ЕЖЕЛГІ ТҮРКІ ПОЭЗИЯСЫ МЕН ҚАЗАҚТЫҢ БАТЫРЛЫҚ ЖЫРЛАРЫ АРАСЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ДӘСТҮР ЖАЛҒАСТЫҒЫ

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:

Дипломдық жұмыс

5В011700- Қазақ тілі мен әдебиеті
КӨНЕ ТҮРКІ ЕСКЕРТКІШТЕРІНІҢ ҚАЗАҚ
ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ДӘСТҮР ЖАЛҒАСТЫҒЫ.

.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1. ЕЖЕЛГІ ТҮРКІ ПОЭЗИЯСЫ МЕН ҚАЗАҚТЫҢ БАТЫРЛЫҚ ЖЫРЛАРЫ АРАСЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ДӘСТҮР ЖАЛҒАСТЫҒЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... .
1.1 Алып Ер Тоңа, Оғыз қаған, Шу батыр дастандары ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Көк бөріжәне Ергенекон дастаны дастаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12

2. ДИДАКТИКАЛЫҚ САРЫНДАҒЫ ӘДЕБИЕТ (ХІ-ХІІ-ҒАСЫРЛАР) ПЕН ҚАЗАҚ ЖЫРАУЛАРЫ ПОЭЗИЯСЫ (ХҮ-ХІІІ ҒАСЫРЛАР) АРАСЫНДАҒЫ ДӘСТҮР, МАЗМҰН, ФОРМА, СТИЛЬ БІРЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20

2.1. Орта ғасыр мұраларының сарыны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20

2.2. Қазіргі қазақ поэзиясындағы түркілік сарын ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .28

2.3. Қазіргі қазақ поэзиясындағы жыраулық дәстүр сарыны ... ... ... ... ... ... ... 4 8

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 65

КІРІСПЕ
Қазақ әдебиетінің тарихында еліміздің тәуелсіздік арнасына түскеннен кейінгі кезеңі өзіндік даму бағытымен, көркемдік ізденістерімен ерекшеленеді. Тәуелсіздік әкелген өзгерістерді, рухани әлеміміздегі желісі үзілмеген тарихи сабақтастықты, азат сана тудырған айшықты оралымдарды осы кезеңдегі ақындар шығармашылығынан айқын аңғарамыз. Тың тыныс, соны серпінді байқаймыз. Әрине, ұзақ жылдарға созылған азаттық таңын аңсау мен оған жету жолындағы қоғамдық күрестердің һәм олар туындатқан тарихи оқиғалардың төл поэзиямызға тигізген әсері ерекше екендігі сөзсіз. Диплом жұмысында тәуелсіздік жылдарындағы қазақ поэзиясыньщ даму үрдістері, қазіргі поэзияның көркемдік тұтастығы мен бейнелеу құралдары, идеялық-мазмұндық ізденістері жан-жақты талдау нысанына айналған.
Диплом жұмысының өзектілігі: Зерттеу жұмысының өзектілігін көне түркілік поэзиялық туындылардың жан-жақты талдап қарастырылуымен сипаттап көрсетуге болады. Сонымен әдебиеттегі дәстүр дегеніміз - талай жылдарды, тіпті, ғасырларды бастан өткізіп, әдеби даму үстінде қырланып, жұмырланып, сомдала түсіп барып, халықтың саналылық таразысынан, көркемдік талғамынан, әдебиеттану ғылымы мен эстетикалық ақыл-ойдың зерделеуінен өтіп барып, кейінгі дәуірге, келер ұрпаққа көшіп отыратын идеялық-көркемдік тәжірибе болып саналады. Дәстүр өте бай ұғым. Ол адамзаттың өміріне, өнеріне, біліміне қатысты салалардың көбіне тән құбылыс. Қай салада болмасын, жалпы дәстүр атаулыға тән қасиет- ол дайын күйінде тумайды, не өзге біреуден оңай алына салмайды, ол заманалардың жемісі, тәжірибелердің нәтижесі, уақыт сынынан, ұрпақтар ақыл ойының елегінен мүдірмей өткен, халықтың тіршілік-тұрмысына жауап беру арқылы өміршең сипат алып, әрдайым өсіп, өніп, жалғасып отырған әрі тұрақты, әрі жанды, белсенді құбылыс Әрине, дәстүр атаулының бәрі бірдей барлық дәуірге ортақ, озық та өрен сипатта бола бермейді.
Өнердегі жаңашылдық деп тың тақырыпты бұрын қолданылмаған, қолданылған күннің өзінде өзгеше әдіспен көркем тіл арқылы суреттеуді, соны мәселеге батыл шешім табуды,шығармалар жасауды айтамыз. Жаңашылдық әрқашан асқан творчествалық ізденістің нәтижесі. Ол өнер өрісін кеңейтеді. Өнердің бұрын қол жеткен табысына, ұлы суреткерлердің тәжірибесіне сүйенбей шығармашылықта ілгерілеу мүмкін емес. Жаңашылдық пен дәстүрдің ұдайы ұштасып отыратыны да осыдан. Әдебиетте, өнерде ерекшеліктерді сақтай отырып қана жаңа заманның талап тілегіне сай шығарма туғызуға болады. Дәстүрдің кейбір тұрақты түрлері бар. Ұлттық психиканың Мінез-құлықтың өзгеруіне байланысты туған алуан түрлі көріністер шығарманың ұлттық сипатын байқатады. Тұрмыстық, қоғамдық тіршіліктің өзгеруіндегі, адамның айнала өмір өмір тануындағы жаңа ұғым, түсініктеріне байланысты әдебиетте мазмұн мен пішін жағынан жаңашыл шығармалар туады. Бұл сәтте кейбір дәстүрлік әдіс-тәсілдер сақталуымен қатар, сутеттеу, сомдау, сөз қолдану жағынан жаңа бейнелеу тәсілдері пайда болады. Әдеби шығармадағы тақырып жаңалығы, дүниетанымдағы, көркемдік ойлау жүйесіндегі жаңашылдық бүкіл бейнелеу құралдарына, көркемдік тіл, стиль, өлең ырғағы, жанрлар бір-біріне жаңаша сипат дарыта алады. Көркемдік жаңашылдық тек қана жаңа сөздер, өрнектер, тәсілдер табу арқылы ғана емес, бұрыннан бар бейнелеу құралдарын жаңаша қолдана білетін суреткерлік шеберлігі арқылы да танылады. Жаңашылдық негізі - ойдың саналылығы, өмір құбылыстарын жаңаша ұғып, түсіне білу, сезіну және оған сәйкес туатын көркемдік шеберлік.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты - көне түркі поэзиясы мен қазақ поэзиясының көркемдік сипаты мен жанрлық-поэтикалық-мәтіндік ерекшеліктеріне жан-жақты салыстырмалы зерттеу жүргізу. Көне түркі поэзиялық шығармалардың поэтикалық ерекшеліктерін пайымдау, жекелеген ақындар шығармашылығының қазақ әдебиеті тарихынан алар орнын анықтау.
Осы мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттер алға қойылды: Дәстүр дегеніміз бір ұрпақтан келесі ұрпаққа ұдайы ауысып отыратын, тарихи тұрғыдан қалыптасқан әлеуметтік нормалар мен іс-әрекеттірінің рухани негізі болып табылады. Мұның өзі көркемдік дәстүр жалғасытығына да тікелей қатысты болып келеді. Өйткені әрбір ұрпақ өзінен бұрын ғұмыр кешкен барлық ұрпақтар жасаған рухани мұраны игеріп, оны жаңа қоғамдық-тарихи жағдайға сәйкес жетілдіріп отыруы тиіс. Сонда ғана қоғам дамуының рухани мүмкіндіктері объективті түрде жүзеге асады. Міне, сол себепті Н. Келімбетов ежелгі түрік поэзиясы мен қазақтың өзіндік төл әдебиеті арасындағы сан ғасырлар бойы үзілмей ұласып жатқан көркемдік дәстүр жалғастығы проблемасын осы тұрғыдан зерттеуді жөн көрген. Сондықтан қазақ әдебиетінің түп-төркінін, ежелгі дәуірін ғылыми негізде танып -білу үшін алдымен халқымыздың бұрынғы соңғы тарихын бүгінгі күн тұрғысынан тереңірек зерттей түсуді қажет деп білген.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері төмендегідей ой-тұжырымдарға келіп саяды:
Біріншіден, қазақтың өз атымен аталатын фольклоры мен жазба әдебиеті ежелгі түркі әдебиеті, ежелгі түркі ескерткіштерінің табиғи жалғасы, солардың кейінгі кезеңдерге жетілген жаңа үлгілері, тарихи даму нәтижесінде көтерілген асқар биігі екенін дәлелдеу.
Екіншіден, сақтар мен ғұндар дәуіріндегі ерлік дастандары және сонау Түрік қағанаты (VІІІ-ғасыр) тұсында тасқа қашап жазылған Күлтегін батыр, Білге қаған және Тоныкөк жөніндегі жырлар мен қазақтың батырлық жырлары арасында ғасырлар бойы үзілмей, жалғасып келе жатқан байланыс бар екенін ашып көрсету.
Үшіншіден, Жүсіп Баласағұн, Ахмет Иүгінеки, Ахмет Яссауи, Құтб сияқты шайырлар шығармасына өзек болған ислам дінінің гуманистік, адамгершілік идеялары, мораль, этика саласындағы ой-пікірлері бертін келе қазақ жыраулары поэзиясынан өз көрінісін тапқанын, әрі тарихи жағдайда одан әрі дами түскенін әдеби деректер негізінде талдап айту.
Төртіншіден, қазақ поэзиясының мазмұн мен форма, жанр мен стиль жағынан жетіле түсуіне едәуір ықпал еткен назира дәстүрін, осы дәстүрде жазылған бірқатар дастандарды талдап, көркем сөз өнерінің осы проблемасы бойынша өзіндік пікір айтуды мақсат еткен.
Көркемдік дәстүр жалғастығы проблемасын зерттеу, жүйелеу талдау барысында Түркия елінің Н. С. Банарлы, Р. Р. Арат, Нихал Атсыз, Ф. Көпрүлүзаде, А. Инан, И. Кунос сияқты әдебиет пен фольклор зерттеушілердің еңбектерін тиісінше пайдаланылды. Сондай-ақ ежелгі қыпшақ даласының материалдық және рухани шежіресін зерттеген тарихшы ғалымдардың еңбектері де ескерілген. Түйіндеп атқанда, оқырман қауымға ұсынылып отырған осы зерттеудің негізгі мақсаты қазақ әдебиетінің ХV-ғасырға дейінгі негізгі арналарын, көркемдік сипатын, тарихи кезеңдері мен өзіндік белгілерін айқындай түсу болып табылады. Ең бастысы ежелгі түркі әдебиеті мен қазақтың жыраулар поэзиясы арасындағы көркемдік дәстүр жалғастығын ғылыми негізде дәлелдеп шығу.
Жұмыстың зерттеу әдістері: Дипломдық жұмыстың мақсатына орай мынадай әдістер басшылыққа алынды: топтастыру, жинақтау, түсіндіру, әдісі.
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І ТАРАУ.
ЕЖЕЛГІ ТҮРКІ ПОЭЗИЯСЫ МЕН ҚАЗАҚТЫҢ БАТЫРЛЫҚ ЖЫРЛАРЫ АРАСЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ДӘСТҮР ЖАЛҒАСТЫҒЫ.

0.1. Алып Ер Тоңға дастаны
Әдебиеттегі, соның ішіндегі, поэзиядағы дәстүр жайында тереңірек айтар болсақ, бұл ұғымға поэзияның әу деп басталатынбеташарынан бастап, соңғы тынысына дейінгі барша көркемдік құралдар (теңеулер, айшықтау мен құбылтудың түрлері), әдіс-тәсілдер, қалыптасқан түрлер, пішіндер, көркем ұғымдар мен түсініктер кіреді. Бұлардың бәрі де халықтың тіршілігіне, тұрмысына, дүниетанымына көркемдік ойының өзіндік қалыптасуы мен даму дәрежесіне, өзге халықтар әдебиетімен, мәдениетімен байланысына және өзгешелігіне т.б. сәйкес сабақтас өріс алады.сөйтіп, поэзияның ұлттық ерекшелігін де халықтың сипатында танытатын, құрайтын осы белгілер. Олар ұзақ уақыт өмір сүру арқылы өзіне тән барша өзгешеліктерді қалыптастырады, тұрақтандырады, соның нәтижесінде белгілі бір дәстүр дәрежесіне жетеді. Жалпы дәстүр,оның ішіндегі поэзиядағы дәстүр де дамиды, өзгереді, өседі, жаңарады.бірақ бұл үшін көбінесе халықтың тіршілігінде, санасында, көркемдік дүние танымында жаңа бетбұрыс, өзгеріс, даму болуы шарт.соның өзінде байырғы , төл дәстүр аз уақыттың ішінде өзгере салмайды. Ұзақ уақыттың, жалпы қоғамдық дамудың, сондай-ақ, өмірді, ортаны, қоғамды жаңаша тану, бейнелеудің нәтижесінде біртіндеп өзгереді, жаңарады. Яғни, байырғы дәстүрдің іштей түлеуі, біртіндеп жаңа сипатқа көшуі тәрізді өзгерістерді басынан өткізеді. Белгілі бір дәстүрдің белгілі бір тарихи кезеңде өзгеруі мен жаңаруы жалпы ұлттық ұлттық сипатынан айырылуы немесе кенет өзгеше сипатқа ие болуы болып есептелінбейді. Дәстүрдің бірі де, бәрі де ұлттық сипаттың ішіндегі құбылыстар. Олардың барлық жиынтығы ғана ұлттық поэзияның өзіндік дара қасиетін белгілйді. Сондықтан дәстүрдің өзгеруі мен жаңаруы жалпы ұлттық поэзияның арнасында, аясында болып жататын, оның жалпы тіршілік-тынысын, өсу қадамын танытатын, өзгешебелгілерді бойына жинау тәрізді өзгерісін аңғартатын ішкі қалыпты жайлар. Өйткені жалпы халыққа тән, оның поэзиясына лайық түбегейлі ұлттық сипаттар тұтас алғанда сол халықпен, оның поэзиясымен бірге жасайды және аз уақыттың ішінде өзгере салмайды. Сондықтан дәстүрдің жаңруын сөз еткенде дәстүр мен жаңашылдық мәселесін поэзия жанрында арнайы қарастырғанда екеуін бір-бірінен бөліп тастай алмаймыз. Себебі поэзиядағы жаңашылдық мәселесі де осы дәстүрдің қанатының аясынан бастау алады. жаңашылдық деп кешегі күннің тәжірибесі мен жемістерінен мән мағынасы бай, дәрежесі жоғары, заман талабына жауап беретін, бұрынғы - соңғының шеңберінен шығып, болашаққа кең жол ашатын аса маңыздыізденіс-әрекеттерді айтуға болады. Жаңашылдық даму нәтижесінде белгілі бір межеге жетіп, өзі де дәстүрге айналады, келесі сатыда басқа жаңашылдық туып, өрбиді. Дәстүр мен жаңашылдық диалектикалық бірлестікте болады. Оның негізі - ескі мен жаңаның жалғастығы.Әдебиет - қоғамдық құбылыс. Уақыт пен кеңістік аясындағы қоғам өмірі, ондағы адам тағдыры, айналасындағы өмір шындығы мен қарым-қатынасы-бәрә осы әдебиеттің айдынында өмір сүреді. Ал осындағы поэзия - әдебиеттің көне саласы, бірақ жасаған сайын жасара түсетін жанды саласы. [1]
Ежелгі түркі поэзиясы мен қазақтың батырлық жырлары арасындағы көркемдік дәстүр жалғастығын сөз еткенде алдымен Түрік қағанаты тұсында өмірге келген Орхон жазба ескерткіштері ойға оралады. Бұлар - Түрік қағанатының әскери қолбасшысы Күлтегін батыр, оның ағасы Білге қаған және қағанның кеңесшісі данышпан Тоныкөк жайындағы жырлар болып келеді. Автор сақтар мен ғұндар өмірін бейнелейтін Алып Ер Тоңа, Шу батыр, Оғыз қаған, Атилла, Көк бөрі және Ергенекөн дастандарын Түрік қағанаты тұсында өмір сүрген түркі тектес ру-тайпалар өздерінің төл туындылары санаған. Міне сол себепті, Алып Ер Тоңа, Шу батыр, Оғыз қаған, Атилла, Көк бөрі және Ергенекөн дастандары мен қазақтың Қобыланды батыр, Алпамыс, Ер тарғын, Қамбар батыр, Орақ Мамай сияқты батырлар жыры арасындағы дәстүр, мазмұн, фора, стиль бірлігін талдап көрсетпекші.
Мұндағы мақсатымыз - түркі тілдес халықтардың, соның ішінде, қазақ халқының да әлемдік әдебиет қорына өзіндік үлес қосқанын дәлелдеп көрсету. Осыған байланысты академик Әлкей Марғұлан мынадай пікір айтқан еді: қазақ халқына көп ғасырдан бері мұра болып келе жатқан ғажайып аңыздарды, мазмұны ертегіге айналған терең мифтерді, жан күйін көкке сермейтін асқақ ерлік жырларын, фәлсафалық қария сөздерін тереңнен алып қарасақ, онда бүкіл дүние мәдениетіне қосылатын бір үлкен сәулетті сыр бар екені көрінеді. Бұл жойқын шығармалардың ту баста келіп шығауының өзі бір жарқын дүние. Оны ең алғаш келістіре шығарған елдер ерлік дәуірін басынан кешірген, қазақтың байтақ сахарасын қоныстанған сақтар, ғұндар, үйсіндер, қаңлылар, олардың соңын ала қарыштаған ұрпақтары - оғыздар, қыпшақтар, қарлұқтар, наймандар, керейлер, пешенелер, хазарлар. [2]
Алып Ер Тоңа дастаны - ежелгі түркі тайпаларының шежіресін аңыздар мен тарихи деректер негізінде баяндайтын қаһармандық жыр. Бұл дастанның сюжеті мен жекелеген үзінділері ғана бізге жеткен. Ежелгі түркі әдебиетіне тән дәстүрлердің бірі батыр шешуші шайқасқа шығардың алдында қорқынышты түс көреді. Алып Ер Тоңаның түс көруіне арналған дастанның жыр жолдарын Фирдоуси өз шығармаларында зор шеберлікпен пайдалана білген. Мұнда: Афрасиабтың қорқынышты түс көруі деп аталатын ұзақ жырда:
Қалшылдап, айғай сап оянып кетті
Құлындағы дауысы қиырға жетті.
...долы дауыо жұрт зәресін ұшырды
Байрағымды жұлып жерге түсірді.
Жау әскері қарақұрым қаптаған,
Тұран елін аямай-ақ таптаған.
Әр найзаға бір-бір басты іліпті
Бір-бір басты қолтықтап та жүріпті.
Жарқ еткізіәп алмас қылыш жасқады
Қақ ортамнан екі бөліп тастады- деген жолдар бар.
Жаудың келе жатқанын батырдың түс көруі арқылы жеткізу тәсілі қазақтың батырлар жырында қазақ елін шабуға әзірленіп жатқан қалмақ ханы тайшық батыр да түсінен шошып оянады. Ол түсінде қалмақты қырғалы келе жатқан Алпамыс батырды көреді:
Мен бір бүгін түс көрдім
Түсімде жаман іс көрдім,
Заманым менің қағынды
Қағынбасқа не қылды?
Құрсаулы қара бура кеп
Қарсы қарап шабынды
Қаланың аузын қан қылды
Қақпаның аузын шаң қылды
Айдарлымды құл қылды
Тұлымымды тұл қылды
Солқылдаған мырзамды
Табанға салып жүн қылды.
Ежелгі түркі ауыз әдебиетіне тән бұл көркемдік дәстүрдің сол көне дәуірдің өзінде жазба әдебиеттен жалғасын тапқанын көреміз. Сонымен Алып Ер Тоңа дастанының негізгі идеясы - Тұран елін сыртқы жаудан қорғау, түркі жұртын ішкі-ынтымақ бірлікке үндеу, туған жердің абырой даңқын арттыра түсу болып табылады. Бұл дастан Алып Ер Тоңаның қайтыс болып, бүкіл түркі елінің күңіренген жоқтау жырымен аяқталады. Алып Ер Тоңа дастаны - түркі тайпаларының байырғы поэтикалық өлшемінде - көг өлшемінде туған. Бұл өлшем бойынша жырдың алғашқы үш жолы өзара ұйқасады да, төртінші жолы келесі шумақтың төртінші жолымен ұйқасып отырады. Көне түркі поэзиясының көг өлшемі негізінен а-а-а-б; в-в-в-б; г-г-г-б түрінде болып келеді. Бұған мына жыр жолдары дәлел:
Алп Ер Тоңа өлді му?
Есіз ажун қалды му?
Өзлек өчун алды му?
Емді йурэк йыртулар.
Беглар атын арғұрб.
Қазғу аны түрғұрұб
Меңзі йузі сарғыпаб
Қурқум анар туртулар.
Ежелгі түркі жырларына тән ұйқастың мұндай түрі бертін келе қазақтың ақын-жыраулары поэзиясынан да кең орына алғаны мәлім. Мәселен, Доспамбет жырау, Шалкиіз жырау толғаулары мен Дулат, Абай сияқты ақындардың өлеңдерінде көг өлшемі жиі ұшырайды. Көне түркі ауыз әдебиеті тудырған мұндай жыр өлшемін ұлы абай өзіне ғана тән шеберлікпен жазба әдебиетте көркемдік дәстүр ретінде жалғастыра түсті. Мәселен, Абай Білімдіден шыққан сөз өлеңінде:
Әбілет басқан елерме,
Сөзге жуық келер ме?
Түзу сөзге сенер ме?
Түзелмесін білген ез?
Айтыш-айтшылап жалынар,
Ұққыш жансып шабынар
Ұқпай жатып жалынар
Ұйқылы ояу бойкүйез - дейді. [3]
Сөйтіп, Алып Ер Тоңа дастаны - түркі халықтардың ежелгі ерлік тарихын аңызға айналған шежіре деректер негізінде баяндайтын көне түркі фольклорының дәстүрлі талаптарына сәйкес туындаған қаһармандық жыр.
Шу батыр дастаны - қазіргі түркі тектес халықтардың арғы тегі саналатын, көне тарихқа біздің заманымыздан бұрынғы ежелгі дәуірлерден мәлім сақ және ғұн тайпаларының шежіресін аңызға айналған тарихи деректер бойынша жыр еткен ерлік эпосы. Ғұндардың ерлік эпосына тән көріністерің бірі - батырлың жекпе-жекке шығар алдында дауылыдай буырқанған ашу-ызасын, көңіл-күйін тікелей айтпай табиғатты суреттеу арқылы, параллель жасау әдісімен беру болып табылады. Мысалы:
Ашуланды Көк Тәңірі,
Бетін бұлтпен бүркеді.
Қаһарлы даусы гүрілдеп
Жарқ-жұрқ етіп от шашты
Көлде жүзген қаз, үйрек
Пана таппай шуласты
Бөкен, арқар, киіктер
Жалтақ-жалтақ қарайды.
Жолбарыс пен арыстан
Сүңгіді қалың қамысты
Шайқасқа шықты Шу батыр
Бермеу үшін намысты
Лек-лек жасақ тоғысты
Аспан мен жер қағысты.
Дәл осындай көріктеу тәсілі қазақтың Ер Тарғын атты батырлық жырында кең орын алған. Батырдың мертігіп, жан күйзелісіне түсіп жатқан сәті былай бейнеленеді:
Күнді бұлт құрсайды,
Күнді байқап қарасам
Күн жауарға ұқсайды
Айды бұлт құрсайды
Айды байқап қарасам
Түн жауарға ұқсайды
Көгілдерін еріткен
Көлдегі қулар шулайды
Шулағанға қарасам
Көктен сұңқар соғылғанға ұқсайды.
Бойды байқай қарасам
Қол-аяғым көсіліп
Аузы-мұрным ісініп
Алланың хақ бұйрығы маған иаяғанға ұқсайды.
Шу батыр дастанында қаһарманның соғыста мінетін аттары мадақталады:
...Шу ақ айғырға мініп шапты
Жаулары ажал қапты.
Немесе: Ханзада мінген қараторы ат
Арғы тегі құс еді.
Ал, түрік қағанаты дәуірінде өмірге келген түркі жазба әдібиетінің алғашқы үлгілерінің бірі саналатын Күлтегін жырында батырдың майданға мінетін арғымақтары жайында айтылған мынадай жыр жолдары бар:
...Күлтегін алып Шалшы ағынға мініп,
Жауға ұмтылды. ...Күлтегін Азман атын мініп Шапты, талқандады. әскерін жеңдік, елін алдық. Бұл екі батыр да шайқас алдында Көк тәңірілен демеу, күш-қуат, едеу сұрап жалбарынады. Екеуі де аш халықты - тоқ еткенін, аз халықты көп еткенін ақтаныш етіп айтады. Шу батыр мен Күлтегін батырдың тағы бір ұқсастығы - екеуіне де оқ өтпейді, қылыш шаппайды. Бұл сияқты отқа салса күймейтін, суға салса батпайтын, оқ өтпейтін, қылыш кеспейтін қасиет қазақтың Алпамыс батырында да бар.
Түркі тектес халықтардың ежелгі шежіресін генеалогиялық аңыздар негізінде көркем тілмен баяндайтын эпостық туынды - Оғыз қаған дастаны. Белгілі орыс ғалымы Г. Н. Потанин: Оғыз қаған белгілі бір тарихи бейне емес, эпостық қаһарман деген пікір айтады. Сондай-ақ Оғыз қағанды Александр Македонский немесе қазақтың алғашқы хандарының бірі Жәнібек деп болжам жасаған ғалымдар да бар. Оғыз қағанды белгілі бір тарихи адам бейнесіне телу, яғни оның тарихағы нақты прототипін іздеп табу мүмкін емес. Ежелгі түркі ауыз әдебиетінің бірқатар көркемдік дәстүрлері қазақтың батырлар жырында өз жалғасын тапты. Мәселен, Оғыз батырдың дүниеге келуі, қырық күнде ер жетуі, жауға қарсы күресте ерлік көрсетуі, үйленуі секілді көріністер Алпамыс, Қобыланды, Қамбар, Қарабек сияқты қазақ батырларының бейнесін еске алады. Оғыз батырдың дүниеге келуі былай суреттеледі:
Тағы күндерде бір күн
Ай қағанның көзі жарқ етіп
Ер бала туды
Осы ұлдың өңі-шырайы көк еді
Аузы оттай қызыл еді
Көздері қызғылт
Шаштары, қастары қара еді.
Міне ежелгі түркі дастандарында болашақ батырдың өмірге келуінің өзі де өзгелерге мүлдем ұқсамайтын ерекше сипат алады. Тіпті оның бет-бейнесі, балалық қылығы, күш-қуаты, ерлік істері де басқалардан оқшауланып тұрады:
Тілге келе бастады
Қырық күннен соң өсті
Жүрді, ойнады
Аяғы өгіздің аяғындай
Белі бөрінің беліндей
Кеудесі аюдың кеудесіндей еді.
Тұлабойын түгел
Қалың түк басқан еді.
Мұнда Оғыз батырды өгіздің алып тұлғасына теңеудің өзінде де көп мән жатыр. Өйткені көне түркілерде өгіз бен бұқа әрқашанда адам бойындағы күш-қуат пен ерік -жігердің символы болған.
Дәл осындай бейнелеу тәсілін Қамбар батыр жырындағы қалмақтың ханы Қараман батырдың образын аңғару қиын емес:
Келмембет тағы сөйледі:
- Асықпасаң, байеке
Мүйізі ұзын боз бұқа
Пайкелін аралап
Пәлегіңді езеді.
Оғыз қаған дастанында Оғыздың бала кезінде-ақ бойында қыруар күш-қуат, ерлік істерге деген ұмтылыс бар екенін зор шеберлікпен көрсеткен. Оғыз қаған дастанында ол туралы:
Мүйізтұсық еліп
Басымен оғыздың қалғанын ұрды
Оғыз сүңгімен мүйізтұмсықты ұрып
Оны өлтірді.
Қылышпен басын кесіп басты алып кетті.
Міне осындай жас баланың бойындағы алып күшті, ерлікті Қобыланды батырдың баласы Бөкенбайдың дүниеге келіп, тез ержетуі былай суреттеледі:
Қалың қыпшақ көп ноғай
Жұрт жақсысы баланың
Атын қойды Бөкенбай
Келді Бөкен бір жасқа
Бір жасына келгенде
Оғын тартты жартасқа
Келді Бөкен екіге
Екіге келген баланың
Жан қарамас бетіне
Нан піскендей лебіне
Келді Бөкен үшіне
Үшке келген жас бала
Қара тасты көтерер
Естіген риза күшіне.
Батырдың күш - қуатына, ерлік-жігеріне қатысты дәл осындай теңеулерді бертін келе қазақ жыраулары да зор шеберлікпен қолдана білді. Мәселен, Жиембет жырау өзінің Еңсегей бойлы ер Есім атты ұзақ толғауында:
Менің ерлігімлі сұрасаң
Жолбарыс пенен аюдай
Өрлігімді сұрасаң
Жылқыдағы асау тайындай
Зорлығымды сұрасаң
Бекіре менен жайындай
Періктігімді сұрасаң
Қарағай менен қайыңдай, - дейді. [4]
Ежелгі түрік аңыз-әфсаналарында бақытты болатын адамның төбесінен нұр шұғыла жауатыны туралы көп айтылады. Бұл дәстүр түркі халықтаның ерлік дастарында да орын алған. Мәселен, Манас эпосында болашақ батыр Манаста жолына нұр төгілген, ал өзін көкжал бөрі қоршап қорғап жүрген қаһарман болып келеді:
Арқасында баланың
Қара көк жалы көрінеді
Қара шағыр қабыланы
Қапталында шабынды
Көсеу құйрық көк арыстан
Оң жағында қабынды
Нұр төгіліп жолына
Бәрі ойлаган баланың
Манас деп аты табылды, -- дейді.
Сондай-ақ, қазақтың батырлық жырларында халық қамын ойлап, елді сыртқы жаудан қорғауға белін буып кірісетін жанкешті қаһармандар кашанда жарық нұрдан жаралған болып келеді. Мәселен, "Қобыланды батыр" жырының бір нұсқасында мынандай жыр жолдары бар:
Шеттен келген дұшпаннан
Ел аймағын сақтайтын,
Асыл нұрдан жаралған
Кыдырбай шалдың еркесі
Кара қыпшақ Кобыланды,
Балаңыздың аты бар, -- дейді.
Оғыз қаған Үрім қағанға қарсы соғысқа аттанған кезде оның әскерін көк бөрі бастап жүреді. Оғыздың әскері тынығып жатқан бір сәтте батырдың шатырына көктен нұр-сәуле түседі. Сол сәуле ішінен бір көкжал қасқыр шыға келеді. Көкжал бөріге табанда тіл бітіп Оғыз қағанға айтады:
Таңертең болғанда
Оғыз қағанның шатырына
бір жарық түсті.
Ол жарықтан
арлан көкжал бөрі шықты
...Бәрі шеруді бастап жүрді
Бөрінің жолын қадағалап,
артынан жүріп отырды.
Бірнеше күндерден соң
тарлан кәкжал бөрі тоқтады
Оғыз қаған да шеруімен
тоқтап қалды, -- дейді.
Ал, "Қобыланды батыр" жырында қазақтың алып батыры өзінің қарсыласы Шошай хан туралы:
Көк шекпенді көк бөрі -
Кызылбастан хан Шошай.
Менен туған ұл болсаң,
Бөкенбай, қалма артынан! -- дейді
Мүңда Қобыланды батыр өзінің қарсыласы Шошай ханның қазақ елі үшін осал жау емес екенін меңзеп айтып отыр.
Мұндай көркемдік дәстүр қырғыз елінің "Манас" эпосында да өз көрінісін тапқан. Мұнда Манас батырдың келбеті, дүлей күш-қайраты Оғыз батырды еріксіз еске түсіреді. "Манас" эпосында төмендегідей жыр жолдары бар:
Көкірегі кең, шалқақ төс,
Жауырыны кең, бекем бел.
Айбаты басым, зәрі күш
Піл мүшелі көрінед.
Жолбарыс мойын, сом білек
Бөрі құлақ, ер жүрек
Бөлекше түрі бар екен, -- дейді.
Сонымен, бүкіл түркі тілдес халықтардың ортақ мұрасы болып табылатын "Оғыз қаған" дастаны мен қазақтың батырлық жырларының арасындағы дәстүрлі көркемдік байланыс бар екенін айқын көреміз. Шынында да Оғыз батыр жайындағы дастан мен казақтың батырлық жырлары, аңыз-ертегілері арасында сюжеттік, стильдік, образдық, тілдік ұқсастықтар мол болып келеді. Айталық, Оғыздың жанкешті ерлігі қазақтың кезінде жоңғар қалмақтарына қарсы шыкқан жау-жүрек батырларын еріксіз еске салады.
Оғыз батырдың Көк Тәңірге табынып отырған сәтінде аспаннан шүғылалы нұр-сәуле түсіп, ішінен сұлу қыздың жарқ етіп шыға келуі немесе көктен түскен көгілдір нұр ішінен көк бөрінің шыға келіп, Оғыз әскеріне жол бастауы сияқты көріністер қазақ ауыз әдебиетінде де жиі үшырайтын бейнелер болып табылады. Ал, мұның өзі кездейсоқ ұқсастық емес, сан ғасырлық тарихы мен тағдыры тығыз байланысып жатқан оғыз және қыпшақ тайпаларының этникалық туыстығынан туындайтын объективті құбылыс болып табылады.
Ежелгі дәуір дастандары мен қазақтың батырлық жырлары арасындағы көркемдік дәстүр жалғастығын сөз еткенде "Атилла" дастаны туралы айтпай кету мүмкін емес. "Атилла"дастаны -- ғұндардың Еуропаға қоныс аударып, Еділ (Атилл) өзені мен Атлант мұхиты аралығында билік жүгізген дәуірін жыр еткен туынды. Сол себепті бұл дастан кезінде ғұндардың ата мекені болған ұлан-ғайыр кыпшақ даласында емес, сол көшпелі тайпалардың ерлік шайқастар жасаған жері -- Еуропа елдерінде жақсы мәлім еді.
Ал, "Атилла" дастаны сюжетінен мынандай жәйтті аңғару қиын емес: Мұнда барлық оқиғалар басты қаһарманның ағайын-жұрты, дос-жараны, олардың өзара қатысы, қуанышы мен күйініші, жау адамдарының іс-әрекеттері дастанда жан-жақты баяндалады. Дастанда оқиғаның басты қаһарманы төңірегіңде дамып-өрбуі, яғни оқиғаны тізбектеп жырлау әдісі қазақтың батырлар жырыңда да кеңінен қолданылады. Бұған "Ер Тарғын" және "Қобыланды батыр" жырының композициялық құрылысы дәлел.
Әрине, қазақтың батырлық жырларының тарихи негіздері бар. Ал, "Атилла" дастаны өмірде болған тарихи тұлғаны жырлауға арналған. Соның өзінде, мұнда тарихи деректермен бірге Атилла жөніндегі түрлі аңыз-әфсаналар да көрініс тапқан.
Ежелгі аңыздар бойынша, бертін келе Түрік қағанатын орнатқан көк түріктер өздерінің арғы ататегі киелі көк бөрі деп білген. Бұл жәйт осы "Көк бөрі" дастанында егжей-тегжейлі айтылады.
Көк бөрі дастаны -- көк түріктердің ежелгі ататегінің шығу тарихын олардың халық ретінде қалыптасқан түрлі аңыздар негізінде жыр еткен эпос. Алайда, дастан түгел сақталмай, бізге Қытай көне жазбаларындағы шағын прозалық үзінділері арқылы жеткен.
Дастанның негізгі айтар ойы -- ежелгі түркілердің ататегі бөрі деген түйінге келіп саяды. Көк бөріні киелі санап, оны тотем тұтыну қазақ қауымы арасында соңғы кезге дейін сақталып келген. Ал, мұның бір көрінісін қазақтың батырлар жырынан аңғаруға болады. Мәселен, "Ер Тарғын" жырында батырдың ерлігін төмендегідей етіп сипаттайды:
Мінді батыр еріне,
Іздеген жауға көріне,
Келген қалмақ жолықты
Тарғын сынды бөріге.
Ай бетінен кіреді
Күн бетінен шығады,
Қойға кірді бір бөрі
Бөріктіре қырады.
Талай қалмак, құлады. Көк бөрі дастаны - біздің заманымызға дейінгі кезеңде өмір сүрген, бертін келе этникалық тұрғыдан түркі тектес халықтарды қалыптастырған Батыс ғұн тайпалары тарихынан көп мәлімет беретін, түрлі аңыз-хикаяларға негізделген эпостық туынды. Жаугершілік заманда бүкіл бір тайпадан жалғыз қалуы, кейін содан өсіп-өрбіп, тұтас бір ұлыс халқының өмірге келуі, қиын-қыстау сәттерде киелі аңдар мен құстардың адамға көмектесуі, жат жерге амалсыз қоныс аударып кеткен халықтың көп жылдардан кейін қасиетті ата-бабалар мекеніне қайта оралуы сияқты сарындар қазақтың батырлық жырлары мен ертегілерінде де жиі ұшырайды. [4]
Ергенекон дастаны
Дәл осы сияқты идея "Ергенекөн" дастанында да айтылады. Ергенекон дастаны ғұндар мемлекеттік бірлестігі ыдырап, Көк Түріктердің алғашқы мемлекеті -- Түрік кағанаты құрылған кезеңге дейінгі аралықта 450 жыл ішінде болған оқиғаларды қамтитын, түркі халықтарының ататегін түрлі аңыз-әфсаналар бойьнша жыр еткен ежелгі түркі ауыз әдебиеті үлгілерінің бірі. Бізге қытай, иран, грек тарихшылары арқылы жеткен аңыз бойынша, ғұндар өз жауларынан жеңіліп, халқы түгел дерлік қырылып, жалғыз бір бала аман қалыпты. Жау әскері оны өлтіруге қимай, шөбі шүйгін бір көл жағасына тастап кетіпті. Баланы Көркем көл (Ыстық көл) маңайында жүрген бір бөрі асырайды. Аңшылар соңынан түсе берген соң әлгі бөрі баланы алып, Алтай тауына қарай кетіп қалады. Бөрінің баланы асырап алған жері "Ергенекөн" деп аталады. Ә.Марғұлан түріктердің ататегі туралы әфсананы жалғастыра түседі: Ең таңсығы Ергенекөн алабы, жан-жағын биік таулар қоршап алған кең алқап, қандай жау болса да таудан асып түсе алмайтын мықты бекініс, іші толған байлық, шөбі, суы орасан көп. Бөрінің қаншығы осы арада бекініп, баладан он ұл көтереді. Соның бірі -- ғұн ұрпағы Ашина. Түрік қағанатын бірінші рет басқарған ғұн ұрпағы Шене (бөрі) -- ақылды, кемеңгер, ойшыл кісі болған, Тоныкөкке ұқсас.
Өзінің ерекшелігін білдіру үшін ордасының қақпасына бөрі басты сурет салынған ту байлатып қойған. Ергенекөн елін құтты қоныс етіп отырған күллі түркі жұртын атамекенге қайта көшіру сияқты аса жауапты істі атқарар сөтте Бөрте Шене: "Уа, қасиетті Көк Бөрі ананың ержүрек ұландары мен әулеті!" -- деп қауымға қарата үндеу-сөз айтады. "Ергенекөн'" дастанындағы кемеңгер Бөрте Шененің осылайша халыкқа арнау сөз айту дәстүрі кейінірек Түрік қағанаты тұсында өмірге келген Күлтегін жырында өз жалғасын тапты. Мұнда қаған:
Түркі бектері, халқы
Бұны тыңдаңдар!
Түркі халқын жиып
Ел болыңдар! -- дей келіп, елді ішкі бірлікке, сыртқы жауға қарсы күреске шақырады. Ежелгі түркі ауыз әдебиетінің мұндай дәстүрі араға сан ғасырлар салып барып жазба әдебиетте жалғаса түскенін "Қорқыт ата кітабынан" да көруге болады. Мәселен, елді жау шауып, оны қорғау үшін хан сарайына оғыз батырлары жиналып жатқан сәтте Қорқыт атаның айтатын ұзақ монологы бар. Ол: "Тыңдаңыз, хан ием, кімдер келген екен" -- деп басталады. Мұның өзі "Ергенекөн" дастанындағы Бөрте Шененің халыққа қарата айтқан сөзін еске салады. Өз еліне, халқына қамқор екі кемеңгердің ой-пікірлері өзара астасып жатады.
Алтын Орда мемлекеті ыдырап, жеке-жеке дербес халықтарға бөлініп кеткенде Жәнібек пен Керей бастаған қазақ қауымы оңтүстік өңіріне, Моғолстанға қарай үдере көшкені тарихтан жақсы мәлім. Бұл көшудің қиындығы мол болып, бас-аяғы он шақты жылға созылады.
Бұл тарихи оқиғаның аңыз-әфсаналарға айналып кеткен сюжеттік желісі бар. Мұнда Әз-Жәнібек ханның кеңесшісі қарт жырау Асан Кайғы (ХУ-ғасыр) өзінің желмаясына мініп алып, халқына "қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған жерұйық" іздейді [5]. Көпті көрген кемеңгер жырау Жәнібек ханға: Ей, хан,мен айтпасам білмейсің,
Айтқаныма көнбейсің
...Тіл алсаң іздеп қоныс көр,
Желмая мініп жер шалсам,
Тапкан жерге ел көшір
Мұны неге білмейсің!? -- дейді.
Сөйтіп, "Ергенекөн" дастанына өзек болған идея -- халыққа құтты қоныс, "жерұйық", бақытты өмір іздеу сарыны араға сан ғасырлар салып барып, Асан Қайғы жырау толғауларында қайталанады. "Ергенекөн" дастанындағы әфсаналарда да, Асан Кайғы жайындағы аңыздарда да жерұйыққа үш талап қойылады. Олар: малға қолайлы -- шөбі шүйгін жер, жау әскері бармайтын қоныс, адамы жүзге келмей өлмейтін мекен.
Сонымен "Ергенекөн" дастаны түркі халықтарының шығу тегін, түрлі тайпалық топтарға бірігуін, көне кәсібін, өмір сүру салтын аңыз-әфсаналармен жекелеген тарихи деректер бойынша жыр еткен, бізге толық күйінде жетпеген ауыз әдебиеті үлгілерінің бірі саналады.
Сақтар мен ғұндар дәуірінде айтылып кең тараған "Алып Ер Тоңа", "Атилла", "Оғыз Каған", "Шу батыр", "Көк бөрі", "Ергенекөн" дастандарының негізгі мұраты -- елдің тәуелсіздігін сақтау жолында аянбай күресетін, қастасқан жауын жеңбей қоймайтын, халықты азаттыққа жеткізетін, ақылына қайраты бара-бар батырлардың сом түлғасын жасау болып табылады. Казақтың батырлық жырларының айтатын түпкілікті ой-пікірі де ежелгі түркі дастандарымен сабақтасып жатады. Басқаша айтсақ, қазақтың батырлық жырларының өзекті идеясы -- ешқашан да жаудан жеңілмейтін, күрес жолындағы барлық қиындықты жеңіп отыратын, ақырында ел арманын іске асыратын мінсіз батырды көпшілікке үлгі етіп ұсыну.
Академик Ә.Марғұлан Сақтар мен ғұндар, оғыздар мен қыпшақтар, қанлылар мен үйсіндер секілді ежелгі тайпалар туралы айта келіп, бұлардың бәрі "тарихи дәуірлерде бүгінгі казақ даласында тіршілік жасап, олардан тараған рулардың көпшілігі бері келе казақ елінің іргесін құруға негіз болды"[2] деп жазады.
"Тарихи дәуірлерді тексеріп қарағанда, біздегі қаһармаңдық жырдың шығуы, сақ, ғұн, үйсін, қаңлы заманынан басталады. Ғұн, үйсін, қаңлылардың сол кездегі қонысы Алтай, Алатау, Жетісу, Арқаның жоны, Сырдың өн бойы болған. Өткен дәуірдің жыршылары қандай ерлік жырын жырласа да, оның бәрі материалистік негізге тіреліп, болған тарихи оқиғаны, тарихи фактілерді жырлаған" [6]
Жоғарыда аталған ежелгі түркі дастандары бертін келе Түрік қағанаты тұсында жазылған ерлік жырларынан өзінің көркемдік дәстүр жалғастығын тапты.
Қорыта айтқанда, ежелгі түркі әдеби ескерткіштері мен қазақтың өзіндік төл әдебиеті арасында сан ғасырлар бойы бір үзілмей келе жатқан көркемдік дәстүр жалғастығы бар екені жоғарыда келтірілген нақты деректерден айқын көруге болады. Мұндай көркемдік дәстүр жалғастығы негізінен шығарманың тақырыбына, идеясына, сюжетіне, бейнелеу құралдарына, композициясына, тіліне, тағы басқаларына қатысты болып келетінін көрдік.
Казіргі түркі тіддес халықтардың арғы ататегі саналатын сақтар мен ғұндар дәуірінде өмірге келген қаһармандық жырлар -- "Алып Ер Тоңа","Атилла","Оғыз қаған",иШу батыр","Көк бөрі", "Ергенекөн" дастандары казақтың батырлық эпосының алғашқы үлгілері, қайнар-бастаулары деуге болады. Бұған біз ғұндар дәуірінің эпосы мен казақтың батырлар жыры арасындағы мазмұн, форма, стиль бірлігін айқындау арқылы көз жеткіздік.
Бұл жазба жәдігерліктер өзінің мазмұны мен пішіні жағынан ғана емес, ырғаққа, яки ритмге -- үннің жүйелі, мерзімді, мөлшерлі қайталануына негізделуі тұрғысынан да поэзиялық сипатка ие екенін И.В.Стеблева дәлелдеп шықты. Ол Орхон ескерткіштерінің өлшемі -әрі буын, әрі екпін екенін, ырғақ пен шумақ, тармақ пен бунақ -- сол буын мен екпінге негізделеді деген пікір айтты. Мұндай пікірдің теориялық және практикалық мәні зор еді.
Көне түрік жырының дыбыстық құрылысы қалай болғанын айқынырақ танып-білу үшін осы Орхон ескерткіштерінің біріне, айталық, Күлтегіннің үлкен және кіші жазуларына әдеби талдау жасап көрейік.
Өлеңде бірыңғай дауыссыз дыбыстардың кайталанып қиысуы, яғни аллитерация жырдағы үндестікті, мәнерлілікті күшейте түсетінін ежелгі түрік сөз зергерлері жақсы түсініп, бұл әдісті шебер меңгергені анық. Мәселен, Күлтегін жырының авторы әдеби тілге дауыс ырғағы түгіл, тіпті дыбыс қайталаулар арқылы әжептеуір ажар беруге болатынын сезген секілді: Қырқыз, құрықан,отуз татар,
Қытай, татабу қоп йағы ерміс.
Қаңым қаған бунча...
Қырық артуқ иіті йолы сүлеміс.
Аудармасы:
Қырғьіз, құрықан, отыз татар,
Кытай татабы -- бәрі жау еді.
Әкем қаған осынша (жауға)
Қырық жеті рет аттанды.
Мұндай жыр жолдары қазақ жырауларында жиі кездеседі. Доспамбет жырау (ХУІ-ғасыр):
Тоғай, тоғай, тоғай су,
Тоғай қондым өкінбен,
Толғамалы ала балта қолға алып
Топ бастадым өкінбен.
Тобыршығы биік жай салып
Дұшпан аттым өкінбен.
Күлтегін жырыңда бірыңғай дауыссыз дыбыстары қатар тұрып қайталанатын екі сөз өлең жолының басында да, ортасында да, соңында да тұрып қиыса береді. Мысалы, Күлтегін ескерткішінің кіші жазуында мынадай жыр жолдары жиі кездеседі:
Сучіг сабын, йумшақ ағын арып...
(Шырын сөз, асыл қазынасын беріп...)
Немесе Күлтегін ескерткішінің үлкен жазуында былай делінген:
Қаңум қаған сусі бөрі тег ерміс.
(Әкем қағанның әскері бөрідей бопты).
Дауыссыз дыбыстары қайталанып, қиысатын екі сөз өлең жолының ортасында тұруы да мүмкін:
Ол өдке кул куллығ болмыс ерті.
(Ол кезде құл -- құлды болған еді)
Немесе
Чығай будунығ бай қылтым.
(Кедей халықты бай қылдым)
Аллитерация жасалатын сөздер өлең жолының соңында да болуы ыктимал:
Түрк амты бубун беглар...
(Бүгінгі түрік халқы мен бектері...).
Немесе
Менің сабымын сымады.
(Менің сөзімді бүзбады).
Соңдай-ақ өлең жолының бас жағында және соңында тұрған сөздер аллитерация жасалатын кездері де көп болады:
Түпутке кічіг тегмедім.
(Тибитке сәл жетпедім).
Бөдке көрігме беглер...
(Такка кіріппгар бектер)
Кейбір өлең жолдарында бірнеше сөз немесе барлық сөз аллитерация арқылы өзара қиысып тұрады.
Теңрі гпөпесінде түтүп.
(Тәңірі төбесіне үстап...).
Көрур көзім көрмез тег
Білір білігім білмез тег болту.
(Көрер көзім көрестей,
Білгір акылым білместей болды)
Осыған ұқсас жыр дәстүрін ХУШ-ғасырда өмір сүрген жауынгер-жырау Ақтамберді де кезінде кеңінен қолданған:
Балпаң, балпаң кім баспас,
Басарға балтыр шыдамас.
Батырмын деп кім айтпас,
Барарға жүрек шыдамас.
Орхон ескерткішретіңдегі ұйқастықтың өзіндік ерекшеліктері бар. Қалай болған күнде де өлеңге қойылатын негізгі шарттардың бірі -- тармақтағы сөз соңының үндестігі, дыбыстас естілуі болып табылады. Ежелгі түркі жырындағы ұйқас -- екпінді және екпінсіз буындар үйлесімінің біркелкі қайталануы. Мысалы, Күлтегін жырында мынадай өлең жолдары бар.
Едгу білге кісіг
Едгу алп кісіг йорытмаз ерміс.
Бір кісі йаңылсар оғушы будыны
Бірсүкіңе тегі кыдмаз ерміш .
Осы бір шумақ өлеңнің аудармасы:
Акылды кісілерді
Батыл кісілерді (табғаштар) козғай
алған жок-
(Егер) бір кісі алданса да, (онда)
руы, халкы
Тұқымына дейін қалмас еді . Күлтегін жырында ұшырайтын '"ұйқас" сөздер, түптеп келгенде, соңғы бунақтағы дыбыстардың өзара үндестігі, яғни аллитерация жасалуы болып табылады. Мысалы.
Бегіліг уры оғлың күл болты,
Сілік кыз оғлың күң болты
(Бек үлдарың күл болды}
Пәк кыздарың күң болды) . Осында үндестік, ұйқас туғызып тұрған элемент "болты" (болды) деген сөз ғана емес, сонымен бірге "құл" жөне "күң" сөздердегі қ және к дыбыстары да екенін аңғару қиын емес. Күлтегін, Тоныкөк, Білге қаған жырларында теңеу, метафора, аллегория, гипербола, эпитет, қанатты сөздер, мақал-мәтелдер жиі қолданылады.
Тоныкөк - қағанның кеңесшісі, ел қамын ойлаған ақылгөй, дана қарт. Сондықтан оның монологында пернелеп, астарлап, нақыл-өсиет сөздер жиі қайталынып отырады.
Жұқаны бүктеу - оңай
Жіңішкені үзу- оңай
Жұқа қалыңдаса, (Оны тек) алып бүктейді
Жіңішке жуандаса (Оны тек) алып үзеді.
Осы Білге қаған мен Күлтегін батырдың кеңесшісі болған Тоныкөктің уағыз, өсиет сөздерінің сарыны одан мың жылдан кейін, яғни ХVІІІ ғасырда өмір сүрген даңқты жырау, Абылай ханның ақылшысы Бұқардың жырларынан айқын сезіледі:
Ай не болар күннен соң
Күн не болар айдан соң
Құлпырып тұрған бәйшешек
Қурай болар солған соң...
Бұл жырларда айтар ойды ойды нақты, қысқа түрде, әрі бейнелі етіп жеткізу үшін қолданылған кейбір ұтымды сөз тіркестері мақал-мәтел сияқты естіледі:
Бул сөзімді мүкият тыңда,
Терең ұқ
Жырақ болса, жаман сыйлык берер,
Жакын болса,жаксы сыйлык берер...
Іші -- ассыз,
Сырты -- тонсыз...
Өлімнен үят күшті.
Көрер көзім көрместей,
Білгір акылым білместей болды
"Күлтегін" мен "Тоныкөк" жырларына тән тағы бір жәйт бұл жырлардың кіріспесінде және қорытынды бөлімдерінде лепті үнмен мәнерлеп ғибрат айту, көтеріңкі сарынмен үндеу тастап, аскақтап сөйлеу сияқты эмфатикалық дауыс ырғағы басым болады. Мұның өзі оқырманның сезімін жандандырып, оны тез әсерлендіру үшін жасалғанын аңғару қиын емес. Мәселен, қарт данышпан Тоныкөктің бүкіл түркі еліне қарата айтқан мына бір монологы бұған толық дәлел болса керек:
Мен, білге Тоныкөкпін.
Алтын койнауын асып келдік
Ертіс өзенін кешіп келдік (Кім) келсе де "батыр!"- дедім.
(Олар бізді) білмейді.
Төңірі Ұмай, қасиетті жер-су
Жеңіс берген екен
Көп (екен) деп неге кашамыз?
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.