Қорқыт Ата жайында аңыздарда жетерлік

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:

Қорқыт Ата жырларының көркемдік ерекшеліктері

5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті
мамандығы бойынша

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1 ҚОРҚЫТ ТУРАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР МЕН ОЙ-ПІКІРЛЕР

1.1 Қорқыт Ата мұралары туралы замана лебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6

1.2 Қорқыт Ата нақыл сөздерінің тақырыптық-композициялық болмысы мен тәрбиелікмәні ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22

2 ҚОРҚЫТ АТА ЖЫРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК-СЮЖЕТТІК ҚАТАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӘДЕБИЕТТЕГІ ОРНЫ

2.1Қорқыт Ата кітабынің әлем әдебиеті мен қазақ әдебиетіндегі ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.2 Қорқыт Ата жырының поэтикасы мен құрылысының тақырыптық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68

Кіріспе

Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі:Қорқыт мұраларын ұмыт қалдырмай, жаңаша көзқараспен бағдарлау. Қорқыт Ата бәрімізге бұрынан таныс, көкейімізде жатталып қалған мифологиялық бейне. Дегенмен, осы Қорқыт деген есімнің өзі не мағына береді, Қорқыт дегеніміз ел аузындағы аңыз ба, әлде тарихта болған шынайы тұлға ма деген сауал көбімізді толғандыра бермейді.Алайда, еліміздің өткені мен кеткенін, аңыздары мен тарихын, әдебиеті мен мәдениетін білу бәріміздің борышымыз.Осы орайда, егеменді еліміздің тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында былай деген сөздері есімізге түседі: Еліміздің егемендігін, халқымыздың рухани байлығын, табиғи ресурстарымыздың барлығын қорғауға алу абыройлы іс [1,1]. Расында да, қазақ елі жер асты қазба байлықтарына ғана емес, рухани байлықтарынан да кем емес. Рухани өміріміздің тарихында тұтас бір дәуірдің болмыс-бітімін, таным-түсінігін айшықтап көрсететін айрықша тұлғалар болатыны рас. Исламға дейінгі Тәңірлік дүниетанымды пайымдап, бас-аяғын жинауға әрекеттенер болсақ, оның ортасында тұрған дара тұлғаларды айналып өте алмаспыз. Солардың бірі, бәлкім, бірегейі - түркі халықтарының арасында есімі ежелден танымал Қорқыт Ата.
Қорқыт Ата еңбектері не себепті түркі халықтарының ғана емес барша еуропалық түрколог ғалымдардың қызығушылығын оятқанына қарағанда Қорқыттың оғыз-қыпшақ қоғамдық бірлестігінде өмір сүрген қарапайым шаман қария ғана емес толықтай ашылмаған үлкен құпия өнер иесі екендігін аңғартқандай. Қорқыт есімімен қатар "Ата" деген тіркестің үнемі үлкен әріппен жүретіні бір көзбен қарағанда қызық көрінері анық. Мұндағы "Ата" тіркесі туыстық атаудағы сөз емес барша түркі тайпаларының ғұламасы деген мақсатта айтылады. Бас әріппен жазылуының себебі бір ғана елдің емес, күллі түркі тілдес елдердің ортақ пірі деген мағынада болғандықтан жазылады.
Рухани-әдеби байлықтарымыздың бірі деп Қорқыт Ата мұраларын айта аламыз. Тақырыбымыздың өзектілігі де осы, келешек ұрпағымызды тілін, ділін, әдебиетін, мәдениетін білетін патриоттық рухпен тәрбиелеу. Ал, Қорқыттың еңбектері эстетикалық өнегеге бай. Тақырыптың зерттелу дәрежесіне назар салсақ, Қорқыт Ата - түркі халықтарының барлығына ортақ ұлы ойшыл, қобызшы, жырау. Қорқыт Атаның тарихтан алатын орны ерекше, артыннан өшпес әдеби, музыка мұрасын қалдырған биік тұлға ретінде танимыз.
Дипломдық жұмыстың мақсаты:Нақты мақсаты - Қорқыт Атаның өнері мен өмірі жайлы ғылымда әр түрлі болжамдарды сейілтіп жан-жақты қарастыру. Оның шығармашылығының қалыптасу арналарын анықтау Зерттеулердің мақсатын айқындау.
Зерттемелердің көпшілігі Қорқыт Ата Сырдария бойында өмір сүрген оғыз-қыпшақ тайпалық бірлестігінде X ғасырдың басында дүниеге келген деген тұжырымға келеді. Ол жаңа қала Сыр өзенінің Арал теңізіне құйылар жерінде тұрғандықтан, қазақ халқы оны Су аяғы -- "Ер Қорқыт" деп атаған. Тарихи жазба мәліметтер мен халық шежіресі бойынша, Корқыттың әкесі Қарақожа оғыз тайпасына жататын Баят дейтін рудан шыққан, ал шешесі болса қазақ құрамына кіретін қыпшақ руының қызы, оның туған жері қазіргі Қостанай облысының Аят өзенінің маңы болса керек. Қорқыт мініп, дүниенің төрт бұрышын кезген, аңызға айналған атақты Желмаяны оның шешесінің жақын туыстары , яғни нағашылары сыйлаған көрінеді. Қазақ халқының тарихында Қорқыт Ата - елдің ынтымағын нығайтқан кемеңгер қайраткер, түркі дүниетанымының негізін қалаған ғұлама ойшыл, әлемдік ақыл-ой мәдениетінде өзіндік орны бар философ-гуманист ретінде танылады.Қорқыт Ата қыпшақ-оғыз түріктерінің білгіші болып саналған. Ал, қазақ халкы ескі оғыз-қыпшақ тайпаларының тарихи қонысына мирас болған халық, олардың түбегейлі ұрпағы болғандықтан, Қорқыт туралы айтылатын аңыз-әңгімелер, тарихи жырларқазақ халықтарының ішінде ауыздан-ауызға тарап жүргені де сондықтан. Қорқыттың әдеби мұралары ғана емес, музыкалық мұралары да баршылық. Өйткені, Қорқыт қобызды алғаш жасап шығарған шебер, ал қобыз дегеніміз - музыкалық аспап. Қорқыттың күйлеріде бар алайда, оның мұрасынан әзірге белгілішығарма саны жиырма шақты.Қорқыттарихта болған өнер иесі. Өз заманының биі, батыры, даңқты ақылгөйі. Сол себепті, Қорқыт әр халық әр түрлі аңыз еткен, алып тұлға. Қорқыт Ата мұралары - жалпы түркі халықтарының ежелгі мәдениетінің, мұрасының ортақ екендігін көрсететін, қазіргі айтылып жүрген рухани мәселелерге мұрындық болатын құнды ескерткіш. Түбі бір түркі халықтарына ортақ жәдігер түркі тектес халықтардың, оның ішінде қазақ халқының мәңгі рухани баға жетпес мұралары болып саналады. Қорқыт Ата туралы аңыз бен ақиқаттың ақ-қарасын ажырату жалпымызға бірдей жүктелген ортақ міндет деп білемін.
Қорқытты оқу арқылы ұрпақ өзінің болмысы мен салт-дәстүрін ден қойып, рухани қазыналарды бағалап үйренеді деп ойлаймын.
Біз Қорқыттың мұраларын зерттеу арқылы көне түркі заманына беттеп,түркі тілдес халықтардың ежелгі тарихын, мәдениетін, әдебиетін көріп, біле аламыз. Қорқыт Ата мұраларының ішіндегі ең алыбы - нақыл сөздері. Қорқыттың нақылдары қазақ халқының мақал-мәтелдерімен ұқсас, тәрбиелік мәнді өсиет ететін даналық маржандары. Дүниетанымдық, тәлім-тәрбиелік мәні зор, ұлттық тәрбиеміздің бастауы болып табылатын Қорқыт атаның жырлары мен өсиет сөздері, күйлері мен аңыз әңгімелері жалпы адамзаттық құндылық берері анық.
Дипломдық жұмыстың міндеті:Қорқытты оқу арқылы бүгінгі ұрпақ өзінің болмысы мен салт-дәстүріне ден қойып, рухани қазыналарды бағалауға үйрету. Қорқыт Ата қазақ халқының би-шешендері сияқты дәстүрді бұлжытпай сақтауға, жеті аталық үрдіске мұқият болуға шақырған. Оның себебебі, түркі әлеміндегі туыстық, қандастық жүйені қалыптастыруда әйелдің орны ерекше екендігін түсіндіру, қан тазалығына мән беру. Қан тазалығына жылдар бойы мән берудің себебі неде, жеті атаға дейін қыз алысып, қыз берісуге болмайды деген тиымның мәнісі не, деген сауалға Қорқытта жауап берген сыңайлы. Қан тазалығының бірден бір белгісі - текті ұрпақ. Ал, текті ұрпақтан міндетті түрде саналы, білімді адамзаттар пайда болары һақ. Қорқыт атаның бұл өсиеті бүкіл түркі әлеміне таралып, ғасырлар бойы жалғасын тауып келеді. Қорқыт заманын келе жатқан шаңырақ көтеруге байланысты Керегең сөгілмесін,- деп бата берген екен. Шыныменен, шаңырақ көтеріп, үй болу қай заманда да өнегелі іс. Қазақ халқы үшінде шаңырақ құру аса жауапты міндет, сондықтан да ақ босаға, алтын босаға, қара шаңырақ деп те жатамыз.Қорқыт шаңырақтың шайқалмай берік болғанын аманат еткен.
Қорқыттың әр жыры бір міндетті көздейді ол - тәрбие. Тәрбие тал бесіктен басталады демекші Қорқыт Ата баланы шыр етіп дүниеге келіп, көз ашқанынан бастап ізгілікке баулу керек деген екен. Ол нақыл сөздері арқылы адамды бірлікке, ынтымақттыққа, жақсы қасиеттерге бейім болуға шақырды. Қорқыттың әрбір сөзі тұнып тұрған - имандылық пен тәрбие. Өз ортасында сыйлы болған Қорқыт Ата бектердің жиынан қалмай, олардың балаларына ат қойған. Ал, баланын атын қою мәртебесіне тек қадірменді адамдар ғана лайық болып есептелінеді. Қамыққан халық әрдайым Қорқыт Атаның кеңесін алып, ақылын тыңдайтын болған. Тәлім-тәрбие беруде Қорқыттың рухани байлықтары таптырмайтын қазына.
Қорқыттың нақыл сөздері де, жырларыда ұрпақты ізгілікке шақырады. Ежелгі түркі өркениетін, жазба есерткіштер мен Қорқыт ата мұраларын зерттеу келешек ұрпаққа рухани азық болары сөзсіз, сондықтан да, ұлттық әдебиетіміз бен өнеріміздің мұрасын жүйелі түрде зерттеп, әлемдік ғылыммен теңдестіру біздің парызымыз.
Дипломдық жұмыстың дереккөздері: Қорқыт Ата жайында әр түрлі кезеңде жарық көрген отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми-зерттеу еңбектері атап айтқанда: Ш. Ибраевтың Тәңірлік дін өкілі - Қорқыт Ата,
М. Әуезовтың қорқыттануға қосқан ғылыми еңбектері, Ә.МарғұланныңЕжелгі жыр, аңыздар, Өткен күнде белгі бар, Қорқыт ата өмірі мен әфсаналары, Қорқыт туралы жазбалар атты жұмыстары, В.Н.Басиловтың Избаранники духов, П.Н. Боратовтың Исторические ценности в сюжетах Деда Коркута, С.Қасқабасов Ажалмен айқасқан адам, В.В.Бартольд аудармалары мен зерттеу жұмыстары, В. Жирмунскийдың Китаби Коркут и огузская эпическая традиция атты, Ә. Қоңыратбаев пен М. Байділдаевтың Қорқыт ата кітабы және де баспасөз таралымдары - газет, журналдардағы құнды делінген деректерді қолдандым.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспе бөлімнен, 2 тараудан және қортындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. Қорқыт туралы зерттулер мен ой-пікірлер

0.1 Қорқыт Ата мұралары туралы замана лебі

Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 1997 жылғы 12 қарашада Қорқыт және түркі әлемі халықаралық ғылыми-теориялық конференциясына қатысушыларға арнаған құттықтауында төмендегідей пікір айтты: Түбі бір түркі халықтарының ортақ ойшылы саналатын атақты ақын, дәулеткер күйші, философиялық мазмұны аса терең аңыздардың кейіпкері Қорқыт бабамыз - баршамыздың рухани болмысымыздың алтын арқауы болып табылады. Егемендікке қолжетіп, өзінің өткеніне көз жібере бастаған қазақхалқы үшін Қорқыт бабамыз қалдырған гуманистік ниеттегі дидактикалық мұралардың маңызы өзгеше зор дер едім. Өйткені, оның осыдан он ғасырдан астам уақыт бұрын айтқан өсиет қағидалары қоғамымыздың бүгінгі тыныс-тіршілігімен де жақсы үйлесім тауып отыр. Өлген кісі тірілмес, өткен қайтып келмес, - дейді абыз өзінің сөзінде. Иә, өткенді қадірлеуге, одан сабақ алуға болады, бірақ оған қайтып оралу жоқ екен, тек ілгері ұмтылу қажет. Осы қарапайым айтылған кемел ойды келешегіне үлкен бағдар белгілеп, әлемдік өркениет көшіне ілесіп, Орталық Азияның Барысы болуға бекем бел байлап отырған бәріміз де мұқият зерделесек болады. Аңыз бойынша Қорқыт бабамыз артына адамның өлімнен қашып құтылмайтындығы, оның ғұмырын жарық дүниеде бітіріп кеткен жасампаздық ісі мен өшпес өнері ғана жалғастыра алатындығы туралы данышпандық пәлсапалық байлам қалдырды. Осы ғаламат ой әрбір саналы жанның ғұмыр бойы темірқазық етіп ұстар бағдаршамы болуға лайық десек, қателеспейміз[2,1].
Қорқыт ел аузындағы аңыз ғана емес өмірде болған, есімін үлкен әріпттермен жазуға болатын алып тұлға. Оны дәлелдей алатын құнды дерек ол - тарих. Тарихқа үңілетін болсақ, Қорқыт дәуірін көре аламыз. Ғалымдар VIII - XХ ғ. Орта Азия мен Қазақстан жерлерінде бұл кезеңді Қорқыт дәуірі деп атаған:
* Біріншіден, көне түркілер тарихының Қорқыт дәуірінде түркі тайпалары Орта Азияны толықтай жаулауға кіріскен, сондықтан да Қорқыт мұралары бір ғана елдің емес, бүкіл түркі халықтарының әдеби - рухани қазынасына айналып отыр.
* Екіншіден, Қорқыт дәуірінде Сырдария қалалары қуаттанып, қала мәдениетінің көркеюі. Ал, Сырдария өңірі Қорқыт бабамыздың туған жері.
* Үшіншіден, Қорқыт өзі өмір сүрген дәуірде түркі халықтарына ақылгөй, дана болған.
Сонымен түркі әлемі және Қорқыт дәуірі тақырыбына арналған зерттеулерге келетін болсақ, Қорқыттың сырға толы, құпия өмірі көптеген ғалымдарды толғандырып отыр. Рашид әд-Дин өзінің естіген аңыздарында, Қорқыт өз заманында төрт-бес хандықты басынан өткізіп, солардың бәрінде де
бас уәзірлік қызметте болған дейді. Олар: Дойлы хан,Инал хан, Көл-Еркі, Каңлықожа және Тұман хандар. Хандарға күшті ықпал жасай білгендіктен, олар Корқыттың ақылды кеңесінен аса алмаған көрінеді. Осы пікірді шығыстың тарихын зерттеуші Әбілғазы да растайды. Әр түрлі аңыз- әңгімелерде Қорқыттың туған жылы мен жасы жөнінде әр алуан пікір айтылады. Кейбір деректерде Қорқыт 95 жыл жасаған делінсе, кейбірінде 195, ал кейбірінде, тіпті 400 жасқа келген деген де болжамдар кездеседі.
Рашид әд-Дин "Жамиғ Ат-Тауарих" атты тарихи шежіресінде Қорқыт Атаны қайы тайпасынан шыққан десе, Әбілғазы "Түрік шежіресінде" оның тегі баят екендігі, оғыздардың елбегі болып, 95 жасқа келіп қайтыс болғандығы жайында айтылады. Сыр жағасына жақын жерде Қорқыт атаның зираты болғанын Ә.Диваев пен т.б. ғалымдардың еңбектерінен кездестіреміз. Ә.Қоңыратбаевтың зерттеулеріне Қорқыт ата ХІ ғасырдың басында дүниеден өткен делінсе, Ә.Марғұланның еңбектерінде ол VII - VIII ғасыр аралығында өмір сүрген деген пікір айтады. Оғыз халқының басына қайыр келетінін сөйлеген едім,- деп айтқанына қарағанда, оның бақсы болғандығы жөніндегі ықтималдар пайда болады[3,5]. Бақсылар әрі ақын, әрі өткен замандарды да жырлайтын, келешектен де хабар беретін ұлы адамдар болған.Қорқыттың бақсы болғанына тағы бір дәлел қолындағы қобызы. Қобыз қазіргі біздің қабылдауымызда жай ғана бір музыкалық аспап қана, ал ұлы болжам келтіруде, ақиқатты тануда абыздың қобызы музыкалық аспап қана емес екі дүние арасындағы дәнекерші-медитациялық құбылыстың құралы болып саналады. Сол себепті де, қобыз әулиелердің аспабы. Бұл жайында Басиловтың да өз айтары бар: Шаманское ритуальное врачевание - это архаическое форма лекаря. В отличие от современного врача, он владеет опытом психотерапевтического воздействия[4,103].
Қорқыттың бақсылық қасиеттерін дәріптеп жеткізген көне бақсы-жыраулар: Қойлыбай, Балақай, Қарамырза, Нысан абыздар. Ал, Халықаралық түркі академиясының президенті, профессор, академик Ш.Ыбыраев болса: Менің зерттеуім бойынша, Қорқыт өмірде болған. Қорқыттың, шамамен алғанда, VIII-IX ғасырларда Сырдарияның бойында өмір кешкені анық. Әйтпесе жоқ адамға ескерткіш орнатып, басына белгі қоймайды. Бұл - бір жағы. Екінші жағынан, өмірде болмаған адамнан соншама аңыз тудырып алмайды. Демек, ол - нақты болған адам. Бірақ, ол қазақ даласына исламның енетінінің алдында өмір сүрген кісі. Жалпы, Қорқыт дәуірі тәңірлік ескі наным-сенімнің исламға орын беріп жатқан тұстарына да сәйкес келеді. Себебі ол туралы аңыздардың мазмұны соған меңзейді. Мұнда белгілі бір дәрежеде тәңірлік діннің қағидаларын қорғау бар. Сөйтіп, исламның кейбір қағидаларына қарсы келу байқалады. Мысалы, өлмеудің жолын іздеу, ажалға қарсы тұру деген - исламда жоқ нәрсе. Алдағы уақытта оның тек өмірде болған-болмағанын ғана емес, жырларының да көркемдік ерекшеліктерін ары қарай зерттей беруіміз керек,- деген пікір айтады [5,78]. Шынында да, Қорқыттың аңыз әлде ақиқат екендігіне көп ғалымдар еңбектеніп, дәлелді пікірлер қалдырды емес пе?! Бір тақырыпты қазбалай бергеннен гөрі Қорқыт Атаның жырларын кейінгі ғалымдар зерттеуге алса "нұр үстіне - нұр" болар еді дер едім.
Қорқыт Ата жайында аңыздарда жетерлік. Сол аңыздарға келсек, Қорқыттың бойында үш түрлі өнер ерекше айқындалады екен:
* Біріншіден, жоғарыда айтылғандай, ол оғыз-қыпшақ ұлысынан шыққан айтулы абыз, бақсы. Қорқыттың абыздық, болжалдық қасиеттерін жалғастырғандар: Сыпыра жырау, Асан қайғы, Қазтуған жырау, Шалкиіз, Әнет баба, Бұқар жырау, Құлназар, Тәтіқара, Майлықожа би
* Екіншіден - күйші, қобызды алғаш ойлап тауып, қобыз сарынын тудырған өнерпаз. Қорқыттың күйлерін жеткізген атақты күйшілер: әл - Фараби, Кетбұқа, Ер Шегедей; Досжан, Қанқожа Уәлиханов, Өтеболат, Құрманғазы, Ықылас, т.б.
* Үшіншіден - әйгілі жырау, оның жырлары оғыз-қыпшақ өмірін бейнелейтін әдеби-тарихи мұра. Қорқыт дәстүрі бойынша жыр айтқан жырау-ақындар: Сабырбай, Жанақ, Жұмағұл, Найман бала, Ерімбет жырау, Базар жырау, Абыл жырау, тағы басқалары.
Қорқыт туралы қазақ халқы айтатын аңыздарды, ғажайып әфсаналарды, қария сөздерін жинаған ғалым Ә.А.Диваев. Қорқыттың сәуегейлік істері, өскен ортасы, нақыл сөздері, болжау сөздері, "Қорқыт пен ажал" мәселесі, өлместің жолын іздеуі, Әзірейілмен күресі, өлімнен қашып жүріп, дүниені кезуі, Қорқыттың "Желмаясы" туралы айтылатын аңыздардың барлығын Ә.А.Диваев 1920-1921 жылдар аралығында Жетісу мен Сырдария өлкесін аралаған атақты экспедицияларында жинақтап қайтады. Бұл екі аймақтан Ә.А.Диваев екі жүз қырық дәптер, 8 мың беттік мағлұмат жинады [6, 5]. Олардың көбі шежірелер, тарихи хикаялар, аңыз,ертегілер және дастандар. Бұл байтақ мағлұматтың ішінде 8 дәптер бір ғана Қорқыт туралы аңыздарға арналған, олар: "Қорқыттың өлімнен қашуы", "Қорқыттың бақсылық сарыны","Қорқыттың Әзірейілмен алысуы" [7,17]. Түркі халықтарының фольклорындағы аңыз әңгімелердің бірі Қорқыт Атаның туылуына байланысты.
Аңызға сүйенсек, анасы Қорқытты құрсағында үш жыл бойы көтеріп жүріпті. Толғағы жылына бір рет қысып отырады екен. Қорқыт дүниеге келер кезде әлемді үш күн, үш түн бойы қаратүнек қараңғылық басады. Сұрапыл қара дауыл соғып, ел-жұрттың бәрінің үрейін алады. Соған орай баланың атын "Қорқыт" деп қойған делінеді. "Қорқыт" сөзінің этимологиясын Ә.Қоңыратбаев "құтты адам, құт әкелетін адам" [8,160],- деп көрсетсе, С.Қасқабасов қарама - қарсы мәнде "өмір сарқылды, адам өлді [9,91]деген мағынаны білдіреді деп санайды[9,91]. Е.Тұрсынов түркі халықтарының фольклорына сүйене отырып, "деде, даде" деген сөздерді "жырау, насихат айтушы" деп түсіндіреді. В. М. Жирмунскийдің бір пікірінде, Қорқыт Ата жыршылар мен жырауларға тән көне халық поэзиясының ерекшеліктерін бойына сіңірген болжағыш әрі әнші-жырау, ақылгөй болған делінсе, ендігі бір деректе В.Жирмунский Қорқыт Атаны магиялық аспап - қобыздың иесі, абыз, шаман ретінде қарастырады[10, 90].Қорқытты ең алғаш зерттеуге ден қойған ғалымдар: Ш.Уәлиханов, В.Вельяминов-Зернов, И.Лерх, Л.Герн, Л.Мейер, Г.Потанин, В.Радлов және т.б. Қорқыт Ата жөніндегі аңыздарда түркі халықтарының өмір мен өлім мәселесі туралы көзқарастары кеңінен көрініс тапқан. Халық аузындағы аңыз-әңгімелердегі Қорқыттың бейнесін зерттеген ғұламалар: В.В.Бартольд, Ә.А.Диваев, И.В.Аничков, И.Жетпісбаев, В.А.Каллаур, И.Кастанье, П.И.Спиридонов, тағы басқалары. Қорқыт адамға өлмейтін өмір іздейді, бақытты ғұмырды, адам өмірінің ұзақ болуын тілейді. Осы оқиға туралы қазақ аңызында былай деген: Қорқыт еңгезердей биік кісі екен, бойы екі құлаш, бір сүйем, өлгенде аяғы қабірінен шығып жатыпты. Тірі кезінде Қорқыт өлімге мойын сұнбаған, дүниенің төрт бұрышын кезген екен, бірақ еш жерден тыныштық таба алмапты, қайда барса да алдынан қазулы тұрған көр шыға беріпті [11, 110]. Қорқыттың өмір бойы арман еткені өлмейтін, мәңгілік ғұмыр іздеу, сол үшін күресіп, өлімге қарсы тұру. Қорқыт бар өмірін тағдырмен, дүниенің жаратушымен алысу үстінде өткізеді. Өлмейтін өмірді іздеп, тағдырға, өлімге қарсы тұрады. Жас Қорқыттың іздегені - адам баласының өлмей, уайымсыз, еркін өмір сүруі. Өліммен күресуді Қорқыт өзіне бірінші міндет етіп қояды. Өліммен күресу, адам баласына өлмейтін өмір іздеу жолында Қорқыт халықтың қорғаушысы, халыққа жан-тәнімен болысатын, оларға мәңгілік өмірді мұрат еткен кемеңгер бейнесінде суреттеледі. Өліммен күресу сюжеті әсіресе қазақ пен Алтай елінің аңыздарында ұшырасады. Қазақ халқының аңыздарында өлімге қарсы тұратын сюжет осы Қорқыт туралы ғана. Қазақ халқында Қорқыт пен ажалдеген поэмада бар [11, 98] . Онда аңыз сөзі былай басталады:
Қорқыт қашып ажалдан,
Аңыратты қобызын,
Қобызында көп арман
Тоқсан толғау, әдемі үн.
Желмаясын желдіртіп,
Ілгері басып келеді.
Күй сарыны сел - тасқын
Күңірентіп келеді.
Тасы құлап жартастың
Жаңғыртты даланы
Құйын боп та ұйтқыды,
Ну орманды шулатып,
Дауыл боп та жүйткиді,
Көл - өзенді тулатып,
Қас қаққанша кенеттен
Баурап беріп биледі,
Боздағандай беубеулеп,
Жас төгеді күй легі.
Бұл аңызды жеткізген Сыр өңірінің тумасы қария Әлқуат Қайнарбаев. Ол кісінің Қорқыт туралы екі қолжазбасы бар, екеуі де араб қарпінде жазылған. Ол кісінің қолжазбалары қазір Қазақстан Ғылым академиясының кітапханасында, қолжазбалар бөлімінде сақтаулы тұрған көрінеді. Қорқыт дүниені кезіп кеткенде оның жалғыз серігі желмаясы болған. Қорқыттың желмаясы туралы қазақ аңызы былай дейді:
Қорқыт бала күнінде қыпшақ нағашыларына барғанда, оған тай таулақ, тұқымынан бір ботаны сыйға тартқан екен. Ботаны Қорқыт өзі үйретіп, өсіреді. Бота Қорқыттан өзгенің мінгеніне жүрмейтін, жетегіне ермейтін бір керемет көлік болады. Қорқыт мінгенде ол канатты құсқа жеткізбейді, ой мен қырды еркін басып, айдын судан ұшып өтетін болады. Сусыз шөлде шаршауды, ауруды білмейді. Қорқыт жер жүзін кезіп аралағанда, оның сенімді жолдасы, канатты көлігі, атақты желмаясы болады. Аңыз бойынша, Қорқыт жиырма жасқа келгенде түс көріп, түсінде ақ киген Қызыр Ата қырық жастан артық жүрмейсің деп аян береді. Қорқыт осы сөзден қорқып, өлмейтін жер, өшпейтін дүние іздеудің соңына түседі. Желмаясына отырып, дала кезіп кетеді. Көп уақыт жүріп келе жатып, жер қазып жатқан бір топ кісіге жолығады. Мұны неге қазып жатырсыңдар? дегенде, әлгі адамдар Қорқыт әулиеге деп жауап береді. Оны естіген соң зәресі одан әрі ұшып, өлімнен құтылу үшін дүниенің екінші шетіне кетеді. Онда барса да, бұрынғы түсін тағы көреді. Таң бозынан аттанып, тағы да дала кезіп кетеді. Түсінен шошынып, дүниенің төрт бұрышын тегіс кезіп шығады. Бірақ, қайда барса да көретіні қазып жатқан көр болады. Жан сақтауға жер таба алмай, әбден тарыққан Қорқыт жер ортасына келеді. Ол - өзінің туған жері Сыр суының жағасы еді, сол жерде отырып, Желмаясын сойып, оның терісінен қобызын қаптайды. Ол қазіргі Қорқыт тамының тұрған жері екен. Бұрынғы түсін тағы көреді. Суда ешкім көр қаза қоймас, оған ажал да келе қоймас деп өлімге қарсы амал ойлайды. Сусыз жерде жан сақтауға болмаса, енді судың ортасында тұрайын деп Сырдың бетіне кілемін жайып, жүз жылдай сонда өмір сүреді. Күндіз-түні толқынды күйлер шығарады. Барлық нақыл сөздерін осы аралда отырып айтады екен. Сыр суының ағыны қандай тоқтаусыз болса, Қорқыттың қобызы да тоқтаусыз сарнайды, өмір жырын шертеді, қызық көруге шақырады. Өлім қанша жақындап келсе де, қобыздың күйі, судың ағыны оны көп заман жолатпайды. Қорқыт күндіз-түні тоқтаусыз күйін тарта берген көрінеді [11, 54].
Бұл аңыздың екінші түрі былай: Қорқыт ақылшы, сәуегей кісі екен. Ауылы Сырдарияның жағасында болыпты. Асқан күйші, қобызшы Қорқыт бір жерде отырмай, ел-елді кезіп, қобызбен күй тартып жүреді екен. Өзі мейірімді, жайдары адам. Бір күні түсінде аян көреді: Сен өлімді аузыңа өзің алмасаң, саған ешуақытта өлім жуымайды,- депті. Содан кейін бірталай заман өтеді. Қорқыт өлімді ешуақыт аузына алмай, қобызын тартып, ел аралап жүре беріпті. Күндердің бір күні бір ауылда қобыз тартып отырса, сыртта байлаулы тұрған өгізі далаға қашып барады екен. Ол ешкімге ұстатпайды. Өгізін қуа-қуа Қорқыттың өзі де шаршайды. Сені өлсем де ұстамай қоймаспын, дейді. Кейін бұл сөздің аузынан шығып кеткеніне қатты өкінеді, түс көргеннен бері өлімді аузына алмаған еді. Енді не істеу керек деп күңіренеді, өлімнен құтылудың амалын іздейді. Желмаяға отырып, дүниені кезіп кетеді. Барған жерінің бәрінде өзіне қазылып жатқан көрді көреді. Қорқыт: Мұны кімге қазып жатырсыңдар?,- деп сұрағанда, Қорқыт әулиеге деген жауаптыестиді. Қайда барса да алдынан қазулы тұрған Қорқыттың көрі шығады. Дүниені қанша кезсе де, өлімнен құтыла алмайтын болған соң, Қорқыт ойға түсіп, бұлай әуре болмайын, одан да еліме қайтайын деп өзінің туған жері, сүйікті мекені Сыр бойына қайтып келеді. Еліне келген соң, құрғақ жерде тұрсам, соңыман ажал қалмас деп, масаты кілемді Сырдарияның суына төсеп, қобызын тартып тұра беріпті. Тәңірінің жарылқауымен Қорқыттың кілемі не суға ағып кетпей, не шіріп - тозбай, көп заман су үстінде кеме болып қалқып, Қорқытқа ажал келтірмейтін арал болып тұрыпты. Қорқыт Сырдарияның үзілмей ағатын суына қарап, өлім мені қанша қуса да, оны бұл жерге келтірмеспін деп, қобызын толқытып күңірентіп тарта беріпті. Қорқыттың күйін дүниедегі жан иесі түгел ұйып тыңдайды. Аспандағы құс ұшуын қойып, самал жел есуін қойып тыңдайды. Ажалдың өзі де Қорқыттың күйіне балқып, оған жақын келе алмапты. Қорқыт осылайша күндіз-түні ұйқы көрмей, қобыз тартып, өліммен алысыпты. Көп уақыт ұйқы көрмей, қатты ұйқыға батқан кезде оны өлім іздеп тауып, кілемде ұйықтап жатқан Қорқытты кішкене қайрақ жылан болып, шағып өлтіріпті. Бірақ Қорқыт өлгенімен, оның ұзақ заман тартқан қобызының күйлері тоқталмапты. Қорқыттың моласы Сырдарияның жағасында, Қармақшыдан он сегіз шақырым жерде белестің үстінде тұр. Қорқыттың қобызын сол молаға бірге көмген екен, тәңірінің шеберлігі, қобыз өздігінен мұңды күй шертіп, Қорқыттың өзі тартқандай сарнап тұратын көрінеді. Ертелі-кеш Қорқыт күмбезінің қасынан өткенде қобыздың сарнаған дауысынан Қорқыт - Қорқыт деген мұңды үн үзілмей шығып тұратын болған екен [11, 62].
Өгіз туралы аңыздың бір нұсқасы - Тарғыл тана. Қорқыт елсіз далада жалғыз өзі желмаясын желдіртіп келе жатқанда алдынан бір тарғыл тана дейтін аң қашыпты. Оны ұстаймын деп қызығып қуған Қорқыт ұзақ күн жете алмайды, арасы есік пен төрдей болады да отырады. Әуреленіп сонша қуып жете алмағанына ызаланған Қорқыт осы тарғыл тананы жетіп ұстамасам, жер үстінде тірі жан болып жүрмегенім деп серт айтады. Сол сәтте тарғыл тана бір тас шоқы болады да қалады. Сол тарғыл тас шоқы қазір Тарғылдың тауы деп аталады. Қорқыт тамынан солтүстікке қарай жүз шақырымдай жерде орналасқан тау [11, 70].
Қорқыт туралы айтылатын қазақ аңыздары өте көп. Соның бірі - Қорқыт пен қырық қыз. Ол былай баяндалады:
Қорқыт өмірден өткенше өлімге мойын сұнбаған. Өлімнен құтылудың емін іздеген, ылғи дүние кезіп жүрген. Бірақ қайда барса да алдынан Қорқыттың көрі шыға берген. Қара жерде тұру қорқыныш бола берген соң, Қорқыт су үстінде тұрып көрейін деп, кілемін Сыр суының бетіне төсейді, қарындасын қасына алып, кілемнің үстінде отырып, өмірге, еліне, жеріне арнап мұңды күйлер тартты. Сарнап шыққан Қорқыттың қобызының даусын естігенде, өзен бойындағы елдер үйінде шыдап отыра алмайды. Олар тобымен өзеннің екі жағалауына жиналып, Қорқыттың күйін емірене тыңдайды. Қобыздың даусы кешкі құрым Сырдариядан алыс жатқан Арқадағы елдерге де жетеді. Қобыз даусымен елегіген Арқаның қырық қызы Қорқыттың күйін тыңдауға құмартып, үйінен шығады. Басында қобыздың даусы жақыннан шыққандай сезіледі, бірақ қыздар күндіз-түні жүріп жете алмайды. Бетпақтың шөліне кездеседі. Жол-жөнекей ел таба алмай, отыз тоғыз қыз жолда мерт болады. Тек қырқыншы қыз аяғынан айырылып, Сыр жағасына жетіп, Қорқытты көріп өледі екен. Ол ақсақ қыздың күмбезі Қорқыт ата күмбезінің солтүстік тарапында (арқа жағында) бір шақырымдай жерде биік белестің үстінде тұр. Оны бүгінде Ақсақ қыздың мұнарасы дейді. Кейбір қазақ қариялары атап айтқанда Қ.Қоңыратбаев ақсақ қызды Қорқыт атаның зайыбы еді деп айтады. Тағы бір аңызда: Қорқыт дарияның үстінде "Қоштасу күйін" тартып отырғанда қарындасы қасында еді. Кілем үстінде ұйықтап көзі ілініп кетсе, көсілген Қорқыттың аяғы қарындасына тиіп кетіпті. Ұйқысынан шошып оянған Қорқыт аяғына ренжіп, Тірімде жерге сыймаған аяғым, өлсем көрге сыймайсыңдепті. Қорқыт өлген соң аяғы көріне сыймай созылып, жоталанып жататыны сондықтан екен. Қазақ аңыздарындағы суреттің бірі - Қорқыт дүние кезіп, өлімге дауа іздеп жүргенде, барлық жанды-жансыз жаратылыс оның алдынан елестеп, өлім туралы өздерінің мұңын шағады. Қуарып тұрған өсімдік, сарғайып тұрған жапырақ, құлап жатқан қара орман, майырылып тұрған қия тас, мүжіліп жатқан асқар тау - бәрі өлімді еске түсіреді екен. Оларды көріп, Қорқыт ойға батады: үлбіреген жас гүл қуарып солады, уыздай жас жігіт сақал-мұрты ағарып жоқ болады, толықсыған айдын көл қурап суалады, кеудесімен аспан тіреген зәулім бәйтерек түбінен шіріп құлайды. Неге олай? Бүгін бар, ертең жоқ, бұл не өзі? деп күні-түні ойланады, өлімге дауа іздейді. Бірақ қайда барса да өлімнің елесі қазылып жатқан көр болып көріне береді. Кеше жүгіріп жүрген аңның бүгін далада құлап жатқан өлексесі, аспанда ұшып жүрген құстың бүгінгі жемтігі, құлап жатқан ағаш, қурап тұрған шөп - бәрі өлімді еске түсіреді. Біз де шалқыған өмірде, қызық тіршілікте болған едік, енді мынадай болдық. Ерте ме, кеш пе, бұл бәріне де келеді. Сен де сондай боласың, бітесің, жоғаласың деп Қорқытты үлкен ойға батырады. Қорқыт өлімге мойын сұнбай, ажалдан құтылмақшы болып, дүниенің жүзін кезсе де, өлім алдынан қазылып жатқан көр болып шыға береді. Қайда барса да Қорқыттың көрі деп осыны айтады [11, 77].
Тағы бір аңыздарда жан алғыш Әзірейіл көп заман Қорқыттың жанын ала алмай, бос қайта беріпті. Ақырында Қорқыттың жанын қалай да алармын деп алтын сандық жасатып әкеледі. Әзірейілдің бұл ойын Қорқыт үйінде отырып біліп қояды. Әлі де болса оның қармағына түспеу әдісін іздейді. Жан алғыш суық түспен Қорқытқа келіп: Кір мына сандыққа!, - деп бұйырады. Қорқыт: Мына бойыммен қалай кіремін? Әуелі өзің кіріп көрсет, содан кейін мен кірейін, - дейді. Әзірейіл келісіп сандыққа кіріп көрсетпекші болғанда, Қорқыт оны тарс жауып, сандықтың аузын мықтап бекітіп, бір үлкен дарияға ағызып жібереді. Сол кезеңде халық еркін жасап, көп уақыт өлім болмай, адамның бәрі масайрап, қызықты дәуреннің үстінде болады. Бір күні алтын сандық балықшының ауына түсіп қалады, оның аузын ашқанда ішінен Әзірейіл шыға келеді. Әзірейілдің зілденіп ашуланғаны сонша, ол алдымен өзін босатқан балықшының, содан кейін Қорқыттың жанын алады. Қайда барсаң да Қорқыттың көрі, деген сөз осыдан қалған болар[11, 115].
Қорқыттың көріне қатысты аңызды ең алғаш түрікмендерден бірінші рет жазып алған А.Г.Туманский. Оның ойынша, Қорқыт бір жағынан асқан алып ер, еш нәрседен сескенбейді, қорқуды білмейді. Сондықтан оған Көр қазудың еш қажеті жоқ,- деп түсінген екен [12, 269].
Аңыздарда ажал жылан кейпінде келеді. Осыдан халықтың өлімге деген көзқарасын, "ажал айтып келмейді" деген философиялық тұжырымның негізінен көреміз. Халық аңызы бойынша, Қорқыттың қасында отырған қырық қыз оны жақтап Қорқыт күйін тартты. Өздері де Қорқыттың соңын дүниеден көшті. Қырық қыздың күмбезі де Қорқыт күмбезімен бірге бір жерде еді. Олардың қасында Қорқыттың туған қарындасы да бар еді. Моланың қасынан өткенде ертелі-кеш қырық қыздың Қорқытты жоқтаған сарыны қобыздың дауысымен әлсін-әлсін естіліп тұратын көрінеді. Сөйтіп, қазақтың ғажайып, аңыздары бойынша, Қорқыт бар өмірін ажалмен, жан алғышпен аяусыз күресумен өткізеді. Бұл өлімге қарсы тұру мотиві түркі тайпаларының әфсаналарында ерте заманнан келе жатқан тарихи аңыздардың бір бөлігі. Ол исламда жоқ, тек ескі тәңіріге табынатын елдердің қария сөзінде кездеседі. Оны X ғасырдағы араб саяхатшысы ибн-Фадлан да айтып кеткен. Оның айтуынша, түркі тайпалары исламның не екенін білмейді. Олардың өздерінше табынатын тәңірісі бар. Оғыз бен қыпшақ елдерінің түсінуінше, жаратылыстағы әрбір ғажайып нәрселердің иесі бар. Мәселен, адам иесі, жер иесі, су иесі, жылқы иесі Қамбар ата, түйе иесі Ойсылқара, сиыр иесі Зеңгі баба, қой иесі Шопан ата т.б. Бұлардың барлығы исламнан бұрынғы аспанға, от пен майға, бөріге бас иетін түркі тайпаларының діни салтын суреттейді. Мұны XIX ғасырда Шоқан Уәлиханов та жазған. Шоқанның Тірі адам мен өлі адамның дос болуы,- деген мифтік әңгімесінде есік наным-сенімдер баяндалады [13, 37].
М.Әуезов болса: Ажалды тоқтату мүмкін еместігін мойындағысы келмеген Қорқыт Ата жұрттан безіп, жапан далаға, табиғат аясына кетеді, бірақ таулар да, жазықтар да, ормандар да оған өлім күтіп тұрғанын айтады [30, 175]. Қазақ халқы үшін Қорқыт Ата бейнесі өлімнен қашқан шаман емес, керісінше, өмір үшін күрескен, өлімнен құтылудың жолын қандай да бір құдіретті күштен емес, өнерден іздеген алып, рухани тұлға ретінде көрінеді. Кейбір зерттеушілердің айтуынша, өлімнен қашқан Қорқыт Ата әйгілі шумер эпосындағы "Гильгамеш туралы жырдағы", Гильгамеш әректімен ұқсайды. М.Әуезов болса, Қорқыт аңызын адамзатқа от әкеліп сыйлайтын Прометей туралы грек аңызымен салыстырады. Шынында, бүгінгі ғылымда Прометей мен Қорқытты типтік образдар ретінде тану қалыптасқан үрдіс. Дегенмен, осы кезге дейін айтылған пікірлерге қосатын өзіндік жаңалықтар да бар. Бұл тақырыптарды Ә.Марғұланның зерттеулері қамытыған. Қорқыт пен Прометейге ортақ сарын - сәуегейлік. Прометей грек тілінде сәуегей деген мағынаны білдіреді екен. Ол - Зевспен соғысқан ержүрек батыр әрі адамзат баласына бақыт әкелуші. Ежелгі грек ақыны Эсхилдің Бұғауланған Прометей атты трагедиялық шығармасында Прометей адамдарға от әкелуші ғана емес, оларға үміт сыйлаушы, ауруды емдеуші, жер қойнауындағы байлықтарды табушы, бал ашуды, әріп пен есепті, үйретуші болғаны кейіпкердің өз сөзімен баяндалады. Тіпті Крон патшаны биліктен түсіреді. Прометей осы әрекеттері арқылы адам баласын өлімнен құтқарушы болып шығады. Антикалық әдебиетті зерттеушілердің көбі екі образды қарастыру барысында көріпкелдікке байланысты жағдайлардан ғана ұқсастық табады. Мысалы, Прометей болжалдық жасап Зевс Фетидамен некелеспесін, кімде-кім Фетидаға үйленсе, одан туған ұлдың өктемдігі әкесінен артық болады деп Мойралар айтқан дейді. Фетиданы Пелейге берсе, Грекияда ұлы батыр туады деген. Прометей Мойралар айтқан сөзді тура айтады, яғни Фетида мен Пелейден туған Ахилл ежелгі грек мифологиясындағы ұлы батырлардың бірі болып саналады. Бұл мифологияға сай жасалған көріпкелдік. Ал, Қорқыттың көріпкелдігі Осман империясын құраған қайы руының ұрпақтарының ақыр заман болғанша билікте болатынын айтумен байланысты көрінеді, бұл В.В.Бартольдтың аудармасында кездеседі [14, 73]. Дрезден нұсқасын түрік тілінен қазақ тіліне тәржімалау барысында бұл жолдар алынып тасталған көрінеді. Қорқыттың туралы С.А.Қасқабасов: Қорқыт өзінің алғашқы түрінде құл иеленуші мемлекетте бас Құдайға қарсы шығатын титандардан көне образ, олардың алдындағы тип. Ол архаикалық мифтерде тұңғыш адамдарды дүниеге келтіретін, алғашқы еңбек құралдарын, музыка аспаптарын жасайтын, адамдарға от жағуды, күн көруді үйрететін ілкі ата-демиургке, жасампаз қаһарманға ұқсайды, соларға сәйкес келеді, [15,178]. Қорқыт образына байланысты ғалымдардың көбісі оны бақсы, жырау деп қабылдауды белгілі дәрежеде ұстанады. Кейір зерттеушілер болса Қорқытты бақсылық емес, абыз типінде тану қажет деп таниды.
Ғалымдардың көпшілігі В.В.Бартольд, Е.М.Мелетинский, В.М.Жирмунский, С.А.Қасқабасов, Ш.Ыбыраев Қорқыт образын жан-жақты дамытып саралағандар.С.А.Қасқабасов пен Ш.Ыбыраев болса, Қорқыт бейнесінде ислам дініне тән ештеңе жоқ деп жазды.
Шоқанның суреттеуінше, қазақтар ерте кезден бақсылықты қадірлейді, бұрынғы өткен ғасырларда исламнан бұрын тәңірге сиыну заңдылықты болған. Ал, бақсылар сол қоғамда силы адамдардың бірі болған көрінеді. Бақсылар болашақтан хабар беріп, болжау айта алатын, ата-бабаларының елесі болып сөйлейтін тылсым күш иесі. Бақсыға бас иіп, оның жаратылыстан берілген күші бар екеніне сеніп, тәңірідей көру қазіргі қоғамда да кездесіп жатады. Шоқанның зертеулеріне қарасақ, Қорқыт өмір сүрген қоғамдарда бақсылар тылсым күштеріне қарай ұлы және кіші бақсылар болып бөлінген екен. Ұлы бақсылар барлық ауруды жаза аладыды мысалы Қойлыбай бақсыны ұлы бақсылардың қатарына жатқызған екен. Ұлы бақсылардың өзіндік кереметтері де бар. Атап айтқанда, өз қарнын өзі жарып, қайтадан қалпына келтіре алады, бала туарда қиналған әйелдерді аман сақтап қалады, адамның соңынан түскен албастыны қуып шыға алады, қобыздың үні арқылы аруағын шақырып тілдесе алады. Бақсылардың тағы бір кереметтілігі қобызын тартып отырып, қылышты аузынан тығып ішіне кіргізеді, қызып тұрған ыстық темірді жалайды, оның үстінен жалаң аяқ жүгіреді [13, 345]. Дәл осы сияқты кереметті өткен ғасырдың ішінде қазақ бақсылары Орынбор қаласында көрсеткен екен [16, 19]. Демек, мұндай бақсылар өмірде болған және сол бақсылар Қорқытты өздерінің ұстаздары санап пір тұтқан. И.А.Чеканинскийдің айтуынша, бақсылар алып күштің иесі, алыптай мықты болған темірді, ағашты, бармағымен сындыра алатын,жұдырықпен ұрғанда, тасты қақ бөлген. Жалаңаш аяғымен қызып тұрған темірдің үстімен жүріп, оны тілімен жалаған. Үй ішінде кітабын оқып отырып, киіз үйді орнынан жоғары әуеге көтере алған. Осындай істерді істегенде бақсылар Қорқыт әулие жасаған қобыздарына үн қосып, сарын айтып отырады. Қобыз тарту, онымен пірін шақыру бақсылардың ғасырлар бойы келе жатқан дәстүрінің бірі. Ойнаған кезде бақсының рухы көтеріліп, ойын сезім басып, түсі сұрланып , талып қалған кісідей төмен қарай құлайды, біраз талып жатып, ұшып тұра келеді, пірлерінің не айтқанын сөйлейді[17,35]. Ш.Уәлихановтың суреттеуінше, бақсы тылсым жаралған білгіш, оның ой-санасы басқалардан, ол өзі ақын, өзі музыкант, өзі болашақты болжай алады әрі дәрігер де бола алады. Бұл қасиеттердің барлығы Қорқыттың бойында болған. Ежелгі гректерде де әулиелердің денесіне құдай немесе аруақтар кіреді деген сенім болған, мұндай кезде олар тура бақсылардың денесін жын буғандағыдай жағдайға түсетін көрінеді. Көздері шатынап, бет-әлпеті бұзылып, қалшылдап, селкілдеп, терге түсіп жерде домалап жатып алады. Өзін осындай күйге түсірген құдайдың немесе аруақтың аузына салған сөзін түсініксіз болса да, айтады. Сөзін түгел айтып болғанда ғана сабасына түседі екен. Бұл Құдайдың таңдаулы пенделеріне ғана берілетін қасиет.Осындай деректерді айтып бір топ ғалымдар Қорқыт бақсы болған десе, кейбір ғалымдар қарсы пікірде Қорқыт бақсы болмаған оған ондай аттақты халық тудырған деген тұжырымға саяды.Осы жайтқа орай, Л.Я.Штернберг белгілі бір кезеңдерде абыздардың есімдерін айтуға тыйым салынғанын, олардың тұтынған заттарына қорқынышпен қарап, оларға қол тигізуге болмайды деген түсінік болғанын жазған. Қорқыттың шынайы өмірде бақсылық қасиетіде болғандығы нақты түрде дәлелденбей жатқанына бұл да бір себеп шығар.
Қорқыттың абыздық қасиеті жайында айтатын болсақ, абыз дегеніміз әулие, сондықтан да көне түркі қағандарының ақылшысы болған Тоныкөк пен Қорқытты әулиеге теңейді. Қорқыттың абыздық қасиетін аша түсетін оның қолындағы қобызы. Қорқыттың қобызы - бақсыларға тылсым күшті аша түсу үшін, басқа дүниемен жалғасу үшін қажет. Бұл ойыды М.Әуезовтің мынандай пікірі растайды: Көп бақсының жын - перілермен қатынасқа түсетіні белгілі. Қобыздың сарыны күй, ән-жырдан бөлек. Сол заманда бақсы атуалының барлығы да қобызбен сарын келтірген. Сол себепті де, Қорқыттың қобызы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.