрлі кәсіпорындардағы операциялық қызмет туралы есеп берулерді салыстыруға мүмкіндік береді [15].
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп оны қаржы есептілігінің қалған нысандарымен бірге пайдаланған кезде хабарлама береді, онда өзгеріп отыратын жағдайлар мен мүмкіндіктерге бейімделу үшін пайдаланушыларға кәсіпорынның таза активтеріндегі өзгерістерді, оның қаржы құрылымын (өтімділігі мен төлем қабілетін қоса алғанда) және түсімдер мен ақша қаражаттары төлемдерінің деңгейі мен мерзімдеріне әсер ету қабілетін бағалауға мүмкіндік береді. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы хабарлама кәсіпорынның ақша қаражаттары мен баламаларын молайту қабілетін бағалау кезінде пайдалы болады және пайдаланушыларға әр түрлі кәсіпорындардағы ақша қаражаттарының болашақтағы ағындарының келтірілген құнын бағалау мен салыстыру үшін үлгілерді әзірлеуге мүмкіндік береді. Ол сондай-ақ мына себептен де әр түрлі кәсіпорындар қызметінің нәтижелері туралы есептіліктің салыстырмалығын жақсартады: хабарлама бірдей операциялар мен оқиғалар үшін есептің әр алуан әдістерін қолданудан келтірілетін әсерін жояды. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы тарихи хабарлама жиі ретте деңгейіне, уақытына қарай бөлудің және болашақ ақша қаражаттарының қозғалысы айқындығының қозғаушысы ретінде пайдаланылады. Ол сондай-ақ болашақ ақша қаражаттарының қозғалысының бұрынғы бағалауларының дәлме-дәлдігін тексеру кезінде және пайдалылық пен ақша қаражаттарының таза қозғалысы мен бағалар өзгеруінің әсері арасындағы байланысты зерттеу кезінде пайдалы болады [16].
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп оларды операциялық, инвестициялық қызмет пен қаржыландыру жөніндегі қызмет бойынша саралай отырып, кезең ішіндегі ақша қаражаттарының қозғалысы болып табылуға тиіс. Кәсіпорын ақша қаражаттарының қозғалысын өзінің қызметінің сипатына неғұрлым сәйкес келетін әдіспен операциялық, инвестициялық қызмет пен қаржыландыру жөніндегі қызметтен береді. Қызмет түрлері бойынша топтастыру пайдаланушыларға қызметтің осы түрлерінің кәсіпорынның қаржы жағдайына әсерін және ақша қаражаттары мен ақша қаражаттарының баламалары деңгейін бағалауға мүмкіндік беретін хабарламамен қамтамасыз етеді. Бұл хабарлама сонымен бірге жоғарыда аталған қызмет түрлері арасындағы өзара баланысты бағалау үшін де пайдаланылады. Бір операцияда әр түрлі топтастырылған ақша қаражаттарының қозғалысы болуы мүмкін. Мысалы, қарызды ақшалай өтеген кезде оған пайыздар, сондай-ақ борыштың негізгі сомасы да, пайыз болатын бөлігі жатқан кезде операциялық қызмет ретінде саралануы, ал негізгі сома болып табылатын бөлігі қаржыландыру жөніндегі қызмет ретінде саралануы мүмкін [17].
Ақша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Соңғы жылдары, әсіресе отандық және халықаралық экономикалардың дағдарыс жағдайында, кәсіпорынды қаржы басқару жүйесінде оның қызметінің шаруашылық нәтижелеріне әсер ететін ақша ағындарын ұйымдастыру мәселеріне көп көңіл бөлінеді. Қаржылық менеджмент дамуымен бұл категорияның практикалық қолдануы кең тара бастады және ғылыми-теориялық аспектіде терең қарастыруды талап етеді.
Шаруашылық операцияларын өткізу жөніндегі көптеген басқарушылық шешімдерді іске асыру ақша қаражатының пайдаланумен байланысты. Ақша қаражаттары - бұл тауарлар мен қызметтерді алуға әрдайым пайдаланылатын активтердің жиынтығы. Олар кәсіпорын үшін жоспарлау, есеп және бақылау, сыртқы ортамен байланыс құралы ретінде көрінеді және шаруашылық әрекеттің маңызды элементі болып табылады. Ақша қаражаттарына кассадағы ақша қаражаттары мен талап ету депозиттері жатады. Ақша қаражаттарының қозғалысы - ол ақша қаражаттары мен олардың баламаларының түсімдері және төлемдері.
Ақша ағындарын басқару айналым қаражатын қажетті көлемін қамтамасыз етуге, ұйымның айналымнан тыс активтерді қаржыландыруға, ұзақ мерзімді қаржылық салымдарды қалыптастыруға, тұтастай алғанда ұйымның төлем қабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылығын сақталуына бағытталған.
Ақша қаражаттары айналым активтердің ең өтімді бөлігі болып табылады. Олар өндірістік циклдің бастапқы және соңғы пункттері болып келеді және, еңбек заттарды сатып алу, тауарларды (қызметтер) өндіру және сату және олардаң түсім алуды қамтиды. Пайда алу үшін бағытталған кәсіпорынның шаруашылық қызметі ақшалай қаражаттардың әр түрлі активтеріне аударылуды талап етеді, олар, өз кезегінде, сату процесі ретінде дебиторлық берешекке айналады. Қызметінің нәтижелері қол жеткізілген және түпкілікті болып саналады кәсіпорынға инкасациялау процесі белгілі бір көлемінде ақшалай қаражат әкелсе, сөйтіп, жаңа цикл бастау үшін базасын құрастырса.
Қазіргі жағдайда ақша ағымын басқару қаржы менеджер қызметінің ең өзекті бағыттарының бірі болып табылады. Бұл келесімен байланысты, объективті әркелкілік түсімдер мен төлемдер, немесе күтпеген мән-жайлар салдарынан шаруашылық жүргізуші субъектінің ағымдағы міндеттемелер орындалу мәселелері пайда болуы мүмкін. Кәсіпорынның айналым активтерінің ретінде ақшалай қаражаттардың ұқсас жай-күйінің себептерін анықтайтын аналитикалық ақпарат болмауы, нәтижесінде кәсіпорынның толық төлеу қабілетсіздігіне әкелуі мүмкін.
Ақша ағымын басқару кәсіпорынның капитал айналымын тездетудің маңызды факторы болып табылады. Бұл ақша қаражаттарының займдық көзіндегі меншікті және қысқартылған қажеттілігін үнемділік қолдану, операциялық циклдің жалғастыруын қысқарту есебінде жүргізіледі. Демек, кәсіпорынның тиімді жұмысы ақша ағымын басқару жүйесін ұйымдастырудан толығымен тәуелді. Мұндай жүйе кәсіпорының қысқа және ұзақ мерзімді жоспарларын орындауды қамтамасыз ету және қаржылық пен төлем қабілеттілік тұрақтылықты сақтау үшін құрылады. Мұндай жүйенің объектісі болып әртүрлі қаржылық және шаруашылық операцияларды орындаумен байланысты кәсіпорынның ақша ағымын табылса, ал субъектісі болып қаржылық қызмет және кәсіпорынның құрылымы, операциялар саны және т.б. табылады.
Таңдалған тақырыптың өзектілігі кәсіпорынды басқаруда ақша қаражаттарын басқару және ақша айналымын оңтайлы басқару аспектілері арасында басты орын алатынында. Бұл кәсіпорынның өтімділігі қаржыны басқаруда бірінші орнына шығуына байланысты. Яғни, кәсіпорынға ең бастысы өзінің міндеттемелерін уақытында өтеу болып табылады. Ол кассалық бюджеттің теңгерімділігін және ақша қаражаттарын инкассациялау мен шығындарын дұрыс болжаудың көмегімен жүзеге асады.
Диплом жүмыстың мақсаты - ақша қаражаттарын жоспарлау және басқарудың теориялық аспектілерін зерттеп және ПСК Өскемен-Құрылыс ЖШС - нің қаржылық жағдайын талдау негізінде, оның ақша қаражаттарын басқарудың жетілдіру жолдарын анықтау.
Қойылған мақсат келесі міндеттерді шешумен жузеге асырылды:
oo ақша қаражаттарының сипаттамасын және олардың топтастырылуын анықтау;
oo ақша қаражаттарын басқару саясатының принциптерін анықтап, оның негізгі кезеңдерін ашып көрсету;
oo кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізу;
oo кәсіпорындағы ақша қаражаттарды басқару жүйесінің жетіспеушіліктерін анықтау;
oo кәсіпорындағы ақша қаражаттарды басқарудың тиімді жолдарын анықтау.
Зерттеу объектісі ретінде ПСК Өскемен-Құрылыс ЖШС алынған.
Диплом жұмысын жазу барысында пайдаланған әдебиеттер тізімінде көрсетілген әдебиеттер қоры негіз болды. Сонымен қатар ПСК Өскемен-Құрылыс ЖШС-нің нақты мәліметтерінің негізінде талдау және есептеулер жүргізілді.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне сай анықталған. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Диплом жұмыстың ғылыми жаңалығы - кәсіпорынның ақша қаражаттарын басқару жүйесін қалыптастырудың мәселелерін кешенді, жүйелі зерттеу және оны кәсіпорында жетілдіру жолдарын анықтау.
1 Кәсіпорынның ақша қаражаттарын басқарудың теориялық аспектілері
1.1 Ақша қаражаттарының мәні және түрлері
Ақша қаражаттары - бұл кәсіпорын өтімділігінің үлкенірек деңгейін қамтамасыз ететін жоғарғы үлесті активтердің ең өтімді категориясы болып табылады [1]. Ақша қаражаттары қазіргі кездегі кәсіпорындардың өндірістік-коммерциялық циклінің басындағы сияқты аяғының да негізінде жатыр. Ақша қаражаттары жиі табысты емес активтер деп аталады. Олар төлемақыны төлеу, негізгі қорларды, материалдарды, шикізатты сатып алу үшін, салықты төлеу, қарызды жабу, дивидендті төлеу және т.б. үшін қажет. Сонда да ақша қаражаттары өздігінен табыс әкелмейді.
Ақша қаражаттарының баламалары - алдын ала белгілі ақша қаражаттары сомасына тез айналатын және олардың құны шамалы тәуекелге ұшырайтын қысқа мерзімді, жоғары өтімді салымдар болып табылады [2]. Ақша қаражаттарына кассадағы ақша қаражаттары мен талап ету депозиттері жатады (сурет 1).
Ақша қаражаттарының қозғалысы - ол ақша қаражаттары мен олардың баламаларының түсімдері және төлемдері. Кәсіпорынның ақша қаражаттарының қозғалысы туралы хабарлама қаржы есептілігін пайдаланушыларға кәсіпорынның ақша қаражаттарын жасау қабілеті мен олардың баламаларын, сондай-ақ ақша қаражаттарының қозғалысын пайдалануда кәсіпорынның қажеттерін бағалау үшін негіз береді. Пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық шешімдер ақша қаражаттары мен олардың баламаларын жасау қабілетін, сондай-ақ оларды уақытқа қарай бөлу мен оларды жасау айқындылығын қажет етеді [3].
Фирманың ақша қаражатының айналымы - үздіксіз процесс (сурет 2) қорының әрбір қолдану бағытына сәйкес қайнар көзі болуы тиіс.
Ақша қаражаттарының қозғалысына ақша қаражаттары мен ақша қаражаттарының баламалары болатын баптары арасындағы қозғалыс жатпайды, өйткені бұл құрамдас бөліктер операциялық, инвестициялық қызмет пен қаржыландыру жөніндегі қызметінің бөлігі емес, кәсіпорынның ақша қаражаттарын басқарудың бөлігі болып табылады. Ақша қаражаттарын басқаруға ақша қаражаттарының баламаларына артық ақша қаражаттарын инвестициялау жатады [4].
Ақша қаражаттарының баламалары инвестиция мен басқа да мақсаттардан гөрі, ең алдымен қысқа мерзімді міндеттемелерді өтеуге арналған. Ақша қаражаттарының баламалары ретінде қарастылуы үшін инвестиция ақша қаражаттарының бұрын белгілі сомасы оңай айналысқа түсуге және құн өзгерісінің шамалы тәуекеліне ұшырауға тиіс.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
КӘСІПОРЫННЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ
Ұлттық валютадағы ақша қаражаттары
Ұлттық валютадағы ақша қаражаттары
Кассадағы ақша қаражаттары
Кассадағы ақша қаражаттары
Есеп айырысу шотындағы ақша қаражаттар
Есеп айырысу шотындағы ақша қаражаттар
Арнайы шоттардағы ақша қаражаттары
Арнайы шоттардағы ақша қаражаттары
Жолдағы ақша қаражаттары
Жолдағы ақша қаражаттары
Шетел валютасындағы ақша қаражаттары
Шетел валютасындағы ақша қаражаттары
Кассадағы ақша қаражаттары
Кассадағы ақша қаражаттары
Валюталық шоттағы ақша қаражаттар
Валюталық шоттағы ақша қаражаттар
Арнайы шоттардағы ақша қаражаттары
Арнайы шоттардағы ақша қаражаттары
Жолдағы ақша қаражаттары
Жолдағы ақша қаражаттары
Қысқа мерзімді ақша салымы ретіндегі резервтік ақша активтері
Қысқа мерзімді ақша салымы ретіндегі резервтік ақша активтері
Қысқа мерзімді ақша құралдары ретіндегі резервтік активтер
Қысқа мерзімді ақша құралдары ретіндегі резервтік активтер
Қысқа мерзімді қор құралдары ретіндегі резервтік активтер
Қысқа мерзімді қор құралдары ретіндегі резервтік активтер
Сурет 1. Ақша активтерінің негізгі элементтері
Дайын өнімнің қорлары
Аяқталмаған өндірістің қорлары
Шикізат және материалдар қоры
Тартылған еңбек ресурстарын өндірісі
Материалды несиеге алу
Еңбекақы
Тұрақты активтер
Төленген шоттар
Төлеуге берілген шоттар
Тұрақты активтерді алу және дамыту
АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ
Дивиденд терді төлеу
Салықтарды төлеу
Пайыздарды төлеу
Жаңа акцияларды шығару
Басқадай шығындар
Дайын өнімнің қорлары
Аяқталмаған өндірістің қорлары
Шикізат және материалдар қоры
Тартылған еңбек ресурстарын өндірісі
Материалды несиеге алу
Еңбекақы
Тұрақты активтер
Төленген шоттар
Төлеуге берілген шоттар
Тұрақты активтерді алу және дамыту
АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ
Дивиденд терді төлеу
Салықтарды төлеу
Пайыздарды төлеу
Жаңа акцияларды шығару
Басқадай шығындар
Сурет 2. Кәсіпорын ішіндегі ақша қаражатының ағымы
Осылайша, әдетте инвестиция ақша қаражаттарының баламалары анықтамасына оның өтеудің қысқа мерзімі, айталық, үш ай немесе сатып алу күнінен бастап одан аз мерзімі болған кезде ғана түседі.
Меншік капиталына салынған инвестициялар, егер, негізінен, ақша қаражаттарының баламалары болып табылмағанда ғана, оларды өтеу күніне дейін көп ұзамастан сатып алынған артықшылықты акциялары болған және сатып алудың нақты күні көрсетілген жағдайда ақша қаражаттарының баламаларынан алынып тасталады [5].
Позитивті ақша ағымы дегеніміз кіріп жатқан ақшаның мөлшері (сату, үлестен шыққан табыс, акциялар және басқалары), ал негативті ақша ағымы шығып жатқан ақшаның мөлшері (сатып алу, жалақы, салықтар және басқалары) болып саналады [6].
Таза ақша ағымы дегеніміз позитивті ақша ағымы мен негативті ақша ағымының айырмашылығы болып табылып, бизнестік ең іргелі сұрақтарына жауап береді.
Кәсіпорынның ақша ағымының жіктелуі келесі негізгі белгілері бойынша орындалады (кесте 1).
Кесте 1
Негізгі белгілері бойынша кәсіпорынның ақша ағымының топтасуы
Кәсіпорының ақша ағымының жіктелу белгілері
Кәсіпорынның ақша ағымының түрлері
1
2
1 Шаруашылық үрдіске қызмет көрсету масштабы бойынша
- шаруашылық операциялары бөлімі бойынша ақша ағымы
- кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелерінің бөлімі бойынша ақша ағымы
- жалпы кәсіпорын бойынша ақша ағымы
2 Шаруашылық түрлері бойынша
- операциялық қызметі бойынша ақша ағымы.
- инвестициялық қызметі бойынша ақша ағымы.
- қаржыландыру қызметі бойынша ақша ағымы
3 Ақша қаражаттарының қозғалыс бағыттылығы бойынша
- теріс ақша ағымы
- оңды ақша ағымы
4 Ақша қаражаттарының қозғалыс бағыттылықтың вариативтілігі бойынша
- стандартты ақша ағымы.
- стандартты емес ақша ағымы.
5 Көлемді есептеу әдісі бойынша ақша ағымы
- таза ақша ағымы.
- жалпы ақша ағымы.
6 Кәсіпорынға қатысты ақша ағымының сипаты бойынша
- сыртқы ақша ағымы.
- ішкі ақша ағымы.
1 - ші кестенің жалғасы
1
2
7 Жеткілікті көлемінің деңгейі бойынша
- ақша ағымының тапшылығы.
- ақша ағымының артықшылығы.
8 Ақша ағымының өзара байланысты балансталған көлемінің деңгейі бойынша
- балансталған ақша ағымы.
- балансталмаған ақша ағымы
9 Уақыт кезеңі бойынша
- ұзақ мерзімді ақша ағымы.
- қысқа мерзімді ақша ағымы
10 Ақша қаражатын қолдану формасы бойынша
- ақшалай емес ақша ағымы
- ақшалай ақша ағымы
11 Қолданылатын валюта түрі бойынша
- ұлттық валютадағы ақша ағымы.
- шетел валютасындағы ақша ағымы.
12 Шаруашылық қызметінің соңғы нәтижесінің қалыптасу маңыздылығы бойынша
- тұрлаушы ақша ағымы.
- басты ақша ағымы
13 Пайда болу болжамы бойынша
- толығымен болжамды ақша ағымы
- толық емес болжамды ақша ағымы
- болжамды емес ақша ағымы
14 Басқару үрдісіндегі реттеу мүмкіндігі бойынша
- реттеуге ұшырамайтын ақша ағымы.
- реттеуге ұшырайтын ақша ағымы.
15 Төлемқабілеттілігін қамтамасыз ету мүмкіндігі бойынша
- өтімсіз ақша ағымы.
- өтімді ақша ағымы.
16 Заңды орындалуы бойынша
- ресми ақша ағымы.
- көлеңкелі ақша ағымы
17 Уақыттарды бағалау әдісі бойынша
- қазіргі ақша ағымы.
- болашақтағы ақша ағымы.
18 Қарастырылатын кезеңге қалыптастырудың үзіліссіздігі бойынша
- дискреттік ақша ағымы.
- жиілік ақша ағымы
19 Уақытша интервалдың қалыптастыру тұрақтылығы бойынша
- қарастырылатын кезең шегіндегі әркелкі уақытша интервалымен жиілік ақша ағымы.
- қарастырылатын кезең шегіндегі теңескен уақытша интервалымен жиілік ақша ағымы.
Ақша қаражаттардың жіктеу топтарын толық қарастырайық:
1) шаруашылық үрдіске қызмет көрсету масштабы бойынша ақша ағымы келесідей бөлінеді:
- жалпы кәсіпорын бойынша ақша ағымы. Бұл жалпы кәсіпорынның шаруашылық үрдісіне қызмет көрсететін ақша ағымының барлық түрлерін шоғырлауға ақша ағымының агрегаттанған түрі;
- кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелерінің бөлімі бойынша ақша ағымы. Мұндай кәсіпорынның ақша ағымының дифференциациясы кәсіпорынның ұйымды - шаруашылық құрылымының жүйесіндегі оның басқару объектісінің дербестігі сияқты анықталады;
- шаруашылық операциялары бөлімі бойынша ақша ағымы. Кәсіпорынның шаруашылық үрдісінің жүйесіндегі мұндай ақша ағымының түрін дербес басқарудың алғашқы объектісі сияқты қарастыру керек;
2) шаруашылық түрлері бойынша халықаралық стандарттар есебіне сәйкес ақша ағымының келесідей түрлерін бөліп көрсетеді:
- операциялық қызметі бойынша ақша ағымы. Ол материалдар мен шикізаттың жабдықтаушыларына ақшалай төлемдерімен; операциялық қызметті қамтамасыз етуші қызметтің жеке түрлерінің сыртқы атқарушымен; операциялық үрдістегі айналысқан және де осы үрдіспен басқарудағы орындаушы қызметкерлердің төлемақысымен; бюджеттің барлық деңгейіндегі және бюджеттен тыс қорларға кәсіпорынның салықтық төлемдерімен; операциялық үрдісті атқаруымен байланысты басқа да төлемдермен сипатталады. Бір уақытта бұл ақша ағымының түрі өнімді сатып алушылардан, қарастырылған халықаралық және ұлттық стандартты есебінің кейбір басқа төлемдері мен артық төленген сомаларын қайта есептеу тәртібіндегі салық органдарынан ақша қаражатының түсімін бейнелейді;
- инвестициялық қызметі бойынша ақша ағымы. Ол нақты және қаржылық инвестициялауды орындаумен, негізгі қаражаттар мен материалды емес активтерді сатумен, ақша қаражатының басқа ағымдары мен инвестициялық портфельдің ұзақ мерзімді қаржылық құралдарын ротациясымен байланысты ақша қаражаттарының түсімі;
- қаржыландыру қызметі бойынша ақша ағымы. Ол қосымша акционерлік капиталды тартумен, ұзақ және қысқа мерзімді несиелер мен займдарды алумен, кәсіпорынның шаруашылық қызметін сыртқы қаржыландыруды орындаумен байланысты кейбір басқа ақша ағымдары мен өзінің салымдары бойынша пайыздар мен дивидендтерді ақшалай түрінде төлеумен байланысты ақша қаражаттарының төлемі мен түсімін сипаттайды;
3) ақша қаражаттарының қозғалыс бағыттылығы бойынша ақша қаражатының негізгі екі түрін бөледі:
- оңды ақша ағымы. Шаруашылық операциялардың барлық түрлерінен кәсіпорынға ақша қаражаттарының түсімдерінің жиынтығын сипаттайды;
- теріс ақша ағымы. Оның шаруашылық операцияларының барлық түрлерін атқаратынүрдістегі кәсіпорынның ақша қаражаттарының төлемдерінің жиынтығын сипаттайды;
4) ақша қаражаттарының қозғалыс бағыттылықтың вариативтілігі бойынша ақша ағымын келесідей түрлерін ажыратады:
- стандартты ақша ағымы. Оның бағыттылығы бір реттен кем емес ауысатын ақша қаражатының түріне мысалға капиталды ұзақ мерзімді облигациясына инвестициялау болып табылады;
- стандартты емес ақша ағымы. Оның бағыттылығы бір реттен артық өзгеретін ақша ағымының түрін сипаттайды. Мұндай ақша ағымының түріне мысалға капиталды кеңейткеннен кейін оның алынған табысын тұрақты қайта инвестициялаумен қаржылық құралдардың портфеліне инвестициялау болып табылады;
5) көлемді есептеу әдісі бойынша кәсіпорынның ақша ағымының келесідей түрлерін ажыратуға болады:
- жалпы ақша ағымы. Ол қарастырылатын уақыт кезеңіне оның жеке интервалдарының бөлігіндегі ақша қаражаттарының түсімі мен шығындануының барлық жиынтығын сипаттайды;
- таза ақша ағымы. Ол қарастырылатын уақыт кезеңіне оның жеке интервалдарының бөлігіндегі он және теріс ақша ағымының арасындағы айырманы сипаттайды. Таза ақша ағымы көбінде оның нарықтық құнының анықталған қаржылық теңдестігі мен өсу екпіндерімен кәсіпорынның шаруашылық қызметінің маңызды нәтижесі болып табылады.
Таза ақша ағымының есебі жалпы кәсіпорын бойынша оның бөлімшелерінің жеке құрылымы, шаруашылық қызметінің әртүрлі түрлері немесе жеке шаруашылық операциялары келесі формула бойынша орындалады:
ТАА = ОАА - ТерісАА (1)
мұнда ТАА - қарастырылатын уақыт кезеңіндегі таза ақша ағымының сомасы;
ОАА - қарастырылатын уақыт кезеңіндегі оңды ақша ағымының сомасы (ақша қаражаттарының түсімі);
ТерісАА - қарастырылатын уақыт кезеңіндегі теріс ақша ағымының сомасы (ақша ағымының шығыны);
6) кәсіпорынға қатысты ақша ағымының сипаты бойынша ол екіге бөлінеді:
- ішкі ақша ағымы. Ол кәсіпорынның шегіндегі ақша қаражаттарының түсімі мен шығының жиынтығын сипаттайды. Бұл түсімдер мен төлемдері кәсіпорынның қызметкерлерімен, мекемелрмен, еншілес құрылымды бөлімшелерімен және т.б.-мен ақшалай қатынастарымен ынталандырылған операцияларымен байланысты;
- сыртқы ақша ағымы. Бұл ақша ағымының түрі шаруашылық серіктестіктерімен және мемлекеттік органдармен оның ақшалай қатынастарымен байланысты кәсіпорынның операциясына қызмет етеді. Осы ақша ағымының түрінің көлемі кәсіпорынның жиынтық ақша қаражатының бөлігін құрайды;
7) жеткілікті көлемінің деңгейі бойынша кәсіпорынның ақша ағымының келесідей түрлерін бөледі:
- ақша ағымының артықшылығы. Ол кәсіпорынның мақсатты бағытта шығындануының нақты қажеттілігін жоғарлатуды орындайтын ақша қаражаттарының түсімі кезінде ақша ағымының осындай түрі сипаттайды;
- ақша ағымының тапшылығы. Ол кәсіпорынның мақсатты бағытта шығындануының нақты қажеттілігін төмендетуді орындайтын ақша қаражаттарының түсімі кезінде ақша ағымының осындай түрі сипаттайды;
8) ақша ағымының өзара байланысты балансталған көлемінің деңгейі бойынша олардың келесідей түрлерін ажыратады:
- балансталған ақша ағымы. Олардың түрлерінің оң және теріс көлемінің арасындағы қамтамасыз етілген балансы бойынша жалпы кәсіпорынның немесе құрылымдық бөлімшелері және де жеке шаруашылық операциялары бойынша жиынтық ақша ағымының осындай түрін сипаттайды. Ақша ағымының жеке түрлерінің арасындағы балансталған байланыс келесідей есептеледі:
ОАА = ТерісАА + ∆АҚҚ (2)
мұнда ∆АҚҚ - қарастырылатын уақыт кезеңіндегі ақша қаражатар қорының өсу сомасы;
- балансталмаған ақша ағымы. Ол жоғарыда қарастырылған баланстық байланысын қамтамасыз етілмейтіні бойынша жалпы кәсіпорынның немесе құрылымдық бөлімшелерімен және де жеке шаруашылық операциялары бойынша жиынтық ақша ағымының осындай түрін сипаттайды. Кәсіпорынның шегінде жалпы балансталған тапшылық сияқты, сондай-ақ жиынтық ақша қаражаттарының артықшылығы да болып келеді;
9) уақыт кезеңі бойынша ақша ағымының негізгі екі түрін ажыратады:
- қысқа мерзімді ақша ағымы. Ол ақша түсімінің бастапқы кезеңінен немесе бір жылдан кем емес олардың толық аяқталуына дейін төлемі бойынша ақша ағымын сипаттайды;
- ұзақ мерзімді ақша ағымы. Ол ақша түсімінің бастапқы кезеңінен немесе бір жылдан артық олардың толық аяқталуына дейін төлемі бойынша ақша ағымын сипаттайды;
10) ақша қаражатын қолдану формасы бойынша ақша ағымының келесідей түрлерін ажыратады:
- қолма- қол ақша ағымы. Ол ақшалай ақшамен тікелей қызмет атқаратын кәсіпорынның ақша ағымының жиынтығының сол бөлігін сипаттайды;
- қолма - қол емес ақша ағымы. Ол қаржылық нарығының әр түрлі несиелік және депозиттік құралдарымен қызмет көрсететін кәсіпорынның ақша ағымының жиынтығының сол бөлігін сипаттайды.
Ақшалай және ақшалай емес ақша ағымының арасында тығыз өзара байланысты. Олар өзінің формасын өзгерте ақшалай және несиелік ақшасы жиі ақша айналымының бір аясынан келесі аяға ауысып отырады;
11) қолданылатын валюта түрі бойынша кәсіпорынның ақша ағымының келесідей түрлерін бөледі:
- ұлттық валютадағы ақша ағымы. Ол сол елдің мемлекеттік органдарымен сәйкестендірілген эмиттенті ақшамен қызмет көрсететін ақша ағымын сипаттайды;
- шетел валютасындағы ақша ағымы. Ол басқа елдердің валютасымен қызмет көрсететін ақша ағымын сипаттайды. Кәсіпорындағы мұндай ақша ағымы ережеге сай, сыртқы экономикалық шаруашылық операцияларын орындаумен байланысты;
12) шаруашылық қызметінің соңғы нәтижесінің қалыптасу маңыздылығы бойынша кәсіпорынның ақша ағымының келесідей екі түрін ажыратады:
- басты ақша ағымы. Ол таза ақша ағымының қалыптасудың жоғарғы деңгейін генерациялайтын қызмет түрлері немесе жеке шаруашылық операциялары бойынша ақша ағымының осындай түрін сипаттайды;
- тұрлаушы ақша ағымы. Ол шаруашылық қызметінің соңғы нәтижесін қалыптастыруда онша орынды әсер етпейтін маңызды емес көлемі немесе өзінің функционалдық бағытының күшіндегі ақша ағымының осындай түрін сипаттайды;
13) пайда болу болжамы бойынша ақша ағымының келесі түрлерін бөледі:
- толығымен болжамды ақша ағымы. Ол көлем мен уақытты алдын-ала толығымен детерминациялануы мүмкін болатын ақша ағымының осындай түрін сипаттайды. Мұндай ақша ағымының түріне мысал ретінде амортизациялық ағым, қызмет көрсету және несиелік қаражаттарды қайтару және т.б. ақша ағымын айтуға болады;
- толық емес болжамды ақша ағымы. Ол сыртқы ортаның факторынан өзгеруі мүмкін болатынымен байланысты көлем мен уақыт алдын-ала толығымен детерминациялануы мүмкін емес болып табылатын ақша ағымының осындай түрін сипаттайды. Мысалы: өнімді өткізуден түсетін ақша қаражаттары және т.б.;
- болжамды емес ақша ағымы. Ол кәсіпорынның операциялық, инвестициялық немесе қаржылық қызметінің орындалу үрдісіндегі күтпеген жайдайларымен және де алдын-ала жоспарланбаған операцияларымен байланысты ақша ағымының осындай түрін сипаттайды;
14) басқару үрдісіндегі реттеу мүмкіндігі бойынша бөлінеді:
- реттеуге ұшырайтын ақша ағымы. Ол менеджерлер қалауының көлемі бойынша немесе уақыттылық өзгерісі болуы мүмкін ақша ағымының осындай түрін сипаттайды;
- реттеуге ұшырамайтын ақша ағымы. Ол оның шаруашылық қызметінің соңғы нәтижесі үшін теріс емес себептері кәсіпорынның менеджерлерінің көлемі бойынша немесе уақыттылық өзгерісі болуы мүмкін емес детерминацияланған ақша ағымының осындай түрін сипаттайды;
15) төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету мүмкіндігі бойынша кәсіпорынның ақша ағымын екі түрге бөлінеді:
- өтімді ақша ағымы. Ол қарастырылған уақыт кезенің әр интервалының бірлігіне жоғарлату немесе тең олардың оң және теріс түрлерінің қатынасы бойынша кәсіпорынның ақша ағымының осындай түрлерін сипаттайды. Яғни, келесі шартты қадағалайды:
ОАА ТерісАА = 1 (3)
- өтімсіз ақша ағымы. Ол қарастырылатын уақыт кезеңіне жеке интервалындағы бірлігінен аз олардың он және теріс түрлерінің қатынасы бойынша кәсіпорынның ақша ағымының осындай түрін сипаттайды, яғни келесі шартты орындайды:
ОАА ТерісАА 1 (4)
16) заңды орындалуы бойынша кәсіпорынның ақша ағымының келесідей түрлерін бөледі:
- ресми ақша ағымы. Ол елдегі құқықтық нормаларға толығымен сәйкес келетін ақша қаражаттарының түсімі мен төлемдерін сипаттайды;
- көлеңкелі ақша ағымы (теневой денежный поток). Ол елдегі нормалра мен салық салудың ауытқуларымен байланысты қазіргі бұзушылықтарымен орындалатын ақша қаражатының түсімі мен төлемін сипаттайды;
17) уақыттарды бағалау әдісі бойынша ақша ағымының келесідей түрлерін бөледі:
- қазіргі ақша ағымы. Ол ағымдық уақыт кезеңіне келтірілген құны бойынша оның мөлшеріне біркелкі салыстыру сияқты кәсіпорынның ақша ағымын сипаттайды;
- болашақтағы ақша ағымы. Ол нақты бір келешектегі уақыт кезеңіне келтірілген құны бойынша оның мөлшеріне біркелкі салыстыру сияқты ақша ағымын сипаттайды.
Қарастырылған кәсіпорынның ақша ағымының түрлері кәсіпорынның шаруашылық операцияларына қолданылатын уақытша ақша құнын бағалау тұжырымдамасының мазмұнында көрсетіледі;
18) қарастырылатын кезеңге қалыптастырудың үзіліссіздігі бойынша кәсіпорынның келесі түрлерін ажыратады:
- жиілік ақша ағымы (регулярный денежный поток). Ол осы кезеңнің жеке интервалы бойынша жиі орындалатын қарастырылған уақыт кезеңіне жеке шаруашылық операциялары бойынша ақша қаражтының түсімі немесе шығынданудың ағымын сипаттайды;
- дискреттік ақша ағымы. Ол қарастырылған уақыт кезеңге кәсіпорынның бірегейлі шаруашылық операцияларының орындалуымен байланысты ақша қаражаттарының түсуы немесе шығындануын сипаттайды;
19) уақытша интервалдың қалыптастыру тұрақтылығы бойынша келесідей түрлерімен сипатталатын ақша ағымы:
- қарастырылатын кезең шегіндегі теңескен уақытша интервалымен жиілік ақша ағымы. Мұндай ақша ағымы ақша қаражаттарының түсімі немесе шығынданудың аннуитеттік сипатын алып жатыр;
- қарастырылатын кезең шегіндегі әркелкі уақытша интервалымен жиілік ақша ағымы. Мұндай ақша ағымының мысалы ретінде лизингтік акивтің мерзімі аралығына олардың орындалуының әркелкі интервалымен жан-жақты келісілген жалдық мүлікке лизингтік төлемдер графигін жатқызуға болады [7].
Сонымен, ақша қаражаттарды басқарудың мақсаты болып фирманың қызметін орташа орындау үшін толық минималды мүмкін деңгейінде оларды қолдау табылады. Басқаша айтқанда, кассадағы және шоттағы ақша қаражаттарының сомасы туралы айтуға болады.
1.2 Ақша қаражаттарын басқару саясаты
Ақшалай активтерді басқару үрдісінде қаржылық менеджменттің маңызды мәселесі болып уақытша бос ақша қаражаттарын және олардың инвестициялық қалдықтарын тиімді пайдалануды қамтамасыз ету табылады.
Кәсіпорынның ақша ағымын басқару үрдісі келесі нақты ұстанымдарға негізделген (сурет 3):
Ақпараттың дұрыстық принципі
Ақпараттың дұрыстық принципі
Балансты болу қажеттілігінің принципі
Балансты болу қажеттілігінің принципі
Ақша қаражаттарын басқару принциптері
Ақша қаражаттарын басқару принциптері
Нәтижелі болу қажеттілігінің принципі
Нәтижелі болу қажеттілігінің принципі
Өтімді болу қажеттілігінің принципі
Өтімді болу қажеттілігінің принципі
Сурет 3 - Ақша қаражаттарын басқару принциптері
1) ақпараттық нақтылық ұстанымы. Ақша ағымын басқару үшін қажетті ақпараттық базамен қамтамасыз ету керек;
2) теңгерілімділікті қамтамасыз ету ұстанымы. Басқарудың біртұтас мақсаттары мен тапсырмаларына бағынатындықтан, кәсіпорынның ақша ағымдарының түріне, көлеміне, уақытша мерзімге және де басқа да сипаттамаларына қарай теңгерілімділігін қамтамасыз ету;
3) тиімділікті қамтамасыз ету ұстанымы. Бұл ұстанымды жүзеге асыру үшін кәсіпорынның қаржылық инвестицияларын жұмсау арқылы оларды тиімді пайдалану қажет;
4) өтімділікті қамтамасыз ету ұстанымы. Бұл ұстаным қарастырылып отырған мерзімнің әрбір уақытша интервалы арасындағы жағымды және жағымсыз ақша ағымының сәйкес синхронизациясын қамтамасыз ету арқылы жүзеге асырылады [8].
Ақша ағымын басқарудың негізгі мақсаты - кәсіпорынның дамуы барысында ақша қаражатының түсімі мен шығынын теңгерілуін және олардың уақыт аралығында синхронизациялануын жүзеге асыра отырып қаржылық тепе-теңдікті сақтау.
Ақша ағымын тиімді басқаруда келесі негізгі ережелер жоғары рөл атқарады:
oo ақша ағымдары шаруашылық қызметтің барлық салаларын жүзеге асыруды қамтамасыз етеді;
oo ақша ағымын тиімді басқару кәсіпорынның стратегиялық дамуы барысында қаржылық тепе-теңдікті қамтамасыз етеді;
oo ақша ағымын оңтайлы құру: төлемдерді жүзеге асырудағы кез-келген қателік еңбек өнімділігі мен дайын өнімді өткізу деңгейінде кәсіпорын қорын құруға жағымсыз әсерін тигізеді;
oo ақша ағымын басқару кәсіпорынның капитал айналымын жылдамдатудың негізгі қаржылық тұтқасы болып табылады;
oo ақша ағымын тиімді басқару кәсіпорынның төлем қабілетсіздігі тәуекелін төмендетеді [9].
Ақша қаражаттарды басқарудың керектігін келесі мысалда көрсетуге болады (сурет 4).
Ақша қаражаттарын басқаруы және жоспарлауы жоқ
Кәсіпорынның жұмысы тоқтатылды
Клиенттермен келісім шарттары орындалмаған
Жабдықтаушының шотын төлеуге қаражаттар жоқ
Жабдықтаушы тауарды тиеуді тоқтатты
Клиентті жоғалту
Ақша қаражаттарын басқаруы және жоспарлауы жоқ
Кәсіпорынның жұмысы тоқтатылды
Клиенттермен келісім шарттары орындалмаған
Жабдықтаушының шотын төлеуге қаражаттар жоқ
Жабдықтаушы тауарды тиеуді тоқтатты
Клиентті жоғалту
Сурет 4. Ақша қаражаттарды басқаруы жоқ болған жағдайда
пайда болатын мәселелер
Жалпы ақша қаражаттарды басқару саясаты келесі кезеңдерден тұрады (сурет 5) [10].
Кәсіпорынның ақша қаражаттарын басқару саясатының қалыптасу сатылары
Алдағы уақыттағы кәсіпорынның ақша қаражаттарын талдау
Ақша қаражаттардың орташа қалдығын оңтайландыру
Ұлттық және шетел валюталарындағы ақша қаражаттардың орташа қалдығын топтастыру
Ақша қаражаттардың орташа қалдығы реттеуге арналған тиімді нысандарды таңдау
Уақытша бос ақша қаражаттардың пайдалы қолданылуын қамтамасыз ету
Ақша қаражаттарын бақылаудың тиімді жүйесін құру
Кәсіпорынның ақша қаражаттарын басқару саясатының қалыптасу сатылары
Алдағы уақыттағы кәсіпорынның ақша қаражаттарын талдау
Ақша қаражаттардың орташа қалдығын оңтайландыру
Ұлттық және шетел валюталарындағы ақша қаражаттардың орташа қалдығын топтастыру
Ақша қаражаттардың орташа қалдығы реттеуге арналған тиімді нысандарды таңдау
Уақытша бос ақша қаражаттардың пайдалы қолданылуын қамтамасыз ету
Ақша қаражаттарын бақылаудың тиімді жүйесін құру
Сурет 5. Кәсіпорындағы ақша қаражаттарын басқару саясаты
Ақша қаражатын басқаруда келесі жұмыстар атқарылады:
oo ақша қаражатының айналым уақытын есептеу;
oo ақша ағымын талдау және болжау;
oo ақша қаражатының оңтайлы дәрежесін анықтау;
oo қаржылық бюджетті құру.
Ақша қаражаты айналымнан шығарылған кезең - қаржылық цикл деп аталады (сурет 6). Басқа сөзбен айқанда қаржылық циклге мыналар кіреді:
oo ақша қаражаттарын шикізатқа, материалдарға, жартылай
фабрикаттарға және өнімді шығаруға арналған басқа активтерге қаржыландыру;
oo өнімдерді өткізу, қызметтерді жасау және жұмыстарды орындау;
oo өнімдерді өткізуден, қызметтерді атқарудан, жұмыстарды
орындаудан түскен пайданы алу [11].
Сурет 6. Ақша қаражатының айналым кезеңдері
Кәсіпорынның ақша ағымын басқару жүйесінің элементіне нормативті - құқықтық, ұйымдық, кадрлық, ғылыми - методикалық (қаржылық әдістер мен құралдарды қоса алғандағы), ақпараттық және программалық қамтамасыздықты, ақша қаражаттарының қозғалысына бақылауды енгізуге болады (сурет 7).
Ақша ағымын басқарудағы маңызды рөліне олардың түрлері, көлемі, уақыт интервалы мен басқа да сипаттамалары бойынша баланстық қамтамасыз етілуі жатады. Осы тапсырманы табысты шешу үшін кәсіпорынның жоспарлау, есептік, талдау және бақылау жүйесіне енгізу қажет [12].
Ақша қаражаттарының ағылып түсуі өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден түскен түсім есебінен; қосымша акцияны эмиссиялаудан, алынған несиеден, займдардан және корпаративтік облигацияларды шығарудан қаражаттар мен басқа да жарғылық капиталдың жоғарлауы есебінен жүзеге асырылады.
Ақша ағынын болжау дегеніміз - ақша қаражатының қозғалысын талдау схемасы бойынша, бірақ болжап отырған кезеңде ғана, ақша қаражатының мүмкін болатын түсімі мен жылыстауын есептеу. Болжау статистикалық мәліметтер және деректік мәліметтерді талдау негізінде жүргізіледі [13].
Қаржылық басқарудағы қиындықтар ережеге сай, ақша ағымының оптимизациясы мен болжау сұрақтарын туғызады. Қазіргі жағдайда ақша ағымын болжаудың жалпы қабылданған әдістемелігі жоқ, толық игерілмеген және ақша ағымының оперативтік талдауы мен болжауына қатысты құрылымдар шетел экономистеріне жатады және тұрақты нарықтық экономикасына бағытталған.
Кәсіпорынның ақша ағымын басқару жүйесі
Кәсіпорынның ақша ағымын басқару жүйесі
Қаржылық құралдар
Қаржылық құралдар
Қаржылық әдістер
Қаржылық әдістер
Ақша, несиелер, салықтар, есеп түрлері, инвестиция, баға, вексель және басқа да қор нарығының құралдары, амортизация нормасы, дивидендтер, депозиттер және басқа құралдар
Ақша, несиелер, салықтар, есеп түрлері, инвестиция, баға, вексель және басқа да қор нарығының құралдары, амортизация нормасы, дивидендтер, депозиттер және басқа құралдар
Кредиторлар мен дебиторлардың есептемелік тізбегі; мекемелермен, контрагенттермен, мемлекеттік органдармен қарым-қатынастар; несиелеу, қалыптастыру, қор құрылымы, сақтандыру, салық салу.
Кредиторлар мен дебиторлардың есептемелік тізбегі; мекемелермен, контрагенттермен, мемлекеттік органдармен қарым-қатынастар; несиелеу, қалыптастыру, қор құрылымы, сақтандыру, салық салу.
Ғылыми және методологиялық қамтамасызданудың жүйелілігі
Ғылыми және методологиялық қамтамасызданудың жүйелілігі
Нормативті-құқықтық қамтамасызданудың жүйелілігі
Нормативті-құқықтық қамтамасызданудың жүйелілігі
Ұйымдық қамтамасызданудың жүйелілігі
Ұйымдық қамтамасызданудың жүйелілігі
Кадрлық қамтамасызданудың жүйелілігі
Кадрлық қамтамасызданудың жүйелілігі
Ақпараттық және программалық қамтамасызданудың жүйелілігі
Ақпараттық және программалық қамтамасызданудың жүйелілігі
Ішкі бақылау жүйелілігі
Ішкі бақылау жүйелілігі
Ақша ағымын басқаруды теориялық және методолгиялық сұрақтармен қамтамасыздануды құрастыру
Ақша ағымын басқаруды теориялық және методолгиялық сұрақтармен қамтамасыздануды құрастыру
Мониторинг, өзгеріс талдауы; ақша ағымының оптимизациясы бойынша ұсынысты құрастыру
Мониторинг, өзгеріс талдауы; ақша ағымының оптимизациясы бойынша ұсынысты құрастыру
ПҚ қамту және басқарудың ақпараттық архитектурасын қалыптастыру
ПҚ қамту және басқарудың ақпараттық архитектурасын қалыптастыру
Мамандарды қолдану және даярлау
Мамандарды қолдану және даярлау
Ақша ағымын басқарудың ұйымдық контурын құрастыру, жауапкершілік орталығын қалыптастыру
Ақша ағымын басқарудың ұйымдық контурын құрастыру, жауапкершілік орталығын қалыптастыру
Стандарттар, заңнамалық және нормативтік актілер, нұсқаулар, қаржылық және есептік саясаты туралы қауым
Стандарттар, заңнамалық және нормативтік актілер, нұсқаулар, қаржылық және есептік саясаты туралы қауым
Сурет 7. Кәсіпорының ақша ағымын басқару жүйесінің негізгі элементтері
Болжау өзінің болашақтағы дамуына контурларын көрсете алатындықтан отандық кәсіпорын үшін ерекше мағынаны қамтиды. Ақша ағымын болжау бұл кәсіпорынның ақша ағымының түсуі мен шығуының болжауын құрастыру үрдісі. Болжау әдісін екі класқа шартты бөлуге болады: фактографиялық (бәріне танымал тенденциялар мен үлгілердегі экстрополяция негізіндегі сандық) және эксперттік (эксперттердің бағалау негізінде құрылған сапалық). Экстрополяциялық жетісті әдісі болып сандық бағалауды алу мүмкіндігі және қолданылатын үлгілердегі игеру табылады.
Нарықтық экономикалық жағдайындағы ақша қаражаттарының болжамының қажеттілігі белсенді тапсырма болып табылады. Бұған бірнеше себептер бар. Өз кезегінде бұл есептемелер бизнес - жоспардың құрылымы кезінде, несиегерлер мен басқалары талап ететін инвестициялық жобаларды негіздеу кезінде жиі емес қолданылады. Әлемдік есептік - аналитикалық тәжірибеде болжаудың әр түрлі әдістері белгілі, бірақ сонда да олардың бірнеше жалпы түрлерін бөлуге болады.
Көбінде көрсеткіштерді жеткілікті үлкен нақтылықпен қиын болжанатындықтан, ақша қаражаттарының жиі емес болжамы ағымды құрайтын тек негізгілерді: өткізу көлемі, ақшалай есептеменің түсім үлесі, несиелік берешектің болжамы және т.б.-ны есепке ала отыра, жоспарланған кезеңге ақша қаражатының бюджетін құрастыруға болады. Болжам қандай да бір кезеңге орындалады: квартал бойынша бір жыл, айлар бойынша бір жыл, айлар бойынша квартал және т.б.
Болжамның әдістемелік процедурасы келесідей орындалады:
- ақша түсімін анықтау;
- ақшаның шығынын болжау;
- таза ақша ағымының есебі;
- қысқа мерзімді қаржыландырудың жалпы қажеттілігін анықтау.
Бірінші кезеңнің мәні - ақша түсімінің мүмкіндік көлемін есептеуде. Ақша қаражаттарының негізгі көзі ақшалай есеп пен несиеге тауарларды сатуға бөлінетін тауарларды өткізу болып табылады. Тәжірибеде көптеген кәсіпорындар шоттарды төлеу үшін сатып алушыларға қажет орташа уақыт кезеңін қадағалайды.
Екінші кезеңде ақша қаражатының ағылып келуі есептеледі. Оның негізгі құрамдас элементі болып несиелік берешекті жабу табылады. Кәсіпорынның өзінің есебін уақытында төлейді дейік, бірақ кейбір дәрежеде ол төлемінің мерзімін ұзартуы мүмкін. Төлемді тоқтатудың үрдісі несиелік берешекті созу деп аталады, ұзартылған несиелік берешек мұндай жағдайда қаржыландырудың қысқа мерзімді қосымша көзі ретінде орын алады. Нарықты экономикасы дамыған елде тауарды төлеудің әр түрлі жүйесі бар, өз кезегінде, төлемнің мөлшерінде төленген аралығындағы кезеңнен тәуелділігін дифференцияланады. Несиелік берешекті ұзарту жүйесін қолдану сияқты кезінде қаржыландырудың қымбатты көзі ретінде болып табылады. Ақша қаражаттарды басқа бағыттарға қолдануға қызметкерлердің төлемақысы, әкімшілік және басқа да тұрақты мен ауыспалы шығындар, салық төлемдері, пайыздар, дивидендтер жатады.
Үшінші кезең алдыңғы екі кезеңнің жалғасы болып табылады - таза ақша ағымын есептейтін төлем мен болжанған ақша түсімдерін салыстыру жолы арқылы жүргізіледі.
Төртінші кезеңде қаржыландырудың қысқа мерзімдегі жалпы қажеттілігін есептейді. Бұл кезеңнің нәтижесі болжанған ақша ағымын қамтамасыз ету үшін қажетті әр кезеңдігі бойынша қысқа мерзімді банктік ссудалардың мөлшерін анықтауда жатыр. Есептік кезде мақсатқа лайық сақтандыру қоры ретінде және де алдын-ала табысты инвестициялары болжанбаған мүмкіндігі үшін есептік шоттағы ақша қаражатының қалған минимунын назарға алуды ұсынылады.
Ақша қаражатының оңтайлы дәрежесін анықтау ақша қаражатының өтімділігіне байланысты.
Кәсіпорынның ақша қаражаттарының қозғалысы үзіліссіз үрдіс болып келеді. Әр бағыт үшін ақша қорларын қолдануы белгілі бір көзге сәйкес келуі қажет. Кең мағынада кәсіпорынның активтері ақша қаражаттарының таза қолданылуы, ал пассив пен меншікті капитал бойынша - таза көздерді қолданылуын көрсетеді.
1.3 Ақша ағымының қозғаласын талдау
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы көбінде оның міндеттемелерін жабуды қамтамасыз ететін ақша қаражаттарының ағымынан тәуелді болып келеді. Ақша қаражаттарының минималды-қажетті қорының жоқ болуы қаржылық қиыншылыққа әкеледі. Ақша қаражаттарының артықшылығы кәсіпорынның шығынға ұшырағанын көрсетеді, ол біріншіден инфляциямен және ақшаның құнсыздануымен, екіншіден оларды пайдалы орналастыру және қосымша табысты алу мүмкіндігінен айырылып қалуымен байланысты болып келеді. Осы жағдайларға байланысты кәсіпорында ақша қаражаттарының қозғалысын талдау жүргізіледі [14].
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру - бұл ақша қаражаттары мен олардың эквиваленттерінің келіп құйылуы мен шығысталуы. Ақша эквиваленттеріне қысқа мерзімді қаржы инвестициялары (мерзімі бір жылдан кем) және облигация, қазынашылық векселі және т.б. сияқты өтімді бағалы қағаздар жатады. Ақша түсімдері туралы ақпарат, біріншіден, кәсіпорынның ақша қаражаттары мен олардың эквиваленттерін табу қабілеті, сондай-ақ ақша түсімдері пайдаланудағы кәсіпорынның мұқтажын бағалауға көмектеседі. Екіншіден, кәсіпорынның таза активтеріндегі өзгерісті, оның қаржы құрылымын, сондай-ақ өтімділік пен төлем қабілетін бағалауға көмектеседі. Үшіншіден, әр түрлі кәсіпорындардағы операциялық қызмет туралы есеп берулерді салыстыруға мүмкіндік береді [15].
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп оны қаржы есептілігінің қалған нысандарымен бірге пайдаланған кезде хабарлама береді, онда өзгеріп отыратын жағдайлар мен мүмкіндіктерге бейімделу үшін пайдаланушыларға кәсіпорынның таза активтеріндегі өзгерістерді, оның қаржы құрылымын (өтімділігі мен төлем қабілетін қоса алғанда) және түсімдер мен ақша қаражаттары төлемдерінің деңгейі мен мерзімдеріне әсер ету қабілетін бағалауға мүмкіндік береді. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы хабарлама кәсіпорынның ақша қаражаттары мен баламаларын молайту қабілетін бағалау кезінде пайдалы болады және пайдаланушыларға әр түрлі кәсіпорындардағы ақша қаражаттарының болашақтағы ағындарының келтірілген құнын бағалау мен салыстыру үшін үлгілерді әзірлеуге мүмкіндік береді. Ол сондай-ақ мына себептен де әр түрлі кәсіпорындар қызметінің нәтижелері туралы есептіліктің салыстырмалығын жақсартады: хабарлама бірдей операциялар мен оқиғалар үшін есептің әр алуан әдістерін қолданудан келтірілетін әсерін жояды. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы тарихи хабарлама жиі ретте деңгейіне, уақытына қарай бөлудің және болашақ ақша қаражаттарының қозғалысы айқындығының қозғаушысы ретінде пайдаланылады. Ол сондай-ақ болашақ ақша қаражаттарының қозғалысының бұрынғы бағалауларының дәлме-дәлдігін тексеру кезінде және пайдалылық пен ақша қаражаттарының таза қозғалысы мен бағалар өзгеруінің әсері арасындағы байланысты зерттеу кезінде пайдалы болады [16].
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп оларды операциялық, инвестициялық қызмет пен қаржыландыру жөніндегі қызмет бойынша саралай отырып, кезең ішіндегі ақша қаражаттарының қозғалысы болып табылуға тиіс. Кәсіпорын ақша қаражаттарының қозғалысын өзінің қызметінің сипатына неғұрлым сәйкес келетін әдіспен операциялық, инвестициялық қызмет пен қаржыландыру жөніндегі қызметтен береді. Қызмет түрлері бойынша топтастыру пайдаланушыларға қызметтің осы түрлерінің кәсіпорынның қаржы жағдайына әсерін және ақша қаражаттары мен ақша қаражаттарының баламалары деңгейін бағалауға мүмкіндік беретін хабарламамен қамтамасыз етеді. Бұл хабарлама сонымен бірге жоғарыда аталған қызмет түрлері арасындағы өзара баланысты бағалау үшін де пайдаланылады. Бір операцияда әр түрлі топтастырылған ақша қаражаттарының қозғалысы болуы мүмкін. Мысалы, қарызды ақшалай өтеген кезде оған пайыздар, сондай-ақ борыштың негізгі сомасы да, пайыз болатын бөлігі жатқан кезде операциялық қызмет ретінде саралануы, ал негізгі сома болып табылатын бөлігі қаржыландыру жөніндегі қызмет ретінде саралануы мүмкін [17].
Ақша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz