Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнін оқытудың әдістері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ӘЛЕМ ТІЛДЕРІ ФАКУЛЬТЕТІ
МАКЕШЕВА ЕРКЕЖАН ОРАЛГАЗИНОВНА
Филология ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін даярланған
Магистрлік диссертация
ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНДА ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ ОҚЫТПАЙТЫН МЕКТЕПТЕРДЕ ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ ПӘНІ: МАЗМҰНДЫҚ-ҚҰРЫЛЫМДЫҚ МОДЕЛІ
6М012100 - Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті
Ғылыми жетекші: П.ғ.д., профессор Ж.Н.Сүлейменова
Тіл білімі теориясы және әдістемесі
кафедрасының меңгерушісі: Ф.ғ.д., профессор Т.Е.Ермекова
Норма бақылау ЖООКББ бөлімінің
басшысы: А.Есибаева
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ: Хаттама № ___ ________________
Алматы, 2019 ж
Жоғары оқу орындарында қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәні: мазмұндық-құрылымдық моделі
Мазмұны
1 Жоғары оқу орындарында Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнінен білім беру мазмұнының әдіснамалық негіздері
1.1. Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесінің даму тарихы
1.2. Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде Қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнін оқытудың психологиялық негіздері
1.3. Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде Қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнін оқытудың педагогикалық негіздері
Бірінші бөлім бойынша тұжырым
2 Жоғары оқу орындарында Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнін оқытудың әдістемелік негіздері
2.1. Жаңартылған білім беру мазмұны жағдайында Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнінен білім берудің ерекшелігі
2.2. Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнін оқытудың әдістері
2.3. Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылыми курсын оқытудың тәжірибелік жұмыстарының мен нәтижелері.
Екінші бөлім бойынша тұжырым
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2050 Қазақстан халқына Жолдауында: ...біздің ұрпақтың келер ұрпақтар алдында орасан зор жауапкершілік жүгін арқалайтыны... анық-айқын көрсетілген болатын. Сол жауапкершіліктің бір сатысы ел тәуелсіздігімен бірге қайта оралған халық мұраларын, оның ішінде қазыналы ауыз әдебиетін терең танытуға басымдылық берілуі заңды. Тіпті Елбасымыздың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты мақаласында да тіл болашағы басты назарда екендігі анық көрсетілген [1].
Бүкіл әлемдік деңгейде жаһандану үрдісі жүріп жатқандықтан әр ұлт, әр дербес халық өзіндік бет-бейнесін сақтап қалу, ұлттық ерекшеліктерді қазіргі заман талаптарына сай жетілдіру мәселесі үлкен маңызға ие болғаны анық. Халықтың ұлттық тілінің дамуы ақпараттар ағынына төтеп беруі және жан-жақтан еніп жатқан жат түсініктер тасқынына ілесіп кетпеуі үшін жас ұрпақтың білімінің берік, білігінің бекем болуы тиіс. Әрине, ол жалпы білім беретін мекемелердегі оқу-тәрбие жүйесінің қалай ұйымдастырылуына тікелей тәуелді. Әсіресе, қазіргідей пәндік білімге ғана негізделіп отырған оқу процесінде баланың жалпы дүниетанымының қалыптасуы, өміртанымдық дағдыларының жетілдірілуі гуманитарлық пәндердің жаңарған мақсат-міндеттерінен бастап оқытудың әдістемелік жүйесінің әр бөлігінің (білім мазмұны, оқыту түрлері, оқыту әдістері, білім нәтижелері) түбегейлі өзгертілу деңгейіне қатысты екені сөзсіз. Бұл орайда өзгетілді аудиторияда қазақ тілін оқыту, өзгетілді азаматтарға қазақ тілін меңгертудің маңызы зор.
Мұны меңгертудің мазмұндық жүйесін саралауда сананы дамытуға, әдістемелік сипатын жетілдіруде білімді баланың ішкі мүддесімен үйлес- тіруге басымдылық беру қажеттігі айқындалып отыр. Өйткені білім мазмұнында баланың өзіндік ойлау қабілеттерін, жеке көзқарастарын дамытуға тірек болар негізгі өзекті тауып, баланың ұғым-түсініктерін соған сәйкестендіре жүйелеу қандай маңызды болса, екінші тілді еркін меңеруі, әр түрлі өмір жағдаяттарында дұрыс жол табатындай қажетті іскерліктерді қалыптастыруға бағытталатын жұмыстарды үйлестіре жүргізудің де мәні соншалық үлкен.
Отандық және шетелдік ғалымдардың әдістемелік еңбектерін саралап-талдап қарағанда, мынадай әдіснамалық ұстанымдардың ерекшеленіп көрінетіні байқалады:
- білім беру мақсатының және оның нәтижесінің қоғамдық-әлеуметтік сұранысқа сәйкестендірілуі;
- баланың өміріне білімді ең қажетті біліктіліктерін жетілдірудің базасы ретінде жүйелеу;
- баланың дүниетанымының, болмыс мәдениетінің, жалпы дамуының тетігі ретіндегі негізгі критерий - білім алушы өзі қол жеткізген білімді қолдану;
- баланың ішкі уәжінің негізі ретінде білімді ұсыну;
- білім жүйесін мәдениет-білім-тарих ұштағанына негіздеу.
Орыс тілді аудиторияларға халқымыздың қасиетті қазақ тілін дамыту, қастерлі салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, үлгі-өнегесін, тәлім-тәрбиесін дәріптеу, елдің тарихын, ұлттың мәдениетін таныту, өнерін жаңғырту ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Республикамызда қабылданған аса маңызды құжаттар Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының Тіл туралы Заңы, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы мемлекеттік тұрғыдан қазақ тілінің мәртебесін биіктетіп, тәрбие мен білімнің құндылығын арттырып, бағыт-бағдарларын айқындады.
Өзгетілді аудиториларда қазақ тілін оқытуға байланысты шыққан еңбектер баршылық: И.Е.Маманов, Ғ.Бегалин, С.Жиенбаев, Н.Оралбаева, Х.Есенов, С.Хайруллина, Ж.Адамбаев, Т.Аяпова, К.Аяпбергенова, Б.Қ.Ұлмахамбетова, Ж.Елемесова, Ш.Бектұров, А.Бектұрова, Х.Қожахметова, Э.Сүлейменова, Қ.Қадашев, Д.Ақанова, Г.Мұсаева, Ә.Құрысжанова, Ж.Ахмедова, А.Бұлдыбаев, Ф.Ағманова, К.Молдабекова, К.Сариева, Н.Беріков, А.Белботаев, Ш.Құрманбаева т.б. ғылыми зерттеу тақырыптарының арқауы өзге ұлт балаларына қазақ тілін оқытудың теориялық және практикалық мәселелері болды.
Ең алғаш басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқытуға байланысты шыққан оқу құралының бірі - С.Жиенбаев, Ғ.Бегалиев, И.Ұйықбаевтің авторлығымен жарық көріп Қазақ тілі деп аталды.
Еліміз тәуелсіздік алған жылдардан бастап өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін үйрету негізгі мәселелердің біріне айналды. Орыс аудиториясында қазақ тілін дамыту мәслеесімен көптеген педагогтар, журналистер, ғалымдар айналысты. Олар бұл мәселені әр қырынан қарап, орыс тілді ортада қазақ тілінде қарым-қатынас дамуына үлес қосуда. Орыс тілде оқытудың әдістемесін жасап, оның құзіреттілікке бағытталуын айқындаған ғалымдар қатарын Ш.Т.Таубаева, Н.Хмель, Ш.Х.Сарыбаев, И.В.Маманов, Ғ.Бегалиев, С.Жиенбаев, Т.Аяпова, Ш.Бектуров, К.Сариева, А.Жүнісбеков, Ф.Р.Ахметжанова, М.Жанпейісова, Ф.Оразбаева, Қ.Бітібаева сынды зерттеуші-ғалымдар құрайды.
Жоғарыда көрсетілген еңбектердің әр қайсысының өз алдына қойған мақсаттары болғанымен, бұл еңбектерде мектепке дейінгі баланың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселесі көтерілмейді. Сонымен қатар, қазіргі таңда мектепке дейінгі балаға өз ортасында, тәрбиешісімен, жолдастарымен қарым-қатынасқа түсе білу талабы қойылмайды. Бұл талапты орындауда баланың сөз қоры, сөйлеу шеберлігі болуға тиіс. Ал қазақ тілін жете түсінбейтін және ол бойынша сөз қоры жетіспейтін бала маңайымен толық қарым-қатынасқа түсе алмайды. Сонымен бірге, орыс тілді балаға қазақ тілінде қарым-қатынасқа түсу деңгейіне жеткізу көп ізденуді керек етеді.
ЖОО-дағы Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәні жаңартылған білім мазмұнына сай жүйелеуді қажет етеді әрі қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілі мен қазақ әдебиеті пәндері дербес пән емес, кіріктірілген бір пән айналасында оқытылады. Бұл мәселенің қажеттілігі мен оны іске асыру арасында, қоғамның талабы мен аталмыш проблеманың педагогика тарихында бұрын-соңды жүйелі қарастырылмауы арасында қарама-қайшылық туындап отыр. Олар:
oo біріншіден, ЖОО-да Қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнінің мазмұндық құрылымдық моделінің білім беру бағдарламасы мен стандарттағы берілген ақпараттардың толыққанды қамтылмауы;
oo екіншіден, жаңартылған білім беру мазмұнына сай қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін дамытуды нақты ғылыми тұрғыдан жан-жақты зерттеп, эксперименттен өткізіп ұсынылған әдістемелік нұсқаулықтың жеткіліксіздігі;
oo үшіншіден, қазақ тілін оқыту барысында баланың маңайындағы нысандардан бастап, бүкіл қоршаған орта заттары мен денелерін пайдалана отырып, олардың қазақша сөздік қорын молайту жағына дұрыс көңіл бөлінбейтіндігі;
oo төртіншіден, қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілінің мәртебесі үнемі қадағаланбауы, оған дәлел қазақ тілі мен қазақ әдебиеті пәндерінің кіріктіріліп, бір пән айналасында оқытылуы;
oo бесіншіден, баланың күнделікті қолданыстағы актив сөздерін қадағалап, оны сабақ және ойын барысында қолдануына жәрдемдесуге көңіл аз бөлінетіндігі.
Осы аталған мәселелердің шешімін табу, еліміздегі білім беру мекемелеріндегі оқу-тәрбие процесін жақсарту, ондағы қазақ тілі әдістемесін орынды пайдалана білу жолдарын зерттеу жағдайын одан әрі тереңдетуге мүмкіндік жасайды. Бұл мәселенің қажеттілігі мен оны іске асыру арасында, қоғамның талабы мен аталмыш мәселенің педагогика тарихында бұрын-соңды жүйелі қарастырылмағандығын ескере отырып, біз зерттеу тақырыбымызды ЖОО-да Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәні: мазмұндық-құрылымдық моделі деп таңдадық. Аталмыш мәселелерді шешу жолдарын қарастыру барысында зерттеу мақсаты анықталды.
Зерттеудің мақсаты: Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнінің қалыптасу, даму, зерттелуі жайындағы еңбектерді саралай отырып, оның жеке пән ретіндегі мақсатын айқындау, оның мазмұндық және құрылымдық моделін анықтау, жаңартылған білім беру жағдайындағы білім мазмұнына сай қазақ тілін дамыту арқылы қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың жолдарын айқындау және оны оқытудың тиімді әдіс-тәсілдерін ұсыну. Зерттеудің нысаны: Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесіне байланысты қорғалған барлық жұмыстар мен оқулықтар. Зерттеу пәні: ЖОО-да Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәні.
Зерттеу болжамы: егер, ЖОО-да Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнінің сапасын дамыту тиімді жүзеге асырылса, оның әдіс-тәсілдері нақтыланса, қарым-қатынас мәдениетін дамытудың жолдары белгіленсе, онда студенттердің қазақша қарым-қатынас мәдениеті дамиды және қалыптасады, өйткені, қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі білім алушылар қазақ тілін меңгеріп, олардың сөйлеу тілі дамиды, қазақ тіліндегі сөздік қоры молаяды.
Зерттеу міндеттері:
- қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін дамыту арқылы қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық негізін саралау;
- қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін дамыту арқылы қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық мүмкіндіктерін айқындау;
- қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін дамыту арқылы қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың әдістемелік нұсқауын беру;
- қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту эксперимент арқылы дәлелдеу және оның қортындысы.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: педагогикалық, психологиялық, әдістемелік, педагогикалық мониторинг, эксперимент жүргізу, математикалық статистика ілімі.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, Елбасы Н.Ә.Назарбаев- тың Қазақстан - 2050 жолдауы, Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты мақаласы, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасындағы этникалық мәдени білім тұжырымдамасы, зерттеу мәселелері бойынша философтардың, педагогтардың және психологтардың ғылыми еңбектері, білім беру бағдарламасы, жаңартылған білім мазмұнына сай оқу құралдары мен әдістемелік нұсқаулықтар.
Зерттеудің әдістері: философиялық, педагогикалық, психологиялық, әдістемелік ғылыми әдебиеттерге талдау жасау, қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту бағдарламаларымен, озық педагогикалық іс-тәжірибелермен танысу, бақылау, әңгімелесу, сауалнама, диагностикалық әдістер жасау, әдістемелік құралдар (электронды оқулық) дайындау, қорыту және тарату, педагогикалық эксперимент және оның нәтижелерін сандық және сапалық тұрғыдан сараптау.
Зерттеудің базасы: тәжірибелік-эксперимент жұмысы Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университетінде өтті.
Ғылыми зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімде: Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнінің негізгі маңыздылығы айқындалды. Зерттеу жұмысының нысаны, пәні, мақсат, міндеттері, болжамы, әдістері т.б мәселелері негізделді. Жоғары оқу орындарында Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнінен білім беру мазмұнының әдіснамалық негіздері атты бірінші бөлімнің бірінші қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесінің даму тарихына қысқаша шолу жасалып, теориялық негіздері айқындалды. Қазақ тілінің өзіне тән ерекшеліктері нақтыланды, жаңартылған білім мазмұнына сай қазақ тілін оқыту, меңгерту мәселелері талқыланды. Философ, педагог, психолог ғалымдардың еңбектеріндегі қазақ тілі әдістемесінің мән-маңызы анықтайтын ой-пікірлері тұжырымдалды.
Екінші тарау Жоғары оқу орындарында Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнін оқытудың әдістемелік негіздері деп аталып, мұнда студенттерге қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін үйретудің қандай педагогикалық мүмкіндіктері бары анықталды. Студенттердің өздік жұмыстарының түрлері ұйымдастырылып, қазақ тілін оқыту әдістемесі пәніне байланысты электронды оқу құралының үлгісі құрастырылды.
Қорытындыда: ЖОО-да Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнінің мазмұндық-құрылымдық моделі құрастырылып, студенттердің өздік жұмысын ұйымдастыруға байланысты тұжырымдар жасалып, алдағы уақыттағы зерттеу жұмыстарына бағыттар ұсынылды. Жаңартылған білім беру жағдайында ЖОО-да оқытылатын Қазақ тілін оқыту әдістемесі курсын меңгертудің эксперименттік-тәжірибелік жұмыстардың нәтижелері қорытындыланды.
1 Жоғары оқу орындарында Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнінен білім беру мазмұнының әдіснамалық негіздері
1.1. Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесінің даму тарихы
Қазақ тілі - сөздік қоры мол, өзіндік құрылымы мен жүйесі дамыған, ұлттық тіл деңгейіне көтерілген, Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі. Қазақ тілі - біздің асыл мұрамыз, көзіміздің қарашығындай болған аманатымыз және өзіндік тіл ерекшелігі бар кемелденген тіл. Қазақ тілі - қаншама ғасырдан бері ата-бабадан мирас болып келе жатқан киелі дүние. Ол - халықтың алтыннан да қымбат кені. Тіл - адам баласының әлем бейнесін тану жолындағы түсінігінің және ойының, сезімі мен идеясының әрі дүниетанымының көрінісі.
Тіл - әрбір жеке халықтың тарихы. Тілде халық жасаған мәдениет және өркениеттің даму жолы көрініс табады. Қазақ халқының барлық құнды ойы мен қиялы көркем сөзбен кестеленген. Сондықтан да тілдің болашағын бағамдау үшін, оның кешегі өткен тарихын білу - үлкен қажеттілік. Тіл бар жерде ұлт та бар. Ұлттың өзгеден ерекшеленетін ең негізгі әрі тұғырлы белгісі - ана тілі. Тілдің қасиетін түйсіну - кез-келген ұрпаққа парыз.
Пәннің негізгі мақсаты - студенттерді қазақ тілін оқыту әдістемесінің қайнар көздері даму тарихына қатысты іліммен қаруландыру арқылы олардың алған ғылыми білімдерін мектеп грамматикасына сай жүйелі түрде оқушыларға тиімді жеткізудің жолдарын және тәсілдерін таныту үрдісіне негіз болу. Мектеп мұғалімінің шығармашылық тұрғыда жұмыс істеуіне бағдар беру, сабақты нәтижелі бере білудің тиімді әдістерін салыстырмалы түрде меңгерту сияқты әдістемелік жұмыстардың тарихи сырымен таныстыру.
Қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылым болып бірден қалыптасқан жоқ. Оның да өзінің тарихи даму жолдары бар. Қазақ халқының тарихында баланы ана тілінде оқыту және оқыту әдісіне көңіл бөлу ұлы ағартушы Ы. Алтынсариннен басталды десек, бүгінгі деңгейге жету жолында басқа да бірқатар ғалымдар елеулі үлес қосты. Қазақ балаларына ана тілін оқытудың жолын, принциптерін, қағидасын, маңызын, жолдарын көрсеткен ұстаз еңбегі - білім беру саласының басты құралдарының бірі.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің тарихы - ХХ ғасырдың басында Ахмет Байтұрсынұлы еңбектері негізінде қалыптасып, кейін оқытудың негізгі теориялық және тәжірибелік мәселелерімен С.Жиенбаев, Ғ.Бегалиев, Х.Басымов, Ш.Сарыбаев сынды ғалымдар айналысты. Көп уақыт бойы қазақ тілін оқыту әдістемесінің тарихы пән ретінде толық таныла алмай келді, қазіргі таңда оның теориялық базасы тереңдеп, жан-жақты саралана түсті. Ұсынылып отырған жұмыс бағдарламасында мен бұл пәнді қалыптастырып, дамытқан ғалымдар еңбектерін саралап, жүйелі түрде беруге талпындым.
Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі мүлдем соны ғылым болып табылады. Н.Оралбаева мен К.Жақсылықова 1996 жылы жарық көрген Орыс тіліндегі мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі атты оқулығында қазақ тілін басқа ұлт өкілдеріне оқыту тарихын үш кезеңге бөліп қарастырған:
1) Қазан төңкерісіне дейінгі кезең
2) Қазан төңкерісінен кейінгі кезең
3) Қазіргі кезең
Қазақ тілін басқа ұлт өкілдеріне оқыту мәселесі Қазан төңкерісіне дейін басталған. Алайда Қазан төңкерісіне дейін қазақ тілін басқа ұлтқа оқыту сол кездегі заман талабына сай пайда болған күрделі мәселелердің бірі болды. Атап айтар болсақ, отаршылдық кезеңінде қазақ ауылдарын басқарған патша өкіметінің билеуші топтары мен шенеуніктері өздері басқарған жергілікті жердің тілін меңгеріп, үйренуі қажет деп есептелді. Бұл мәселе сол кездегі баспасөз құралдарында, яғни Торғай газеті, Түркістан ведомосы газеттерінің беттерінде мақала ретінде талқыланып жүрді. Алайда бұл тұстағы қазақ тілін меңгеру сауаттандыру үшін емес, патша үкіметінің қазақ халқын билеп-төстеп, басқаруы үшін, патша үкіметіне тәуелділігін күшейту үшін тиімді болғандығы сол кездегі баспасөз беттерінде анық айтылып отырған [2]. Бірақ қазақ жеріндегі орыс мектептерінде орыс балалары қазақ тілін оқымаған. Бұл жағдай тек шенеуніктерге қатыты болғанымен, іс жүзінде оған ешқандай жағдай жасалмаған. Сондықтан жоғарыдағы мәселе тек сөз жүзінде қалып қойған болатын.
Миссионерлерлер, әкімшіліктер ұйымдастырған қазақ тілін үйрету үйірмелерінің ісін дамытуда мемлекет тарапынан жағдай жасалмаған, қамқорлық көрсетілмеген.
Қазан төңкерісінен кейін Қазақстанда Кеңес үкіметі орнағаннан соң, қазақ тілін басқа ұлттарға оқыту мәселесі ресми түрде жолға қойыла бастады. Оған дәлел, 1920 жылы қабылданған Қазақ АССР-і еңбекшілері құқығының Декларациясы республикадағы тілдердің барлығының құқықтылығын жариялайды. Дәл осы жылы 22 мамырда Түркістан майданының Реввоенсоветінің Орыс тіліндегі мектептерде, оқу орындарында, мекемелерде қазақ тілін мәндетті түрде оқыту Дәл осы жылы 22 мамырда Түркістан майданының Реввоенсоветінің Орыс тіліндегі мектептерде, оқу орындарында, мекемелерде қазақ тілін мәндетті түрде оқыту [3] жөніндегі бұйрығы шықты. Бұл кезде іс қағаздардың негізгі дені қазақ тілінде жүргізілді, сондықтан аталмыш бұйрық қазақ тілін үйренуге деген зор әсерін тигізді.
Осы бұйрық негізінде Жетісудың облыстық халық ағарту бөлімі қазақ (қырғыз) тілі пәні мұғалімдерін даярлайтын және жетілдіріп қайта даярлайтын көптеген курстар ашуға кірісіп те кетті [4]. Қазіргі Алматы, бұрынғы Верный қаласында Д.А.Фурмановтың бастауымен 150 кісілік қазақ педагогика курсы ашылды. 1920 жылы Д.А.Фурмановтың ұсынысымен Верныйда саяси қызметкерлерді қазақ тіліне үйрететін 6 айлық курс ашылды және бұл курста оқитын азаматтар қатарында идея авторы да болған еді [5].
Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымында қазақ ғалымдарының арасында көш бастап тұрған зерттеуші, әдіскер ғалым - Телжан Шонанұлы. Ол қазақ тілін оқыту әдістемесі тарихында тіл білімін зерттеуші, әдіскер, тарихшы, аудармашы, педагог ретінде есте қалған. Т.Шонанұлы - басқа ұлт өкілдеріне арналып жазылған оқулықтардың авторы, оның 100-ден аса зерттеу еңбегі бар. 1923-1937 жылдар аралығында Телжан Шонанұлы тілді оқыту мәселесіне байланысты 33 оқулық, 72 мақала жазған. Бүгінде бұл еңбектерін мектептер мен ЖОО-ның негізгі әдебиеттер тізімінің қатарынан көруге болады. Ғалымның негізгі зерттеу нысаны - мектептердегі оқыту жүйесі, әдістеме және тіл білімі болып табылады. Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілін оқыту әдістемесі саласында еңбек еткен Ғали Бегалиев, Құдайберген Жұбанов, Шамғали Сарыбаев, Сейіл Жиенбаев, Сәрсен Аманжолов, Күләй Жақсылықова мен Нұржамал Оралбайқызы сынды бірқатар ғалымдарды атасақ болады. Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі мәселесі тек 1930 жылдардан бастап қана зерттеле бастады. Оған дәлел ретінде Телжан Шонанұлының 1933 жылы қазақ тілін орыс мектептерінде оқытуға байланысты Учебник казахского языка для русской школы деп аталатын оқулығының жарық көргендігін келтірсек болады. Сонымен қатар Шамғали Сарыбаев та қазақ тілін орыс мектептерінде оқыту мәселесін 1933 жылдан бастап арнайы қарастыра бастады. Ш.Сарыбаев бірнеше жылдық зерттеу жұмысының нәтижесінде Орыс мектебінде қазақ тілін оқыту тәжірибесінен (1941) атты еңбегін жазып, натуралды және сұрақ-жауап әдісін қолданып, тіл үйретудің тиімділігін тәжірибе жүзінде дәлелдей отырып, 1943 жылы Методика преподавания казахского языка в русской школе атты тақырыпта кандидаттық диссертация қорғаған. Ал, Сәрсен Аанжолов болса, 1930-1940 жылдардағы қазақ тілінің мәртебесіне байланысты бірнеше еңбек жазған синтаксис саласының көрнекті ғалымы. С.Аманжолов ана тіліміздің мүшкіл халін көріп, жоғары орындарға екі рет хат жазған. Ана тіліміздің мүшкіл халге түсуіне берден-бір себеп, СССР Халық Комиссарлары Советінің 1943 жылғы 30 маусымдағы қаулысына сәйкес осы жылдары еліміздің көптеген территориясында орыс, поляк мектептерінің ашылуы еді [6]. Осы жылдан бастап елімізде орыс тілін оқытатын мектептермен ұатар тілді оқытушы кадрларды даярлау, орыс тілінде оқулықтар мен оқу құралдарын жасау туралы мәселеге ерекше назар аударылды. Осы мәселенің кесірінен, қазақ мектептерін, қазақ тілін дамыту, өзге ұлттарға қазақ тілін үйрету назардан тыс қалып, шеттетіле берді.
С.Аманжолов қазақ тілінің мүшкіл халі туралы алғашқы хатын 1954 жылы 15 тамызда жазған. Өз хатында Қазақ ССР Оқу-ағарту Министрлігі мектеп және ЖОО-дың оқу жоспарларынан орыс бөлімдерінде қазақ тілін оқытуды алып тастау туралы шешім қабылданғанынан хабар берген және Аталмыш шешім, менің түсінгенімше, Компартияның ұлт саясатынан туындап отырған жоқ. Орыс және қазақ халықтарының талап тілектеріне жауап бере алмайды, халықтар достығының принциптеріне қайшы келеді, қазақ тілінің республикадағы Мемлекеттік тіл ретіндегі маңызына кері әсер етіп, нұқсан келтіреді - дейді [7].
24 тамызда С.Аманжолов өзінің екінші хатында: Қазақ тілін орыс мектептерінен және ЖОО-нан, орыс группаларынан алып тастау өрескел қате... Қазақтың ұлттық тілін өрескел бұрмалаудың бір түрі болып табылады [7] - деп атап көрсетеді. Хат мазмұнында ғалым қазақ тілінің оқытылуының оң нәтиже бермегендігінің 5 нақты себебін атайды:
1. Қазақ ССР Оқу Министрлігі қазақ тілін оқытудың сапалы болуы үшін ешқандай жағдай жасамаған және бұл мәселемен айналыспаған.
2. Өзге ұлттарға қазақ тілін оқытатын кадрлар дұрыс таңдалмаған.
3. ЖОО-да орыс мектептерінде қазақ тілін оқытатын мамандар дайындалмайды.
4. Қазақ тіліне байланысты толыққанды оқулықтар жоқ.
5. Қазақ ССР Оқу Министрлігі оқытушы-ұстаздарға әдістемелік көмек көрсетпеді.
1958 жылдың ақпан айында Қазақ ССР Министрлер Советінің (133-ші) Республиканың қоғамдық және кооперативтік ұйымдарда, мемлекеттік аппаратта іс қағаздарын қазақ тілінде жүргізуді жақсарту шаралары туралы қаулы жарияланды [8]. Қаулыға сәйкес 1958-1960 жылдары өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқыту ісі қайта қолға алынды.
Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесіне байланысты алғашқы жүйеленген оқулықтың авторлары - Нұржамал Оралбаева мен Күләй Жақсылықова болып табылады. Зерттеуші-әдіскерлердің бұл еңбектері 1996 жылы Ана тілі баспасынан Орыс тіліндегі мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі деген атпен жарық көрді. Бұл оқулық 1992 жылы Қазақстан білім беру министрлігі құптап бекіткен қазақ тілін үйретуге арналған алғашқы бағдарламаның негізінде жазылған болатын. Оқулық - жоғары оқу орындарындағы студенттерден басқа ұлтқа қазақ тілін оқытатын және әдістемелік жағынан жетілген мамандар дайындауға арналған алғашқы ғылыми еңбек. Оқулықта қазақ тілін орыс мектептерінде оқытудың лингвистикалық, психологиялық, дидактикалық негіздері, тарихи дамуы қарастырылған. Қазақ тілі әдістемесі пәні, оның міндеттері, мақсаттары, қазақ тілін басқа ұлттарға оқыту әдістері, сабақтың құрылысы мен түрлері жүйелі, анық, нақты түрде берілген. Сонымен қатар мұнда тілдік материалды ғылыми принцип негізінде таңдау және сұрыптауда: 1) сөздердің қолдану жиілігі; 2) сөздердің жеңіл-қиындығы; 3) сөздердің синонимдік қасиеті; 4) сөздердің тақырыпқа сәйкестігі; 5) екі тілге ортақ сөздерді санатқа кіргізбеу; 6) сөздердің сөзжасамдық қабілеті; 7) сөздің тілдің дыбыстық ерекшелігін қамтуы; 8) сөздің оқушының психологиялық ерекшелігіне сәйкестігі; 9) сөздің оқулықта қайталану жиілігі қасиеттеріне ерекше көңіл бөлінуі қажет. Бұл оқулық қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесіне байланысты алғашқы оқулықтардың бірі болған соң кемшіл тұстарының бары туралы кіріспе бөлімде авторлар қысқаша мәлімет беріп өтеді. Қазақ тілін оқыту әдістемесіне байланысты жаңа оқу құралы Несібелі Құрманның Астана қаласында 2008 жылы жарық көрген Қазақ тілін оқытудың әдіснамалық негіздері атты оқулық екені барлығымызға мәлім. Автор бұл еңбекте қазақ тілін оқытуды әдіснама (методология) тұрғысынан қарастырған. Мектепте оқылатын қазақ тiлi тек тiл туралы бiлiм беретiн арнайы оқу пәнi ғана емес, ол басқа пәндердi үйрену, меңгеру құралын қалыптастыратын жалпы пәндiк маңызға да ие. Сондықтан қазақ тiлiн оқытудың коммуникативтiк бағытын күшейту арқылы ғана оның мектептiк бiлiм жүйесiндегi әлеуетi арта түспек. Елімізде мемлекеттік тілді үйрету мәселелері әр қырынан зерттелді. Мысалы: Ә.Жүнісбек: Қазақ тілі дыбыстарын үйрету әдістемесі, Қазақ тілін модельдеу арқылы үйрету әдістемесі; Ф.Оразбаева Тілді үйретудің коммуникативтік әдістемесі; Н.Құрман Қазақ тілін оқытуда теориялық ойлауды дамыту технологиясы, Қазақ тілін үйретудің интерактивтік технологиясы, Қазақ тілін үйретудің интенсивтік технологиясы, Қазақ тілін этнолинвомәдени жүйе негізінде оқыту, Қазақ тілін үйретудің ақпараттық технологиясы; Н.Оразақынова Тілді оқытудың сатылай комплексті талдау технологиясы; С.Рахметова, Т.Әбдікәрімова, Ә.Жұмабаева Бастауышта мәтінді меңгерту арқылы тіл дамыту әдістемесі; Г.Қосымова, А.Қыдыршаев Қазақ шешендігін үйрету әдістемесі; Ж.Сүлейменова Қазақ тілін оқытудың белсенді әдістер жүйесі т.б.
Қазақ тілін басқа ұлттарға оқыту мәселесіне көңіл бөлініп, оны өрістету мәселесі тек 1990 жылы Тіл туралы Заң қабылданған соң ғана етек жая бастады. 1990-1991 жылдарда орыс мектептерінде қазақ тілін оқыту мәселесі жүйеленіп, ЖОО-да қазақ тілі жеке пән ретінде еңгізілді.
Содан бері көптеген тіл мамандары, әдістемешілер өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқытудың тиімді жолдарын іздестіріп, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізіп келеді.
1.2. Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде Қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнін оқытудың психологиялық негіздері
Сөйлеу тілінің екі түрі барын ескерсек, балаларға әдеби тілден бұрын қарапайым сөйлеу тілі үйретіледі. Ауызекі сөйлеу тілі баланың айналасындағылармен сұрақ, тілек үлгісінде орын алады. Қазақ отбасында тәрбиеленіп, қазақ тілінде сөйлейтін балаға қазақ тілін меңгеру еш қиынға соқпайды. Қазақстан республикасында екі тілде қатар сөйлейтін отбасылар аз емес. Тіпті, аралас некеден туылған сәбилер де екі тілде еркін сөйлей алады. Еліміздің солтүстік аймақтарында бірнеше тілде қатар сөйлейтін орбасылар кездеседі. Сөздерді, сөйлемдерді сығымдап, шолақ қайыру арқылы айтып, қысқартып сөйлейтін ауызекі сөйлеу тілінің қарапайым түрі осындай отбасынан шыққан балаларда кездесе береді. Адамның кей сөзді, сөз тұлғаларын жұтып қойып сөйлеуі бетпе-бет қатыса сөйлесу кезінде жиі кездесіп отырады, ал арнайы оқытуда балаларға сөйлесу кезіндегі сөз формаларының грамматикалық нормада құрылуын қалыптастыратын қазақ тілі мұғалімі екендігі белгілі. Балалық шақта екі тілді қатарынан меңгеру қандай мектепке дейінгі ұйымда да өз нәтижесін бере алады. Ана тілін жетік білмейтін қазақ балалары үшін олардың сөйлеу үлгілерін меңгеруі басты меже болса, ал тілді енді үйренушілер сөздерді қысқа формасында қабылдайды. Өйткені оның сөздік қорына қазақ сөздері бастапқыда жеке, ізінен ана тіліміздің грамматикалық құрылымдары түрінде қысқа қайырылатын формада беріледі, басқа ұлт балаларына қазақ тілінің фонетикалық, грамматикалық заңдары жайында студент шағында түсінік беру керек.
Бала тіл өнері мен сөз өрнегін айналасындағы адамдардан, олармен күнделікті тілдік қарым-қатынасқа түсу барысында, еріксіз ықпал нәтижесінде үйреніп отырады. Қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе беріліп, оның қоғамдық мәнінің арта түскен шағында, әсіресе басқа тілдік құбылыстардың әсерімен сөйлеу тіліміз шұбарланып кеткен кезінде, студенттерді, оқушыларды қазақша дұрыс сөйлей білуге үйрету қажеттілігі туындап отыр.
Мектеп жасына дейінгі кезеңде бала ана тілін тіліміздің құрылымдық жасқатын: сөздердің түрліше тұлғада өзгеруін, бір-бірімен грамматикалық байланысқа түсіп, тіркесіп барып сөз тіркесінен сөйлемдер құрау заңдылықтарын оқып білмесе де, сезетін болады. Ауызекі сөйлеу тілі дамытылатын студенттерге қазақ тілінен білім жүйесін меңгерту және оның гармматикасы жайлы ұғымдарды қалыптастыру - тікелей оқытушының басшылығымен іске асырылатын күрделі психологиялық және педагогикалық процесс.
Тілді қабылдау балада жас кезінен қалыптаса байтайды. Сондықтан Н.С.Рождественский: Чувства языка начинается с раннего детсва, интенсивно развивается в течение всего преддошкольного и дошкольного воспитания и продолжается в школе. Особенно в начальной деп көрсетеді [9].
Баланың тілді сезгіштік қасиеті балалардың мектепке дейінгі және мектептің бастауыш оқыту кезеңдерінде өз ана тілінің ерекшеліктерін айыра білу қабілетін дамытып отырады. Тіл арқылы ойды қабылдау, сезінудің жолдары түрлі-түрлі екендігі белгілі:
oo Біріншіден, тіл туралы білім мен дағды ұзақ мерзімге бірте-бірте жинақталу арқылы дамиды. Яғни, бала ауызекі сөйлеуден тілдің фонетикасын, лексикасын, грамматикасын біртіндеп меңгере бастайды да, соны өз тәжірибесінде пайдаланады.
oo Екіншіден, баланың басқа адамдармен қарым-қатынасы, табиғатты бақылауы арқылы сөздік қоры молая бастайды. Яғни, күнделікті естуі, сөйлеуі сияқты практикалық жұмыстармен баланың алғашқы синтаксисі артады, байланыстырып сөйлеу қабілеті дамиды.
Психологиялық әдебиеттерде балалар сөздік қорды практикалық жолмен меңгеретіні, ал оның грамматикалық құрлысын, сөйлеудің қарапайым формасы - ауызекі сөйлеуді мектепке дейін-ақ меңгере бастайтыны айтылған. Педагог-психологтар бұл процесті мақсатты көздеген қызметті ұйымдастыру арқылы жеделдетуге болады деп есептейді.
Баланың тілді қабылдау ерекшеліктері арнайы зерттеулер екі тілді қатарынан жастайынан үйренген баланың психикасында ешқандай тежелістер болмайтындығын дәлелдеп отыр. Қайта мұндай жеткіншектердің тіл ерекшеліктерін жақсы аңғаратындықтары, тіл қатынасына ерекше дайындықпен жауапты қарайтындықтары, еске сақтау, ойланып, дәл сөйлеуге қабілеті келетіндіктері дәл байқалды. Қос тілді отбасында бала тілді еркін қабылдап жаттығады, ал айналасындағылар орыс тілде сөйлеп тұрса, балада мемлекеттік тілін үйренудің қажеттілігі болмайды. Сондықтан қазақ тілінде сөйлеуге үйрету анайы оқыту үрдісінде баланың ана тілінде сөйлеу тілінің жақсы қалыптасқанынан кейін басталады. Сөйлеу тілінің әдеби түрі жазба әдеби тілінен қоректенеді. Ал балабақша балаларының жазу және оқыту мүмкіндіктерінің болмауы себепті сөйлеу тілі біршама қарапайым формада, яғни қысқаша берілген сұраққа түсініп, жауап беру түрінде болатындығы мектеп жасына дейінгі бала тілінің табиғи ерекшеліктері. Қазақ тілі тарихында жазба әдеби тіл жасамай тұрып-ақ, ауызша тіл қаншама би, көркем, шешен тіл болғаны белгілі. Беттесіп сөйлеуде бола беретін психологиялық күй, интонациялық, тағы да басқа сөз бедерлерін жазба әдебиетте дәл сол қалпында қағазға түсіру оңай емес.
Ана тіліне қосақтап екінші тілді тиімсіз жағдайда оқытуды Ж.Аймауытов баланы жайдақ атқа теріс отырғызып жібергенмен бірдей екендігін кезінде тегін айтпаған. Екінші тілдің қабылдануында еске ұстайтын ұстанымдар да баршылық. Солардың ішінен қазақ тілін оқытуға қонымдысын ескеруіміз керек. Заманымыздың беделді педагогы әрі психологы Ш.А.Амонашвили балаларды екінші тілде ауызша сөйлеуге үйрету әдістемесін жасауда үш ұстанымға сүйенуді дұрыс деп есептейді. Біріншіден,- дейді ғалым, - балалардың бойында басқа тілді үйренудің еш қиындығы жоқ деген түсінікті қалыптастыру керек. Үлкен адамдар орыс тілінде қате жіберіп сөйлеуден ұялады, ал менің балаларымда ондай қорқыныш болмауы керек. Олар тіпті ыммен немесе ана тіліндегі сөздерді қосып сөйлесіп, қателессе де болады. Ең негізгісі - оларды сол тілде бір-біріне тіл қатуға, тілді түсінуге бағыттау. Менің оларды орыс тіліне меңгеру процесіне жасайтын басшылығым тіпті сезілмейтін болады, өйткені мен арнайы түрде ұйымдастырылатын сөйлесу, бір-біріне тіл қату ситуацияларына өзім араластырып отырамын. Ш.А.Амонашвилидің тіл үйретуде ұстанған екінші ұстанымы - балалар бойына қысқа мерзім аралығында үйреніп отыран тілді бір-бірін түсінетіндей, тіпті өзара сөйлесе алатындай сенім-сезімдер туғызу ұстанымы. [10]
Академик Л.В.Шербаның пайымдауынша, Сөйлеу тілінің қысқа бөліктері деп - бірнеше сөздер тобын айтамыз. Ондай бөліктерді ол синтагмалар деп атаған. Ана тілін жетік білмейтін балаларды қазақ тілінде ауызша сөйлеуге үйретуде қысқа синтагмалар (Күншуақ бағдарламасы бойынша) алғашқы сабақтардан-ақ беріледі. Ал қазақша сөйлесіп түсінетін балалар тобында ондай синтагмалар үш-төрт жасынан қалыптасқан. Мысалы, Бұл кім?, Бұл - Абай., Тыңдап тұрған кім?, Тыңдап тұрған - Абай. Психолонгвистика саласында зерттулер жүргізген М.Павлованың Қос тілге үйретудің психологиялық негіздері деген мақаласында балаға екінші тілді үйретудегі қиындықтар анықталған. Онда оқу үдерісі кезінде қайта-қайта әсер етіп тұратын тітіркендіргіштердің баланың ми қабаттарына уақытша динамикалық стереотип туғызатындығы, яғни үйретілетін материалдың мида көшірмесі ғана пайда болатындығы сөз болады. Баланың жаңадан үйрене бастаған тіл дағдыларына көшуі үшін мидағы дайын стереотипті қолдана салмай, сол тілдің грамматикалық ережелерін, фонетикалық, лексикалық ерекшеліктерін мида қортып, ойланып дұрыс жауап беруге төселуін көздеу қажет делінеді. Үйренген сөздерінен жаңа сөз байланыстарын өздігінен құрастыра біліп, қазақша сөйлеуді дағдыға айналдыру нәтижесінде ғана, баланың ақыл-ой қызметі арта түседі. Мысалы, тиісті әрекеттер мен амал- тәсілдер арқылы балаға Балабақшада кім бар? деген сұраққа жауап бергізіп дағдыландырғаннан кейін, Телефон, Отбасы, ойындары кезінде Үйде кім бар? деген сұраққа өздігінен ойланып жауап беруге бағыттамай, тағыда осы құрылымды жаңа материал ретінде үйретсек, бала өздігінен тілдік операция жасай алмайды. Бұл жөнінде өткен ғасырдың педагог жазушысы Л.Н.Толстой былай деп ескерткен болатын: Үйренген сөзін баланың қолдана білуіне жағдай туғызу керек, сол сөзін сөйлеу тілінде, өзінің ауызекі сөйлеу тілінде бір рет қолдана білсе, ол сөз сонда ғана өзінің жеке меншігіне айналады. [11]
Шетел психологтары Б.Уайт, Дж.Брунер, В.Пенфильд, Л.Р.Робертс, кеңес заманы ғалымдары Л.С.Выготский, С.Л.Рубенштейндердің теориялары бойынша 9 жасқа дейінгі бала - ауызекі сөйлеудің түрлі формаларын меңгерудің тамаша маманы. [19] Бұл кезеңнен кейін сөйлеу кезіндегі ми механизмдер қызметі бәсеңдей бастайды. Бала миы екінші тілді меңгеруге ерекше қабілетті келеді. Бірақ ол жас ұлғайған сайын азая бастайды. Қоғамдық, әлеуметтік жағдайларға байланысты ана тілін екінші тіл ретінде оқуға мәжбүр болған балалардың осы қабілетті кезеңін жіберіп алмай, ана тілінде сөйлеуге дағдыланған баланы мемлекет тіліне еркін көше алатындай жағдай тудыруды ойластыруымыз қажет. Тілші ғалым Л.С.Выготский айтқандай, ана тілін меңгеру үстінде бала сөз бен сөздің мағынасында бейнеленген объектілердің, құбылыстардың, іс-әрекеттердің арасына шек қоймайды, оларды бірін-бірі ажыратып жатпайды, оның санасында сөз нысанның, іс-әрекеттің т.б. ажырамас құрамды қасиеті, бөлігі сияқты болып қалыптасады. Сондықтан баланың айналадағы дүниені білсем деген табиғи қажеттілігі ана тілін білуге деген қажеттілікке өз-өзінен, еш кедергісіз ұштасып жатады. Өткен заман белесінің тұғырынан биік орын алған, ғұлама жазушы баланың мектеп жасына дейінгі қабілетіне ерекше бас иіп айтқан мына сөздері де бүгінгі өмір шындығын танытып отыр: Мен, - деп жазады Лев Николаевич, - қазіргі өмірімдегі бар білетінімді ең жас кезімде меңгердім және сонша көп, сонша тез меңгергендіктен қалған өмірімде оның жүзден бірін де меңгергенім жоқ. Бес жастағы баладан маған дейін бір-ақ қадам. Жаңа туылған баладан бес жасар балаға дейін үлкен қашықтық. Баланың айналасындағы заттардың олардың жеке бөлшектері, көрінетін, көрінбейтін құбылыстар жайлы Мынау не? деген мазасыз сұрақтарды жаудыра қоятын 3-5 жас аралығы. Ауызекі сөйлеу тілінің қарапайым формалары да осы кезде қалыптасып бітеді. Білуге өте құмар келетін 4-5 жастағы сәби баалалар ересектерге күніне 400 сұраққа дейін қояды. Естігені мен көргендерін есте сақтағыш, тез қабылдағыш, мейлінше сенгіш, еліктегіш, білуге құмар кезінде қала тұрмысындағы баланы қазақ тіліне үйретуді 3-6 жастан бастау дұрыс деп табылып отыр.
Қазақстан Республикасы ғылым және білім министрлігінің шешімімен мектепке дейінгі ұйымның ересек және мектепке даярлық топ балаларының ішінен қазақ мектептеріне барғысы келетін балалар үшін тілді тереңдей оқытып, олардың мемлекеттік тілде ауызша сөйлеу тілін дамыту мақсатында қазақ тілі сабақтарын қолдану шаралары жүзеге асырылуда. Орыс халқының ұлы педагогы К.Д.Ушинскийдің "Баланың бүкіл жан дүниесіне, оның толысып дамуына оны қоршаған табиғат, айналасындағы адамдар, оның өз бөлмесінде ілулі тұрған суретке дейін, өзі ойнайтын ойыншықтарына дейін әсер ететін болса, өзіндік ерекше сипаты бар осы құбылысқа қандай да болмасын сол халықтың тілі арқылы ықпал етуіне біз қалайша қарсы тұра аламыз?[20] дегенін еске ұстап, орыс тілді мектепке дейінгі ұйымда тәрбиеленіп, қазақ тілінде оқығысы келетін балалардың тілектерін орындамауға болмайды. Ресей елінде XIX ғасырдың бас кезінде өткен жағдайдар орыс тілінің тамырына балта шаба жаздағанын Л.Л.Ушинский мен М.Пирогов сияқты замана зиялылары тез түсінген де, баланы ата-ана, туған орта аясынан айырып шетел тілін оқуға беруге қарсы тұрған. Мұның зияны, - деп жазған М.Пирогов, - бала зейіні өздері білетін заттарың тереңірек зерттей танудың, ойлау процесінің жетілуіне қызмет етудің орынан қарай, сол заттардың жаңаша атауларын үйренуге ауып кетеді. Баланың назары сөздің сыртқы формасында тұрақтап қалады, оның толық болмыс-бітімі мазмұны қозғаусыз тұра береді. Кейін осылайша назар аудару бағыты үйреншікті әдетке айналады, ал ойлау бір жақтыланып, үстірттеніп кетеді. Осы пайымдауларды қорыта келе, мектепке дейінгі ұйымда қазақ тілін оқытып, қазақша тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастыруда оқытушы төмендегідей қағидаларды есте ұстағаны жөн:
1. Қазақ тілін оқытудың басты міндеті - балалардың жастайынан өздері күнделікті жүрген ортасында мемлекеттік тіл болып бекітілген жергілікті тұрғындардың тілін түсінетін, тіпті сол тілді қарапайым формада қолдана білуге үйрету деп түсіну;
2. Екінші тілге үйретуде психологиялық тиімді жағдай тудырудың бір жолы - балалардың бойында басқа тілді үйренудің ешқандай қиындығы жоқ деген түсінік қалыптастыру керек;
3. Қазақша түсініп сөйлесе бастайтын балалар тобында қысқаша синтагмалар үш-төрт жастан басталады. Қазақ тілін алғаш рет үйрету жүйесінде, яғни таза орыс тілді топтарда, қарым-қатынасқа түсетін қысқа синтагмалар үшінші, төртінші сабақтарда амандасу, танысуға үйрету, Не бар, не жоқ? ойынын ойнату кезеңдерінде қысқа сөйлем үлгілері түрінде беріледі. Дегенмен, мұндай синтагмалар басқа сөйлем байланыстарымен ілесіп сөйлеу тілінің негізін құрай алмайды. Лингвистикалық материалдар жүйелі түрде балалардың өзара және айналасындағылармен қазақ тілінде тілдік қатынасқа түсу бағытында берулуін қамтамасыз еті;
4. Бала тілді бөлшектеп үйренбеуі керек, тіл әр уақытта үйретілсе де, бір тұтастықта, баю, жетілу тұрғысында қабылдануы тиіс. Мұндай тұтас қабылдау тілді сезіну деп аталады. Балалар қазақ тілін меңгеріп келе жатқандығын өздері сезіп отырулары керек. Олардың өзге тілді өте жоғары дәрежеде қабылдануына педагогпен немесе өзара тілдік қарым-қатынасқа түсіретін жағдаяттар, сол сияқты ерекше ұйымдастырылған тілдік әрекеттер қатты әсерін тигізетінің әрдайым естен шығармау;
5. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ӘЛЕМ ТІЛДЕРІ ФАКУЛЬТЕТІ
МАКЕШЕВА ЕРКЕЖАН ОРАЛГАЗИНОВНА
Филология ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін даярланған
Магистрлік диссертация
ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНДА ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ ОҚЫТПАЙТЫН МЕКТЕПТЕРДЕ ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ ПӘНІ: МАЗМҰНДЫҚ-ҚҰРЫЛЫМДЫҚ МОДЕЛІ
6М012100 - Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті
Ғылыми жетекші: П.ғ.д., профессор Ж.Н.Сүлейменова
Тіл білімі теориясы және әдістемесі
кафедрасының меңгерушісі: Ф.ғ.д., профессор Т.Е.Ермекова
Норма бақылау ЖООКББ бөлімінің
басшысы: А.Есибаева
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ: Хаттама № ___ ________________
Алматы, 2019 ж
Жоғары оқу орындарында қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәні: мазмұндық-құрылымдық моделі
Мазмұны
1 Жоғары оқу орындарында Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнінен білім беру мазмұнының әдіснамалық негіздері
1.1. Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесінің даму тарихы
1.2. Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде Қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнін оқытудың психологиялық негіздері
1.3. Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде Қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнін оқытудың педагогикалық негіздері
Бірінші бөлім бойынша тұжырым
2 Жоғары оқу орындарында Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнін оқытудың әдістемелік негіздері
2.1. Жаңартылған білім беру мазмұны жағдайында Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнінен білім берудің ерекшелігі
2.2. Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнін оқытудың әдістері
2.3. Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылыми курсын оқытудың тәжірибелік жұмыстарының мен нәтижелері.
Екінші бөлім бойынша тұжырым
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2050 Қазақстан халқына Жолдауында: ...біздің ұрпақтың келер ұрпақтар алдында орасан зор жауапкершілік жүгін арқалайтыны... анық-айқын көрсетілген болатын. Сол жауапкершіліктің бір сатысы ел тәуелсіздігімен бірге қайта оралған халық мұраларын, оның ішінде қазыналы ауыз әдебиетін терең танытуға басымдылық берілуі заңды. Тіпті Елбасымыздың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты мақаласында да тіл болашағы басты назарда екендігі анық көрсетілген [1].
Бүкіл әлемдік деңгейде жаһандану үрдісі жүріп жатқандықтан әр ұлт, әр дербес халық өзіндік бет-бейнесін сақтап қалу, ұлттық ерекшеліктерді қазіргі заман талаптарына сай жетілдіру мәселесі үлкен маңызға ие болғаны анық. Халықтың ұлттық тілінің дамуы ақпараттар ағынына төтеп беруі және жан-жақтан еніп жатқан жат түсініктер тасқынына ілесіп кетпеуі үшін жас ұрпақтың білімінің берік, білігінің бекем болуы тиіс. Әрине, ол жалпы білім беретін мекемелердегі оқу-тәрбие жүйесінің қалай ұйымдастырылуына тікелей тәуелді. Әсіресе, қазіргідей пәндік білімге ғана негізделіп отырған оқу процесінде баланың жалпы дүниетанымының қалыптасуы, өміртанымдық дағдыларының жетілдірілуі гуманитарлық пәндердің жаңарған мақсат-міндеттерінен бастап оқытудың әдістемелік жүйесінің әр бөлігінің (білім мазмұны, оқыту түрлері, оқыту әдістері, білім нәтижелері) түбегейлі өзгертілу деңгейіне қатысты екені сөзсіз. Бұл орайда өзгетілді аудиторияда қазақ тілін оқыту, өзгетілді азаматтарға қазақ тілін меңгертудің маңызы зор.
Мұны меңгертудің мазмұндық жүйесін саралауда сананы дамытуға, әдістемелік сипатын жетілдіруде білімді баланың ішкі мүддесімен үйлес- тіруге басымдылық беру қажеттігі айқындалып отыр. Өйткені білім мазмұнында баланың өзіндік ойлау қабілеттерін, жеке көзқарастарын дамытуға тірек болар негізгі өзекті тауып, баланың ұғым-түсініктерін соған сәйкестендіре жүйелеу қандай маңызды болса, екінші тілді еркін меңеруі, әр түрлі өмір жағдаяттарында дұрыс жол табатындай қажетті іскерліктерді қалыптастыруға бағытталатын жұмыстарды үйлестіре жүргізудің де мәні соншалық үлкен.
Отандық және шетелдік ғалымдардың әдістемелік еңбектерін саралап-талдап қарағанда, мынадай әдіснамалық ұстанымдардың ерекшеленіп көрінетіні байқалады:
- білім беру мақсатының және оның нәтижесінің қоғамдық-әлеуметтік сұранысқа сәйкестендірілуі;
- баланың өміріне білімді ең қажетті біліктіліктерін жетілдірудің базасы ретінде жүйелеу;
- баланың дүниетанымының, болмыс мәдениетінің, жалпы дамуының тетігі ретіндегі негізгі критерий - білім алушы өзі қол жеткізген білімді қолдану;
- баланың ішкі уәжінің негізі ретінде білімді ұсыну;
- білім жүйесін мәдениет-білім-тарих ұштағанына негіздеу.
Орыс тілді аудиторияларға халқымыздың қасиетті қазақ тілін дамыту, қастерлі салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, үлгі-өнегесін, тәлім-тәрбиесін дәріптеу, елдің тарихын, ұлттың мәдениетін таныту, өнерін жаңғырту ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Республикамызда қабылданған аса маңызды құжаттар Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының Тіл туралы Заңы, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы мемлекеттік тұрғыдан қазақ тілінің мәртебесін биіктетіп, тәрбие мен білімнің құндылығын арттырып, бағыт-бағдарларын айқындады.
Өзгетілді аудиториларда қазақ тілін оқытуға байланысты шыққан еңбектер баршылық: И.Е.Маманов, Ғ.Бегалин, С.Жиенбаев, Н.Оралбаева, Х.Есенов, С.Хайруллина, Ж.Адамбаев, Т.Аяпова, К.Аяпбергенова, Б.Қ.Ұлмахамбетова, Ж.Елемесова, Ш.Бектұров, А.Бектұрова, Х.Қожахметова, Э.Сүлейменова, Қ.Қадашев, Д.Ақанова, Г.Мұсаева, Ә.Құрысжанова, Ж.Ахмедова, А.Бұлдыбаев, Ф.Ағманова, К.Молдабекова, К.Сариева, Н.Беріков, А.Белботаев, Ш.Құрманбаева т.б. ғылыми зерттеу тақырыптарының арқауы өзге ұлт балаларына қазақ тілін оқытудың теориялық және практикалық мәселелері болды.
Ең алғаш басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқытуға байланысты шыққан оқу құралының бірі - С.Жиенбаев, Ғ.Бегалиев, И.Ұйықбаевтің авторлығымен жарық көріп Қазақ тілі деп аталды.
Еліміз тәуелсіздік алған жылдардан бастап өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін үйрету негізгі мәселелердің біріне айналды. Орыс аудиториясында қазақ тілін дамыту мәслеесімен көптеген педагогтар, журналистер, ғалымдар айналысты. Олар бұл мәселені әр қырынан қарап, орыс тілді ортада қазақ тілінде қарым-қатынас дамуына үлес қосуда. Орыс тілде оқытудың әдістемесін жасап, оның құзіреттілікке бағытталуын айқындаған ғалымдар қатарын Ш.Т.Таубаева, Н.Хмель, Ш.Х.Сарыбаев, И.В.Маманов, Ғ.Бегалиев, С.Жиенбаев, Т.Аяпова, Ш.Бектуров, К.Сариева, А.Жүнісбеков, Ф.Р.Ахметжанова, М.Жанпейісова, Ф.Оразбаева, Қ.Бітібаева сынды зерттеуші-ғалымдар құрайды.
Жоғарыда көрсетілген еңбектердің әр қайсысының өз алдына қойған мақсаттары болғанымен, бұл еңбектерде мектепке дейінгі баланың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселесі көтерілмейді. Сонымен қатар, қазіргі таңда мектепке дейінгі балаға өз ортасында, тәрбиешісімен, жолдастарымен қарым-қатынасқа түсе білу талабы қойылмайды. Бұл талапты орындауда баланың сөз қоры, сөйлеу шеберлігі болуға тиіс. Ал қазақ тілін жете түсінбейтін және ол бойынша сөз қоры жетіспейтін бала маңайымен толық қарым-қатынасқа түсе алмайды. Сонымен бірге, орыс тілді балаға қазақ тілінде қарым-қатынасқа түсу деңгейіне жеткізу көп ізденуді керек етеді.
ЖОО-дағы Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәні жаңартылған білім мазмұнына сай жүйелеуді қажет етеді әрі қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілі мен қазақ әдебиеті пәндері дербес пән емес, кіріктірілген бір пән айналасында оқытылады. Бұл мәселенің қажеттілігі мен оны іске асыру арасында, қоғамның талабы мен аталмыш проблеманың педагогика тарихында бұрын-соңды жүйелі қарастырылмауы арасында қарама-қайшылық туындап отыр. Олар:
oo біріншіден, ЖОО-да Қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнінің мазмұндық құрылымдық моделінің білім беру бағдарламасы мен стандарттағы берілген ақпараттардың толыққанды қамтылмауы;
oo екіншіден, жаңартылған білім беру мазмұнына сай қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін дамытуды нақты ғылыми тұрғыдан жан-жақты зерттеп, эксперименттен өткізіп ұсынылған әдістемелік нұсқаулықтың жеткіліксіздігі;
oo үшіншіден, қазақ тілін оқыту барысында баланың маңайындағы нысандардан бастап, бүкіл қоршаған орта заттары мен денелерін пайдалана отырып, олардың қазақша сөздік қорын молайту жағына дұрыс көңіл бөлінбейтіндігі;
oo төртіншіден, қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілінің мәртебесі үнемі қадағаланбауы, оған дәлел қазақ тілі мен қазақ әдебиеті пәндерінің кіріктіріліп, бір пән айналасында оқытылуы;
oo бесіншіден, баланың күнделікті қолданыстағы актив сөздерін қадағалап, оны сабақ және ойын барысында қолдануына жәрдемдесуге көңіл аз бөлінетіндігі.
Осы аталған мәселелердің шешімін табу, еліміздегі білім беру мекемелеріндегі оқу-тәрбие процесін жақсарту, ондағы қазақ тілі әдістемесін орынды пайдалана білу жолдарын зерттеу жағдайын одан әрі тереңдетуге мүмкіндік жасайды. Бұл мәселенің қажеттілігі мен оны іске асыру арасында, қоғамның талабы мен аталмыш мәселенің педагогика тарихында бұрын-соңды жүйелі қарастырылмағандығын ескере отырып, біз зерттеу тақырыбымызды ЖОО-да Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәні: мазмұндық-құрылымдық моделі деп таңдадық. Аталмыш мәселелерді шешу жолдарын қарастыру барысында зерттеу мақсаты анықталды.
Зерттеудің мақсаты: Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнінің қалыптасу, даму, зерттелуі жайындағы еңбектерді саралай отырып, оның жеке пән ретіндегі мақсатын айқындау, оның мазмұндық және құрылымдық моделін анықтау, жаңартылған білім беру жағдайындағы білім мазмұнына сай қазақ тілін дамыту арқылы қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың жолдарын айқындау және оны оқытудың тиімді әдіс-тәсілдерін ұсыну. Зерттеудің нысаны: Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесіне байланысты қорғалған барлық жұмыстар мен оқулықтар. Зерттеу пәні: ЖОО-да Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәні.
Зерттеу болжамы: егер, ЖОО-да Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнінің сапасын дамыту тиімді жүзеге асырылса, оның әдіс-тәсілдері нақтыланса, қарым-қатынас мәдениетін дамытудың жолдары белгіленсе, онда студенттердің қазақша қарым-қатынас мәдениеті дамиды және қалыптасады, өйткені, қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі білім алушылар қазақ тілін меңгеріп, олардың сөйлеу тілі дамиды, қазақ тіліндегі сөздік қоры молаяды.
Зерттеу міндеттері:
- қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін дамыту арқылы қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық негізін саралау;
- қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін дамыту арқылы қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық мүмкіндіктерін айқындау;
- қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін дамыту арқылы қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың әдістемелік нұсқауын беру;
- қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту эксперимент арқылы дәлелдеу және оның қортындысы.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: педагогикалық, психологиялық, әдістемелік, педагогикалық мониторинг, эксперимент жүргізу, математикалық статистика ілімі.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, Елбасы Н.Ә.Назарбаев- тың Қазақстан - 2050 жолдауы, Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты мақаласы, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасындағы этникалық мәдени білім тұжырымдамасы, зерттеу мәселелері бойынша философтардың, педагогтардың және психологтардың ғылыми еңбектері, білім беру бағдарламасы, жаңартылған білім мазмұнына сай оқу құралдары мен әдістемелік нұсқаулықтар.
Зерттеудің әдістері: философиялық, педагогикалық, психологиялық, әдістемелік ғылыми әдебиеттерге талдау жасау, қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту бағдарламаларымен, озық педагогикалық іс-тәжірибелермен танысу, бақылау, әңгімелесу, сауалнама, диагностикалық әдістер жасау, әдістемелік құралдар (электронды оқулық) дайындау, қорыту және тарату, педагогикалық эксперимент және оның нәтижелерін сандық және сапалық тұрғыдан сараптау.
Зерттеудің базасы: тәжірибелік-эксперимент жұмысы Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университетінде өтті.
Ғылыми зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімде: Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнінің негізгі маңыздылығы айқындалды. Зерттеу жұмысының нысаны, пәні, мақсат, міндеттері, болжамы, әдістері т.б мәселелері негізделді. Жоғары оқу орындарында Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнінен білім беру мазмұнының әдіснамалық негіздері атты бірінші бөлімнің бірінші қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесінің даму тарихына қысқаша шолу жасалып, теориялық негіздері айқындалды. Қазақ тілінің өзіне тән ерекшеліктері нақтыланды, жаңартылған білім мазмұнына сай қазақ тілін оқыту, меңгерту мәселелері талқыланды. Философ, педагог, психолог ғалымдардың еңбектеріндегі қазақ тілі әдістемесінің мән-маңызы анықтайтын ой-пікірлері тұжырымдалды.
Екінші тарау Жоғары оқу орындарында Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнін оқытудың әдістемелік негіздері деп аталып, мұнда студенттерге қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін үйретудің қандай педагогикалық мүмкіндіктері бары анықталды. Студенттердің өздік жұмыстарының түрлері ұйымдастырылып, қазақ тілін оқыту әдістемесі пәніне байланысты электронды оқу құралының үлгісі құрастырылды.
Қорытындыда: ЖОО-да Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнінің мазмұндық-құрылымдық моделі құрастырылып, студенттердің өздік жұмысын ұйымдастыруға байланысты тұжырымдар жасалып, алдағы уақыттағы зерттеу жұмыстарына бағыттар ұсынылды. Жаңартылған білім беру жағдайында ЖОО-да оқытылатын Қазақ тілін оқыту әдістемесі курсын меңгертудің эксперименттік-тәжірибелік жұмыстардың нәтижелері қорытындыланды.
1 Жоғары оқу орындарында Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнінен білім беру мазмұнының әдіснамалық негіздері
1.1. Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесінің даму тарихы
Қазақ тілі - сөздік қоры мол, өзіндік құрылымы мен жүйесі дамыған, ұлттық тіл деңгейіне көтерілген, Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі. Қазақ тілі - біздің асыл мұрамыз, көзіміздің қарашығындай болған аманатымыз және өзіндік тіл ерекшелігі бар кемелденген тіл. Қазақ тілі - қаншама ғасырдан бері ата-бабадан мирас болып келе жатқан киелі дүние. Ол - халықтың алтыннан да қымбат кені. Тіл - адам баласының әлем бейнесін тану жолындағы түсінігінің және ойының, сезімі мен идеясының әрі дүниетанымының көрінісі.
Тіл - әрбір жеке халықтың тарихы. Тілде халық жасаған мәдениет және өркениеттің даму жолы көрініс табады. Қазақ халқының барлық құнды ойы мен қиялы көркем сөзбен кестеленген. Сондықтан да тілдің болашағын бағамдау үшін, оның кешегі өткен тарихын білу - үлкен қажеттілік. Тіл бар жерде ұлт та бар. Ұлттың өзгеден ерекшеленетін ең негізгі әрі тұғырлы белгісі - ана тілі. Тілдің қасиетін түйсіну - кез-келген ұрпаққа парыз.
Пәннің негізгі мақсаты - студенттерді қазақ тілін оқыту әдістемесінің қайнар көздері даму тарихына қатысты іліммен қаруландыру арқылы олардың алған ғылыми білімдерін мектеп грамматикасына сай жүйелі түрде оқушыларға тиімді жеткізудің жолдарын және тәсілдерін таныту үрдісіне негіз болу. Мектеп мұғалімінің шығармашылық тұрғыда жұмыс істеуіне бағдар беру, сабақты нәтижелі бере білудің тиімді әдістерін салыстырмалы түрде меңгерту сияқты әдістемелік жұмыстардың тарихи сырымен таныстыру.
Қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылым болып бірден қалыптасқан жоқ. Оның да өзінің тарихи даму жолдары бар. Қазақ халқының тарихында баланы ана тілінде оқыту және оқыту әдісіне көңіл бөлу ұлы ағартушы Ы. Алтынсариннен басталды десек, бүгінгі деңгейге жету жолында басқа да бірқатар ғалымдар елеулі үлес қосты. Қазақ балаларына ана тілін оқытудың жолын, принциптерін, қағидасын, маңызын, жолдарын көрсеткен ұстаз еңбегі - білім беру саласының басты құралдарының бірі.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің тарихы - ХХ ғасырдың басында Ахмет Байтұрсынұлы еңбектері негізінде қалыптасып, кейін оқытудың негізгі теориялық және тәжірибелік мәселелерімен С.Жиенбаев, Ғ.Бегалиев, Х.Басымов, Ш.Сарыбаев сынды ғалымдар айналысты. Көп уақыт бойы қазақ тілін оқыту әдістемесінің тарихы пән ретінде толық таныла алмай келді, қазіргі таңда оның теориялық базасы тереңдеп, жан-жақты саралана түсті. Ұсынылып отырған жұмыс бағдарламасында мен бұл пәнді қалыптастырып, дамытқан ғалымдар еңбектерін саралап, жүйелі түрде беруге талпындым.
Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі мүлдем соны ғылым болып табылады. Н.Оралбаева мен К.Жақсылықова 1996 жылы жарық көрген Орыс тіліндегі мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі атты оқулығында қазақ тілін басқа ұлт өкілдеріне оқыту тарихын үш кезеңге бөліп қарастырған:
1) Қазан төңкерісіне дейінгі кезең
2) Қазан төңкерісінен кейінгі кезең
3) Қазіргі кезең
Қазақ тілін басқа ұлт өкілдеріне оқыту мәселесі Қазан төңкерісіне дейін басталған. Алайда Қазан төңкерісіне дейін қазақ тілін басқа ұлтқа оқыту сол кездегі заман талабына сай пайда болған күрделі мәселелердің бірі болды. Атап айтар болсақ, отаршылдық кезеңінде қазақ ауылдарын басқарған патша өкіметінің билеуші топтары мен шенеуніктері өздері басқарған жергілікті жердің тілін меңгеріп, үйренуі қажет деп есептелді. Бұл мәселе сол кездегі баспасөз құралдарында, яғни Торғай газеті, Түркістан ведомосы газеттерінің беттерінде мақала ретінде талқыланып жүрді. Алайда бұл тұстағы қазақ тілін меңгеру сауаттандыру үшін емес, патша үкіметінің қазақ халқын билеп-төстеп, басқаруы үшін, патша үкіметіне тәуелділігін күшейту үшін тиімді болғандығы сол кездегі баспасөз беттерінде анық айтылып отырған [2]. Бірақ қазақ жеріндегі орыс мектептерінде орыс балалары қазақ тілін оқымаған. Бұл жағдай тек шенеуніктерге қатыты болғанымен, іс жүзінде оған ешқандай жағдай жасалмаған. Сондықтан жоғарыдағы мәселе тек сөз жүзінде қалып қойған болатын.
Миссионерлерлер, әкімшіліктер ұйымдастырған қазақ тілін үйрету үйірмелерінің ісін дамытуда мемлекет тарапынан жағдай жасалмаған, қамқорлық көрсетілмеген.
Қазан төңкерісінен кейін Қазақстанда Кеңес үкіметі орнағаннан соң, қазақ тілін басқа ұлттарға оқыту мәселесі ресми түрде жолға қойыла бастады. Оған дәлел, 1920 жылы қабылданған Қазақ АССР-і еңбекшілері құқығының Декларациясы республикадағы тілдердің барлығының құқықтылығын жариялайды. Дәл осы жылы 22 мамырда Түркістан майданының Реввоенсоветінің Орыс тіліндегі мектептерде, оқу орындарында, мекемелерде қазақ тілін мәндетті түрде оқыту Дәл осы жылы 22 мамырда Түркістан майданының Реввоенсоветінің Орыс тіліндегі мектептерде, оқу орындарында, мекемелерде қазақ тілін мәндетті түрде оқыту [3] жөніндегі бұйрығы шықты. Бұл кезде іс қағаздардың негізгі дені қазақ тілінде жүргізілді, сондықтан аталмыш бұйрық қазақ тілін үйренуге деген зор әсерін тигізді.
Осы бұйрық негізінде Жетісудың облыстық халық ағарту бөлімі қазақ (қырғыз) тілі пәні мұғалімдерін даярлайтын және жетілдіріп қайта даярлайтын көптеген курстар ашуға кірісіп те кетті [4]. Қазіргі Алматы, бұрынғы Верный қаласында Д.А.Фурмановтың бастауымен 150 кісілік қазақ педагогика курсы ашылды. 1920 жылы Д.А.Фурмановтың ұсынысымен Верныйда саяси қызметкерлерді қазақ тіліне үйрететін 6 айлық курс ашылды және бұл курста оқитын азаматтар қатарында идея авторы да болған еді [5].
Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымында қазақ ғалымдарының арасында көш бастап тұрған зерттеуші, әдіскер ғалым - Телжан Шонанұлы. Ол қазақ тілін оқыту әдістемесі тарихында тіл білімін зерттеуші, әдіскер, тарихшы, аудармашы, педагог ретінде есте қалған. Т.Шонанұлы - басқа ұлт өкілдеріне арналып жазылған оқулықтардың авторы, оның 100-ден аса зерттеу еңбегі бар. 1923-1937 жылдар аралығында Телжан Шонанұлы тілді оқыту мәселесіне байланысты 33 оқулық, 72 мақала жазған. Бүгінде бұл еңбектерін мектептер мен ЖОО-ның негізгі әдебиеттер тізімінің қатарынан көруге болады. Ғалымның негізгі зерттеу нысаны - мектептердегі оқыту жүйесі, әдістеме және тіл білімі болып табылады. Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілін оқыту әдістемесі саласында еңбек еткен Ғали Бегалиев, Құдайберген Жұбанов, Шамғали Сарыбаев, Сейіл Жиенбаев, Сәрсен Аманжолов, Күләй Жақсылықова мен Нұржамал Оралбайқызы сынды бірқатар ғалымдарды атасақ болады. Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі мәселесі тек 1930 жылдардан бастап қана зерттеле бастады. Оған дәлел ретінде Телжан Шонанұлының 1933 жылы қазақ тілін орыс мектептерінде оқытуға байланысты Учебник казахского языка для русской школы деп аталатын оқулығының жарық көргендігін келтірсек болады. Сонымен қатар Шамғали Сарыбаев та қазақ тілін орыс мектептерінде оқыту мәселесін 1933 жылдан бастап арнайы қарастыра бастады. Ш.Сарыбаев бірнеше жылдық зерттеу жұмысының нәтижесінде Орыс мектебінде қазақ тілін оқыту тәжірибесінен (1941) атты еңбегін жазып, натуралды және сұрақ-жауап әдісін қолданып, тіл үйретудің тиімділігін тәжірибе жүзінде дәлелдей отырып, 1943 жылы Методика преподавания казахского языка в русской школе атты тақырыпта кандидаттық диссертация қорғаған. Ал, Сәрсен Аанжолов болса, 1930-1940 жылдардағы қазақ тілінің мәртебесіне байланысты бірнеше еңбек жазған синтаксис саласының көрнекті ғалымы. С.Аманжолов ана тіліміздің мүшкіл халін көріп, жоғары орындарға екі рет хат жазған. Ана тіліміздің мүшкіл халге түсуіне берден-бір себеп, СССР Халық Комиссарлары Советінің 1943 жылғы 30 маусымдағы қаулысына сәйкес осы жылдары еліміздің көптеген территориясында орыс, поляк мектептерінің ашылуы еді [6]. Осы жылдан бастап елімізде орыс тілін оқытатын мектептермен ұатар тілді оқытушы кадрларды даярлау, орыс тілінде оқулықтар мен оқу құралдарын жасау туралы мәселеге ерекше назар аударылды. Осы мәселенің кесірінен, қазақ мектептерін, қазақ тілін дамыту, өзге ұлттарға қазақ тілін үйрету назардан тыс қалып, шеттетіле берді.
С.Аманжолов қазақ тілінің мүшкіл халі туралы алғашқы хатын 1954 жылы 15 тамызда жазған. Өз хатында Қазақ ССР Оқу-ағарту Министрлігі мектеп және ЖОО-дың оқу жоспарларынан орыс бөлімдерінде қазақ тілін оқытуды алып тастау туралы шешім қабылданғанынан хабар берген және Аталмыш шешім, менің түсінгенімше, Компартияның ұлт саясатынан туындап отырған жоқ. Орыс және қазақ халықтарының талап тілектеріне жауап бере алмайды, халықтар достығының принциптеріне қайшы келеді, қазақ тілінің республикадағы Мемлекеттік тіл ретіндегі маңызына кері әсер етіп, нұқсан келтіреді - дейді [7].
24 тамызда С.Аманжолов өзінің екінші хатында: Қазақ тілін орыс мектептерінен және ЖОО-нан, орыс группаларынан алып тастау өрескел қате... Қазақтың ұлттық тілін өрескел бұрмалаудың бір түрі болып табылады [7] - деп атап көрсетеді. Хат мазмұнында ғалым қазақ тілінің оқытылуының оң нәтиже бермегендігінің 5 нақты себебін атайды:
1. Қазақ ССР Оқу Министрлігі қазақ тілін оқытудың сапалы болуы үшін ешқандай жағдай жасамаған және бұл мәселемен айналыспаған.
2. Өзге ұлттарға қазақ тілін оқытатын кадрлар дұрыс таңдалмаған.
3. ЖОО-да орыс мектептерінде қазақ тілін оқытатын мамандар дайындалмайды.
4. Қазақ тіліне байланысты толыққанды оқулықтар жоқ.
5. Қазақ ССР Оқу Министрлігі оқытушы-ұстаздарға әдістемелік көмек көрсетпеді.
1958 жылдың ақпан айында Қазақ ССР Министрлер Советінің (133-ші) Республиканың қоғамдық және кооперативтік ұйымдарда, мемлекеттік аппаратта іс қағаздарын қазақ тілінде жүргізуді жақсарту шаралары туралы қаулы жарияланды [8]. Қаулыға сәйкес 1958-1960 жылдары өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқыту ісі қайта қолға алынды.
Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесіне байланысты алғашқы жүйеленген оқулықтың авторлары - Нұржамал Оралбаева мен Күләй Жақсылықова болып табылады. Зерттеуші-әдіскерлердің бұл еңбектері 1996 жылы Ана тілі баспасынан Орыс тіліндегі мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі деген атпен жарық көрді. Бұл оқулық 1992 жылы Қазақстан білім беру министрлігі құптап бекіткен қазақ тілін үйретуге арналған алғашқы бағдарламаның негізінде жазылған болатын. Оқулық - жоғары оқу орындарындағы студенттерден басқа ұлтқа қазақ тілін оқытатын және әдістемелік жағынан жетілген мамандар дайындауға арналған алғашқы ғылыми еңбек. Оқулықта қазақ тілін орыс мектептерінде оқытудың лингвистикалық, психологиялық, дидактикалық негіздері, тарихи дамуы қарастырылған. Қазақ тілі әдістемесі пәні, оның міндеттері, мақсаттары, қазақ тілін басқа ұлттарға оқыту әдістері, сабақтың құрылысы мен түрлері жүйелі, анық, нақты түрде берілген. Сонымен қатар мұнда тілдік материалды ғылыми принцип негізінде таңдау және сұрыптауда: 1) сөздердің қолдану жиілігі; 2) сөздердің жеңіл-қиындығы; 3) сөздердің синонимдік қасиеті; 4) сөздердің тақырыпқа сәйкестігі; 5) екі тілге ортақ сөздерді санатқа кіргізбеу; 6) сөздердің сөзжасамдық қабілеті; 7) сөздің тілдің дыбыстық ерекшелігін қамтуы; 8) сөздің оқушының психологиялық ерекшелігіне сәйкестігі; 9) сөздің оқулықта қайталану жиілігі қасиеттеріне ерекше көңіл бөлінуі қажет. Бұл оқулық қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесіне байланысты алғашқы оқулықтардың бірі болған соң кемшіл тұстарының бары туралы кіріспе бөлімде авторлар қысқаша мәлімет беріп өтеді. Қазақ тілін оқыту әдістемесіне байланысты жаңа оқу құралы Несібелі Құрманның Астана қаласында 2008 жылы жарық көрген Қазақ тілін оқытудың әдіснамалық негіздері атты оқулық екені барлығымызға мәлім. Автор бұл еңбекте қазақ тілін оқытуды әдіснама (методология) тұрғысынан қарастырған. Мектепте оқылатын қазақ тiлi тек тiл туралы бiлiм беретiн арнайы оқу пәнi ғана емес, ол басқа пәндердi үйрену, меңгеру құралын қалыптастыратын жалпы пәндiк маңызға да ие. Сондықтан қазақ тiлiн оқытудың коммуникативтiк бағытын күшейту арқылы ғана оның мектептiк бiлiм жүйесiндегi әлеуетi арта түспек. Елімізде мемлекеттік тілді үйрету мәселелері әр қырынан зерттелді. Мысалы: Ә.Жүнісбек: Қазақ тілі дыбыстарын үйрету әдістемесі, Қазақ тілін модельдеу арқылы үйрету әдістемесі; Ф.Оразбаева Тілді үйретудің коммуникативтік әдістемесі; Н.Құрман Қазақ тілін оқытуда теориялық ойлауды дамыту технологиясы, Қазақ тілін үйретудің интерактивтік технологиясы, Қазақ тілін үйретудің интенсивтік технологиясы, Қазақ тілін этнолинвомәдени жүйе негізінде оқыту, Қазақ тілін үйретудің ақпараттық технологиясы; Н.Оразақынова Тілді оқытудың сатылай комплексті талдау технологиясы; С.Рахметова, Т.Әбдікәрімова, Ә.Жұмабаева Бастауышта мәтінді меңгерту арқылы тіл дамыту әдістемесі; Г.Қосымова, А.Қыдыршаев Қазақ шешендігін үйрету әдістемесі; Ж.Сүлейменова Қазақ тілін оқытудың белсенді әдістер жүйесі т.б.
Қазақ тілін басқа ұлттарға оқыту мәселесіне көңіл бөлініп, оны өрістету мәселесі тек 1990 жылы Тіл туралы Заң қабылданған соң ғана етек жая бастады. 1990-1991 жылдарда орыс мектептерінде қазақ тілін оқыту мәселесі жүйеленіп, ЖОО-да қазақ тілі жеке пән ретінде еңгізілді.
Содан бері көптеген тіл мамандары, әдістемешілер өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқытудың тиімді жолдарын іздестіріп, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізіп келеді.
1.2. Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде Қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнін оқытудың психологиялық негіздері
Сөйлеу тілінің екі түрі барын ескерсек, балаларға әдеби тілден бұрын қарапайым сөйлеу тілі үйретіледі. Ауызекі сөйлеу тілі баланың айналасындағылармен сұрақ, тілек үлгісінде орын алады. Қазақ отбасында тәрбиеленіп, қазақ тілінде сөйлейтін балаға қазақ тілін меңгеру еш қиынға соқпайды. Қазақстан республикасында екі тілде қатар сөйлейтін отбасылар аз емес. Тіпті, аралас некеден туылған сәбилер де екі тілде еркін сөйлей алады. Еліміздің солтүстік аймақтарында бірнеше тілде қатар сөйлейтін орбасылар кездеседі. Сөздерді, сөйлемдерді сығымдап, шолақ қайыру арқылы айтып, қысқартып сөйлейтін ауызекі сөйлеу тілінің қарапайым түрі осындай отбасынан шыққан балаларда кездесе береді. Адамның кей сөзді, сөз тұлғаларын жұтып қойып сөйлеуі бетпе-бет қатыса сөйлесу кезінде жиі кездесіп отырады, ал арнайы оқытуда балаларға сөйлесу кезіндегі сөз формаларының грамматикалық нормада құрылуын қалыптастыратын қазақ тілі мұғалімі екендігі белгілі. Балалық шақта екі тілді қатарынан меңгеру қандай мектепке дейінгі ұйымда да өз нәтижесін бере алады. Ана тілін жетік білмейтін қазақ балалары үшін олардың сөйлеу үлгілерін меңгеруі басты меже болса, ал тілді енді үйренушілер сөздерді қысқа формасында қабылдайды. Өйткені оның сөздік қорына қазақ сөздері бастапқыда жеке, ізінен ана тіліміздің грамматикалық құрылымдары түрінде қысқа қайырылатын формада беріледі, басқа ұлт балаларына қазақ тілінің фонетикалық, грамматикалық заңдары жайында студент шағында түсінік беру керек.
Бала тіл өнері мен сөз өрнегін айналасындағы адамдардан, олармен күнделікті тілдік қарым-қатынасқа түсу барысында, еріксіз ықпал нәтижесінде үйреніп отырады. Қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе беріліп, оның қоғамдық мәнінің арта түскен шағында, әсіресе басқа тілдік құбылыстардың әсерімен сөйлеу тіліміз шұбарланып кеткен кезінде, студенттерді, оқушыларды қазақша дұрыс сөйлей білуге үйрету қажеттілігі туындап отыр.
Мектеп жасына дейінгі кезеңде бала ана тілін тіліміздің құрылымдық жасқатын: сөздердің түрліше тұлғада өзгеруін, бір-бірімен грамматикалық байланысқа түсіп, тіркесіп барып сөз тіркесінен сөйлемдер құрау заңдылықтарын оқып білмесе де, сезетін болады. Ауызекі сөйлеу тілі дамытылатын студенттерге қазақ тілінен білім жүйесін меңгерту және оның гармматикасы жайлы ұғымдарды қалыптастыру - тікелей оқытушының басшылығымен іске асырылатын күрделі психологиялық және педагогикалық процесс.
Тілді қабылдау балада жас кезінен қалыптаса байтайды. Сондықтан Н.С.Рождественский: Чувства языка начинается с раннего детсва, интенсивно развивается в течение всего преддошкольного и дошкольного воспитания и продолжается в школе. Особенно в начальной деп көрсетеді [9].
Баланың тілді сезгіштік қасиеті балалардың мектепке дейінгі және мектептің бастауыш оқыту кезеңдерінде өз ана тілінің ерекшеліктерін айыра білу қабілетін дамытып отырады. Тіл арқылы ойды қабылдау, сезінудің жолдары түрлі-түрлі екендігі белгілі:
oo Біріншіден, тіл туралы білім мен дағды ұзақ мерзімге бірте-бірте жинақталу арқылы дамиды. Яғни, бала ауызекі сөйлеуден тілдің фонетикасын, лексикасын, грамматикасын біртіндеп меңгере бастайды да, соны өз тәжірибесінде пайдаланады.
oo Екіншіден, баланың басқа адамдармен қарым-қатынасы, табиғатты бақылауы арқылы сөздік қоры молая бастайды. Яғни, күнделікті естуі, сөйлеуі сияқты практикалық жұмыстармен баланың алғашқы синтаксисі артады, байланыстырып сөйлеу қабілеті дамиды.
Психологиялық әдебиеттерде балалар сөздік қорды практикалық жолмен меңгеретіні, ал оның грамматикалық құрлысын, сөйлеудің қарапайым формасы - ауызекі сөйлеуді мектепке дейін-ақ меңгере бастайтыны айтылған. Педагог-психологтар бұл процесті мақсатты көздеген қызметті ұйымдастыру арқылы жеделдетуге болады деп есептейді.
Баланың тілді қабылдау ерекшеліктері арнайы зерттеулер екі тілді қатарынан жастайынан үйренген баланың психикасында ешқандай тежелістер болмайтындығын дәлелдеп отыр. Қайта мұндай жеткіншектердің тіл ерекшеліктерін жақсы аңғаратындықтары, тіл қатынасына ерекше дайындықпен жауапты қарайтындықтары, еске сақтау, ойланып, дәл сөйлеуге қабілеті келетіндіктері дәл байқалды. Қос тілді отбасында бала тілді еркін қабылдап жаттығады, ал айналасындағылар орыс тілде сөйлеп тұрса, балада мемлекеттік тілін үйренудің қажеттілігі болмайды. Сондықтан қазақ тілінде сөйлеуге үйрету анайы оқыту үрдісінде баланың ана тілінде сөйлеу тілінің жақсы қалыптасқанынан кейін басталады. Сөйлеу тілінің әдеби түрі жазба әдеби тілінен қоректенеді. Ал балабақша балаларының жазу және оқыту мүмкіндіктерінің болмауы себепті сөйлеу тілі біршама қарапайым формада, яғни қысқаша берілген сұраққа түсініп, жауап беру түрінде болатындығы мектеп жасына дейінгі бала тілінің табиғи ерекшеліктері. Қазақ тілі тарихында жазба әдеби тіл жасамай тұрып-ақ, ауызша тіл қаншама би, көркем, шешен тіл болғаны белгілі. Беттесіп сөйлеуде бола беретін психологиялық күй, интонациялық, тағы да басқа сөз бедерлерін жазба әдебиетте дәл сол қалпында қағазға түсіру оңай емес.
Ана тіліне қосақтап екінші тілді тиімсіз жағдайда оқытуды Ж.Аймауытов баланы жайдақ атқа теріс отырғызып жібергенмен бірдей екендігін кезінде тегін айтпаған. Екінші тілдің қабылдануында еске ұстайтын ұстанымдар да баршылық. Солардың ішінен қазақ тілін оқытуға қонымдысын ескеруіміз керек. Заманымыздың беделді педагогы әрі психологы Ш.А.Амонашвили балаларды екінші тілде ауызша сөйлеуге үйрету әдістемесін жасауда үш ұстанымға сүйенуді дұрыс деп есептейді. Біріншіден,- дейді ғалым, - балалардың бойында басқа тілді үйренудің еш қиындығы жоқ деген түсінікті қалыптастыру керек. Үлкен адамдар орыс тілінде қате жіберіп сөйлеуден ұялады, ал менің балаларымда ондай қорқыныш болмауы керек. Олар тіпті ыммен немесе ана тіліндегі сөздерді қосып сөйлесіп, қателессе де болады. Ең негізгісі - оларды сол тілде бір-біріне тіл қатуға, тілді түсінуге бағыттау. Менің оларды орыс тіліне меңгеру процесіне жасайтын басшылығым тіпті сезілмейтін болады, өйткені мен арнайы түрде ұйымдастырылатын сөйлесу, бір-біріне тіл қату ситуацияларына өзім араластырып отырамын. Ш.А.Амонашвилидің тіл үйретуде ұстанған екінші ұстанымы - балалар бойына қысқа мерзім аралығында үйреніп отыран тілді бір-бірін түсінетіндей, тіпті өзара сөйлесе алатындай сенім-сезімдер туғызу ұстанымы. [10]
Академик Л.В.Шербаның пайымдауынша, Сөйлеу тілінің қысқа бөліктері деп - бірнеше сөздер тобын айтамыз. Ондай бөліктерді ол синтагмалар деп атаған. Ана тілін жетік білмейтін балаларды қазақ тілінде ауызша сөйлеуге үйретуде қысқа синтагмалар (Күншуақ бағдарламасы бойынша) алғашқы сабақтардан-ақ беріледі. Ал қазақша сөйлесіп түсінетін балалар тобында ондай синтагмалар үш-төрт жасынан қалыптасқан. Мысалы, Бұл кім?, Бұл - Абай., Тыңдап тұрған кім?, Тыңдап тұрған - Абай. Психолонгвистика саласында зерттулер жүргізген М.Павлованың Қос тілге үйретудің психологиялық негіздері деген мақаласында балаға екінші тілді үйретудегі қиындықтар анықталған. Онда оқу үдерісі кезінде қайта-қайта әсер етіп тұратын тітіркендіргіштердің баланың ми қабаттарына уақытша динамикалық стереотип туғызатындығы, яғни үйретілетін материалдың мида көшірмесі ғана пайда болатындығы сөз болады. Баланың жаңадан үйрене бастаған тіл дағдыларына көшуі үшін мидағы дайын стереотипті қолдана салмай, сол тілдің грамматикалық ережелерін, фонетикалық, лексикалық ерекшеліктерін мида қортып, ойланып дұрыс жауап беруге төселуін көздеу қажет делінеді. Үйренген сөздерінен жаңа сөз байланыстарын өздігінен құрастыра біліп, қазақша сөйлеуді дағдыға айналдыру нәтижесінде ғана, баланың ақыл-ой қызметі арта түседі. Мысалы, тиісті әрекеттер мен амал- тәсілдер арқылы балаға Балабақшада кім бар? деген сұраққа жауап бергізіп дағдыландырғаннан кейін, Телефон, Отбасы, ойындары кезінде Үйде кім бар? деген сұраққа өздігінен ойланып жауап беруге бағыттамай, тағыда осы құрылымды жаңа материал ретінде үйретсек, бала өздігінен тілдік операция жасай алмайды. Бұл жөнінде өткен ғасырдың педагог жазушысы Л.Н.Толстой былай деп ескерткен болатын: Үйренген сөзін баланың қолдана білуіне жағдай туғызу керек, сол сөзін сөйлеу тілінде, өзінің ауызекі сөйлеу тілінде бір рет қолдана білсе, ол сөз сонда ғана өзінің жеке меншігіне айналады. [11]
Шетел психологтары Б.Уайт, Дж.Брунер, В.Пенфильд, Л.Р.Робертс, кеңес заманы ғалымдары Л.С.Выготский, С.Л.Рубенштейндердің теориялары бойынша 9 жасқа дейінгі бала - ауызекі сөйлеудің түрлі формаларын меңгерудің тамаша маманы. [19] Бұл кезеңнен кейін сөйлеу кезіндегі ми механизмдер қызметі бәсеңдей бастайды. Бала миы екінші тілді меңгеруге ерекше қабілетті келеді. Бірақ ол жас ұлғайған сайын азая бастайды. Қоғамдық, әлеуметтік жағдайларға байланысты ана тілін екінші тіл ретінде оқуға мәжбүр болған балалардың осы қабілетті кезеңін жіберіп алмай, ана тілінде сөйлеуге дағдыланған баланы мемлекет тіліне еркін көше алатындай жағдай тудыруды ойластыруымыз қажет. Тілші ғалым Л.С.Выготский айтқандай, ана тілін меңгеру үстінде бала сөз бен сөздің мағынасында бейнеленген объектілердің, құбылыстардың, іс-әрекеттердің арасына шек қоймайды, оларды бірін-бірі ажыратып жатпайды, оның санасында сөз нысанның, іс-әрекеттің т.б. ажырамас құрамды қасиеті, бөлігі сияқты болып қалыптасады. Сондықтан баланың айналадағы дүниені білсем деген табиғи қажеттілігі ана тілін білуге деген қажеттілікке өз-өзінен, еш кедергісіз ұштасып жатады. Өткен заман белесінің тұғырынан биік орын алған, ғұлама жазушы баланың мектеп жасына дейінгі қабілетіне ерекше бас иіп айтқан мына сөздері де бүгінгі өмір шындығын танытып отыр: Мен, - деп жазады Лев Николаевич, - қазіргі өмірімдегі бар білетінімді ең жас кезімде меңгердім және сонша көп, сонша тез меңгергендіктен қалған өмірімде оның жүзден бірін де меңгергенім жоқ. Бес жастағы баладан маған дейін бір-ақ қадам. Жаңа туылған баладан бес жасар балаға дейін үлкен қашықтық. Баланың айналасындағы заттардың олардың жеке бөлшектері, көрінетін, көрінбейтін құбылыстар жайлы Мынау не? деген мазасыз сұрақтарды жаудыра қоятын 3-5 жас аралығы. Ауызекі сөйлеу тілінің қарапайым формалары да осы кезде қалыптасып бітеді. Білуге өте құмар келетін 4-5 жастағы сәби баалалар ересектерге күніне 400 сұраққа дейін қояды. Естігені мен көргендерін есте сақтағыш, тез қабылдағыш, мейлінше сенгіш, еліктегіш, білуге құмар кезінде қала тұрмысындағы баланы қазақ тіліне үйретуді 3-6 жастан бастау дұрыс деп табылып отыр.
Қазақстан Республикасы ғылым және білім министрлігінің шешімімен мектепке дейінгі ұйымның ересек және мектепке даярлық топ балаларының ішінен қазақ мектептеріне барғысы келетін балалар үшін тілді тереңдей оқытып, олардың мемлекеттік тілде ауызша сөйлеу тілін дамыту мақсатында қазақ тілі сабақтарын қолдану шаралары жүзеге асырылуда. Орыс халқының ұлы педагогы К.Д.Ушинскийдің "Баланың бүкіл жан дүниесіне, оның толысып дамуына оны қоршаған табиғат, айналасындағы адамдар, оның өз бөлмесінде ілулі тұрған суретке дейін, өзі ойнайтын ойыншықтарына дейін әсер ететін болса, өзіндік ерекше сипаты бар осы құбылысқа қандай да болмасын сол халықтың тілі арқылы ықпал етуіне біз қалайша қарсы тұра аламыз?[20] дегенін еске ұстап, орыс тілді мектепке дейінгі ұйымда тәрбиеленіп, қазақ тілінде оқығысы келетін балалардың тілектерін орындамауға болмайды. Ресей елінде XIX ғасырдың бас кезінде өткен жағдайдар орыс тілінің тамырына балта шаба жаздағанын Л.Л.Ушинский мен М.Пирогов сияқты замана зиялылары тез түсінген де, баланы ата-ана, туған орта аясынан айырып шетел тілін оқуға беруге қарсы тұрған. Мұның зияны, - деп жазған М.Пирогов, - бала зейіні өздері білетін заттарың тереңірек зерттей танудың, ойлау процесінің жетілуіне қызмет етудің орынан қарай, сол заттардың жаңаша атауларын үйренуге ауып кетеді. Баланың назары сөздің сыртқы формасында тұрақтап қалады, оның толық болмыс-бітімі мазмұны қозғаусыз тұра береді. Кейін осылайша назар аудару бағыты үйреншікті әдетке айналады, ал ойлау бір жақтыланып, үстірттеніп кетеді. Осы пайымдауларды қорыта келе, мектепке дейінгі ұйымда қазақ тілін оқытып, қазақша тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастыруда оқытушы төмендегідей қағидаларды есте ұстағаны жөн:
1. Қазақ тілін оқытудың басты міндеті - балалардың жастайынан өздері күнделікті жүрген ортасында мемлекеттік тіл болып бекітілген жергілікті тұрғындардың тілін түсінетін, тіпті сол тілді қарапайым формада қолдана білуге үйрету деп түсіну;
2. Екінші тілге үйретуде психологиялық тиімді жағдай тудырудың бір жолы - балалардың бойында басқа тілді үйренудің ешқандай қиындығы жоқ деген түсінік қалыптастыру керек;
3. Қазақша түсініп сөйлесе бастайтын балалар тобында қысқаша синтагмалар үш-төрт жастан басталады. Қазақ тілін алғаш рет үйрету жүйесінде, яғни таза орыс тілді топтарда, қарым-қатынасқа түсетін қысқа синтагмалар үшінші, төртінші сабақтарда амандасу, танысуға үйрету, Не бар, не жоқ? ойынын ойнату кезеңдерінде қысқа сөйлем үлгілері түрінде беріледі. Дегенмен, мұндай синтагмалар басқа сөйлем байланыстарымен ілесіп сөйлеу тілінің негізін құрай алмайды. Лингвистикалық материалдар жүйелі түрде балалардың өзара және айналасындағылармен қазақ тілінде тілдік қатынасқа түсу бағытында берулуін қамтамасыз еті;
4. Бала тілді бөлшектеп үйренбеуі керек, тіл әр уақытта үйретілсе де, бір тұтастықта, баю, жетілу тұрғысында қабылдануы тиіс. Мұндай тұтас қабылдау тілді сезіну деп аталады. Балалар қазақ тілін меңгеріп келе жатқандығын өздері сезіп отырулары керек. Олардың өзге тілді өте жоғары дәрежеде қабылдануына педагогпен немесе өзара тілдік қарым-қатынасқа түсіретін жағдаяттар, сол сияқты ерекше ұйымдастырылған тілдік әрекеттер қатты әсерін тигізетінің әрдайым естен шығармау;
5. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz