Көш атты өлеңінде

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы: 1960-70 жылдар поэзиясындағы ұлттық құндылықтар

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5

І тарау. 1960-70 жылдар поэзиясындағы ұлттық таным ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .9

ІІ тарау. 60-70 жылдар поэзиясындағы табиғат лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..46

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61

Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63

Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Поэзия - әдебиеттің ертеде қалыптасқан көне саласы. Ол - ежелден зерттеушілердің назарын өзіне аударып келген әдебиет жанрының бір түрі. Сондықтан болар, поэзия туралы зерттеулер әлі толастаған жоқ.
Адам жаны - күй сандық. Поэзияның оған тіл бітіретін сиқырлығы - адам бойындағы не асыл, аяулы, асқақ сезімдердің пернесін баса білетіндігінде болса керек. Ол адамға оның адам деген атына лайық асқар талаптар қояды, сонысымен жүрек отын маздатады, қанат бітіреді, жақсылыққа жетелейді.
Поэзия адам жанында жақсылықты оятқанда, адамгершілік туын көтергенде соның бәрін қас зұлмат қараң дүниеге қарсы күресуге әзір болуға баулиды. Поэзия қай тақырыпта жырламасын - ол махаббат па, бақыт пен азаматтық борыш жайлы ма, ол әр адам баласының өз бойындағы кісілік қасиетін танып білуіне, өзгені де солай тануына ат салысады және әлдебір ұяттан безгендерден өзінің қоғам алдындағы борышы мен міндетін ұмытып, өз жанын өзі жеп тауысып, өмірін зая қылушылардан безіндіреді.
Адамның әлеуметтік белсенділігін, жігерін арттыру атты қашанғы мақсатқа қоса поэзия сол адамның ақыл-парасат кемелдігіне жету мүддесін алға қояды. Сайып келгенде поэзия біздің осы уақытымыздың асыл мақсаты - сегіз қырлы, бір сырлы адам тәрбиелеу биігіне құлаш сермейді. Мәселен, орыс әдебиетінде А.Потебня, В.Сквозников, Г. Гачев, В.Жирмунский, Н. Гуляев, Ю. Лотман еңбектері жарық көрсе, қазақ әдебиетінде де ауыз толтырып айтарлықтай лирика табиғатын танытатын біршама ғылыми еңбектер бар. Атап айтқанда, Ш.Уалиханов, А.Байтұрсынов, Қ.Жұмалиев, Ә.Тәжібаев, З.Ахметов, С.Қирабаев, Б.Кәрібаева, С.Негимов, Т.Шапай, Б.Кәрібозұлы, А.Шәріп, Ә.Қайырбеков, С.Ержанова және т.б.
Әдебиет - ең алдымен тәрбиеші. Ал бұл міндет поэзияға тіпті мол жүктеледі. Сонау эпостан бастап, бүгінгі поэзиямызға дейінгі ғаламат қашықтыққа көктей көз жіберсек, халық өмірінің барлық кезеңдерінде де, екі талай күндерде де тек өлең ғана озып алға шығып отырғанын көреміз.
Негізінен алғанда, 60-70 жылдар поэзиясындағы өркенді, соны сипат ретінде өмірмен өзектестікті, өмірдің өзінен поэзияға тікелей ауысып жатқан реализмнің өзгеше пафосын, шынайы романтикасын айтар едік. Бір кездері барша ақындар жаппай жырлаған дала, қамшы, қымыз, жүйрік, тұлпар дегендер қазір азайғандай. Олар қазір басқа сипат, тың толғамды иеленген. Аталмыш ұғымдар мен атаулар поэзия шығармасында сирек те болса, құнарлы мәндерімен көрінуде. Әрине, ең қиыны нәрсіз сөз, мағынасыз өлең емес пе? Сондықтан да көбінесе шығарманың әр шумағы әр жолының кемшілігіне шұқшия берілгеннен гөрі идеялық тынысына қаншалықты батыл келу тұрғысынан да зер салған жөн сияқты. Нағыз суреткер үнемі өмірдің жаңа беттерін ашып отырмағы ләзім.
Поэзия тілі - сиқырлы тіл. Поэзия үшін үрдіс жаңалық, үнемі соны сүрлеу, қиын асу - образдылық. Қолтаңбасы, стилі қалыптасқан ақынның творчествосынан пікірлерге көптеген дәлелдер табар едік. Тіпті бір ақынның бірнеше жинағынан тақырыпқа, ақынның тілдік ерекшелігіне орай, әр қырынан әлденеше қасиеттерінен танылады.
Көптеген ғалымдардың ой-пікірлерін негізге ала отырып, әр ақынның өзіндік жырлау ерекшелігін зерттеу жұмысымызға нысан етіп алдық.
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақ поэзиясының даму тарихы, оның ұлттық сипаты, әр алуан кезеңдері, уақыттың, табиғи ортаның әсер-ықпалы әдебиеттану ғылымында бұрыннан да жан-жақты айтылып келгенмен, қазақ поэзиясындағы ұлттық таным, ұлттық танымнан бастау алып жатқан көркемдік шешімдер, табиғат құбылыстарының бейнелену ерекшеліктері үнемі зерттеуді қажет етеді. Олай болатыны, поэзия уақыттың өзімен үндес, уақытпен бірге жасасып келе жатқан жанды құбылыс. Ондағы көркемдік таныммен суарылып, ақындардың жеке ой-пікір ауанынан бастау алатын тың поэзиялық шешімдерді танып білу ұлттық көркемдік ойды байыта түсуге ықпал етеді. Диплом жұмысына арқау болып отырған мәселелердің өзектілігін осы жағынан көруімізге болады. 60-70 жылдар поэзиясының кейбір қырлары мен сол кезеңдегі әдеби процесс туралы белгілі ақындар Қ. Мырзалиев, М. Мақатаев, Т.Айбергенов, Ж. Нәжімеденов, Ф.Оңғарсынова, Ж. Молдағалиев поэзиясын зерттеген біраз ғылыми еңбектер жазылды. Солардың барлығында да жаңа ғылыми концепцияларды күн тәртібіне қоюға деген ынта ықылас кең орын алды.
1960-70 жылдары қазақ поэзиясына келген ақындардың өзіндік ерекшеліктері жалпы әлем әдебиетіндегі озық әдеби дәстүрлердің негізінде қалыптасты. Олардың поэзиясындағы көркемдік тәсілдер де әр түрлі сипатта көрінді. Бірақ олардың поэзиясы тым ерте толысты әрі 60-70-жылдары поэзия әлеміне батыл қадам басқан бір топ талантты ақындардың поэзиясы мен шығармашылығы бәсекелестікпен дамыды.
Алдыңғы аға буын өкілдері Кеңес Одағының жетістіктерін ұрандатылған өлең жолдарына арқау етті. Сол кезең тұрғысынан қарағанда заңды да еді. Өйткені, халқымыздың ауыр қайғы, азапты жолдардан кейінгі қол жеткізе бастаған табыстарын жыр жолдарына айналдырып, халықтың еңсесін сол жетістіктермен көтеру керек болды. Ұраншыл тақырыпқа көп қалам тербеуіне тағы бір себеп - тоталитарлық жүйенің идеологиясына де байланысты еді. Кеңес Одағының құрсаулы шеңбері ақындардың еркін тақырыпта жырлауына мүмкіндік бермеді. Үнемі бақылап отырды. Цензураның қатал талабына сай қазақ халқының құндылықтарын, халықтық қасиеттерін танытатын жырлар кеңестік патриоттық тұлғаның бейнесінде көрінді.
1960-70 жылдары Қадыр Мырзалиев, Мұқағали Мақатаев, Тұманбай Молдағалиев, Сағи Жиенбаев, Жұмекен Нәжімеденов, Төлеген Айбергенов, Мұхтар Шаханов, Ф.Оңғарсынова, К.Мырзабеков, О.Сүлейменов т.б. ақындар поэзияда жаңаша ойлау қырын, көркем түсінік қабілеттерін танытты. Кейде қатарлас, кейде өкшелей басып, поэзия әлеміне енген ақындар қатарында Сабырхан Асанов (Тұңғыш, 1963), Әділбек Абайділданов (Аққайың, 1961), Марфуға Айтхожина (Шыңдағы жазу, 1967), Сәбит Баймолдин (Жер мекен, 1966), Сәкен Иманасов (Туған ауыл, 1966), Өтеген Күмісбаев (Тұңғыш, 1964), Дүйсенбек Қанатбаев (Жазира, 1967), Жүсіп Қыдыров (Тұңғыш кітап, 1964), Өтежан Нұрғалиев (Менің махаббатым, 1962), басқа да көптеген ақындар алғашқы жыр жинақтарынан-ақ әрқайсысы өзіне лайық жүгімен, өзіне лайық табиғи болмысымен өнер дүниесіне келіп қосылды.
Бұл ақындар өзінің бойына лайық жүк көтеріп, өз үнін ерекшелеп, айқындап шығуға, өзіне лайық сара жол табуға ұмтылды. Бұл ортада оқ бойы оза шауып, өз еңсесін биіктіктен көрсеткен сарабдал сара таланттар да шықты. Өнер бәйгесінде шабандығымен кейіндеп қалғандары да бар. Бірақ кезінде баспасөзде көрініп, бірнеше өлең жинақтары жарық көргендіктен де есімдерін атап өту орынды .
Диплом жұмысының нысаны. Бітіру жұмысының негізгі нысаны қазақтың өлең өлкесіне өткен ғасырдың 60-70 жылдары келіп, өзіндік үнімен, жеке ізденістерімен нық орын алған, қалыптасып, белгілі тұлғаларға айналған арқалы ақындар поэзиясын қамтиды. Олардың қатарында Төлеген Айбергенов, Қадыр Мырзалиев, Мұхтар Шаханов, Олжас Сүлейменов, Жұмекен Нәжімеденов, Мұқағали Мақатаев,т К.Мырзабеков, Қ.Баянбаев, т.б.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысының мақсаты - 60-70 жылдар поэзиясындағы ұлттық танымнан бастау алатын белгілерді анықтау, олардың жасалу, берілу тәсілдерін талдау, сондай-ақ табиғат құбылыстарының осы кезеңдегі ақындар шығармашылығында бейнеленуін салыстырмалы әдіс арқылы ашып көрсету. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
- 60-70 жылдарда өлең өлкесінде жарқырап көрінген ақындар шығармашылығын саралау;
- 60-70 жылдар аралығындағы қазақ поэзиясының ұлттық сипатын, өлең өнеріміздің образ және образдылық, жанрлар жүйесіндегі ұлттық сипат, т.б. мәселелерін қарастыру;
- поэзиядағы ұлттық мінез мәселесі;
- табиғатты, оның көріністері мен құбылыстарын бейнелеу құралдарын анықтау;
- 60-70 жылдар қазақ поэзиясындағы табиғат лирикасының көркемдік, формалық ерекшеліктерін зерделеу.
Диплом жұмысының дереккөздері. Диплом жұмысына дереккөз ретінде қазақтың белді ақындарының әр жылдарда жарық көрген өлең кітаптары, қазақ поэзиясын зерттеген сыншы ғалымдардың еңбектері пайдаланылды. Поэзия жанры мен оның ерекшелігі, өзге жанрлармен байланысы және айырмашылығы, қоғамдық-әлеуметтік ортадағы қызметі, поэзиядағы ұлттық таным туралы зерттеу еңбектер жазған; өлең сөздің теориясы, оның бейнелеу принциптері мен ерекшеліктері туралы тұжырымды ой айтқан; тақырыптық - идеялық, көркемдік - эстетикалық ізденістердің мазмұн мен пішінге әсері, поэзиядағы өмір шындығы мен реалистік шарттылықтың қарым - қатынасы, өлең өрімі және оның диалектикалық даму принциптері туралы батыл болжам, түйінді пікір білдірген ғалымдар А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, З.Қабдолов, З.Ахметов, С.Қирабаев, М.Қаратаев, М.Базарбаев, Т.Кәкішев, Р.Нұрғалиев, З. Серікқалиев, С. Әшімбаев, А.Егеубаев, Т.Тоқбергенов, Б.Кәрібозұлы, Б.Кәрібаева, Ш.Сариев, С.Ержанова т.б еңбектерімен қатар алыс және жақын шет ел ғалымдарының еңбектерінен туындайды.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І. 1960-70 жылдар поэзиясындағы ұлттық құндылықтар
Көркем өнердің ұлттық сипаты, оның кез-келген түрі мен туындысының ұлт өмірінің тікелей жемісі екендігі, ұлт өмірінің тарихи, табиғи, жағрапиялық басқа да жағдайлармен байланыстылығы ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысынан бергі уақытта ғана айтыла бастады. Қоғамдық-экономикалық формациялардың тарихында феодализмнің іргесінің шайқала бастауы, оған қарсы демократиялық күштердің өршуі, буржуазиялық қатынастардың күшеюі адамзат тарихында Еуропада ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысынан басталса, қоғамдағы белсенді тап буржуазияның көркемөнерде, әдебиетте өз үнін айтуға, өз бейнесін жасауға, өз идеологиясын насихаттауға тырысатындығы, күресетіндігі сөзсіз. Міне, осы тұстан әдебиет теориясы мен эстетиканың тарихында тұңғыш рет әдебиеттің ұлттық сипатына эстетикалық фактор ретінде көңіл бөлу, мән беру басталды.
Көркем өнер мен эстетиканың тарихында көркем әдебиеттің негізгі даму заңдылықтарының бірі деп тануға алғаш талпынғандар романтизм эстетиктері болды.
Көркемөнердің ұлттық сипатының ғана емес, жалпы теориялық қисын-қағидаларының қалыптасуында романтизм теоретиктері: Дидро, Лессинг, Гердер, Кант, Шиллер, Гете т.б. есімдері мен еңбектерінің орны ерекше. Романтизм эстетиктерінің әдебиет теориясы мен эстетиканың негізгі категориясы - ұлттық сипатын көркемөнердің даму заңдылығы, басты белгісі деп тұңғыш танушылар, алғашқы айтушылар болғандығын дәл осы ұлттық сипатты арнайы зерттеген кейінгі ғалымдар да айтып келеді.
Қазақ әдебиеттануындағы әдебиеттің ұлттық сипатына тікелей арналған іргелі зерттеу - И. Ғабдіровтің О национальном и интернациональном в советской летаратуре делінетін еңбегі [1.23б.]. Ғалым бұл еңбегінде атынан-ақ көрініп тұрғандай, өзінің орыс, өзбек, қырғыз, украин т.б. әріптестері сияқты көркемөнердің, оның ішінде әдебиеттің ұлттық сипатын социалистік реализм эстетикасының жеке проблемасы күйінде яғни ұлттықты әдебиеттің көпұлттық сипатымен бірлікте алып қарастырады. Социалистік реализм эстетикасының талабына сәйкес көркемөнер мен әдебиеттің ұлттық сипатын зерттеуге арналған еңбектердің ортақ кемшілігі - ұлттық сипаттың көп жағдайда көпұлттық сипатқа бағындырыла қарастырылуын қазір айтуға болатын болса, бұндай кемшілік И.Ғабдіровтің зерттеуіне де ортақ екендігін айтуымыз керек. Дегенмен, қазақ ғалымы көтерген мәселесіне басқа әріптестеріне қарағанда нақты келіп отырады.
Қазақ әдебиеттануында әдебиеттің ұлттық сипатын ішінара сөз ететін еңбек - М.Дүйсеновтің Әдебиеттегі мазмұн мен форманың бірлігі атты зерттеуі [2. 56б.]. Ғалым бұл еңбегінде қазақ әдебиеттануында бірінші рет әдебиеттің ұлттық сипатының негізгі категориясы - ұлттық мінез жайын қарастырады. Оны әдебиеттің жеке проблемасы ретінде типтік образ жасау мәселесімен бірлікте алып зерттейді. М.Дүйсенов пайымдауында ұлттық мінез туралы: сонымен, әр халықтың немесе ұлттың рухани бейнесі мен ұлттық характерінің ерекшеліктерін іздегенде біз ең алдымен сол халықтар мен ұлттардың ұзақ жылдар бойғы тіршілік өзгешеліктеріне, әлеуметтік-экономикалық жағдайларына т.б. жоғарыда айтылған құбылыстармен байланыстырамыз немесе олай болса әрбір ұлт әдебиетіндегі типтік образдар екінші бір ұлт әдебиетіндегі сондай белгілі бір дәуірде өмір сүрген адамдардың типтік образынан айырмасы, өзгешелігі неде жатыр? Дегенде біз ең алдымен, басты шарттардың бірі - тілінде десек, сонымен бірге оның характерінің өзгешелігінде дейміз [2, 36 б.] - деп атап айтқан болатын.
Қазіргі қазақ өлеңінің қарқынды дамыған кезеңі 60-жылдарға тұспа тұс келеді. Қазақ лирикалық поэзиясының философиялық мағынасы молайып, мазмұны тереңдеп, поэзияда сонылық артып, жаңалықтарына еркін баруы, публицистикалық сипатының молаюы, ақындарымыздың даралыққа ұмтылуы, ұлттық дәстүр, ұлттық ерекшелік, ұлттық болмысымызды танытатын жырлардың көптеп дүниеге келуі сол кезең жемістері екені даусыз. Қ.Мырзалиевтің: Кейінгі жылдары қазақ поэзиясының қадыр-қасиеті қаттырақ өсті деп мақтанар болсақ, ол ең алдымен, лирикамыздың құлдырап барып, қайта қалықтап шыққан қыран мінезді лирикамыздың арқасы. Қазірде лирикалық кейіпкер дегеніміздің еңселі, иықты интеллект дәрежесіне көтеріліп, оның арқалар жүгі бұрынғыдан гөрі ауырлап, әлдеқайда көбейіп барады. Ол енді бұрын түсініп келгендей, ғашық жігіт, ғашық қыз немесе жаратылыстың жарқын суретіне қызықтай қараған құмар жан, не болмаса жолдас-жорасы мен жырақта қалған жап-жасыл жастық шағын еске алып, ойға шомып, кейде тіпті бейкүнә көз жасына ие бола алмай жылап та алатын көңілшек кейіпкер ғана емес, есейген от басы, ошақ қасынан біраз қашықтап, бір түтіннің ғана қамын ойлауды әлдеқашан ұмытып, дүйім ел, барша жұрт қамын ойлайтын қайраткер дәрежесіне шейін көтерілген кейіпкер [3. 113 б.] деген пікірі 60-жылдардан бергі уақыт аралығын қамтитын өлең өнеріміздің шындығынан алынып айтылған. Қ.Мырзалиевтің лирикалық кейіпкер туралы айтқан бұл толғамдарының ақын тұлғасындағы ұлттық мінезге тікелей қатыстылығын дәлелдеп жатудың өзі артық. Әдебиеттануда әдеби бейнелердің көркемдігін ұлттық мінез дәрежесіне көтерілген деп бағалау ұғымы қалыптасқан. Бұл - әдеби бейненің тұлғалануы мен сомдалуы, жан-жақты әрі шынайы жасалуын бағалау деген сөз. Қазақ өлеңіндегі басты әдеби бейне, негізгі тұлға - ақын бейнесі дегенге келетін болсақ, Қ.Мырзалиев айтқандай, сол бейненің, шынайы қалпы, мағыналы мазмұны, күрделі табиғаты, байыпты болмысы жарқырай көрінген тұс - 60-жылдар поэзиясы екендігін айта отырып, қазіргі өлеңіміздің ұлттық сипаты мен мінезін қарастыруды да сол 60-жылдардан бастаймыз.
Қазақ лирикасының шарықтауы 60-70 жылдармен тұстас келеді. Бұл жөнінде белгілі зерттеуші ғалым Б. Кәрібозұлы: Қазіргі қазақ өлеңінің жапырағын жайқалта түскені 60-жылдардан бергі уақытты қамтиды. Қазақ лирикалық поэзиясының философиялық тереңдігі артып, мазмұнының баюы, түр жаңалықтарына еркін баруы, уақытпен үндестігі - публицистикалық сипатының молаюы, ақындардың даралыққа ұмтылуы, ең бастысы ұлттық дәстүрге бірыңғай бет бұруы - 1960-жылдардан басталып, күні бүгінге дейін жалғасып келе жатқан қазақ өлеңдерінің сапалы қасиеттері [4, 88 б.] деп баға береді. 60-70 жылдар бейбітшілік заманның әбден орнығып, халықтың көңілі оқу-тоқуға ден қойған, терең зерделеуге айналған кезең. Сонымен қатар, поэзиядағы алдыңғы буынмен салыстырғанда, бұрынғыдан тақырып аясы кеңіп, ақындардың өлең өрімі кең түрде өріліп, ірі қадамдарымен, көркемдік ерекшелігімен, тақырыптық жаңашылдығымен, ұйқас өрімі, тармақ, бунақ, ырғағымен поэзияға жаңа леп әкелді. Яғни, жаңа кезеңдегі қазақ поэзиясының толыққанды арнасы ретінде дәстүрден жалғасын тауып, жаңашылдыққа бет бұрды.
60-70 жылдары поэзияға келген ақындар өз еңбектерін әлемге паш етті. Белгілі зерттеуші ғалым С. Қирабаев: Бұл дәуірді лирикалық поэзияның жаңару, сілкіну кезеңі десе де болғандай. Жаңа адам бойындағы тың сапаларды аша отырып, лирика да рухани өсті, пафосын жетілдірді, өлең мәдениетін көтерді [5, 20 б.] деп баға берді. Бұл жылдары қадам басқан ақындарымыздың біраз жыр кітаптары дүниеге келді. Атап айтар болсақ: М. Мақатаевтың Ильич (1964 ж.), Армысыңдар достарым (1966), Қарлығашым, келдің бе? (1968), Шуағым менің (1975), Өмір дастан (1976), Өмір-өзен (1979), Т. Молдағалиевтің Студент дәптері (1960 ж.), Кәмила (1960 ж.), С. Жиенбаевтың Сыйлық (1960 ж.), Дала гүлі (1961 ж.), Ж. Нәжімеденовтің Сыбызғы сазы (1962 ж.), Өз көзіммен (1964), Жарық пен жылу (1966), Күй кітабы (1967), Мезгіл әуендері (1968), Мен туған күн (1972), Т. Айбергенов Арман сапары (1963 ж.), Ф. Оңғарсынованың Сандуғаш (1966 ж.), Қ. Мырзалиевтің Ой орманы (1965 ж.), Дала дидары (1966), Ақ отау (1968), тағы басқа да көптеген ақындарымыздың өлең-жырлары кезегімен жарық көріп жатты. Әр ақынның өлең-жырлары да әр түрлі тақырыппен, әр түрлі сезіммен жырланды. Соның әсерінен бұл ақындардың бірі лирик, бірі эпик атанса, келесі бірі салмақты өлең-жырымен ойшыл ақын атанып жатты. Алайда, ақындарымыздың тақырыбы кең болғанымен, өлең-жырларында ұлттық қасиетімізді ашық түрде жырлай алмады. Оған себеп жиырмасыншы-отызыншы жылдары басталған ұлтшылдық науқаны 50-60 жылдары да жалғасын тауып жатты. Өкінішке қарай, кеңес билігі кезеңінде қазақ халқы өз топырағында өнбеген, сырттан таңылған сананың белгі-бедерлерін де ықтиярсыз қабылдауға мәжбүр болды. Әсіресе, жер үстінің жұмағын орнатуға уәде берген төңкерістер дәуірінде ұлттық төл таным-түсініктердің тамырына балта шабылды. Өткенді жөнсіз мансұқтау, жаңаға жапатармағай мойынсұну белең алды. Мұның шалығы поэзияға да тиді [6, 59 б.].
Әдеби процесс барынша құрсаулы, шектеулі жағдайда болды. Кеңестік үрейлі идеология ақындардың алдарында көлденең жатты. Ұлттық қадір-қасиетімізді, ұлттық мүддемізді танытатын шығармалар кеңестік тоталитарлық тәртіптің қысымына ұшырап жарыққа шықпай жойылып отырды. Тіпті, салт-дәстүрімізді танытатын хисса-дастандар, айтыс түрлерінің айтылуына, оқылуына шектеулер қойылды. Осындай қысым мен шектеулердің нәтижесінде ақындарымыз ұлттық ерекшелігімізді танытатын жырларын астарлап жеткізуге тырысты. Ұлтшылдық деген жаладан аулақ болу үшін ақындар айтайын деген ойын айта алмай, кейіпкерлердің арман-тілегі мен сезім-дүниесін, ой-мақсатын айқын ашуға жалтақтады [7, 71 б.]. Олардың көк желкелерінде кеңестік қырағы көздер бақылап тұрды. Осындай тарихи тағдыры бар қазақ поэзиясы қаншама қилы кезеңдерге төтеп бере отырып, 60-70 жылдары қайта шарықтай түсті. Бұл жылдары поэзия әлемінде қалам тербеген ақындар әр түрлі тақырыптағы жырларымен қатар халқының ұлттық қасиетін, салт-дәстүрін, ұлттық мінезін, ұлттық сипатын танытатын өлең-жырларды да дүниеге әкелді.
Әр ақын өзінше бір әлем. Бірақ, өлеңнің ұлттық мінезі мен сипаты сияқты күрделі ұғымдардың, поэзия үшін ауадай қажет асыл қасиеттердің әр ақын шығармашылығында әр түрлі деңгейде, дәрежеде көрінетіндігіне зерттеу барысында көзіміз толық жетті. Әдебиетке келуі 60-жылдардан басталған, осы кезеңдегі өлең өміріне белсене араласқан бір топ ақындардың: Т.Молдағалиев, Қ.Мырзалиев, С.Жиенбаев, Ж.Нәжімеденов, К.Мырзабеков, М.Мақатаев, Ф.Оңғарсынова, Т.Айбергенов, т.б. өлеңдерінде ұлттық мінез оқшаулана көрінеді, ұлттық сипат тайға таңба басқандай анық сезіледі. Бұл - үлкен жетістік, қазақ өлеңінің тексіз, төркінсіз еместігінің дәлелі ғана емес, дәлелденуі.
Ұлттық поэтикалық дәстүр - барша шығармашылықтың асыл діңгегі. Солай бола тұрса да дәстүр дамымай, дәуір мен уақыттың өзгешелігіне орай өз ерекшелігімен көрінбей қалса, дәстүрдің жасампаздығы болмақ емес. 60-шы жылдары әдебиетке келген ақындар шоғыры дәстүрге сүйене отырып, поэзиямызға көп жаңалық әкелді.
Ұлттық мінездің қазіргі қазақ өлеңіндегі бітім-болмысы дегенде, әсіресе, Қ.Мырзалиев шығармашылығының басқалардан оқ бойы озық тұрғанын айтсақ, бұл - жаңалық ашу емес. Ақын Дала мен қала өлеңінде:
Дала менен қалаға,
Ортақ өскен баламын, -
деп алады да,
Қарыз алсам біреуден,
Қала құсап аламын,
Қарыз берсем біреуге,
Дала құсап беремін, - [8, 9 б.].
деп жырлайды. Бұл өлең шумағынан байқағанымыз, біріншіден, лирикалық кейіпкердің, Пушкинше айтқанда, ойлауы мен сезінуінің, яғни, мінезінің қазақша екендігі айқын. Қазақша болатын себебі - далаша. Екіншіден, қатты ескеретін жайт, жеке адамның не адамдар тобының ғана емес, бүтін бір ұлттың мінез ерекшеліктерінің қалыптасуына туған жері, оның табиғаты тікелей әсер етеді. Қазақтың ұлттық мінезінің туу, пайда болу, қалыптасу, даму, тұрақталу сатыларына философиялық, психологиялық, саяси-әлеуметтік, тұрмыстық-шаруашылықтық т.б. барлық жағынан дәйектемелер жасар болсақ, оның бірінші қайнар көзі, тау емес, су емес - дала, биіктіктен бұрын - кеңдік. Бұл үш ұғым - биіктік, тереңдік, кеңдік қазақтың ақыл-ой санасына, психологиясына, фәлсафасына тікелей туыс.
Әдебиетегі ұлттық мінез әлеуметтік психологияның емес, әдебиеттанудың нысанында зерттелетін категория болғандықтан, ол әдеби жанрмен: оның эпикалық, драмалық, лирикалық түрлерімен тығыз байланысты, әдеби бейнелер неғұрлым көркем жасалса, оның ұлттық сипаты мен мінезі де соғұрлым анық әрі айқын білінбек, көрінбек. Әдебиетшілердің типтік образ ұғымын ұлттық мінез категориясымен бірлікте қарастыруының мәнісі осында жатыр. Ал, дала, қазақтың кең даласы ұлттық мінездің бірінші бастауы, қайнар көзі болса, қазақ өлеңіндегі даланың жырлануы, оның халық тарихымен байланысты бейнеленуі дегенде де Қ.Мырзалиев поэзиясы оқшаулана түседі.
Қ.Мырзалиев поэзиясында дала бейнесінің жан-жақты жасалуы, тіпті символдық бейне биігінде берілуі өлең өнеріміздегі ұлттық сипат пен мінездің жарқырай ашылуына жағдай жасаған. Сондықтан да ұлттық мінез сынды күрделі ұғымның теориялық қағидаларын өлеңмен байланыстыра отырып, өзіндік пікір айту үшін де Қ.Мырзалиевтің ұлттық тақырыпта жазылған өлеңдерінен үзінді келтіре отырып, ақын шығармашылығының негізінде ұлттық мінездің көптеген қыры мен сыры жайында байыпты пайымдаулар жасауға мүмкіншіліктер мол. Қ.Мырзалиевтегі:
Аман қалған шабуылдан жүздеген,
Батыр халық екенбіз ғой біз деген.

Аямаған жұрттан нанын, тұзбенен
Жомарт халық екенбіз ғой біз деген!

Айтысатын ақсақалмен, қызбенен,
Ақын халық екенбіз ғой біз деген.

Келіншектен бір де күдер үзбеген,
Жарқын халық екенбіз ғой біз деген.

Астындағы атын алты ай іздеген,
Аңқау халық екенбіз ғой біз деген.

Әт-тең! Бабам маңдайыңнан аққан сор,
Ақырғысы басымырақ жатқан соң - [8, 71 б.].
деген өлең жолдарында ұлттық мінез көрінісі айқын суреттелген. Өлеңнің соңғы екі жолына дейін батыр, жомарт, ақын, жарқын, аңқау халық екенімізді біліп үлгердік. Ақын ұлттық мінезіміздің ерекшелігін әдемі айта білген. Өлең бітіміндегі әрбір жұп жолдың соңында келген әдемі айшықтар, соңғы қайталаулар да әдемі . Ақыл, ой айту халық мінезіне талдау жасау ғана сияқты болып көрінетін өлеңнің барша қасиеті соңғы екі жолдан басталған. Аңқаулық - ұлттық мінез ғана емес, халқымыздың талайлы тағдырының, тауқыметті тарихының себебі де екен, тереңірек үңілсек, тіпті халық трагедиясы десе болады. Осы қасіретті өлеңдегі соңғы екі жол арқылы сезіндік, санамызға сіңірдік. Демек, өлеңдегі психологиялық талдау, ұлттық мінездің ақ-қарасын ажыратудың аяғында сезім соқтығысы, серпілісі бар екен.
Аңқаулық пен кеңдік, сабырлылық - қазақта бар мінез. Халқымыз бұл мінезді қайдан алды десек, тағы да кеңдікке, түптеп келгенде далаға тірелетіндігіміз ақиқат. Ендігі бір мәселе халықтың, ұлттың бір мінезінің негізінде оны даттауға, не аспандата көтеріп мақтауға болмайтындығы жайлы болса, бұны аңқаулық арқылы дәлелдеуге болады. Аңқаулықты даттауға болмайтын себебі, бұл - адам жанының тазалығының көрсеткіші, оны мақтауға болмаса, ол өмір үшін күресте адам баласының, ұлттың әлсіздігін көрсетеді. Қ.Мырзалиев шығармашылығында, әсіресе, осы кеңдік, дархандық, қонақжайлық, меймандостық осылармен туыс ақ-көңілділік пен аңқаулық жайы әртүрлі қырынан көбірек жырланған. Дәлелдер болсақ:
Ол бастан жомарт қазақ топырағы,
Ол қашан дастархансыз тоқырады.
Мейманға нәрін беріп, барын беріп,
Қонақтан қалғанын жеп отырады
немесе,
Қонақ бізге тағдырдың ұл бергені секілді,
Кім болса да, қазақтың бір көргені секілді.
сондай-ақ,
Қазақ осы
Құда бол деп қинайтын,
Құдаларын құдайындай сыйлайтын.

Қазақ осы
Дүние мен малыңды
Оңды-солды шашу үшін жинайтын. [8, 71 б.].
Бұлар енді қонақжайлық, меймандостық жайында болса, дәл осы қонақжайлықты басқа ұлттарға тән емес деп тұжырымдау әсте дұрыс емес.
Қазақ өлеңінің ұлттық мінезі дегенде ақынның сезінуі мен ойлауының ұлттық психологияға сәйкес болуының маңыздылығы қорытындыланады, яғни лирикалық кейіпкердің әрбір сөзінде қазақы сезім басым болып келуі шарт.
Ақынның халқымыздың бойындағы асыл қасиеттерді өлең жолдарында тылсым табиғатпен байланыстыра жырлауы да сәтті өрнектелген.
Табиғаттан бабамыз ала берген секілді,
Дархандықты қазаққа дала берген секілді [8, 26 б.].
деп жырлайды.
Осы өлең жолдарындағы суретті сөзбен бейнеленген кең даладай дархандық, таза көлдей мөлдірлік, самал желдей еркелік, күн нұрындай қуаныш, тіпті, қайтпас қайсарлық дархан да ер қазақ мінезіне тән қасиеттер. Қазақтың бойындағы бар асыл қасиет табиғат анамен астасып жатқандай. Ақын табиғат пен адам өмірінен осындай ұқсастық табады. Халқымызға табиғат - ананың тағы бір тарту еткен сыйы - халқының ашық-жарқын жомарт мінезділігін, суырып салма айтыскер ақындығын, ер жүректі батырлығы мен қоса жас баладай аңқаулығын да жыр жолдарында тамаша бейнелеген. Өлең жолдарында ырғақ пен ұйқас астарласып, өте әдемі өрілген.
Ұлттық дәстүрді дамытушы реформатор сапындағы ақын қазақ өмірін беріден ғана шарпымай, халық тарихының терең беттестіре жырлау әдісі Мырзалиевтің өзіндік ерекшелігі болып табылады. Мәселен, "Асан қайғының зары", "Көш", "Көкпар", "Күрес", "Барымта", "Күндестер", "Жазғытұры" тағы басқа өлеңдеріндегі көшпелі елдің табиғат аясындағы еркін тұрмысы, жауынгер халықтың қуанышы мен қайғысы, ой сезімі ақын ізденістерінің жемісі деп білеміз. Осының ішінде "Жазғытұры" деген өлеңінде ол қыстан әрең шыққан жадау ауылдың ұсқынын суреттейді. Қазақтың баяғыдайғы байлығы мен барлығы сол малының түгелдігінде, амандығы мен көптігінде болған емес пе? Қазақтьң сағынып көріскенде "Мал-жан аман ба?!" дейтіні сол. Қыс қатты болған жылы мал терісі тулақ - қой қотыр, түйе қатпа, жылқы жауыр.
Малда бақыт,
Малда құт,
Дейтін кеше қуанып.
Артта - аштық,
Алда - үміт.
Қалған байлық суалып. [8, 56 б.].
Осындай шағын ғана тұрмыстық детальмен автор өз замандасының революциядан бұрынғы дәуірге, көшпелі өмірге көзқарасын білдіреді.
Көңіл суық қасақан күн ыстық,
Қараң қалып бауырмалдық ,туыстық.
Көш келеді, көш келеді шұбалып
Аңсағаны - жайлау емес, тыныштық. [8, 71 б.].
деп түйеді ақын өз ойын "Көш" атты өлеңінде.
Ал келесі "Асан қайғының мұңында" атты өлеңінде ақын Асан бұқараға мұнша қатыгез болғандығы үшін аллаға наразы ғой. Ескі заман драмасы сол Асанның әділетсіз дәурен әдетіне қарсылығы арқылы беріледі. Автор Асан Қайғы образына жаңалық қоса қоймаған шығар, алайда осы тараудың тұтастай алғанда ой мақсаты жырлау жүйесімен, қабылдау түйсіктің жаңалығымен көз тартады.
Ақын М.Мақатаев сезімінің соншалықты табиғи болуының сыры - өлең жолдарындағы ұлттық мінезде, ақынның қазақша ойлауы мен сезінуінде. Ақынның Жігіттер, мақтанбалық өлеңі ұлттық ерекшелікті тіпті басқа қырынан аша түседі. Қазақ халқының қанына сіңген қасиеті - сырмінезділігі. Қуанышта да, қайғыда да, басына түскен ауыртпалықты қайыспай көтере білетін - қайсарлығы. Ақын осы қасиетті:
Қашаннан қазақ деген сыр мінезді,
Мақтаусыз да, мақтансыз жатқан халық [9, 7 б.].
деп суреттейді.
Жыр жолдарында қазақтың ұлттық мінезіне тән қасиеттері бейнеленген.
Сабырмен сабақ алып дәуірлерден,
Сабырын сары алтыннан тәуір көрген.
Қазаққа мақтансын деп жер бермеген,
Жерінің кеңдігіндей сабыр берген [9, 7 б.].
деп қазақы мінезді, ұлттық бейнені аша түседі.
Қай жағынан алып қарасаңыз да ұлттық ерекшелігімен, басқа ұлттардан кем түспейтіндігімен дараланатын атам қазақ мақтануды әлімсақтан бері қарай жек көрмеген екен. Өлең бойында бұл көріністі де ақын жеңіл тілмен ұғындыра жырлайды, және ол қасиетін:
Дәулет шалқып, ырысы асқанында,
Қақысы бар қазақтың мақтануға [9, 7 б.].
деп түсіндіреді.
Алайда, дарақы боп, асып-тасып кетпегенін қалайтын ақын сабырлыққа үндейді.
Дарақы боп қазағым кетпесін деп,
Сабыры тұр күзетіп арт жағында [9, 7 б.].
деп үнемі сабырлықты серік еткен бейне арқылы қазақы мінезді суреттейді. Өлеңнің сыртқы түрінен-ақ ұлттық мінез, ұлттық бейне, ұлттық көрініс, ұлттық психология сезіледі. Ақынның ұлтына деген жүрек қағысының дүрсілі естіліп тұрғандай.
Дәстүр немесе ұлттық ерекшелік тек әдебиеттік көрініс емес. Дәстүр, әдет, салт, үрдіс, тіпті дағды, ғұрып адам мінезі мен тіршілігіне тікелей байланысты. Демек, ұлттық дәстүр тез өзгеріп немесе жоғалып кететін құбылыс емес. Сол сияқты ұзақ уақыт бойына, тіпті таптық қоғамдардың ауысуына қарамастан өзгермей қалатын кездері де бар [10. 33 б.]. Ақын Қ.Мырзалиевтің Қыз қуу, Көкпар, Бәйге, Күрес жырларын да ата-бабамыздан қалған дәстүр араға қаншама уақыт салып, үзіліп барып жетсе де салт-дәстүрімізді бейнелейтін ойындарды сөз өрнегімен өте шебер суреттеген. Ақын Қыз қуу өлеңінде ойын шартын дәл, сөз айшықтарымен нақты бейнелей білген. Өлең бойынан халқымыздың арым - жанымның садағасы дейтін намысшылдық қасиеті де үлкен орын алады.
Әйтсе де:
Арманын қуа алмаған азаматтың
Еншісі - ерін емес, -
Қамшы ғана! [8. 34 б.].
Өлеңнің өн бойындағы суретті осылайша сәтті жолдармен қысқа ғана түйіндеген. Арманын қуа алмаған азамат бейнесі астарлы ойды меңзейді. Ал, өмірдің еншісі арудың уылжыған ерні ғана емес, қатал тағдырдың ащы қамшысы кез-келген сәтте жон арқаңды осып түсуі мүмкін екендігін меңзейді. Ақын өмір шындығын өлең жолдарында шеберлікпен көрсете білген.
Сыртқы дүниенің сырына үңілген дарын иесі көзімен көргендегісін немесе жанымен сезінгендегісін өзінің тілі, діні, әдет-ғұрып, салт-санасы тұрғысынан ой талқысына салады, яғни, шығармашылық ізденісте ұлттық болмыстың атсалысуы табиғи құбылыс [11, 39 б.].
Ақын қазақтың басқа да ұлттық ойын түрлеріне жататын көкпар, бәйге, күресті өмірдің өзінен ойып алғандай өте сәтті суреттейді. Өлеңдерінің әр жолында оқырманына тәрбиелік мәні бар ой тастайды. Салт-дәстүрімізді өмірдің тартысына, күресіне теңеуі өзі өмірдің адамды тірестірген деп салыстыра суреттеуі, ойын мен өмірді байланыстыра жырлауы, бәрі де ақын шеберлігін танытады. Мысалы, Көкпар атты өлеңінде:
Көкпарды, құрбан төліңді,
Тартқанмен көңіл хошында,
Тартысып өткен елімнің,
Таңбасы жатыр осында! [8, 16 б.].
Көкпар екі ел, екі ру арасындағы ойынның бір түрі болғанымен, тәрбиелік мәні зор. Ақын осы тәрбиені ұстанып, намысты қайтсең де берме өзгеге деп оқырманына үлкен ой тастайды. Жерімізге көз алартқан жаудан елімізді осындай намыстары асқақ батырлар қорғаған. Бұл тәрбие елін, жерін жаудан қорғаған ер-азаматқа әкенің қанымен, ананың ақ сүтімен бойына дарып, ұлттық рухымызды танытатын асыл ана әлдилеген сонау бесік жырынан нәр алған. Бар өмірі тартыс-шабыста өткен елін ақын:
Аман қалған шабуылдан жүздеген,
Батыр халық екенбіз ғой біз деген [8, 70 б.], -
деп жырлайды.
З.Серікқалиев: Өз халқының өткен жолын, көрген қиыншылығын, қасірет-қуанышын айта келіп, бойындағы бар ащы мерезін де аямай сылып алған ақындық қалам енді бірде қазақтың ерлігі, серілігі, әділет-адалдығы, даладай дархан пейілі мен өнері, жомарттық-жылылығы сияқты елдің тамаша үлгілерін төгілтіп жырлайды [12, 183 б.], - деп, Қ.Мырзалиев жырларына баға береді.
Қазақ халқының бойына біткен мінезі табиғатпен, оның ерекшелігімен тығыз байланысты. Зерттеуші ғалым Р.Мұқышева: Қазіргі қазақ ақындарында дала ұлттық мінезімізге тән жырланады [13. 28 б.], - дейді. Яғни, ақын Қ.Мырзалиев табиғат-ананың бар асыл қасиетін адам мінезімен байланыстыра білген.
Қ.Мырзалиевтің ақындық ерекшелігінің бірі - аз сөзбен көп мағына бере алатындығында. Өлең жолдарында кездесетін орынды теңеулері, бейнелеуі, кейіптеуі ақын ойының ұшқырлығын, өзіндік өрнегі мен тапқырлығын танытады.
Атадан балаға жалғасып келе жатқан шопандық кәсіп те ақындар жырында өте шебер суреттеледі. Мінсе көлігі, кисе киімі болған малды қазақтың малы - ырысы, малы - бағы деп өскен халық атадан қалған ала таяғын қасиет тұтып, ата-баба жолымен кәсібін жалғастырған. Малдың жағдайымен қыс қыстауға, жаз жайлауға көшу бұрынғыдан жалғасып келе жатқан салт. Қ.Мырзалиев осы салт-дәстүрдің жақсы мен жаман қасиеттерін зерделей келіп:
Бір жаманы - тынымсыз көше берген,
Бір жақсысы - қимаған даланы кең [8, 75 б.], -
деп жырлайды.
Сахарадай кең пейілді халықтың кең даланы қимауы да жарасымды. Табиғаттағы бар әсемдік, сұлулық қазақтың бойынан табылғандай. Ақынның көшіп-қонуды құмнан алған секілді деп жырлауы сондықтан.
Сонымен қатар ақын қазақ халқының өр мінезділігін де жыр жолдарында әдемі суреттейді. Қонысына жау шапса да, көрші қонған жақын ағайынмен сөзге келіп қалса да, қуаңшылық болса да халқымыз қанына сіңген әдетпен қоныс ауыстырып отырғаны тарихымыздан белгілі. Ақын қазақтың осы қасиетін мінезінің тектілігіне балап:
Біздей халық жоқ жолды мол таптаған,
Сонда да бабам тура жол таппаған! [8, 66 б.].
Ақын халықтың басынан қиыншылықты көп өткізсе де бақытқа барар жол таппағанына налиды, бар қиыншылықтарды жан-жүрегімен сезініп, ақынның нәзік жаны да туған халқымен бірге қиналады.
Қандай ақын болмасын белгілі орта мен дәстүрдің тағылымын көріп, қалыптасады [14, 33 б.]. Яғни, ұлттық дәстүр, ұлттық қасиет ақын бойына қазақы тіршіліктің, салт-дәстүрдің қасиетін сіңіреді. Белгілі ғалым Х.Әдібаев ақын Қ.Мырзалиев жайлы Ақын поэзиясының аясы, тіпті, кең шетсіз, шексіз даламызбен, сол далада қайғылы-қасіретті ғұмыр кешкен бабамыз, қатпар-қатпар тарихтың ой-шұқыры, жастың жарқын көңілі мен дананың кермек ойы, шежірелі тарих пен замандастың сырға толы күрделі күндері, махаббат шоғы мен көреген көзді кәрінің ауыр тынысы - Қадыр өлеңдерінің жанды өзегі, тербеліс қылы [15, 140 б.], - деп баға береді.
Малда - бақыт, малда - құт дейтін шопанның малдың барлық қасиетін жете меңгергендігін ақын Қ.Мырзалиев Шопан атты өлеңінде:
Елең етіп,
Адасқан қозыларды
Енесіндей таниды дауысынан [8, 69 б.], -
деп жырласа, М.Мақатаев:
Түк көрмеген түлейдей... малды ұра ма?!
Жоғал былай, торсықтай салбырама!
Серке емес, сен өзің де сескенесің,
Сен қылмаған ерлікті мал қыла ма?![9, 44 б.], -
деп қазақ халқының малдың кие тұтатын қасиетін ашып көрсетеді. Арқалы ақын көпті көрген көнекөз қарт бейнесі арқылы тәрбиелік мәні зор ой тастайды.
Поэзия әлемінде әр ақын стиль ерекшелігімен, ырғақ, ұйқас өрімімен, өзіндік соны соқпақтарымен ерекшеленеді. Әр ақынның өзіндік қолтаңбасы қалыптасқан. Өйткені әр ақынға өзінің жүріп өткен өмір жолы, тар жол, тайғақ кешуі, мұңы, сыры, туған топырағы әсер етеді. Туған жердің әрбір тасы, орман, су, тоғайлары, үп еткен самалы, жусанды белі, ерке желі, бораны мен құйыны, бәрі-бәрі ақынның көкірек көзінен қағыс қалмайды. Шашасына шаң жұқпаған шынайы талант иелері сөзбен жеткізе алмайтын осындай асыл қасиеттер анасының құрсағынан бойларына дарып туады. Сонау балғын кездегі жіңішке ғана соқпақ бара-бара болашақтағы бірнеше мың ғасырларға ұласатын дара жолға айналады. Жайшылықта көзге көрінбейтін әлдебір құбылысты ақын тылсым бір құпия құдіреттің күшімен алыста отырыпақ сезінеді. Ол халқы қуанса қуанады, қайғырса қайғырады. Кейде жұрты жұбанса да, әлденеге елі үшін көңілі алаңдаған ақын жұбанбауы мүмкін. Оның себеп-салдары да жетерлік. Мұндай ақындар алаш тарихында аз емес, бірақ көп деп айтуға да келе бермес. Міне, сондықтан да алаш жұрты өзінің шынайы шайырларын қадірлеп, қастерлеп отырған. Тарихымыздың сарғайған беттерін парақтағанда біздің көзіміз жеткен ақиқаттың бірі осы.
М.Мақатаевтың бір ерекшелігі қазақы малшылық кәсіпкершілікті жыл мезгілдерімен байланыстыра жырлауында. Жаз болса, жорға мініп жайтақтаған малшының мінезін жаздың жайлылығымен байланыстыра жырласа, Күз болса, қойшы жаны жай таппайды екен. Көктемде барлық жер-дүние жаңарып, тіршілік атаулының бәріне жан бітетін кез. Малшы қауымына бұл мезгіл де өзіндік қасиетімен ерекше.
Сабылып келді міне, сәуір айы,
Сәуір айы - қазақтың тәуір айы [9, 45 б.].
Табиғаттың тылсым күші мен шаруа тіршілігін тікелей байланыстыра жырлап тың ойларымен поэзияға өзіндік өрнегін салады.
Қазақ халқына тән ерекше қасиет - жорамалдық мінезін ақын:
Сәуір айы - малшыға сары уайым,
Малмен бірге бағады ауа райын [9, 46 б.], -
деп өзіндік өрнегімен түйіндесе, ақын Қ.Мырзалиев қарт шопанның тәжірибелігін:
Ауа-райын оқиды ол келер күннің
Шыбын-шіркей, шымалдың қылығынан [8, 69 б.], -
деп басқаша қырынан танытады. Қарт шопанның малмен бірге бағатын ауа-райының мінезін әр ақын өзіндік қолтаңбасымен, өлеңдегі өзіндік сара жолымен, теңеу, кейіптеу тәсілдерінің өзгешілігімен көрсетеді.
Ұлттық салт-жоралар дәстүрінің байыбын барлап отырып, ақын бүкіл бір халықтың өз ішіндегі қайшылықтар сырына да терең бойлай алған. Сүрінгенді күлкі етпе, Жыласаң да досыңа, жау алдында бүлк етпе немесе Қарашы елдің таңы бол, жаралы елдің жаны бол деп бесік жырынан бастап, өмір қадамын аттаған жас адамға ізгілік өлшемдерін санап бата беретін ата дәстүр барымта мен бақталастық тұсында басқаша көрінеді. Намыс бүйірі қызған кезде жақының да жауыңмен бірдей, әсіресе, қазақтың тамаша ұлттық ойынының бірі - көкпар тарту шарттарын түсіндіруден басталатын жыр жолы көкірекке жігер құйып, оқушыны баурап алады.
Қазақ халқының бойындағы ұлттық сипат, ұлттық нақыш, ұлттық бояуды 60-70 жылдар поэзиясында ерекше көрініс тапты. Поэзияда әр ақын халықтық сипатты өзіндік стиль ерекшелігімен, ырғақ, ұйқас өрімімен, өзіндік соны соқпағымен жырлады. 60-70 жылдар поэзиясы жайлы белгілі зерттеуші- ғалым С. Қирабаев: Бұл дәуірді лирикалық поэзияның жаңару, сілкіну кезеңі десе де болғандай. Жаңа адам бойындағы тың сапаларды аша отырып, лирика да рухани өсті, пафосын жетілдірді, өлең мәдениетін көтерді [5, 325 б.] деп баға береді.
Халқымыздың атадан балаға мирас болып келе жатқан ұлттық аспаптарымыздың бірі - домбыра.
Ақын талантының тереңдігімен қазақ халқының біртуар ұл-қыздары - Құрманғазының, Дәулеткерейдің, Тәттімбеттің, Динаның көңіл толқытар, жаныңды әсем сазға бөлейтін қасиетті домбырасына әр ақын өзіндік қолтаңбасымен жырға қосты. Әуезді үнді сөз өнеріне айналдыру ақындардың асқақ шеберлігі.
Ж. Нәжімеденовтің күйді өлең сөзімен көңіл-күйін дәл басып айта білуі ерекше біткен қасиет.
Ақынның:
Майысып қос шегіңнен күй өткенде,
Ой туар жүрек түгіл, сүйектен де.
Домбырам қайран менің, қайран менің,
Ризамын сені маған сый еткенге [16, 69 б.]
деген өлең жолдарынан ақын бойындағы ұлттық сезім-күйін аңғаруға болады.
Әдетте күйшілер домбыра үнімен көп жылқы дүрмегінің көсіле шапқан шабысын бейнелесе, енді бірде көңіл-күйі босап, мұңға батқан халықтың бейнесін көрсетеді. Бір сәт халықтың қайраты мен мұңы арпалысып жатқандай. Өлең бойынан жігерлі әрекет арпалыс, тартыс-күресті танисыз. Күйші халық мұңын, көк ала дүрмек болып аққан ағысты, шаңқылдап ұшқан шағала-құстың үнін, ең соңғы жармасқаның жұлынғандай арпалыс-өмірді Ж.Нәжімеденов:
Әйтеуір ала - тарғыл бұл көріністі
Ұқпайсың не шаттанып, не мұңайып [16, 69 б.]
деп бейнелесе, енді бірі шаттықтан, бірде мұңнан тұратын бұл ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.