Көпмәдениетті тәрбиенің түйінді мақсаттары көпсатылы
Дипломдық жұмыс
Мектепке дейінгі білім беру мекемесінде музыка сабағында көпмәдениетті білім беру негізі
Қостанай, 2019
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
Музыка сабағында көпмәдениетті тәрбиелеудің теориялық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
Мектепке дейінгі білім беру мекемесінде көпмәдениетті білім берудің писхологиялық-педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...7
Көптілді білім беру үрдісінде көпмәдениетті тұлға қалыптастырудың мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
Мектепке дейінгі мекемеде балаларды көптілді білім беру үрдісіндегі әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Мектепке дейінгі мекемеде музыка сабағында көпмәдениетті білім беру әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Оқушылармен тәжірибелі-эксперименталды жұмысының нәтижесі...45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Қосымша - Жасыл көктем мерекесі сценарийі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..62
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда өркениет жаһандық дамуды басынан өткерген кезде біздің еліміз де тәуелсіздігімізді баянды етуде күрделі тарихи кезеңдерден өтті. Еліміздің алдында әлеуметтік, саяси, мәдени тұрғыда шешімін табатын мәселелер тұр.
Қазақстан Республикасында жалпы білім беретін мектепке дейінгі мекемеке дейінгі мекемедер әрбір шәкіртті тұлға деп санау, оның жан-жақты дамуына мүмкіншілік тудыру, жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзат мәдени мұрасының сабақтастығын сақтай отырып тәрбиелеу мақсатында жұмыс жасауда.
Елбасы Н. Назарбаев: Мәдениет қазіргі заманғы еңбек адамына қарай бетбұрыс жасауы тиіс! - деп көрсеткен бағдарлама елдің мәдени игілігін еселеудегі негізгі құжат болып табылады [1].
Мәдениет - адамдардың өмір сүрген ортасымен қарым-қатынасы; қарым - қатынас нәтижесінде қалыптасқан ерекше құбылыс. Мәдениет әр түрлі әлеуметтік құрылым, топтардың, жіктердің, ұлттардың, жеке адамдардың өмір сүруі жағдайына сәйкес болып қалыптасады. Қоғамда адам тілегінен тыс мәдениет қалыптаспайды.
Мәдениет - жеке адамның өмір сүру мақсаты мен құндылық жүйесі, адамның өмір сүрген ортамен қарым-қатынасы. Ол - өзара қарым-қатынас нәтижесінде қалыптасатын ерекше құбылыс.
Адамдар өздерін қоршаған ортаға, оның әлеуметтік және мәдени қатынасына әсер етеді, өзгертеді. Олар оны өз мақсатына пайдаланады. Болашақ қоғамға, ұрпаққа мұра етіп қалдырады, ал ол мұра белгілі жағдайда үнемі дамуда болады.
ҚР тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ Қазақстан халқына Жолдауында: Жалпықазақстандық мәдениетті дамытуға жаңаша серпін берген жөн. Мәдени саясаттың ұзақ мерзімді тұжырымдамасын әзірлеу қажет. Онда қазақстандықтардың бәсекеге қабілетті мәдени ментальдігін қалыптастыруға, заманауи мәдениет кластерлерін дамытуға бағытталған шаралар белгілеу керек - деді [2].
Соңғы кездері Қазақстандағы өзгерістер басты міндеттерінің бірі - заманауи мектепке дейінгі мекеметің тәрбие жүйесінде оқушылардың жалпықазақстандық мәдениетін қалыптастыру болып табылатын білім беру саласын реформалауын іске асырды.
Осыған байланысты оқушыларға тәрбие және білім беруде мәдениет адамы - өзгермелі әлеуметтікмәдени ортада әлемдік және ұлттық мәдениет құндылықтарына бағдарланған, шығармашылықпен өзін өзі жүзеге асыруға, адамгершілікті өзін өзі реттеуге және бағдарлануға қабілетті еркін, рухани тұлға моделіне бағыттаудың рөлі артып отыр.
Көпмәдениетті тәрбие бірнеше педагогикалық қағидаларда қиылысатындығын атап өткен жөн: - адамдық құндылықтарға және жоғары адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеу; - түрлі нәсілдердің, діндердің, этностардың және т.б. әлеуметтік топтардың бар екендігін ұғындырып тәрбиелеу; - төзімділікке, өзара ынтымақтастыққа дайын болуға тәрбиелеу.
Көпмәдениеттілікке тәрбиелеудің негізгі функциясы басым ұлттың тәрбие мен оқытудағы жүйелері және және нормалары арасындағы, сондай-ақ этникалық азшылықтағы қарама-қарсылықтарды жою болып табылады. Этникалық топтардың өзара бейімделуі, этникалық көпшіліктің мәдени диктаттан бас тартуы болжанады.
Көпмәдениетті тәрбиенің функцияларына төмендегілерді жатқызуға болады: - мәдениеттердің көпқырлылығы мен олардың өзара байланысы туралы 31 пікірді қалыптастыру; - тұлғаның өзін жұмыс істету үшін мәдени көпқырлылықтың маңыздылығын ұғынуы; - мәдени өзгешеліктерге позитивті қатынаста болуға тәрбиелеу; - толеранттылық пен өзара түсіністік негізінде түрлі мәдениеттер өкілдерінің өзара әрекеттестік дағдылары мен ептіліктерін дамыту.
Көпмәдениетті тәрбие мақсаттың 3 бағытын көздейді, оларды әр алуандық, теңдік және бірлес ұғымдарымен белгілеуге болады: 1) мәдени көпқырлылықты құрметтеу және сақтау туралы; 2) білім алуға және тәрбиеге тең құқықты қолдау туралы; 3) жалпыұлттық саяси, экономикалық, рухани құндылықтар ерекшеліктерінде қалыптастыру туралы.
Дипломдық жұмыста көпмәдениетті тұлға қалыптастырудың жолдары баяндалды және оқушылардың жалпықазақстандық мәдениетін қалыптастыру әдістемесі көрсетілді.
Зерттеудің мақсаты: мектепке дейінгі мекемеке дейінгі оқушыларына музыка сабағында көпмәдениетті білім беру теориялық негізін анықтап, әдістемелік тұрғыдан дәлелдеу.
Зерттеу объектісі: білім беру ордасында көптілдік мәдениетті қалыптастыру жүйесі.
Зерттеу пәні: музыка сабағында көпмәдениетті білім беру дағдыларын қалыптастыру үрдісі.
Зерттеудің міндеттері:
мәдени көпқырлылықты құрметтеу және сақтау туралы; жалпыұлттық саяси, экономикалық, рухани құндылықтар ерекшеліктерінде қалыптастыру туралы;
мектепке дейінгі мекемеке дейінгі білім беру ордасында музыка сабағында көпмәдениетті білім беру әдістерін қалыптастыру;
тәжірибелік жұмысты жүргізу, оның нәтижесін қортындылау және әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі: музыкатану қағидалары; жеке тұлғаның бүтін болып қалыптасуы туралы философтар мен психологтардың ережелері; таным теориясы; жеке іс-әрекеті теориясы; дамыта оқыту теориясы; біртұтас педагогикалық үрдіс теориясы; психологтардың және педагогтардың білім, біліктілік және дағдыларды қалыптастыру туралы еңбектері.
Зерттеудің көздері: ҚР білім және ғылым министрлігінің тұжырымдамалары, бағдарламалары, есептері; педагогтар, музыкатанушылар мен мәдениеттанушылар ғылыми еңбектері, алдыңғы қатарлы озат педагогикалық тәжірибелер мен автордың өзіндік ұстаздық тәжірибесі.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесіне байланысты педагогикалық, музыкатану, мәдениеттану еңбектерге тарихи-педагогикалық талдау жасау, оқушылардың музыкаға қызығушылығын қалыптастыруға арналған ғылыми-әдістемелік оқулықтар мен оқу құралдарын, бағдарламалар, музыка мұғалімдерінің озық тәжірибелерін зерттеп талдау.
Зерттеу базасы: мектепке дейінгі мекемеке дейінгі білім беру ордасы
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, негізгі екі бөлімнен және қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 МУЗЫКА САБАҒЫНДА КӨПМӘДЕНИЕТТІ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘНІ
1.1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ МЕКЕМЕСІНДЕ КӨПМӘДЕНИЕТТІ БІЛІМ БЕРУДІҢ ПИСХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Қазақстан қазіргі кезде әлемдік өркениетте орны бар әлеуетті мемлекет ретінде қалыптасты. Еліміз қазіргі заманғы бәсекеге қабілетті, ауқымды саяси, экономикалық және әлеуметтік реформаларды сәтті жүзеге асырған, өзіндік қазақстандық даму жолын таңдаған қуатты мемлекеттердің біріне айналып отыр.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының білім беру саласы да өркениетті әлемнен өзіне лайық орын алу үшін адамзат тәжірибесіндегі озық үлгі, тиімді үрдістерді өз білім беру жүйесіне енгізе отырып, дамудың жаңа сатыларына көтеріліп келеді.
Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Жолдауында Қазақстан халқы Ассамблеясы мәдениеттер үндесуінің бірегей еуразиялық үлгісі болғандығын, Қазақстанның жаһандық конфессияаралық үнқатысу орталығына айналып отырғандығын атап көрсетеді. Олай болса, этникалық, мәдени және діни әралуандыққа қарамастан, елімізде бейбітшілік пен саяси тұрақтылықты сақтауда маңызға ие жас ұрпақты көпмәдениеттілікке тәрбиелеу - бүгінгі күннің басты талабы болып отыр. Осыған байланысты, көпмәдениеттілікке қатысты білім беру мәселесі өзекті бола түсуде [3]
Біріншіден, қазіргі қоғамның ерекшелігі болып табылатын елдер мен халықтардың жақындасуы, олардың өзара ықпалдастығының күшеюі, әлемде жүріп жатқан жаһандану.
Қазіргі қоғам өмірінің барлық жақтарын қамтитын мәдени жаһандану үдерісінің дамуы көбіне жоғары білім жүйесінде мамандар даярлау мәселелерінің қалай шешілетіндігіне байланысты. Мысалы мамандардың мәдениет аралық қатынастардың түрлі саласында түрлі деңгейдегі өзара қарым-қатынасқа түсе алуы мәселесі.
Жаһандану қарама-қайшылықты құбылыс бола тұра, дамуға бағытталған білім беру салаларының алдына кезек күттірмейтін міндеттерді қояды.
Бұл дегеніміз жас ұрпақты көп мәдениетті орта жағдайына дайындау.Олардың түрлі әлеуметтік топтармен, ұлттармен, діни сенімдері бөлек адамдармен қарым-қатынасқа түсе білу және әріптестікте бола білу дағдыларын қалыптастыру міндеті. Сондықтан әлеуметтік - мәдени келіспеушіліктердің алдын-алуға және оны реттеудің жолын іздеуге және табуға қабілетті, шыдамдылық таныта алатын көпмәдениетті тұлға қалыптастыру мәселесі өзекті болып табылады.
Диалог жүргізе білу үшін қажетті көпмәдениеттілік туралы айтқанда, өзге мәдениеттің адамын түсінуге, оны сол күйінде қабылдауға, қиын жағдайда қолдауға, сонымен бірге өз мәдениетіңді байыта түсуге мүмкіндік туады [4, 32б.]
Тек көпмәдениетті игерген тұлға ғана жаһандану үдерістерін бәсеңдететін фактор әрі жаһанданудың жағымсыз ықпалына қарсы тұрудың тиімді құралы болады деген қорытындыға келеміз.
Екіншіден, біліктілік арттыру институтында жүргізілетін педагог қызметкерлерді кәсіби дайындауда білім саласы мамандарының кең мағынасындағы кәсібилікті игеріп шығуларын мақсат етіп қойған жөн, яғни, кәсіби қажетті білімдер мен дағдыларды игеруге бағытталып қана қоймай, кәсіби маңызды тұлғалық сапаларды қалыптастыру және жетілдіру болып отыр.
Осыған байланысты педагог қызметкерлердің білімдерін жетілдіре отырып, көпмәдениетті тұлға ретінде дамыту маңызды орын алады [5, 19б.]
Қазіргі педагог мамандардың білімдерін жетілдіріп, көпмәдениетті тұлға ретінде дамыту үшін негіз болатын философиялық, психологиялық, педагогикалық ойлардың жиынтығы бар.
Қазіргі әлемде жай ғана жаппай сауаттылық жеткіліксіз болып қалғалы қашан. Балаларымыз қазіргі заманға бейімделген болуы үшін барлық жеткіншек ұрпақтың функционалдық сауаттылығына да зор көңіл бөлу қажет - деп Елбасымыз атап өткендей, бүгінгі күні тек оқушыны біліммен ғана қаруландырып қоймай, оның жалпы мәдени, тұлғалық және танымдық дамуы үшін қажетті жағдайлармен қамтамасыз етуіміз керек. Бұл бүгінігі қоғамның жалпы мәдени бола түсуімен байланысты.
XXI ғасырдың маңызды сипаты - жаһандану және ақпараттандыру. Елдер мен халықтардың жақындасуы, өзара әлемнің қалыптасуы жүріп жатыр. Елдердің өзара ықпалдастығы шеңберінде экономикалық, саяси және мәдени байланыстар орнайды. Сонымен бірге ана тілімен, мәдениетімен байланыстар сақталып, тұлғаның көпмәдениетті қоғамға шиеленіссіз енуі мен көпмәдениетті кеңістікке бірігуі іске асады.
Мұндай жағдайда педагогтың кәсіби шеберлігі әрбір сабақта ерекше маңызға ие бола бастайды. Көпмәдениетті тұлғаны қалыптастыруға бағытталған қызмет адамның бойында адамгершілік-рухани құндылықтарды дамытуға, кросс-мәдениетті қоғамға бейімделуге, өзін-өзі жетілдіруге көмектесуі қажет [6, 3б.]
Көпмәдениетті тұлға қалыптастыру бағытындағы жұмыстарды жүзеге асыруда мынадай мақсаттар қойылады:
1) жан-жақты, үйлесімді дамыған, ұлттық салт-дәстүрлер, қазақы құндылықтар мен әлемдік мәдениеттің негізінде шығармашылықпен өзін-өзі дамытуға қабілетті және этномәдениеттілік пен азаматтық позициясын анықтап, оны іске асыра алатын тұлғаны қалыптастыру;
2) мектепке дейінгі мекеме пен жоғары оқу орны түлектерін қазіргі өркениет пен көпұлтты еліміздің өмір жағдайына тиімді дайындау, өзін-өзі жетілдіру мүмкіндіктерін кеңейту, әлеуметтік өсуі мен өмір сапаларын арттыру;
3) еліміздің білімдік және кәсібилік деңгейі дәрежесін арттыру, жастарды ашық көпмәдениетті және көптілді әлемде жауапкершілікті және зиялы етіп дайындау, белсенді ұйымдастырушы етіп тәрбиелеу.
Сондықтан да көпмәдениетті тұлға:
өмір сүру жағдайларына бейімделген әрі өзге адамдармен әріптестік қатынас орната білетін;
жеке, өзіне ғана тән ойы бар және өзге мәдени қоғамдар туралы көзқарастарын талдай алатын;
дербес, өз ойын үнемі білдіре алатын, тәуелсіз болуы тиіс.
Қазақстан тарихы пәні арқылы көпмәдениетті тұлға қалыптастыру үшін қажетті үлкен тәрбиелік мәні бар материалдар жеткілікті. Оқушы ұлттық мәдениетін, тарихын игеру барысында өз халқының мәдениетіне тұлғалық қатыстылығын сезіне алады, ұлттық ұқсастықтарды айырады. Осыған байланысты оқушылардың бойында көпмәдениетті тұлғаның қасиеттерін қалыптастыру қазақстан тарихын оқыту барысында да жүзеге асырылады.
Көпмәдениетті тұлға - бұл индивид, өз мәдениеті арқылы өзге мәдениеттерді игеруге бағытталады. Туған тілін, жалпы мәдениетін терең білу - бұл өзге мәдениеттерге қызығушылық қатынастың негізі, көптеген ұлттық, көркем мәдениеттермен танысу рухани баюға және дамуға негіз болады [7, 148б.]
Бұл аталған мәселенің өзегінде мұғалім тұрады. Мұғалім өсіп келе жатқан ұрпақты өмірге дайындау ісінде басты рөлге ие болады. Оқушылардың бойында төл тарихына, туған өлкесіне, бай мәдениетіне деген қызығушылықтарын қалыптастыруда мұғалім дайындығының рөлі зор.
Оқушының жоғарыда аталған қызығушылықтары Қазақстан тарихын, өлке тарихын оқытқанда, ғылыми-зерттеу, жоба жұмыстарын жүргізу кезінде жүзеге асады.
Бұл туралы Бауыржан Момышұлы Қолына қалам ұстаған әр азамат ана тілінің бай қорын игерумен бірге басқа, көрші ұлт тілдерінің де асыл қазынасынан сусындауы, оны кәдеге жарата білуі абзал деген.
Қазіргі жаһандану заманында әртүрлі халықтар мен мәдениеттердің дербес өмір сүруі мүмкін емес жағдайында, жаңа құзыреттілік тұрғысынан білім берудің мақсаты мен міндеттерін қайта қарастыру кезінде көпмәдениетті тұлға тәрбиелеу қажеттілігі туындады.
Көпмәдениетті тұлға дегеніміз -- көпұлтты және көпмәдениетті ортада белсенді, әрі тиімді өмір сүре алатын, өз халқының мәдениетін білетін, қастерлейтін, өзге мәдениеттерге құрметпен қарай алатын, елдегі басқа халықтармен ынтымақтастықта өмір сүруге бейім азамат [8, 232б.]
Еліміздегі бейбітшілік пен ұлтаралық бірлік, ішкі және сыртқы саясат мәселелері, соның ішінде ұлтаралық мәдениетті қалыптастыру мен рухани-адамгершілік тәрбие беру мәселесі негізгі орын алады. Қазіргі таңда білім беру саясатының негізгі мақсаты - бәсекеге қабілетті ұлт, жан-жақты дамыған тұлғаны қалыптастыру. Негізгі міндет - ұлттық мәдениет пен әлемдік өркениетті өзара сабақтастыра отырып бүгінгі ХХI ғасыр ағымына лайықты тұлға қалыптастыру. ХХI ғасыр ағымына лайықты тұлға - көптілді коммуникативтік және ақпараттық құзыреттілігі дамыған, көпмәдениетті, рухани-адамгершілік, ұлтаралық қатынастар мәдениетінің жоғары деңгейін меңгерген, қазақ елінің және жалпықазақстандық құндылықтарды қастерлейтін, тілдерді меңгеруге тұрақты қызығушылық танытатын, отансүйгіштік және азаматтық сана-сезімдері дамыған адам.
Елбасының стратегиясы: бір халық -- бір ел -- бір тағдыр атты тақырыппен өткен Қазақстан халқы Ассамблеясының XX сессиясында Қазіргі заманғы қазақтар ата-баба дәстүрлерін ұстана отырып, бірліктің, толеранттылық пен патриотизмнің, мемлекет пен қоғамға қалтқысыз қызмет етудің үлгісін көрсетуі тиіс,- деген болатын. Міне, осы сөздерден кейін көп түрлі мәдениеттердің тұрақты даму жағдайында, полиэтникалық білім ортасында оқушылардың көпмәдениетті құзыреттілігін қалыптастыру мәселесінің өзектілігі арта түсті [9, 296б.]
Көпмәдениетті тұлға тәрбиелеуде әдебиет сабақтарының маңызы өте зор. Себебі, әдебиет - сөз өнері. Сөз адамның ой-сезімін жеткізудегі бірден-бір күшті құрал. Әдебиеттің шыншылдығы мен көркемдігі артқан сайын тәрбиелік, өнегелік мәні күшейе түседі. Сондықтан да әдебиет, бала өмірінде, түсінігінде, сана-сезімінде ауқымды орын алады.
Қазіргі заманғы көпмәдениетті қоғамның сұранысынан әдебиет сабақтарын жүргізу маңызы мен мақсаттары туындайды. Тұлға-ұлт-адамзат - бұл адамзаттың бірлескен мәдениет құрамы ретінде анықтайтын алғашқы ұғымдар. Жалпы адамзаттық ұғымдар - шығармашылықтың басы. Жекеленген мәдениет болмайды, олар бір-бірімен қарым-қатынаста, - деп Леонид Андреев (Роза мира) айтқан болатын. Өз ұлтының, өз шығарушысының құндылығы бола тұра, әр мәдениет өз ерекшелігін сақтап, басқа мәдениеттерге әсер етеді. Ол туралы академик Д.С.Лихачев былай деген: Шын мәніндегі патриоттық дегеніміз, рухани өзі толыға отырып, басқаларды толықтыру. Өнер ұрпақтар арасында, халықтар арасында, әр мәдениет өкілдері арасында қатынас жасайтын құрал. Яғни, өнердің негізгі функциясы - тұлғаға тәрбиелік және эстетикалық әсер етуден басқа, мәдениеттердің өзара қарым-қатынас жасау мүмкіндігі [10, 57б.]
Біз, даму мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған мектепке дейінгі мекеме-интернатта жұмыс істейміз. Мемлекеттік тілде оқитын оқушыларымыздың тоқсан пайызға жуығы интернатта тұрып оқиды. Олардың барлығы ауылдардан келіп оқитындар. Оқушылардың жартысына жуығының психикалық дамуы тежелген. Оқушыларымыздың оқуға деген ынталылығы толық қалыптаспаған. Психикалық үрдістерін дамытып, түзетіп отырамыз. Олар: аз және көп уақытқа дейін есте сақтау, логикалық, көрнекіліктік-бейнелік ойлау, ықылас. Сол себептен осы оқушылардың даму ерекшеліктерін ескеріп, түзете жасалған жалпы білім бағдарламасы бойынша сабақ береміз. Мектепке дейінгі мекемеке дейінгі мекемедегі білім беру үрдісі қазақ және орыс тілдерінде жүргізіледі. Сол себептен мектепке дейінгі мекеме-интернатымызда оқушыларымыздың білім беру барысымен қатар көпмәдениеттік тәрбиесіне аса зор көңіл аударамыз.
Сонымен, мектепке дейінгі мекемеке дейінгі мекемеде әдебиет сабақтарын жүргізу маңызы мен мақсаты мәдениеттік сөйлесім, негізгі орын алатын заманауи көмәдениетті қоғам талабына байланысты. Сөйлесім түсінігі әдебиет курсының негізгі болып танылады. Бұл жерде оқушылардың тарихи мәдениет, әлемнің тарихи-мәдениеттік бейнесі бар сөйлесімін айтамыз. Олар оқушы танымы мен ықыласында пайда болады. Оқушылар кітапты тарихи-мәдени ойлау түсінік сөйлесімі, шектестік арқылы түсінуге үйренеді. Тек сөйлесім үрдісі кезінде ғана кітапты түсінуге болады деп ойлаймыз. Сондықтан да сабақ жүргізудің негізгі түрі мұғалімнің кітап туралы әңгімесі, не мұғалімнің кітап түсіндіруі емес, шығарманы түсінуге бағытталған оқушылар мен мұғалім арасындағы - кітаппен жұмыс, сөйлесім.
Сөйлесім әр оқушының өз оқыған мәтіні туралы ойымен бөлісуден басталады. Өз сұрақтарын қояды. Кітаптағы кездескен қызықты не ерекше оқиға туралы айтады. Әр ойлар туындап, әртүрлі талас, пікір туады. Кітаппен жұмыс сол сұрақтарға жауап іздеу жұмыстарымен жалғасады. Бұл жұмыс арқылы мәтін талданып, түсінік беріледі. Мәселені талдаған кезде басқа да сұрақтар тууы мүмкін.
Мұғалім сабақ барысында сөйлесімді ұйымдастырып, жүргізеді. Әр оқушыға сұрақты, ойды, бейнені, мәселені анықтауды түсініп, көңілде ұстап тұрып, айтуға көмектеседі. Ол оқушының ойын сабақтың талқылау мәселесіне айналдырады.
Мұғалім сөйлесімге қатысудың бірі. Ол оқушыларды тарихи мәдениетпен, жанрмен, кітаппен, автормен таныстырады. Оқып жатқан шығарманы тарихи-мәдени және әдебиеттік құрамына ендіреді. Ол өз оқыған шығармасына деген ойын кітаппен жұмыс кезінде оқушылармен ұстанып, дамытады. Мәтінді оқыған кезде оны терең түсіну үшін тарихи-мәдени түсіну ойымен таныстырып, әдебиеттану мен мәдени түсініктерді енгізеді. Осы кітап не мәселе туралы ойланғанда сөйлесім барысына ақын, ғалым сияқты жаңа қатысушыларды ендіреді [11, 49б.]
Осы сияқты ұйымдасқан түрде өткен жұмыс барысында оқушылар бір-бірін тыңдауға, басқа адамның ойын түсінуге, өз ойын тереңдетуге үйренеді. Осындай жағдайда көпмәдениетті сөйлесім өзара толығатын сөйлесімге айналады.
Психикалық дамуы тежелген оқушылардың қазақ әдебиеті сабағы мен сыныптан тыс іс-шаралар барысындағы көпмәдениеттік сөйлесім жағдайына тоқталайық.
Жұмыс барысында алға қойған мақсаттарымыз:
-ұлттық әдет-ғұрыптар мен қазақтандық, әлемдік мәдениет негізінде шығармашылық өзіндік дамып, этномәдениеттік және адамзаттық өзіндік танылуға қабілетті жанжақты, үйлесімді тұлға қалыптастыру;
-түлектерді мемлекет және заманауи даму жағдайында өмір сүруге дайындау, өзіндік даму мүмкіндіктерін, әлеуметтік өсу мүмкіндіктерін кеңейту, өмір сапасын арттыру;
-білім беру үрдісін дамыту, ашық көпмәдени және көптілді әлемде жауапкершілікті, нәтижелі, кәсіби іс-әрекетке дайын оқушыны тәрбиелеу;
-оқушылардың байланысты ауызекі және сөйлеу тілдерін дамыту.
1. Әдебиеттен көпмәдениеттік тәрбие беру құралының бірі - фольклор шығармалары. Халық ауыз әдебиетін оқыған кезде кейбір халықтардың дәстүрлері салыстырылады. Оқушылар орыс халық ертегілерінің кейіпкерлерімен танысып, құрылымын, белгісін түсінген кезде, олар іс жүзінде ертегі әлемі мен құрылым заңының бірізділігіне көздері жетеді. Ұлт ертегілері мен орыс халықтарының ертегілерін оқыған кезде оқушылар өз ұлттық нәсілдеріне қарамастан барлық халықтар бақытқа ұмтылып, мейірбандық, өзара көмек, еңбекқорлық, ақылдылыққа ұмтылатыны туралы шешімге келді. Үй тапсырмасы ретінде жақсы, жаман қылықтарын салыстыру, жоғары адамгершілік қасиеттер туралы сөздік құрау берілді [12, 71б.]
2. Жоғары мәдениетті, толерантты тұлға қалыптастыру үшін ежелгі қазақ, орыс шығармаларына көңіл бөлінеді. Мысалы: Игорь полкы туралы сөз орыстың, Ер Тарғын қазақтың дүниетанымын, мінез-болмысын айқындайтын шығармалар.
Мәдениетті адам өзінің тарихымен қатар басқа да халықтардың тарихымен таныс болады. Олармен танысу халықтың қолымен құрған әсемдікті тануға үйретеді. Өткен ғасыр шығармалары ғасырлар арасындағы кедергіні жояды. Бұл жерде оқушы бойында түсінушілік, сезінушілік, жан ашырлық сезімдер пайда болады. Өткен ғасырлардың, басқа халықтардың мәдени құндылықтарын түсіне алған адам таршылықты жеңеді, жаукершілік пен күдіктіліктен босайды. Классикалық әдебиетте халықтардың жалпыгуманистік бейнелері мен адами құндылықтары бейнеленген. Сондықтан әдебиет сабақтарында мына сұрақтарға жауап аламыз: Өмір дегеніміз не? Не үшін өмір сүруіміз керек? Адам қандай болуы керек? Жамандық, жақсылық деген не? Қиыншылық көру деген не, онсыз өмір сүруге бола ма? Басқа адамның өмір тәжірибесін өз бойынан өткізе отырып, оқушы дамиды. Бұл іштен жүретін нақты ықпал. Оқытудың бұндай тәсілі үйлесімді тұлға қалыптастыруға көмектеседі [13, 26б.]
3. Әдеби шығармалар халықтардың мәдени дәстүрлерін, құндылықтарын тануға көмектесіп, халықаралық ара қатынас мәселелерін қозғайды. Мысалы, Кавказ халықтарының салт-дәстүрлерімен оқушылар М.Ю.Лермонтовтың Біздің заманымыздың қаһарманы романында танысты. Ар мен намыстың мәселелері, жолдастық, отанға деген сүйіспеншілік Н.В.Гогольдің Тарас Бульба повесінде ашты. Ұлтаралық қатынас мәселелері А.Приставкиннің Жасыл бұлт қонғанда шығармасында қозғалды. Басқа ұлттың тілі, мәдениеті, тұрмысымен танысу дауасыз өзара түсінушілік пен келісім принциптерін тәжірибе жүзінде қалыптастыруға көмектеседі. Оқушылардың жақын тұратын халықтар туралы білімі, нәтижелі өзара шыдамдылық арқылы өзара ұлттық, өзара мәдениеттік қарым-қатынасқа мүмкіндік береді [14, 104б.]
4.Ақындар өмірі мен шығармаларын оқыған кезде олардың аудармашылық еңбектері қарастырылды. Әлем әдебиетіндегі атақты ақындардың әйгілі шығармалары туған тілімізге тәржімеленіп, сөз өнеріміздің қоржынына қосылды. Орыс тілі арқылы сол тілге аударылған әлем поэзиясының, күні кешеге дейін бір елдің құрамында өмір сүрген, қазір де алуан-алуан ықпалдастық жіптерімен жалғасып жатқан мемлекеттердің өлең-жырларының таңдаулылары тәржімеленді.
Қоғам дамуының тарихы көрсетіп отырғандай, оның өркендеуі тек экономика мен техникадан, тіпті жалпы мәдениеттен емес, сөз мәдениетіне байланысты. Мәдениеттің жоғары деңгейін меңгерген, жан-жақты білімді маманды дайындау - заманауи білімнің басты мәселесіне айналып отыр. Қазақстандағы тілдік жағдай - көп ұлттылықта, сан ғасырлық тарихта ұлттар мен ұлыстар мәдениетінің етене араласуы, уақыт талабы заманауи жағдайда көпмәдениетті және көптілді тұлғаны қалыптастыруда негізгі әдістемелік қағидалар мен тәсілдердің әзірлену қажеттілігін міндеттеп отыр. Сол сияқты, қазіргі білім беруге қойылатын басты талап - өмірден өз орнын таңдай алатын, өзара қарым-қатынаста өзін еркін ұстап, кез-келген ортаға тез бейімделетін, белгілі бір ғылым саласынан білімі мен білігін көрсете алатын, өз ойы мен пікірін айта білетін мәдениетті жеке тұлға қалыптастырып, тәрбиелеу. Оқушының жеке тұлға болып дамуы мен алған білімін іске асыруда сөйлеу тілін, әрекетін, тіл мәдениетін, әдебін қалыптастыру педагогиканың қазірдегі өзекті мәселелерінің бірі. Елбасы Н. Назарбаевтың пікірінше Қазақстан өзінің көпұлттылығымен бірегей және мықты. Бұл жерде теңдессіз көп мәдениетті кеңістік қалыптасқан, оның екеуі жетекші болып табылады. Бірі қазақ мәдениетінің және оның құрамдас бөліктерінің, тілінің қайт жаңғыруын көрсетуде. Жоғалтқанымызды тауып, оны қалпына қайта келтірудің объективті процесі жүріп жатыр. Екіншісі, орыс мәдениеті, онда орыс халқының ежелден келе жатқан дәстүрлері мен көп ғасырлық дамуы барысында қалыптасқан мәдениеті. Өз дербестілігімен қолданыста өмір сүріп жатқан мәдени ағындарды мойындау, олардың өзара толығуын және өзара байып жатқандығына ешкім теріске шығара алмайды, әрине бұл сіңісіп кету дегенді білдірмейді [15, 80б.] Қазақстанның көпмәдениеттілігі - бұл қоғам дамуының прогрессивті факторы. Қазақстан халқының еуразиялық тамыры шығыстың, азияның, батыстың, еуропаның ағындарын біріктіруге және көп мәдениеттілікті дамытудың теңдессіз қазақстандық нұсқасын жасауға мүмкіндік береді.
Әр адамның түрлі әлеуметтік қызметтерінде жеткен жетістіктерінің нәтижелері түрлі болмақ, сол себептен шетел тілін оқытудың мақсаты тек нақты білім іскерліктерін біліп қана қоймай, сондай тілдік тұлғаны қалыптастыру болып табылады, оған шет тілі өмір заңдылықтарында және нақты жағдаяттарда қарым-қатынас жасай алу үшін қажет болмақ. Қазіргі заман жағдайында адам өмірі бірыңғайлыққа салынған, көптеген ұлттық ерекшеліктер жоғалуда, адам өз тамырынан айрылуда, алдыңғы буынның адамгершілік тұрғыдағы тәжірибелері құнсыздануда [16, 336б.]
Сондықтан да, мұғалімдерге маңызды үлкен міндет жүктеліп отыр - әлеуметтік-белсенді тұлғаны қалыптастыруға ықпал ететін, білім мен тәрбиенің қайнар ортасын қалыптастыруда жалпыадамзаттық құндылықтар мен әлемдік мәдениеттің, халықтар мен ұлттардың мәдени дәстүрлеріндегі теңдессіз тәжірибелері мен білімдерін барынша пайдалану қажет. Бұл міндеттерді шешу үшін: 1. Тұлғаның жалпыазаматтық құндылықтарын, белсенді азаматтық ұстанымдарын, рухани-адамгершілік дәстүрлерін қайта өркендету мен сақтауын қалыптастыруға ықпал ету; 2. Өз Отанын, оқу орнын, мектебін құрметтеу сезіміне және патриотизм мен намысқойлыққа тәрбиелеу; 3. Тұлғада төзімділік сезімін, позитивті бағдар тәрбиелеу; 4. Әлемдік көркем әдебиетті оқыту негізінде қазақстандық қоғамның мәдени құндылықтарына оң көзқарасты қарым-қатынасын дамыту; 5. Салауатты өмір салты туралы ұғымдарын қалыптастырып, мәдениспорттық шараларға қатысуға тарту қажет. Көпмәдениетті тұлғаны қалыптастырудың негізі - әлемнің өзара байланысқан және өзара тәуелді жағдайында, жас буынды көп тілді етіп тәрбиелеудің қолданыстағы құралы болып табылады. Осыған байланысты қазіргі заманда тілдердің рөлін түсіну - тілдерді оқыту және тілді меңгеру дайындығын көтеру мәселелерін қойып отыр. Көптілді жүйеде оқытудың қағидалары: қазақ тілі - орыс тілі - ағылшын тілі. ҚР Білім туралы заңнамасына сәйкес, 2007 жылы білім берудің барлық ұйымдары, меншік нысанына қарамастан, қазақ тілін оқытуды мемлекеттік шара ретінде, сондай-ақ мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандартына сәйкес тиісті деңгейіне сай орыс тілін шет тілдерінің бірі ретінде оқытуды қамтамасыз етуі тиіс. Көпмәдениетті білімнің мазмұны көп аспектілі және пәнаралық тұрғыда жоғары деңгейде ерекшеленеді, бұл гуманитарлық, жаратылыстану, көркем23 эстетикалық циклдердің оқу пәндері мен тарих және жекелеген халықтардың мәдениеті бойынша арнайы курстары құрамында көпмәдениетті білім мәселелерін қарастыруға мүмкіндік береді.
Сондықтан да жаңа әлеуметтік-саяси және әлеуметтік-мәдени шынайылықтарда адам бейімделуінің басты индикаторы ретінде тілді үйренуі қазіргі уақытта ғылыми-теориялық және ғылыми-практикалық өзекті міндет болып отыр.
Сонымен бірге, тәуелсіздік кезеңінде қалыптасқан тіл саясаты мен тілдік жағдайдың дәстүрлі тұдырымдамасын объективті жаңаша ұғыну қажеттілігі туындады.
Жоғарыда айтылғандай, мектепке дейінгі мекеме міндеттерінің бірі - өскелең ұрпақты әмбебаптылыққа, жаһандық құндылықтарға тарта отырып бейімдеу, балалар мен жасөспірімдердің көрші мәдениеттер мен әлемдік кеңістікте өзара әрекеттесіп, ойын ашық білдіру біліктерін қалыптастыру [17, 48б.]
Мемлекеттік мәртебесі бар қазақ тілімен және ұлтаралық қатынас тілі - орыс тілімен бірге, қарым-қатынас жасаудың маңызды құралы ретінде шет тілі де қолданысқа енгізілуде. Мұғалімдер мен мектепке дейінгі мекеме оқушыларының алдында тұрған басты мақсат - әлеуметтік және кәсіби тұрғыда өзін-өзі айқындауға қабілетті, өз халқының тарихы мен дәстүрін білетін, бірнеше тілді меңгерген, барлық жағдайда үш тілде коммуникативтік-әрекеттік операцияларды жүзеге асыра алатын, өзін-өзі дамыту мен өзін-өзі жетілдіруге ұмтылатын көпмәдениетті тұлғаны дамыту.
Қазақстанда көпмәдениеттілік білім мәселесі 90-шы жылдары өзекті әрі күрделі маңызға ие болды, әлеуметтік-экономикалық және саяси реформалар жағдайында жаңа білім жүйесі қалыптасқан кезде, білім мазмұнын этнизациялауды күшейту сипатында, ана тілін оқыту рөлі, халық педагогикасының идеялары, тұлға санасының қалыптасуында діннің ықпалы артты. Бұл жағдайларда көпмәдениетті білім, бір жағынан білім алушылардың санасында этникалық ұқсастық пен мәдени қалыптасуына ықпал етеді, ал екінші жағынан басқа елдер мен халықтардан этномәден оқшаулануына кедергі келтіреді. Қазақстанда азаматтық демократиялық қоғамның орнауы мен дамуы көпмәдениетті білімнің маңызды алғышарты болып табылады, онда ұлтшылдықпен, нәсілшілдікпен, этникалық өзімшілдікпен күрес күшейтілген, әйтсе де басқа елдерге, халықтарға және мәдениеттерге деген ашықтық көрсетілуде, бейбітшілік пен өзара түсіністік сипатындағы тәрбие жұмыстары жүзеге асырылуда. Көпмәдениетті білімді дамытудың маңызды әлеуметтіксаяси айқындаушылары заманауи әлемді дамытудың маңызды құрамы ретінде интеграциялық процестердің қарқынды дамуы, сондай-ақ Қазақстанның және басқа да елдердің өздерінің ұлттық ерекшеліктерін сақтай отырып, әлемдік әлеуметтік-мәдени және білім кеңістігіне бірігуге ұмтылуы болып табылады. Интеграциялық процестер еуропаның көптілді кеңістікке айналуына ықпал етеді, онда ұлт тілдері тең құқыққа ие. Мемлекеттер арасындағы шекаралардың ашылуы адамдардың ұтқырлығын, шет тілдерін үйренуге деген қозғамдамассын, сондай-ақ өз елдерінің ішінде де, шет елде де байланысты орнатып, тұрақтандыруын күшейтеді. Жоғарыда айтылғандармен қатар, дамушы елдерде көпмәдениетті білім түсінігінде айқын көрінетін ұлттық-мәдени ерекшелікті сақтау мәселелері де күшейе түсуде. Әлемдік нарықтың енуі тек экономикалық тәуелділікті ғана емес, өзге 30 мәдениеттің таралуына да себеші болады, бұл елдерде өзіндік мәдени санасын қалыптастыру мәселелері алға шығады. Көпмәдениетті білім мәселелерін әзірлеу барысында дамушы елдердің педагогикасында өздерінің өмірлік стильдерін, ұлттық ойлау ерекшеліктерін, тәрбие дәстүрлерін және т.б. жаңаша ұғынуға ұмтылғандығын байқауға болады. Педагогтердің білігі мен біліктілігі барынша мәдени өзіне тән когнитивті стильдердің, мінез-құлық пен байланыс кодтарының әлеуметтік модельдерінің синтезіне қол жеткізуге бағытталған. Дамушы елдерге тән, тікелей тәжірибе мен сезімдік әсерге сүйенетін ойлау процесі, дамушы елдерге тән қоршаған ортадан тәуелсіз ойлаудың формальдіабстрактілі бірлігіне қол жеткізу үшін. Көпмәдениетті білімді негіздеудегі ең маңызды пайда Л.С. Выготскийдің мінез-құлық және психиканың дамуының мәдени-тарихи теориясынан туындайды, онда психикалық дамудың көздері мен айқындаушылары тарихи дамыған мәдениетте жатқандығы айтылған. Психиканың дамуын түйінделген процесс ретінде қарастырған ғалым түйінделудің мәнін мәдени-тарихи тәжірибені иемдегендігімен түсіндіреді, яғни тұлғаның мәдени дамуындағы қандай да бір функция сахнаға екі рет, екі бағытта, алғашында әлеуметтік, сосын психологиялық, алғашында адамдар арасында - интерпсихикалық категория ретінде, кейіннен тұлғаның ішкі дүниесі - интрапсихикалық категория ретінде шығады. Сырттан ішке енуде процестің өзі айналысады. Барлығының соңында жоғары функция болып, олардың генетикалық қатынасы ретінде әлеуметтік шынайы қатынастар тұр. Әлемнің түрлі елдерінде көпмәдениетті білімнің дамуына білім берудің тікелей өзінде болып жатқан жүйе және білім процесіне белсенді түрде қосылған ашықтық идеясы, жоспарлаудың партисипативтілігі мен көп перспективалылығы секілді баламалы идеялардың өзі айтарлықтай ықпал етіп отыр. Жоғарыда келтірілген тарихи және әлеуметтік-мәдени факторлар, сондайақ фәлсафалық-педагогикалық және психологиялық айқындауыштардың барлық кешенін зерделеу көпмәдениетті білімнің мәнін түсінуге деген әлемдік педагогикада аса көп таралған тәсілдерді бөліп көрсетуге мүмкіндік береді [18, 97б.]
Көпмәдениетті тәрбие бірнеше педагогикалық қағидаларда қиылысатындығын атап өткен жөн: - адамдық құндылықтарға және жоғары адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеу; - түрлі нәсілдердің, діндердің, этностардың және т.б. әлеуметтік топтардың бар екендігін ұғындырып тәрбиелеу; - төзімділікке, өзара ынтымақтастыққа дайын болуға тәрбиелеу. Көпмәдениеттілікке тәрбиелеудің негізгі функциясы басым ұлттың тәрбие мен оқытудағы жүйелері және және нормалары арасындағы, сондай-ақ этникалық азшылықтағы қарама-қарсылықтарды жою болып табылады. Этникалық топтардың өзара бейімделуі, этникалық көпшіліктің мәдени диктаттан бас тартуы болжанады. Көпмәдениетті тәрбиенің функцияларына төмендегілерді жатқызуға болады: - мәдениеттердің көпқырлылығы мен олардың өзара байланысы туралы 31 пікірді қалыптастыру; - тұлғаның өзін жұмыс істету үшін мәдени көпқырлылықтың маңыздылығын ұғынуы; - мәдени өзгешеліктерге позитивті қатынаста болуға тәрбиелеу; - толеранттылық пен өзара түсіністік негізінде түрлі мәдениеттер өкілдерінің өзара әрекеттестік дағдылары мен ептіліктерін дамыту. Көпмәдениетті тәрбие мақсаттың 3 бағытын көздейді, оларды әр алуандық, теңдік және бірлес ұғымдарымен белгілеуге болады: 1) мәдени көпқырлылықты құрметтеу және сақтау туралы; 2) білім алуға және тәрбиеге тең құқықты қолдау туралы; 3) жалпыұлттық саяси, экономикалық, рухани құндылықтар ерекшелікте - рінде қалыптастыру туралы. Көпмәдениетті тәрбиенің түйінді мақсаттары көпсатылы. Осылайша, басқа мәдениетті құрметтеуге тәрбиелеу барысында толеранттылық басқа мәдениетке бейімделудің бастамасы ғана. Бұдан соң, толеранттылық, құрмет және белсенді ниеттестік болуы шарт. Түрлі мәдениеттердің ерекшеліктері түсінігіне негізделген өзара әрекеттестік, өзара тәуелділік, өзара алмасу секілді ұғымдар қалыптаса бастайды. Көпмәдениетті тәрбиенің және білімге тең құқық мәселелерін шешудегі мақсаттар көпсатылы. Әңгіме желісі есесі қайтарылатын білім арқылы этникалық топтардың зияткерлік және әлеуметтік дамуында артта қалушылықты жеңу туралы да болуы мүмкін. Мәдени және білім деңгейлерінің дамуы бойынша жетекші этностан кем түспейтін, бірақ өздерінің мәдени құндылықтарын қорғауға мұқтаж аз ұлттар үшін де білім алудағы кепілді құқық мәселесі өзекті. Көпмәдениетті тәрбие - бұл бір уақытта білім мен тиісті тәрбиені ала білу, аз топтарға құрмет көрсете отырып, нақты әрі дәл ақпаратты беру, илану мен төзімділік марапатын жеңу, аз халықтардан шыққан білім алушылардың академиялық жетістіктерін жақсарту, демократия мен әр алуандылық идеалдарының табыстылығына ықпал ету. Көпмәдениетті тәрбиені басқа мәдениетке, ұлттылықтарға, нәсілге, сенімге ашық, тұлғаның мәдениәлеуметтік ұқсастықтарын қамтамасыз ететін, педагогикалық күш салулардың бір бөлігі ретінде қарастыру қажет. Көпмәдениетті тәрбиенің мазмұны төрт бағыттың айналасында былайша құрылады: тұлғаның әлеуметтік мәдени ұқсастығы; көпмәдениетті орта туралы түсінігі мен ұғымдары жүйесін меңгеру; диверсификацияланған мәдени ортаға оң көзқарасқа тәрбиелеу; әлеуметтік қарым-қатынас жасау дағдыларын дамыту. Көпмәдениетті тәрбиенің функциялары, ммақсаттары, мазмұны туралы айтылғандарды жинақтай келе, аз және басым мәдениеттердің педагогикалық өзара қолайлы молаюына арналған деп тұжырымдауға болады, нәтижесінде тұлғаның қалыптасуы мен өзін өзі айқындауы жүзеге асады. Бұл әр алуан мәдени-ұлттық ортада және негізгі этнос мәдениетінің жетекші рөлінің жағдайында этникалық аз ұлттардың мәдени, тәрбиелік білім қызығушылықтарын есепке алуды білдіреді. Көпмәдениетті тәрбие барысында демократиялық азаматтық қоғамның идеалы рухында аз ұлттарға қысым көрсетілмей, басым ұлттармен өзара арту процесі жүреді [19, 124б.]
Қазіргі ұрпақ тәрбиесіндегі басты мәселе - жеке тұлғаның рухани дамуы. Рухани даму дегеніміз - өмірдегі өз орнын, атқаратын міндетін, жауапкер- шілігін, дүниенің күрделі құрылымын түсіну және өзін-өзі үздіксіз жетілдіру.
Біздер мұрадан, дәстүрден де құралақан емеспіз, қазақ халқының бай музыка мәдениеттері бар. Халықтық өнердің ішінде балаларға тиесілі дүние де қомақты. Сондай-ақ мектепке дейінгі мекеме оқушылары үшін бірер жинақта ұсынылды. Қазақ халқының музыкалық мәдениетінің өзінше дамыған тарихы бар да, оның музыкалық әуені құлаққа жағымды, әндері мен күйлері көңіл күйін тарқатып, адамды шаттыққа баулитын қасиеті бар.
Бәрімізге белгілі музыка - көркем өнер саласының бірі, музыка белгілі бір ойды, образды, идеяны яғни, ән, әуен, ырғақ арқылы бәрін бір жүйеге келтіре мазмұндайды, баяндайды. Бұл сала оңай мамандық емес, көп еңбекті талап етеді. Бұған үлкен қабілет керек, ал қабілет болу істің басы.
Осы жас ұрпақ тәрбиесінде де музыканың атқарар қызметі үлкен. Олай болса, балғынға жүйелі музыкалы білім беру ісін шыңдап қолға алу, оның дәрижесін жоғары сатыға қою - аса маңызды міндет [20, 115б.]
Республикада музыка мектепке дейінгі мекемеке дейінгі мекемедерінің едәуір кең жүйесі бар. Олар қазіргі таңда министрлік қарамаңына берілді.
Жалпы білім беру ордасы, әсіресе қазақ мектебі жасөспірім балаларды жан - жақты дамыта тәрбиелеп, мәдени көзқарастарын байытып, зор мұратты, талантты, шат көңілді, сергек сезімді етіп өсіру міндеттерін шешуде музыка білімінің зор орны бар. Жасөспірімнің музыка туралы және өнердің барлық салалары мен әсемдік, әдемілік туралы түсініктерін байыту, және де олардың шығармашылық қабілеттерін одан әрі дамыту мәселелері көбіне музыка сабақтарында іске асып отырады.
Бастауыш мектепке дейінгі мекемеке дейінгі мекемедерінде берілетін музыка сабағының маңызы мен мақсаттары өте кең. Музыка сабағының алдындағы негізгі мақсат - шәкіртке музыканың құдіретті күшін таныту. Сөйтіп оқушылардың санасына, еркіне әсіресе олардың эмоциясы мен ұшқыр қиялына музыка арқылы әсер ету. Музыкалық түсінік сәбидің жас шағынан яғни анасының қарапайым да қоңыр сазын құлағына сіңіру арқылы жетіледі. Есейген сайын ол ән айтуға, әуен тыңдауға құмартады, сөйтіп келе музыка баланың қанына сіңеді. Әдетте жасөспірімдердің музыкалық талғамдары бірдей бола бермейді, ол табиғи жағдайға байланысты, немесе өскен ортасына, музыкалы - эстетикалық талғамының жетілуіне, қабылдау қабілетіне және табиғи дарындылығына байланысты дамиды [21, 264б.]
1.2 КӨПТІЛДІ БІЛІМ БЕРУ ҮРДІСІНДЕ КӨПМӘДЕНИЕТТІ ТҰЛҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ МҮМКІНДІКТЕРІ
Көпмәдениетті тәрбиені ұйымдастыру маңызды болып табылады. Осындай ұйымдастырулардың бірі сол және басқа да оқу пәндерін тиісті зерделеу болып табылады. Көпмәдениеттің идеологтары оқу пәндерінде көпмәдениет компоненттерінің болуы екі міндетті шешуге мүмкіндік береді деп тұжырымдайды: балалардың жаңа білімге деген қызығушылықтарын ынталандырады және қоршаған ортаға түрлі көзқарастарын білдіреді. Бұл ретте, екі тілді немесе көптілді оқыту жетекші болады (ана тілі, басым этностың тілі, шетел тілдері). Осыған байланысты филология білімінің мәдениеттану бағытына аса мән беріліп отыр. Ғалымдардың тұжырымы әділетті, шет тілдердің оқытылуы тек қарым-қатынас жасауда ғана емес, ойлаудың түрлі тәсілдеріне қосылуға, сезінуге, өзін-өзі ұстауына, басқа да адами құндылықтарға жетелеуге мүмкіндік береді. Көпмәдениетті тәрбие бірнеше пәндерді қамтиды. Осылайша, күтпеген бағаларды бере отырып, еуроцентрліктен қашқан секілді, шығыс-центристік тәсілден алшақтап, әдебиетті, тарихты және қоғамтануды оқытуға болады. Мәселен, қоғамтануды оқыту барысында неліктен исламдық фундаментализмді батыстың зайырлы мемлекеттері қабылдамайтындығын түсінуіне көмектесу қажет. Әдебиет курсына түрлі әлемдік өркениеттердің теңдессіз туындыларын оқуды енгізу керек [22, 63б.]Әлемнің таңдаулы әдебиеттерін оқытудың компаративтік табандылығының бастауымен әдебиетті оқыту адам табиғатының әмбебап мәнін және рухани байлықты иемденуге мүмкіндік береді. Тарихты оқытуда халықтар мен мәдениеттердің байланысы, ұлы өркениеттердің құрылуы мен молаюы барысындағы мәдени байланыстардың қоршаған ортадағы маңызын таныстыру қажет (мәселен, Үндістаннан келген буддизмнің Қытай мен Жапонияның рухани өміріндегі рөлі). Көпмәдениетті тәрбие тәрбиенің институционалдық және үздіксіздік шегінде жүзеге асырылады. Ол тек қана білім беру ұйымдарының ғана міндетіне жүктелмей, мәдени-ағартушылық орталықтардың, отбасының, қоғамдық бірлестіктердің, бұқаралық ақпарат құралдарының да қамқорлығында болуы тиіс. Көпмәдениетті тәрбиеде педагогикада өз тиімділігін дәлелдеген және мойындалған белсенді тәсілдер пайдаланылады: диалог, пікірталас, модельдеу, рөлдік ойындар, рефлективті әдістер және т.б. Мұндай әдістерді көпмәдениетті тәрбиенің мақсаттарын, функциясын, мазмұнын есепке ала отырып қолданған жөн. Осылайша, тұлғаның әлеуметтік мәдени сәйкестенуі барысында, тарихи әңгімелер, жергілікті дәстүрлердің зерделенуі, әдептіліктері туралы әңгімелер нәтижелі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мектепке дейінгі білім беру мекемесінде музыка сабағында көпмәдениетті білім беру негізі
Қостанай, 2019
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
Музыка сабағында көпмәдениетті тәрбиелеудің теориялық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
Мектепке дейінгі білім беру мекемесінде көпмәдениетті білім берудің писхологиялық-педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...7
Көптілді білім беру үрдісінде көпмәдениетті тұлға қалыптастырудың мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
Мектепке дейінгі мекемеде балаларды көптілді білім беру үрдісіндегі әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Мектепке дейінгі мекемеде музыка сабағында көпмәдениетті білім беру әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Оқушылармен тәжірибелі-эксперименталды жұмысының нәтижесі...45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Қосымша - Жасыл көктем мерекесі сценарийі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..62
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда өркениет жаһандық дамуды басынан өткерген кезде біздің еліміз де тәуелсіздігімізді баянды етуде күрделі тарихи кезеңдерден өтті. Еліміздің алдында әлеуметтік, саяси, мәдени тұрғыда шешімін табатын мәселелер тұр.
Қазақстан Республикасында жалпы білім беретін мектепке дейінгі мекемеке дейінгі мекемедер әрбір шәкіртті тұлға деп санау, оның жан-жақты дамуына мүмкіншілік тудыру, жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзат мәдени мұрасының сабақтастығын сақтай отырып тәрбиелеу мақсатында жұмыс жасауда.
Елбасы Н. Назарбаев: Мәдениет қазіргі заманғы еңбек адамына қарай бетбұрыс жасауы тиіс! - деп көрсеткен бағдарлама елдің мәдени игілігін еселеудегі негізгі құжат болып табылады [1].
Мәдениет - адамдардың өмір сүрген ортасымен қарым-қатынасы; қарым - қатынас нәтижесінде қалыптасқан ерекше құбылыс. Мәдениет әр түрлі әлеуметтік құрылым, топтардың, жіктердің, ұлттардың, жеке адамдардың өмір сүруі жағдайына сәйкес болып қалыптасады. Қоғамда адам тілегінен тыс мәдениет қалыптаспайды.
Мәдениет - жеке адамның өмір сүру мақсаты мен құндылық жүйесі, адамның өмір сүрген ортамен қарым-қатынасы. Ол - өзара қарым-қатынас нәтижесінде қалыптасатын ерекше құбылыс.
Адамдар өздерін қоршаған ортаға, оның әлеуметтік және мәдени қатынасына әсер етеді, өзгертеді. Олар оны өз мақсатына пайдаланады. Болашақ қоғамға, ұрпаққа мұра етіп қалдырады, ал ол мұра белгілі жағдайда үнемі дамуда болады.
ҚР тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ Қазақстан халқына Жолдауында: Жалпықазақстандық мәдениетті дамытуға жаңаша серпін берген жөн. Мәдени саясаттың ұзақ мерзімді тұжырымдамасын әзірлеу қажет. Онда қазақстандықтардың бәсекеге қабілетті мәдени ментальдігін қалыптастыруға, заманауи мәдениет кластерлерін дамытуға бағытталған шаралар белгілеу керек - деді [2].
Соңғы кездері Қазақстандағы өзгерістер басты міндеттерінің бірі - заманауи мектепке дейінгі мекеметің тәрбие жүйесінде оқушылардың жалпықазақстандық мәдениетін қалыптастыру болып табылатын білім беру саласын реформалауын іске асырды.
Осыған байланысты оқушыларға тәрбие және білім беруде мәдениет адамы - өзгермелі әлеуметтікмәдени ортада әлемдік және ұлттық мәдениет құндылықтарына бағдарланған, шығармашылықпен өзін өзі жүзеге асыруға, адамгершілікті өзін өзі реттеуге және бағдарлануға қабілетті еркін, рухани тұлға моделіне бағыттаудың рөлі артып отыр.
Көпмәдениетті тәрбие бірнеше педагогикалық қағидаларда қиылысатындығын атап өткен жөн: - адамдық құндылықтарға және жоғары адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеу; - түрлі нәсілдердің, діндердің, этностардың және т.б. әлеуметтік топтардың бар екендігін ұғындырып тәрбиелеу; - төзімділікке, өзара ынтымақтастыққа дайын болуға тәрбиелеу.
Көпмәдениеттілікке тәрбиелеудің негізгі функциясы басым ұлттың тәрбие мен оқытудағы жүйелері және және нормалары арасындағы, сондай-ақ этникалық азшылықтағы қарама-қарсылықтарды жою болып табылады. Этникалық топтардың өзара бейімделуі, этникалық көпшіліктің мәдени диктаттан бас тартуы болжанады.
Көпмәдениетті тәрбиенің функцияларына төмендегілерді жатқызуға болады: - мәдениеттердің көпқырлылығы мен олардың өзара байланысы туралы 31 пікірді қалыптастыру; - тұлғаның өзін жұмыс істету үшін мәдени көпқырлылықтың маңыздылығын ұғынуы; - мәдени өзгешеліктерге позитивті қатынаста болуға тәрбиелеу; - толеранттылық пен өзара түсіністік негізінде түрлі мәдениеттер өкілдерінің өзара әрекеттестік дағдылары мен ептіліктерін дамыту.
Көпмәдениетті тәрбие мақсаттың 3 бағытын көздейді, оларды әр алуандық, теңдік және бірлес ұғымдарымен белгілеуге болады: 1) мәдени көпқырлылықты құрметтеу және сақтау туралы; 2) білім алуға және тәрбиеге тең құқықты қолдау туралы; 3) жалпыұлттық саяси, экономикалық, рухани құндылықтар ерекшеліктерінде қалыптастыру туралы.
Дипломдық жұмыста көпмәдениетті тұлға қалыптастырудың жолдары баяндалды және оқушылардың жалпықазақстандық мәдениетін қалыптастыру әдістемесі көрсетілді.
Зерттеудің мақсаты: мектепке дейінгі мекемеке дейінгі оқушыларына музыка сабағында көпмәдениетті білім беру теориялық негізін анықтап, әдістемелік тұрғыдан дәлелдеу.
Зерттеу объектісі: білім беру ордасында көптілдік мәдениетті қалыптастыру жүйесі.
Зерттеу пәні: музыка сабағында көпмәдениетті білім беру дағдыларын қалыптастыру үрдісі.
Зерттеудің міндеттері:
мәдени көпқырлылықты құрметтеу және сақтау туралы; жалпыұлттық саяси, экономикалық, рухани құндылықтар ерекшеліктерінде қалыптастыру туралы;
мектепке дейінгі мекемеке дейінгі білім беру ордасында музыка сабағында көпмәдениетті білім беру әдістерін қалыптастыру;
тәжірибелік жұмысты жүргізу, оның нәтижесін қортындылау және әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі: музыкатану қағидалары; жеке тұлғаның бүтін болып қалыптасуы туралы философтар мен психологтардың ережелері; таным теориясы; жеке іс-әрекеті теориясы; дамыта оқыту теориясы; біртұтас педагогикалық үрдіс теориясы; психологтардың және педагогтардың білім, біліктілік және дағдыларды қалыптастыру туралы еңбектері.
Зерттеудің көздері: ҚР білім және ғылым министрлігінің тұжырымдамалары, бағдарламалары, есептері; педагогтар, музыкатанушылар мен мәдениеттанушылар ғылыми еңбектері, алдыңғы қатарлы озат педагогикалық тәжірибелер мен автордың өзіндік ұстаздық тәжірибесі.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесіне байланысты педагогикалық, музыкатану, мәдениеттану еңбектерге тарихи-педагогикалық талдау жасау, оқушылардың музыкаға қызығушылығын қалыптастыруға арналған ғылыми-әдістемелік оқулықтар мен оқу құралдарын, бағдарламалар, музыка мұғалімдерінің озық тәжірибелерін зерттеп талдау.
Зерттеу базасы: мектепке дейінгі мекемеке дейінгі білім беру ордасы
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, негізгі екі бөлімнен және қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 МУЗЫКА САБАҒЫНДА КӨПМӘДЕНИЕТТІ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘНІ
1.1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ МЕКЕМЕСІНДЕ КӨПМӘДЕНИЕТТІ БІЛІМ БЕРУДІҢ ПИСХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Қазақстан қазіргі кезде әлемдік өркениетте орны бар әлеуетті мемлекет ретінде қалыптасты. Еліміз қазіргі заманғы бәсекеге қабілетті, ауқымды саяси, экономикалық және әлеуметтік реформаларды сәтті жүзеге асырған, өзіндік қазақстандық даму жолын таңдаған қуатты мемлекеттердің біріне айналып отыр.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының білім беру саласы да өркениетті әлемнен өзіне лайық орын алу үшін адамзат тәжірибесіндегі озық үлгі, тиімді үрдістерді өз білім беру жүйесіне енгізе отырып, дамудың жаңа сатыларына көтеріліп келеді.
Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Жолдауында Қазақстан халқы Ассамблеясы мәдениеттер үндесуінің бірегей еуразиялық үлгісі болғандығын, Қазақстанның жаһандық конфессияаралық үнқатысу орталығына айналып отырғандығын атап көрсетеді. Олай болса, этникалық, мәдени және діни әралуандыққа қарамастан, елімізде бейбітшілік пен саяси тұрақтылықты сақтауда маңызға ие жас ұрпақты көпмәдениеттілікке тәрбиелеу - бүгінгі күннің басты талабы болып отыр. Осыған байланысты, көпмәдениеттілікке қатысты білім беру мәселесі өзекті бола түсуде [3]
Біріншіден, қазіргі қоғамның ерекшелігі болып табылатын елдер мен халықтардың жақындасуы, олардың өзара ықпалдастығының күшеюі, әлемде жүріп жатқан жаһандану.
Қазіргі қоғам өмірінің барлық жақтарын қамтитын мәдени жаһандану үдерісінің дамуы көбіне жоғары білім жүйесінде мамандар даярлау мәселелерінің қалай шешілетіндігіне байланысты. Мысалы мамандардың мәдениет аралық қатынастардың түрлі саласында түрлі деңгейдегі өзара қарым-қатынасқа түсе алуы мәселесі.
Жаһандану қарама-қайшылықты құбылыс бола тұра, дамуға бағытталған білім беру салаларының алдына кезек күттірмейтін міндеттерді қояды.
Бұл дегеніміз жас ұрпақты көп мәдениетті орта жағдайына дайындау.Олардың түрлі әлеуметтік топтармен, ұлттармен, діни сенімдері бөлек адамдармен қарым-қатынасқа түсе білу және әріптестікте бола білу дағдыларын қалыптастыру міндеті. Сондықтан әлеуметтік - мәдени келіспеушіліктердің алдын-алуға және оны реттеудің жолын іздеуге және табуға қабілетті, шыдамдылық таныта алатын көпмәдениетті тұлға қалыптастыру мәселесі өзекті болып табылады.
Диалог жүргізе білу үшін қажетті көпмәдениеттілік туралы айтқанда, өзге мәдениеттің адамын түсінуге, оны сол күйінде қабылдауға, қиын жағдайда қолдауға, сонымен бірге өз мәдениетіңді байыта түсуге мүмкіндік туады [4, 32б.]
Тек көпмәдениетті игерген тұлға ғана жаһандану үдерістерін бәсеңдететін фактор әрі жаһанданудың жағымсыз ықпалына қарсы тұрудың тиімді құралы болады деген қорытындыға келеміз.
Екіншіден, біліктілік арттыру институтында жүргізілетін педагог қызметкерлерді кәсіби дайындауда білім саласы мамандарының кең мағынасындағы кәсібилікті игеріп шығуларын мақсат етіп қойған жөн, яғни, кәсіби қажетті білімдер мен дағдыларды игеруге бағытталып қана қоймай, кәсіби маңызды тұлғалық сапаларды қалыптастыру және жетілдіру болып отыр.
Осыған байланысты педагог қызметкерлердің білімдерін жетілдіре отырып, көпмәдениетті тұлға ретінде дамыту маңызды орын алады [5, 19б.]
Қазіргі педагог мамандардың білімдерін жетілдіріп, көпмәдениетті тұлға ретінде дамыту үшін негіз болатын философиялық, психологиялық, педагогикалық ойлардың жиынтығы бар.
Қазіргі әлемде жай ғана жаппай сауаттылық жеткіліксіз болып қалғалы қашан. Балаларымыз қазіргі заманға бейімделген болуы үшін барлық жеткіншек ұрпақтың функционалдық сауаттылығына да зор көңіл бөлу қажет - деп Елбасымыз атап өткендей, бүгінгі күні тек оқушыны біліммен ғана қаруландырып қоймай, оның жалпы мәдени, тұлғалық және танымдық дамуы үшін қажетті жағдайлармен қамтамасыз етуіміз керек. Бұл бүгінігі қоғамның жалпы мәдени бола түсуімен байланысты.
XXI ғасырдың маңызды сипаты - жаһандану және ақпараттандыру. Елдер мен халықтардың жақындасуы, өзара әлемнің қалыптасуы жүріп жатыр. Елдердің өзара ықпалдастығы шеңберінде экономикалық, саяси және мәдени байланыстар орнайды. Сонымен бірге ана тілімен, мәдениетімен байланыстар сақталып, тұлғаның көпмәдениетті қоғамға шиеленіссіз енуі мен көпмәдениетті кеңістікке бірігуі іске асады.
Мұндай жағдайда педагогтың кәсіби шеберлігі әрбір сабақта ерекше маңызға ие бола бастайды. Көпмәдениетті тұлғаны қалыптастыруға бағытталған қызмет адамның бойында адамгершілік-рухани құндылықтарды дамытуға, кросс-мәдениетті қоғамға бейімделуге, өзін-өзі жетілдіруге көмектесуі қажет [6, 3б.]
Көпмәдениетті тұлға қалыптастыру бағытындағы жұмыстарды жүзеге асыруда мынадай мақсаттар қойылады:
1) жан-жақты, үйлесімді дамыған, ұлттық салт-дәстүрлер, қазақы құндылықтар мен әлемдік мәдениеттің негізінде шығармашылықпен өзін-өзі дамытуға қабілетті және этномәдениеттілік пен азаматтық позициясын анықтап, оны іске асыра алатын тұлғаны қалыптастыру;
2) мектепке дейінгі мекеме пен жоғары оқу орны түлектерін қазіргі өркениет пен көпұлтты еліміздің өмір жағдайына тиімді дайындау, өзін-өзі жетілдіру мүмкіндіктерін кеңейту, әлеуметтік өсуі мен өмір сапаларын арттыру;
3) еліміздің білімдік және кәсібилік деңгейі дәрежесін арттыру, жастарды ашық көпмәдениетті және көптілді әлемде жауапкершілікті және зиялы етіп дайындау, белсенді ұйымдастырушы етіп тәрбиелеу.
Сондықтан да көпмәдениетті тұлға:
өмір сүру жағдайларына бейімделген әрі өзге адамдармен әріптестік қатынас орната білетін;
жеке, өзіне ғана тән ойы бар және өзге мәдени қоғамдар туралы көзқарастарын талдай алатын;
дербес, өз ойын үнемі білдіре алатын, тәуелсіз болуы тиіс.
Қазақстан тарихы пәні арқылы көпмәдениетті тұлға қалыптастыру үшін қажетті үлкен тәрбиелік мәні бар материалдар жеткілікті. Оқушы ұлттық мәдениетін, тарихын игеру барысында өз халқының мәдениетіне тұлғалық қатыстылығын сезіне алады, ұлттық ұқсастықтарды айырады. Осыған байланысты оқушылардың бойында көпмәдениетті тұлғаның қасиеттерін қалыптастыру қазақстан тарихын оқыту барысында да жүзеге асырылады.
Көпмәдениетті тұлға - бұл индивид, өз мәдениеті арқылы өзге мәдениеттерді игеруге бағытталады. Туған тілін, жалпы мәдениетін терең білу - бұл өзге мәдениеттерге қызығушылық қатынастың негізі, көптеген ұлттық, көркем мәдениеттермен танысу рухани баюға және дамуға негіз болады [7, 148б.]
Бұл аталған мәселенің өзегінде мұғалім тұрады. Мұғалім өсіп келе жатқан ұрпақты өмірге дайындау ісінде басты рөлге ие болады. Оқушылардың бойында төл тарихына, туған өлкесіне, бай мәдениетіне деген қызығушылықтарын қалыптастыруда мұғалім дайындығының рөлі зор.
Оқушының жоғарыда аталған қызығушылықтары Қазақстан тарихын, өлке тарихын оқытқанда, ғылыми-зерттеу, жоба жұмыстарын жүргізу кезінде жүзеге асады.
Бұл туралы Бауыржан Момышұлы Қолына қалам ұстаған әр азамат ана тілінің бай қорын игерумен бірге басқа, көрші ұлт тілдерінің де асыл қазынасынан сусындауы, оны кәдеге жарата білуі абзал деген.
Қазіргі жаһандану заманында әртүрлі халықтар мен мәдениеттердің дербес өмір сүруі мүмкін емес жағдайында, жаңа құзыреттілік тұрғысынан білім берудің мақсаты мен міндеттерін қайта қарастыру кезінде көпмәдениетті тұлға тәрбиелеу қажеттілігі туындады.
Көпмәдениетті тұлға дегеніміз -- көпұлтты және көпмәдениетті ортада белсенді, әрі тиімді өмір сүре алатын, өз халқының мәдениетін білетін, қастерлейтін, өзге мәдениеттерге құрметпен қарай алатын, елдегі басқа халықтармен ынтымақтастықта өмір сүруге бейім азамат [8, 232б.]
Еліміздегі бейбітшілік пен ұлтаралық бірлік, ішкі және сыртқы саясат мәселелері, соның ішінде ұлтаралық мәдениетті қалыптастыру мен рухани-адамгершілік тәрбие беру мәселесі негізгі орын алады. Қазіргі таңда білім беру саясатының негізгі мақсаты - бәсекеге қабілетті ұлт, жан-жақты дамыған тұлғаны қалыптастыру. Негізгі міндет - ұлттық мәдениет пен әлемдік өркениетті өзара сабақтастыра отырып бүгінгі ХХI ғасыр ағымына лайықты тұлға қалыптастыру. ХХI ғасыр ағымына лайықты тұлға - көптілді коммуникативтік және ақпараттық құзыреттілігі дамыған, көпмәдениетті, рухани-адамгершілік, ұлтаралық қатынастар мәдениетінің жоғары деңгейін меңгерген, қазақ елінің және жалпықазақстандық құндылықтарды қастерлейтін, тілдерді меңгеруге тұрақты қызығушылық танытатын, отансүйгіштік және азаматтық сана-сезімдері дамыған адам.
Елбасының стратегиясы: бір халық -- бір ел -- бір тағдыр атты тақырыппен өткен Қазақстан халқы Ассамблеясының XX сессиясында Қазіргі заманғы қазақтар ата-баба дәстүрлерін ұстана отырып, бірліктің, толеранттылық пен патриотизмнің, мемлекет пен қоғамға қалтқысыз қызмет етудің үлгісін көрсетуі тиіс,- деген болатын. Міне, осы сөздерден кейін көп түрлі мәдениеттердің тұрақты даму жағдайында, полиэтникалық білім ортасында оқушылардың көпмәдениетті құзыреттілігін қалыптастыру мәселесінің өзектілігі арта түсті [9, 296б.]
Көпмәдениетті тұлға тәрбиелеуде әдебиет сабақтарының маңызы өте зор. Себебі, әдебиет - сөз өнері. Сөз адамның ой-сезімін жеткізудегі бірден-бір күшті құрал. Әдебиеттің шыншылдығы мен көркемдігі артқан сайын тәрбиелік, өнегелік мәні күшейе түседі. Сондықтан да әдебиет, бала өмірінде, түсінігінде, сана-сезімінде ауқымды орын алады.
Қазіргі заманғы көпмәдениетті қоғамның сұранысынан әдебиет сабақтарын жүргізу маңызы мен мақсаттары туындайды. Тұлға-ұлт-адамзат - бұл адамзаттың бірлескен мәдениет құрамы ретінде анықтайтын алғашқы ұғымдар. Жалпы адамзаттық ұғымдар - шығармашылықтың басы. Жекеленген мәдениет болмайды, олар бір-бірімен қарым-қатынаста, - деп Леонид Андреев (Роза мира) айтқан болатын. Өз ұлтының, өз шығарушысының құндылығы бола тұра, әр мәдениет өз ерекшелігін сақтап, басқа мәдениеттерге әсер етеді. Ол туралы академик Д.С.Лихачев былай деген: Шын мәніндегі патриоттық дегеніміз, рухани өзі толыға отырып, басқаларды толықтыру. Өнер ұрпақтар арасында, халықтар арасында, әр мәдениет өкілдері арасында қатынас жасайтын құрал. Яғни, өнердің негізгі функциясы - тұлғаға тәрбиелік және эстетикалық әсер етуден басқа, мәдениеттердің өзара қарым-қатынас жасау мүмкіндігі [10, 57б.]
Біз, даму мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған мектепке дейінгі мекеме-интернатта жұмыс істейміз. Мемлекеттік тілде оқитын оқушыларымыздың тоқсан пайызға жуығы интернатта тұрып оқиды. Олардың барлығы ауылдардан келіп оқитындар. Оқушылардың жартысына жуығының психикалық дамуы тежелген. Оқушыларымыздың оқуға деген ынталылығы толық қалыптаспаған. Психикалық үрдістерін дамытып, түзетіп отырамыз. Олар: аз және көп уақытқа дейін есте сақтау, логикалық, көрнекіліктік-бейнелік ойлау, ықылас. Сол себептен осы оқушылардың даму ерекшеліктерін ескеріп, түзете жасалған жалпы білім бағдарламасы бойынша сабақ береміз. Мектепке дейінгі мекемеке дейінгі мекемедегі білім беру үрдісі қазақ және орыс тілдерінде жүргізіледі. Сол себептен мектепке дейінгі мекеме-интернатымызда оқушыларымыздың білім беру барысымен қатар көпмәдениеттік тәрбиесіне аса зор көңіл аударамыз.
Сонымен, мектепке дейінгі мекемеке дейінгі мекемеде әдебиет сабақтарын жүргізу маңызы мен мақсаты мәдениеттік сөйлесім, негізгі орын алатын заманауи көмәдениетті қоғам талабына байланысты. Сөйлесім түсінігі әдебиет курсының негізгі болып танылады. Бұл жерде оқушылардың тарихи мәдениет, әлемнің тарихи-мәдениеттік бейнесі бар сөйлесімін айтамыз. Олар оқушы танымы мен ықыласында пайда болады. Оқушылар кітапты тарихи-мәдени ойлау түсінік сөйлесімі, шектестік арқылы түсінуге үйренеді. Тек сөйлесім үрдісі кезінде ғана кітапты түсінуге болады деп ойлаймыз. Сондықтан да сабақ жүргізудің негізгі түрі мұғалімнің кітап туралы әңгімесі, не мұғалімнің кітап түсіндіруі емес, шығарманы түсінуге бағытталған оқушылар мен мұғалім арасындағы - кітаппен жұмыс, сөйлесім.
Сөйлесім әр оқушының өз оқыған мәтіні туралы ойымен бөлісуден басталады. Өз сұрақтарын қояды. Кітаптағы кездескен қызықты не ерекше оқиға туралы айтады. Әр ойлар туындап, әртүрлі талас, пікір туады. Кітаппен жұмыс сол сұрақтарға жауап іздеу жұмыстарымен жалғасады. Бұл жұмыс арқылы мәтін талданып, түсінік беріледі. Мәселені талдаған кезде басқа да сұрақтар тууы мүмкін.
Мұғалім сабақ барысында сөйлесімді ұйымдастырып, жүргізеді. Әр оқушыға сұрақты, ойды, бейнені, мәселені анықтауды түсініп, көңілде ұстап тұрып, айтуға көмектеседі. Ол оқушының ойын сабақтың талқылау мәселесіне айналдырады.
Мұғалім сөйлесімге қатысудың бірі. Ол оқушыларды тарихи мәдениетпен, жанрмен, кітаппен, автормен таныстырады. Оқып жатқан шығарманы тарихи-мәдени және әдебиеттік құрамына ендіреді. Ол өз оқыған шығармасына деген ойын кітаппен жұмыс кезінде оқушылармен ұстанып, дамытады. Мәтінді оқыған кезде оны терең түсіну үшін тарихи-мәдени түсіну ойымен таныстырып, әдебиеттану мен мәдени түсініктерді енгізеді. Осы кітап не мәселе туралы ойланғанда сөйлесім барысына ақын, ғалым сияқты жаңа қатысушыларды ендіреді [11, 49б.]
Осы сияқты ұйымдасқан түрде өткен жұмыс барысында оқушылар бір-бірін тыңдауға, басқа адамның ойын түсінуге, өз ойын тереңдетуге үйренеді. Осындай жағдайда көпмәдениетті сөйлесім өзара толығатын сөйлесімге айналады.
Психикалық дамуы тежелген оқушылардың қазақ әдебиеті сабағы мен сыныптан тыс іс-шаралар барысындағы көпмәдениеттік сөйлесім жағдайына тоқталайық.
Жұмыс барысында алға қойған мақсаттарымыз:
-ұлттық әдет-ғұрыптар мен қазақтандық, әлемдік мәдениет негізінде шығармашылық өзіндік дамып, этномәдениеттік және адамзаттық өзіндік танылуға қабілетті жанжақты, үйлесімді тұлға қалыптастыру;
-түлектерді мемлекет және заманауи даму жағдайында өмір сүруге дайындау, өзіндік даму мүмкіндіктерін, әлеуметтік өсу мүмкіндіктерін кеңейту, өмір сапасын арттыру;
-білім беру үрдісін дамыту, ашық көпмәдени және көптілді әлемде жауапкершілікті, нәтижелі, кәсіби іс-әрекетке дайын оқушыны тәрбиелеу;
-оқушылардың байланысты ауызекі және сөйлеу тілдерін дамыту.
1. Әдебиеттен көпмәдениеттік тәрбие беру құралының бірі - фольклор шығармалары. Халық ауыз әдебиетін оқыған кезде кейбір халықтардың дәстүрлері салыстырылады. Оқушылар орыс халық ертегілерінің кейіпкерлерімен танысып, құрылымын, белгісін түсінген кезде, олар іс жүзінде ертегі әлемі мен құрылым заңының бірізділігіне көздері жетеді. Ұлт ертегілері мен орыс халықтарының ертегілерін оқыған кезде оқушылар өз ұлттық нәсілдеріне қарамастан барлық халықтар бақытқа ұмтылып, мейірбандық, өзара көмек, еңбекқорлық, ақылдылыққа ұмтылатыны туралы шешімге келді. Үй тапсырмасы ретінде жақсы, жаман қылықтарын салыстыру, жоғары адамгершілік қасиеттер туралы сөздік құрау берілді [12, 71б.]
2. Жоғары мәдениетті, толерантты тұлға қалыптастыру үшін ежелгі қазақ, орыс шығармаларына көңіл бөлінеді. Мысалы: Игорь полкы туралы сөз орыстың, Ер Тарғын қазақтың дүниетанымын, мінез-болмысын айқындайтын шығармалар.
Мәдениетті адам өзінің тарихымен қатар басқа да халықтардың тарихымен таныс болады. Олармен танысу халықтың қолымен құрған әсемдікті тануға үйретеді. Өткен ғасыр шығармалары ғасырлар арасындағы кедергіні жояды. Бұл жерде оқушы бойында түсінушілік, сезінушілік, жан ашырлық сезімдер пайда болады. Өткен ғасырлардың, басқа халықтардың мәдени құндылықтарын түсіне алған адам таршылықты жеңеді, жаукершілік пен күдіктіліктен босайды. Классикалық әдебиетте халықтардың жалпыгуманистік бейнелері мен адами құндылықтары бейнеленген. Сондықтан әдебиет сабақтарында мына сұрақтарға жауап аламыз: Өмір дегеніміз не? Не үшін өмір сүруіміз керек? Адам қандай болуы керек? Жамандық, жақсылық деген не? Қиыншылық көру деген не, онсыз өмір сүруге бола ма? Басқа адамның өмір тәжірибесін өз бойынан өткізе отырып, оқушы дамиды. Бұл іштен жүретін нақты ықпал. Оқытудың бұндай тәсілі үйлесімді тұлға қалыптастыруға көмектеседі [13, 26б.]
3. Әдеби шығармалар халықтардың мәдени дәстүрлерін, құндылықтарын тануға көмектесіп, халықаралық ара қатынас мәселелерін қозғайды. Мысалы, Кавказ халықтарының салт-дәстүрлерімен оқушылар М.Ю.Лермонтовтың Біздің заманымыздың қаһарманы романында танысты. Ар мен намыстың мәселелері, жолдастық, отанға деген сүйіспеншілік Н.В.Гогольдің Тарас Бульба повесінде ашты. Ұлтаралық қатынас мәселелері А.Приставкиннің Жасыл бұлт қонғанда шығармасында қозғалды. Басқа ұлттың тілі, мәдениеті, тұрмысымен танысу дауасыз өзара түсінушілік пен келісім принциптерін тәжірибе жүзінде қалыптастыруға көмектеседі. Оқушылардың жақын тұратын халықтар туралы білімі, нәтижелі өзара шыдамдылық арқылы өзара ұлттық, өзара мәдениеттік қарым-қатынасқа мүмкіндік береді [14, 104б.]
4.Ақындар өмірі мен шығармаларын оқыған кезде олардың аудармашылық еңбектері қарастырылды. Әлем әдебиетіндегі атақты ақындардың әйгілі шығармалары туған тілімізге тәржімеленіп, сөз өнеріміздің қоржынына қосылды. Орыс тілі арқылы сол тілге аударылған әлем поэзиясының, күні кешеге дейін бір елдің құрамында өмір сүрген, қазір де алуан-алуан ықпалдастық жіптерімен жалғасып жатқан мемлекеттердің өлең-жырларының таңдаулылары тәржімеленді.
Қоғам дамуының тарихы көрсетіп отырғандай, оның өркендеуі тек экономика мен техникадан, тіпті жалпы мәдениеттен емес, сөз мәдениетіне байланысты. Мәдениеттің жоғары деңгейін меңгерген, жан-жақты білімді маманды дайындау - заманауи білімнің басты мәселесіне айналып отыр. Қазақстандағы тілдік жағдай - көп ұлттылықта, сан ғасырлық тарихта ұлттар мен ұлыстар мәдениетінің етене араласуы, уақыт талабы заманауи жағдайда көпмәдениетті және көптілді тұлғаны қалыптастыруда негізгі әдістемелік қағидалар мен тәсілдердің әзірлену қажеттілігін міндеттеп отыр. Сол сияқты, қазіргі білім беруге қойылатын басты талап - өмірден өз орнын таңдай алатын, өзара қарым-қатынаста өзін еркін ұстап, кез-келген ортаға тез бейімделетін, белгілі бір ғылым саласынан білімі мен білігін көрсете алатын, өз ойы мен пікірін айта білетін мәдениетті жеке тұлға қалыптастырып, тәрбиелеу. Оқушының жеке тұлға болып дамуы мен алған білімін іске асыруда сөйлеу тілін, әрекетін, тіл мәдениетін, әдебін қалыптастыру педагогиканың қазірдегі өзекті мәселелерінің бірі. Елбасы Н. Назарбаевтың пікірінше Қазақстан өзінің көпұлттылығымен бірегей және мықты. Бұл жерде теңдессіз көп мәдениетті кеңістік қалыптасқан, оның екеуі жетекші болып табылады. Бірі қазақ мәдениетінің және оның құрамдас бөліктерінің, тілінің қайт жаңғыруын көрсетуде. Жоғалтқанымызды тауып, оны қалпына қайта келтірудің объективті процесі жүріп жатыр. Екіншісі, орыс мәдениеті, онда орыс халқының ежелден келе жатқан дәстүрлері мен көп ғасырлық дамуы барысында қалыптасқан мәдениеті. Өз дербестілігімен қолданыста өмір сүріп жатқан мәдени ағындарды мойындау, олардың өзара толығуын және өзара байып жатқандығына ешкім теріске шығара алмайды, әрине бұл сіңісіп кету дегенді білдірмейді [15, 80б.] Қазақстанның көпмәдениеттілігі - бұл қоғам дамуының прогрессивті факторы. Қазақстан халқының еуразиялық тамыры шығыстың, азияның, батыстың, еуропаның ағындарын біріктіруге және көп мәдениеттілікті дамытудың теңдессіз қазақстандық нұсқасын жасауға мүмкіндік береді.
Әр адамның түрлі әлеуметтік қызметтерінде жеткен жетістіктерінің нәтижелері түрлі болмақ, сол себептен шетел тілін оқытудың мақсаты тек нақты білім іскерліктерін біліп қана қоймай, сондай тілдік тұлғаны қалыптастыру болып табылады, оған шет тілі өмір заңдылықтарында және нақты жағдаяттарда қарым-қатынас жасай алу үшін қажет болмақ. Қазіргі заман жағдайында адам өмірі бірыңғайлыққа салынған, көптеген ұлттық ерекшеліктер жоғалуда, адам өз тамырынан айрылуда, алдыңғы буынның адамгершілік тұрғыдағы тәжірибелері құнсыздануда [16, 336б.]
Сондықтан да, мұғалімдерге маңызды үлкен міндет жүктеліп отыр - әлеуметтік-белсенді тұлғаны қалыптастыруға ықпал ететін, білім мен тәрбиенің қайнар ортасын қалыптастыруда жалпыадамзаттық құндылықтар мен әлемдік мәдениеттің, халықтар мен ұлттардың мәдени дәстүрлеріндегі теңдессіз тәжірибелері мен білімдерін барынша пайдалану қажет. Бұл міндеттерді шешу үшін: 1. Тұлғаның жалпыазаматтық құндылықтарын, белсенді азаматтық ұстанымдарын, рухани-адамгершілік дәстүрлерін қайта өркендету мен сақтауын қалыптастыруға ықпал ету; 2. Өз Отанын, оқу орнын, мектебін құрметтеу сезіміне және патриотизм мен намысқойлыққа тәрбиелеу; 3. Тұлғада төзімділік сезімін, позитивті бағдар тәрбиелеу; 4. Әлемдік көркем әдебиетті оқыту негізінде қазақстандық қоғамның мәдени құндылықтарына оң көзқарасты қарым-қатынасын дамыту; 5. Салауатты өмір салты туралы ұғымдарын қалыптастырып, мәдениспорттық шараларға қатысуға тарту қажет. Көпмәдениетті тұлғаны қалыптастырудың негізі - әлемнің өзара байланысқан және өзара тәуелді жағдайында, жас буынды көп тілді етіп тәрбиелеудің қолданыстағы құралы болып табылады. Осыған байланысты қазіргі заманда тілдердің рөлін түсіну - тілдерді оқыту және тілді меңгеру дайындығын көтеру мәселелерін қойып отыр. Көптілді жүйеде оқытудың қағидалары: қазақ тілі - орыс тілі - ағылшын тілі. ҚР Білім туралы заңнамасына сәйкес, 2007 жылы білім берудің барлық ұйымдары, меншік нысанына қарамастан, қазақ тілін оқытуды мемлекеттік шара ретінде, сондай-ақ мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандартына сәйкес тиісті деңгейіне сай орыс тілін шет тілдерінің бірі ретінде оқытуды қамтамасыз етуі тиіс. Көпмәдениетті білімнің мазмұны көп аспектілі және пәнаралық тұрғыда жоғары деңгейде ерекшеленеді, бұл гуманитарлық, жаратылыстану, көркем23 эстетикалық циклдердің оқу пәндері мен тарих және жекелеген халықтардың мәдениеті бойынша арнайы курстары құрамында көпмәдениетті білім мәселелерін қарастыруға мүмкіндік береді.
Сондықтан да жаңа әлеуметтік-саяси және әлеуметтік-мәдени шынайылықтарда адам бейімделуінің басты индикаторы ретінде тілді үйренуі қазіргі уақытта ғылыми-теориялық және ғылыми-практикалық өзекті міндет болып отыр.
Сонымен бірге, тәуелсіздік кезеңінде қалыптасқан тіл саясаты мен тілдік жағдайдың дәстүрлі тұдырымдамасын объективті жаңаша ұғыну қажеттілігі туындады.
Жоғарыда айтылғандай, мектепке дейінгі мекеме міндеттерінің бірі - өскелең ұрпақты әмбебаптылыққа, жаһандық құндылықтарға тарта отырып бейімдеу, балалар мен жасөспірімдердің көрші мәдениеттер мен әлемдік кеңістікте өзара әрекеттесіп, ойын ашық білдіру біліктерін қалыптастыру [17, 48б.]
Мемлекеттік мәртебесі бар қазақ тілімен және ұлтаралық қатынас тілі - орыс тілімен бірге, қарым-қатынас жасаудың маңызды құралы ретінде шет тілі де қолданысқа енгізілуде. Мұғалімдер мен мектепке дейінгі мекеме оқушыларының алдында тұрған басты мақсат - әлеуметтік және кәсіби тұрғыда өзін-өзі айқындауға қабілетті, өз халқының тарихы мен дәстүрін білетін, бірнеше тілді меңгерген, барлық жағдайда үш тілде коммуникативтік-әрекеттік операцияларды жүзеге асыра алатын, өзін-өзі дамыту мен өзін-өзі жетілдіруге ұмтылатын көпмәдениетті тұлғаны дамыту.
Қазақстанда көпмәдениеттілік білім мәселесі 90-шы жылдары өзекті әрі күрделі маңызға ие болды, әлеуметтік-экономикалық және саяси реформалар жағдайында жаңа білім жүйесі қалыптасқан кезде, білім мазмұнын этнизациялауды күшейту сипатында, ана тілін оқыту рөлі, халық педагогикасының идеялары, тұлға санасының қалыптасуында діннің ықпалы артты. Бұл жағдайларда көпмәдениетті білім, бір жағынан білім алушылардың санасында этникалық ұқсастық пен мәдени қалыптасуына ықпал етеді, ал екінші жағынан басқа елдер мен халықтардан этномәден оқшаулануына кедергі келтіреді. Қазақстанда азаматтық демократиялық қоғамның орнауы мен дамуы көпмәдениетті білімнің маңызды алғышарты болып табылады, онда ұлтшылдықпен, нәсілшілдікпен, этникалық өзімшілдікпен күрес күшейтілген, әйтсе де басқа елдерге, халықтарға және мәдениеттерге деген ашықтық көрсетілуде, бейбітшілік пен өзара түсіністік сипатындағы тәрбие жұмыстары жүзеге асырылуда. Көпмәдениетті білімді дамытудың маңызды әлеуметтіксаяси айқындаушылары заманауи әлемді дамытудың маңызды құрамы ретінде интеграциялық процестердің қарқынды дамуы, сондай-ақ Қазақстанның және басқа да елдердің өздерінің ұлттық ерекшеліктерін сақтай отырып, әлемдік әлеуметтік-мәдени және білім кеңістігіне бірігуге ұмтылуы болып табылады. Интеграциялық процестер еуропаның көптілді кеңістікке айналуына ықпал етеді, онда ұлт тілдері тең құқыққа ие. Мемлекеттер арасындағы шекаралардың ашылуы адамдардың ұтқырлығын, шет тілдерін үйренуге деген қозғамдамассын, сондай-ақ өз елдерінің ішінде де, шет елде де байланысты орнатып, тұрақтандыруын күшейтеді. Жоғарыда айтылғандармен қатар, дамушы елдерде көпмәдениетті білім түсінігінде айқын көрінетін ұлттық-мәдени ерекшелікті сақтау мәселелері де күшейе түсуде. Әлемдік нарықтың енуі тек экономикалық тәуелділікті ғана емес, өзге 30 мәдениеттің таралуына да себеші болады, бұл елдерде өзіндік мәдени санасын қалыптастыру мәселелері алға шығады. Көпмәдениетті білім мәселелерін әзірлеу барысында дамушы елдердің педагогикасында өздерінің өмірлік стильдерін, ұлттық ойлау ерекшеліктерін, тәрбие дәстүрлерін және т.б. жаңаша ұғынуға ұмтылғандығын байқауға болады. Педагогтердің білігі мен біліктілігі барынша мәдени өзіне тән когнитивті стильдердің, мінез-құлық пен байланыс кодтарының әлеуметтік модельдерінің синтезіне қол жеткізуге бағытталған. Дамушы елдерге тән, тікелей тәжірибе мен сезімдік әсерге сүйенетін ойлау процесі, дамушы елдерге тән қоршаған ортадан тәуелсіз ойлаудың формальдіабстрактілі бірлігіне қол жеткізу үшін. Көпмәдениетті білімді негіздеудегі ең маңызды пайда Л.С. Выготскийдің мінез-құлық және психиканың дамуының мәдени-тарихи теориясынан туындайды, онда психикалық дамудың көздері мен айқындаушылары тарихи дамыған мәдениетте жатқандығы айтылған. Психиканың дамуын түйінделген процесс ретінде қарастырған ғалым түйінделудің мәнін мәдени-тарихи тәжірибені иемдегендігімен түсіндіреді, яғни тұлғаның мәдени дамуындағы қандай да бір функция сахнаға екі рет, екі бағытта, алғашында әлеуметтік, сосын психологиялық, алғашында адамдар арасында - интерпсихикалық категория ретінде, кейіннен тұлғаның ішкі дүниесі - интрапсихикалық категория ретінде шығады. Сырттан ішке енуде процестің өзі айналысады. Барлығының соңында жоғары функция болып, олардың генетикалық қатынасы ретінде әлеуметтік шынайы қатынастар тұр. Әлемнің түрлі елдерінде көпмәдениетті білімнің дамуына білім берудің тікелей өзінде болып жатқан жүйе және білім процесіне белсенді түрде қосылған ашықтық идеясы, жоспарлаудың партисипативтілігі мен көп перспективалылығы секілді баламалы идеялардың өзі айтарлықтай ықпал етіп отыр. Жоғарыда келтірілген тарихи және әлеуметтік-мәдени факторлар, сондайақ фәлсафалық-педагогикалық және психологиялық айқындауыштардың барлық кешенін зерделеу көпмәдениетті білімнің мәнін түсінуге деген әлемдік педагогикада аса көп таралған тәсілдерді бөліп көрсетуге мүмкіндік береді [18, 97б.]
Көпмәдениетті тәрбие бірнеше педагогикалық қағидаларда қиылысатындығын атап өткен жөн: - адамдық құндылықтарға және жоғары адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеу; - түрлі нәсілдердің, діндердің, этностардың және т.б. әлеуметтік топтардың бар екендігін ұғындырып тәрбиелеу; - төзімділікке, өзара ынтымақтастыққа дайын болуға тәрбиелеу. Көпмәдениеттілікке тәрбиелеудің негізгі функциясы басым ұлттың тәрбие мен оқытудағы жүйелері және және нормалары арасындағы, сондай-ақ этникалық азшылықтағы қарама-қарсылықтарды жою болып табылады. Этникалық топтардың өзара бейімделуі, этникалық көпшіліктің мәдени диктаттан бас тартуы болжанады. Көпмәдениетті тәрбиенің функцияларына төмендегілерді жатқызуға болады: - мәдениеттердің көпқырлылығы мен олардың өзара байланысы туралы 31 пікірді қалыптастыру; - тұлғаның өзін жұмыс істету үшін мәдени көпқырлылықтың маңыздылығын ұғынуы; - мәдени өзгешеліктерге позитивті қатынаста болуға тәрбиелеу; - толеранттылық пен өзара түсіністік негізінде түрлі мәдениеттер өкілдерінің өзара әрекеттестік дағдылары мен ептіліктерін дамыту. Көпмәдениетті тәрбие мақсаттың 3 бағытын көздейді, оларды әр алуандық, теңдік және бірлес ұғымдарымен белгілеуге болады: 1) мәдени көпқырлылықты құрметтеу және сақтау туралы; 2) білім алуға және тәрбиеге тең құқықты қолдау туралы; 3) жалпыұлттық саяси, экономикалық, рухани құндылықтар ерекшелікте - рінде қалыптастыру туралы. Көпмәдениетті тәрбиенің түйінді мақсаттары көпсатылы. Осылайша, басқа мәдениетті құрметтеуге тәрбиелеу барысында толеранттылық басқа мәдениетке бейімделудің бастамасы ғана. Бұдан соң, толеранттылық, құрмет және белсенді ниеттестік болуы шарт. Түрлі мәдениеттердің ерекшеліктері түсінігіне негізделген өзара әрекеттестік, өзара тәуелділік, өзара алмасу секілді ұғымдар қалыптаса бастайды. Көпмәдениетті тәрбиенің және білімге тең құқық мәселелерін шешудегі мақсаттар көпсатылы. Әңгіме желісі есесі қайтарылатын білім арқылы этникалық топтардың зияткерлік және әлеуметтік дамуында артта қалушылықты жеңу туралы да болуы мүмкін. Мәдени және білім деңгейлерінің дамуы бойынша жетекші этностан кем түспейтін, бірақ өздерінің мәдени құндылықтарын қорғауға мұқтаж аз ұлттар үшін де білім алудағы кепілді құқық мәселесі өзекті. Көпмәдениетті тәрбие - бұл бір уақытта білім мен тиісті тәрбиені ала білу, аз топтарға құрмет көрсете отырып, нақты әрі дәл ақпаратты беру, илану мен төзімділік марапатын жеңу, аз халықтардан шыққан білім алушылардың академиялық жетістіктерін жақсарту, демократия мен әр алуандылық идеалдарының табыстылығына ықпал ету. Көпмәдениетті тәрбиені басқа мәдениетке, ұлттылықтарға, нәсілге, сенімге ашық, тұлғаның мәдениәлеуметтік ұқсастықтарын қамтамасыз ететін, педагогикалық күш салулардың бір бөлігі ретінде қарастыру қажет. Көпмәдениетті тәрбиенің мазмұны төрт бағыттың айналасында былайша құрылады: тұлғаның әлеуметтік мәдени ұқсастығы; көпмәдениетті орта туралы түсінігі мен ұғымдары жүйесін меңгеру; диверсификацияланған мәдени ортаға оң көзқарасқа тәрбиелеу; әлеуметтік қарым-қатынас жасау дағдыларын дамыту. Көпмәдениетті тәрбиенің функциялары, ммақсаттары, мазмұны туралы айтылғандарды жинақтай келе, аз және басым мәдениеттердің педагогикалық өзара қолайлы молаюына арналған деп тұжырымдауға болады, нәтижесінде тұлғаның қалыптасуы мен өзін өзі айқындауы жүзеге асады. Бұл әр алуан мәдени-ұлттық ортада және негізгі этнос мәдениетінің жетекші рөлінің жағдайында этникалық аз ұлттардың мәдени, тәрбиелік білім қызығушылықтарын есепке алуды білдіреді. Көпмәдениетті тәрбие барысында демократиялық азаматтық қоғамның идеалы рухында аз ұлттарға қысым көрсетілмей, басым ұлттармен өзара арту процесі жүреді [19, 124б.]
Қазіргі ұрпақ тәрбиесіндегі басты мәселе - жеке тұлғаның рухани дамуы. Рухани даму дегеніміз - өмірдегі өз орнын, атқаратын міндетін, жауапкер- шілігін, дүниенің күрделі құрылымын түсіну және өзін-өзі үздіксіз жетілдіру.
Біздер мұрадан, дәстүрден де құралақан емеспіз, қазақ халқының бай музыка мәдениеттері бар. Халықтық өнердің ішінде балаларға тиесілі дүние де қомақты. Сондай-ақ мектепке дейінгі мекеме оқушылары үшін бірер жинақта ұсынылды. Қазақ халқының музыкалық мәдениетінің өзінше дамыған тарихы бар да, оның музыкалық әуені құлаққа жағымды, әндері мен күйлері көңіл күйін тарқатып, адамды шаттыққа баулитын қасиеті бар.
Бәрімізге белгілі музыка - көркем өнер саласының бірі, музыка белгілі бір ойды, образды, идеяны яғни, ән, әуен, ырғақ арқылы бәрін бір жүйеге келтіре мазмұндайды, баяндайды. Бұл сала оңай мамандық емес, көп еңбекті талап етеді. Бұған үлкен қабілет керек, ал қабілет болу істің басы.
Осы жас ұрпақ тәрбиесінде де музыканың атқарар қызметі үлкен. Олай болса, балғынға жүйелі музыкалы білім беру ісін шыңдап қолға алу, оның дәрижесін жоғары сатыға қою - аса маңызды міндет [20, 115б.]
Республикада музыка мектепке дейінгі мекемеке дейінгі мекемедерінің едәуір кең жүйесі бар. Олар қазіргі таңда министрлік қарамаңына берілді.
Жалпы білім беру ордасы, әсіресе қазақ мектебі жасөспірім балаларды жан - жақты дамыта тәрбиелеп, мәдени көзқарастарын байытып, зор мұратты, талантты, шат көңілді, сергек сезімді етіп өсіру міндеттерін шешуде музыка білімінің зор орны бар. Жасөспірімнің музыка туралы және өнердің барлық салалары мен әсемдік, әдемілік туралы түсініктерін байыту, және де олардың шығармашылық қабілеттерін одан әрі дамыту мәселелері көбіне музыка сабақтарында іске асып отырады.
Бастауыш мектепке дейінгі мекемеке дейінгі мекемедерінде берілетін музыка сабағының маңызы мен мақсаттары өте кең. Музыка сабағының алдындағы негізгі мақсат - шәкіртке музыканың құдіретті күшін таныту. Сөйтіп оқушылардың санасына, еркіне әсіресе олардың эмоциясы мен ұшқыр қиялына музыка арқылы әсер ету. Музыкалық түсінік сәбидің жас шағынан яғни анасының қарапайым да қоңыр сазын құлағына сіңіру арқылы жетіледі. Есейген сайын ол ән айтуға, әуен тыңдауға құмартады, сөйтіп келе музыка баланың қанына сіңеді. Әдетте жасөспірімдердің музыкалық талғамдары бірдей бола бермейді, ол табиғи жағдайға байланысты, немесе өскен ортасына, музыкалы - эстетикалық талғамының жетілуіне, қабылдау қабілетіне және табиғи дарындылығына байланысты дамиды [21, 264б.]
1.2 КӨПТІЛДІ БІЛІМ БЕРУ ҮРДІСІНДЕ КӨПМӘДЕНИЕТТІ ТҰЛҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ МҮМКІНДІКТЕРІ
Көпмәдениетті тәрбиені ұйымдастыру маңызды болып табылады. Осындай ұйымдастырулардың бірі сол және басқа да оқу пәндерін тиісті зерделеу болып табылады. Көпмәдениеттің идеологтары оқу пәндерінде көпмәдениет компоненттерінің болуы екі міндетті шешуге мүмкіндік береді деп тұжырымдайды: балалардың жаңа білімге деген қызығушылықтарын ынталандырады және қоршаған ортаға түрлі көзқарастарын білдіреді. Бұл ретте, екі тілді немесе көптілді оқыту жетекші болады (ана тілі, басым этностың тілі, шетел тілдері). Осыған байланысты филология білімінің мәдениеттану бағытына аса мән беріліп отыр. Ғалымдардың тұжырымы әділетті, шет тілдердің оқытылуы тек қарым-қатынас жасауда ғана емес, ойлаудың түрлі тәсілдеріне қосылуға, сезінуге, өзін-өзі ұстауына, басқа да адами құндылықтарға жетелеуге мүмкіндік береді. Көпмәдениетті тәрбие бірнеше пәндерді қамтиды. Осылайша, күтпеген бағаларды бере отырып, еуроцентрліктен қашқан секілді, шығыс-центристік тәсілден алшақтап, әдебиетті, тарихты және қоғамтануды оқытуға болады. Мәселен, қоғамтануды оқыту барысында неліктен исламдық фундаментализмді батыстың зайырлы мемлекеттері қабылдамайтындығын түсінуіне көмектесу қажет. Әдебиет курсына түрлі әлемдік өркениеттердің теңдессіз туындыларын оқуды енгізу керек [22, 63б.]Әлемнің таңдаулы әдебиеттерін оқытудың компаративтік табандылығының бастауымен әдебиетті оқыту адам табиғатының әмбебап мәнін және рухани байлықты иемденуге мүмкіндік береді. Тарихты оқытуда халықтар мен мәдениеттердің байланысы, ұлы өркениеттердің құрылуы мен молаюы барысындағы мәдени байланыстардың қоршаған ортадағы маңызын таныстыру қажет (мәселен, Үндістаннан келген буддизмнің Қытай мен Жапонияның рухани өміріндегі рөлі). Көпмәдениетті тәрбие тәрбиенің институционалдық және үздіксіздік шегінде жүзеге асырылады. Ол тек қана білім беру ұйымдарының ғана міндетіне жүктелмей, мәдени-ағартушылық орталықтардың, отбасының, қоғамдық бірлестіктердің, бұқаралық ақпарат құралдарының да қамқорлығында болуы тиіс. Көпмәдениетті тәрбиеде педагогикада өз тиімділігін дәлелдеген және мойындалған белсенді тәсілдер пайдаланылады: диалог, пікірталас, модельдеу, рөлдік ойындар, рефлективті әдістер және т.б. Мұндай әдістерді көпмәдениетті тәрбиенің мақсаттарын, функциясын, мазмұнын есепке ала отырып қолданған жөн. Осылайша, тұлғаның әлеуметтік мәдени сәйкестенуі барысында, тарихи әңгімелер, жергілікті дәстүрлердің зерделенуі, әдептіліктері туралы әңгімелер нәтижелі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz