Қазақ тілі дыбыстарының артикуляциялық сипаты

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 105 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті

Мамандығы: 6М012100-Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті

НОҒАЙ ҰЛЖАН НҰРЖАНҚЫЗЫ

Қазақ тілі дыбыстарының артикуляциялық дамуы мен қалыптасуы

6М012100-Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша педагогика ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған

диссертация

Ғылыми жетекшісі: ф. ғ. к., проф. м. а Г. К. Қайдарова

Кафедра менгерушісі: ф. ғ. д. профессор Т. Н. Ермекова

Қорғауға жіберілді: Хаттама № «__»

Алматы, 2019 ж.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . . . . 3

1 ҚАЗАҚ ТІЛІ ДЫБЫСТАРЫНЫҢ АРТИКУЛЯЦИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛІМІ . . . 7

1. 1 Қазақ тілі дыбыстарының үндесім (сингармониялық) артикуляциясы…7

1. 2 Қазақ тілі дыбыстарының тіркесім артикуляциясы………. . … . . . 9

1. 3 Қазақ тілі дыбыстарының артикуляциялық құрамы ……… . . . 13

2 ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ТӨЛ ӘЛІПБИ ДЫБЫСТАРЫНЫҢ АРТИКУЛЯЦИЫЛҚ ЗЕРТТЕЛІМІ . . . 19

2. 1 Орыс зерттеушілерінің еңбектеріндегі қазақ тілі дыбыстарының артикуляциялық талданымы . . . 19

2. 2 А. Байтұрсынұлы анықтаған қазақ тілі дыбыстарының артикуляциялық сипаты . . . 26

2. 2. 1 Үндесім (үндестік) заңының артикуляциялық сипаты . . . 27

2. 2. 2 Қазақ тілі дыбыстарының артикуляциялық сипаты . . . 35

2. 3 Проф. Қ. Жұбановтың дыбыс жіктелімінің артикуляциялық талданымы . . . 48

3 ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ҚҰРАМА ӘЛІПБИ ДЫБЫСТАРЫНЫҢ АРТИКУЛЯЦИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛІМІ . . . 56

3. 1 І. Кеңесбаевтың фонетикалық талданымының артикуляциялық негіздемесі . . . 56

3. 2 С. Мырзабековтың фонетикалық мұрасының артикуляциялық сипаттамасы . . . 69

3. 3 Б. Қалиев еңбектеріндегі қазақ тілі дыбыстарының артикуляциялық жіктелімі . . . 82

3. 4 Ж. Аралбаев еңбектеріндегі дыбыс жіктелімінің артикуляциялық талданымы . . . 91

ҚОРЫТЫНДЫ . ……… . . . 99

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . ……… . . . 1

КІРІСПЕ

Теориялық фонетиканың даму барысында, қазақ фонетикасының құрылымы да күрделене бастады. Қазіргі қазақ фонетикасы үш саладан құралады: жасалым (артикуляциялық), айтылым (акустикалық) және естілім (перцепциялық) фонетика. Әр саланың өзіне тән ғылыми аппараты (ұғымдары мен атаулары) және зерттеу әдістері бар. Аталған фонетика салалары қазақ тілі дыбыстарын өз тұрғысынан талдап, өзіндік белгілерін анықтап беріп отырады. Алайда жасалым атауының фонетикалық қолданысқа толық еніп болмағанын ескеріп, көбінесе артикуляциялық атауын пайдаланып отыратын боламыз.

Фонетикалық зерттеудің ең басты әдісі артикуляциялық зерттеу әдісі болып табылады. Өйткені қазақ тілінің дыбыс құрамын анықтауда да, әрбір дыбыстың жасалым анықтамасын беруде де негізгі өлшем артикуляциялық белгі болып табылады. Соның нәтижесі - фонетиканың дербес саласы ретінде артикуляциялық фонетиканың өзалдына бөлініп шығуы.

Осымен байланысты тіл дыбыстарының жіктелім топтарының негіздемесі артикуляциялық белгілер болып табылады да, кез-келген фонетикалық зерттелім дыбыс артикуляциясын анықтаудан басталады.

Артикуляциялық белгілер тілдердің, соның ішінде қазақ тілінің, бірегей жаратылысын анықтайтын басты өлшем болып табылады. Өйткені тіл мен тілдің өзара табиғи айырмашылығы сол тілдердің артикуляциялық базасынан басталады. Сондықтан тілдерді таптастырудағы артикуляциялық өлшемнің маңызы үлкен, себебі артикуляциялық базасы бірдей екі тіл болмайды.

Артикуляциялық талданым жеке дыбыстардың ғана емес, дыбыс тіркестерінің, буын, сөз, сөз тіркестері, сөйлем, мәтін деңгейінің зерттеу әдісі болады. Жеке дыбыстармен қатар буын, сөз құрауыштардың (буын, сөз просодикасы) фонетикалық табиғаты артикуляциялық фонетика арқылы анықталады. Сондай-ақ, қазақ тіліндегі дыбыс түрленім (үндесім, үйлесім) үлгілерінің құрамын артикуляциялық фонетика арқылы ғана тиянақтап шығуға болады.

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Артикуляциялық фонетика дербес лингвистиканың зерттелім саласы болғандықтан, оның өзіне тән ғылыми аппараты (ұғымдар мен атаулар) болады. Ендеше артикуляциялық атауларды өзге фонетика салаларынан (фонология, акустика, перцепция) тән ұғымдар мен атаулардан бөліп алу өз алдына жеке жұмыс болып табылады.

Артикуляциялық талданым нәтижелері оқу-әдістеме құралдарының негізі болып табылады. Бұл бағыттағы зерттеу нәтижелері қазақ тілін өзге тілді аудиторияда үйрету үшін де маңызды құрал болып табылады. Өйткені өзге тілді аудиторияда сабақ беретін мамандардың теориялық дайындығының негізі артикуляциялық талданым болып табылады. Қазақ тілі дыбыстарының айтылымын дұрыс қалыптастыру үшін екі тілдің (тіл үйренушінің ана тілі мен қазақ тілінің) дыбыстарының арасындағы артикуляциялық айырмашылықты жетік білу керек.

Қазақ тілі дыбыстарының құрамы мен жүйесінің зерттелімін бірнеше кезеңге бөліп қарауға болады. Әр кезеңнің өзіне тән теориялық ұстанымы мен практикалық қажеттілігі, сондай-ақ зерттеу әдістері болды.

Қазақ тілі дыбыстарының құрамы мен жүйесінің тарихи кезеңдердегі талданымының ерекшеліктерін түсіндіру, қазақ фонетикасының бүгінгі қалпының сипаттамасын беру, кірме таңбалардың дыбыс мәнін анықтау, дәрісханаларды көрнекі құралдармен қамтамасыз ету т. б. теориялық, практикалық мәселелерді шешу үшін, бірінші кезекте, артикуляциялық фонетиканың әр дәуірге тән зерттелім нәтижелерін біліп алу қажет. Қазақ артикуляциялық фонетикасының даму және қалыптасу зерттеліміне арналған тақырыптың өзектілігін жоғарыдағы аталған теориялық, практикалық мәселелердің ғылыми шешімін табуға арналғандығы көрсетеді.

Зерттеу нысаны - қазақ тілін зерттеушілердің әр кезеңдегі артикуляциялық зерттелім талданымы.

Зерттеу пәні - қазақ тілінің артикуляциялық базасы.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері - қазақ тілі дыбыстарының артикуляциялық даму және қалыптасу кезеңдеріне ғылыми теориялық және ғылыми практикалық талдау жасап, қазақ артикуляциялық фонетикасының дербес пән ретіндегі қалыптасу желісін анықтау.

Ол үшін төмендегідей міндеттер атқарылуы тиіс:

- қазақ тілінің дыбыс құрамының зерттеліміне ғылыми-теориялық талдау жасау;

- зерттеу кезеңдерінің теориялық деңгейлерін анықтап, практикалық жетістіктерін көрсету;

- қазақ тілінің артикуляциялық базасын талдап, оның құрамды бөліктерін арнайы дәйекшелеу ;

- қазақ тілі дыбыстарының құрамын анықтаудағы артикуляциялық фонетиканың маңызын көрсету;

- дыбыс тіркесінің құрамды бөліктерінің артикуляциялық тұтастығын сипаттау;

- морфема құрамындағы дыбыстардың артикуляциялық тұтастығын сипаттау;

- қазақ тілінің зерттелім кезеңдерінде сөз құрауыштарға (сөз просодикасына) берілген анықтамаларға артикуляциялық талдау жасау;

- қазақ тілі артикуляциялық фонетикасының әр кезеңге тән даму деңгейлері талдау;

Зерттеу әдісі. Фонетикалық (артикуляциялық) талдау мен модельдеу әдісі.

Зерттеудің дерек көздері. Қазақ фонетикасының әр зерттелім дәуіріне тән жасалған ғылыми-практикалық еңбектер.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері.

- қазақ тілтанымында артикуляциялық фонетика өз алдына дербес пән ретінде зерттеу нысаны екені көрсетілді;

- қазақ тілі дыбыстарының дамуы мен қалыптасу кезеңдері артикуляциялық фонетика тұрғысынан талданып, ғылыми практикалық шолу жасалды;

- қазақ тілі дыбыстарының құрамы артикуляциялық талдаудың нәтижесінде анықталып отырғандығы айқындалды;

- әр кезеңге тән теориялық талданым қазақ тілі дыбыстарының артикуляциялық даму деңгейімен тікелей байланысты екендігі көрсетілді;

- артикуляциялық фонетиканың өзге фонетика салаларымен ара қатынасы анықталып, зерттелім маңызы көрсетілді;

- тіл бірліктерінің (дыбыс тіркесі, буын, морфема т. б. ) артикуляциялық тұтастығының белгілері анықталды;

- артикуляциялық фонетиканың ғылыми аппараты тиянақталып, атаулар құрамы сарапталды;

- әр дәуірге тән талданым нәтижелерін мазмұнына қарай атау ұсынылды:

-фонемалық артикуляция: қазақ тілі дыбыстары фонема ретінде талданды;

-үндесім артикуляция: қазақ тілі дыбыстары үндесім (сингармонизм) заңына сәйкес талданды;

Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Зерттеу нәтижелері қазақ тілінің тарихи фонетикасына, артикуляциялық фонетиканың қалыптасуына, артикуляциялық анықтамалар мен артикуляциялық белгілер теориясының тиянақтала түсуіне өз деңгейінде қосылған теориялық үлес болып табылады.

Зерттеу жұмысының практикалық маңызы . Қазақ тілі оқулықтары мен оқу-құралдарының фонетика бөлімін толықтыруға, оқу-әдістеме үлгілерін жетілдіріп, көрнекі құралдармен қамтамасыз етуге нақты тілдік материал болады.

Зерттеу жұмысының мақұлданымы мен жарияланымы. Диссертацияның мазмұны мен негізгі нәтижелері төменде көрсетілген ғылыми басылымдар мен конференция материалдарында жарияланды. «Қазақ тілі дыбыстарының зерттелім кезеңдері және олардың қалыптасуы» «ҮІІІ Құрышжанов оқулары» дәстүрлі халықаралық ғылыми-теориялық онлайн конференция (Алматы, 31 қаңтар 2018), «С. Мырзабеков қазақ тілі дыбыстарының зерттелімі жайында» профессор Сейілбек Мұхамеджарұлы Исаевтың 80 жылдығына арналған «Ұлы даланың тілдік және рухани кеңістігі өткені мен бүгіні» атты халықаралық ғылыми конференция (Алматы, 29 наурыз 2018 ж), «Қазақ тілі дыбыстарының жаңа кезеңдегі артикуляциялық талданымы» «Құрышжанов оқулары» атты халықаралық ғылыми-теориялық онлайн конференциясында (Алматы 2018), «Ахмет Байтұрсынұлы қазақ тілі дыбыстарының артикуляциялық жасалымы жайында» профессор Б. Қалиұлы Қалиевтің 80 жылдығына арналған «Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында (Алматы, 25 қаңтар 2019 ж), «Қазақ тіліндегі дыбыстар түрленімінің зерттелінімі» « V халықаралық түркі әлемі зерттеулері» симпозиумында (Алматы, 11-13 қазан 2018 ж), «Қ. Жұбанов зерттеулеріндегі қазақ тілі дыбыстарының артикуляциялық талданымы» Абай ат. Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің Хабаршысы «Филология ғылымдары» сериясы (Алматы 2019, №2 (68) .

Диссертациялық жұмыстың құрылымы - зерттеу жұмысы кіріспе, үш бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ҚАЗАҚ ТІЛІ ДЫБЫСТАРЫНЫҢ АРТИКУЛЯЦИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛІМІ

Қазақ тілі дыбыстарының артикуляциялық зерттеліміне шолу жасау алғаш жүргізіліп отыр. Артикуляциялық талдау жұмыстың кейінгі бөлімдерінде жан-жақты талданатын болғандықтан, бұл бөлімде дыбыс құрамының зерттеліміне көңіл бөлінді.

Қазақ (түркі) тілі дыбыстарының талданым тарихы тілдің дыбыс құрамын анықтаудан басталады. Ал дыбыс құрмын анықтаудың басты әдісі, бірінші кезекте, дыбыстың артикуляциясына негізделіп отырады. Сондықтан да қазақ тілінің дыбыс талданым тарихы оның артикуляциясын зерттеудің тарихы болып табылады. Өйткені тілдің дыбыс құрамы дегеніміз - белгілі бір тілге тән саны шектеулі дыбыстардың артикуляциялық бірлігі.

Қазақ тілі дыбыстарының артикуляциялық бірлігі қазақ тілінің төл дыбыстарының (дауысты, дауыссыздар) өзара үйлесімді жасалым белгілерінің жүйесі (системасы) арқылы анықталады. Зерттеушілер қазақ фонетикасының зерттелім кезеңдеріне (ерте кезең, алғашқы кезең, орта кезең, жаңа кезең) сай теориялық танымы мен практикалық ұстанымдарынан туындайтын артикуляциялық нәтижелерге қол жеткізіп отырды. Ендеше қазақ фонетикасының зерттелу тарихы қазақ тілі дыбыстарының артикуляциялық талданым тарихы болып табылады. Дыбыс артикуляциясы артикуляциялық фонетиканың нысаны болғандықтан, оның бастау, даму және қалыптасу, сондай-ақ болашағы жайлы мәлімет жинап, саралап шығуды қажет етеді.

1. 1 Қазақ тілі дыбыстарының үндесім (сингармониялық) артикуляциясы

Қазақ (түркі) тілінің іргелі заңдылықтарының бірі - үндесім (сингармонизм) болғандықтан, фонетикалық зерттеудің де негізі үндесім артикуляциясы болу керек. Сондықтан да зерттеушілердің бәрі қазақ (түркі) тілі дыбыстарының талданымы дауысты/дауыссыз дыбыстарды үндесім әуезіне ( жуан/жіңішке, еріндік/езулік ) жіктеуден бастайды.

Қазақ (түркі) сөздерінің үндесім айтылымы жайлы басты деректерді ХІХ ғасыр ғалымдарының еңбектерінен іздеуге тура келеді. Себебі зерттеушілер өздерінің еңбектерін тілдің тікелей естілімін бақылау арқылы жазды: қалай естісе, солай жазып алып отырған. Тілдің естілім үлгілері И. И. Ильминский [1], В. В. Радлов [2; 3 б. ], П. Мелиоранский [4, ] т. б. еңбектерден табылады.

Алғашқы қазақ грамматикасының авторы И. И. Ильминскийдің тілді ел арасында жүріп зерттеудің маңызы жайлы: « . . . в нашей ученой литературе есть только весьма не много кратких, отрывочных заметок о киргизском наречий. Изучить его можно только среди киргизов» [1, 5 б. ] деп жазады. Ғалым қазақ сөзінің дұрыс және таза үндесім артикуляциялық үлгісін тек ауызекі сөйлеу тілін бақылау арқылы ғана қағазға дәл түсіруге болатынын ескертіп отыр. Н. И. Ильминский «үндесім (үндестік) заңы» деген атпен оған арнайы тоқталған және үндесім заңдылығын бүкіл түркі тілдеріне тән құбылыс ретінде атайды: «Закон созвучия по которому в известном слове, сколько бы оно длинно ни были, все гласные и согласные должны быть либо толстые, либо тонкие, - закон общий всем языкам тюркского семейства, существует и в киргизском наречий» [1, 14 б. ] .

Қазақ тілі дыбыстарының құрамын анықтай келіп, дауыстыларды екі топқа жұптап берген, өйткені олардың айтылымы жоғарыда көрсетілген үндесім заңына сәйкес екіге жіктелетінін көрсетуге тырысқан: «Гласные - а, ә, е, ы, і, о, ө, ұ, ү. Согласные - п, б, м, у[w], т, д, н, ж, з, ш, с, р, л, й, қ, ғ, к, г, ң. Гласные расположены нами по-парно. Первую в каждой паре назовем толстою, вторую (и ә) тонкою. Толстые, в отношении степени толстоты, сходны с русскими, тонкие же все равномерно чужды остроты русских гласных, напр. те киргизское-русскому тэ» [1, 6 б. ] . Автор қолданған «жуан/жіңішке» атауларының да сол кезде қалыптаса бастағанын көреміз. Ең бастысы орыс тілінің ықпалымен «твердый/мягкий» атауларының тікелей аудармасын іздемей, «толстый/тонкий» атауларын алғанын байқаймыз. Бұл атаулар қазақ тілінде орнығып, тұрақты және үйреншікті зерттеу құралына айналып отыр. Артикуляциялық (жасалым) фонетиканың ғылыми аппаратының (тілдің көлденең қалпы) орнына перцепциялық (естілім) фонетиканың ғылыми аппараты (жуан/жіңішке) қолдана бастағаны да осы кез болу керек. Зерттеушілер үшін артикуляциялық деректен гөрі перцепциялық деректің (дыбыстың жуан/жіңішке естілімі) түйсінімі жақын болған.

Ғалым еңбегінің аса бір құнды тұсы деп оның дауыссыздарға қатысты айтқан пікірін алуға болады. Н. И. Илминский қазақ тілінде дауыссыздардың да жуан-жіңішке болып айтылатынын аңғарған: «Подобно гласным согласные бывают толстые и тонкие. Гортанные различаются в этом отношении так резко, что нельзя было бы не дать им особого начертания; прочие же согласные все и каждая могут быть толстою и тонкою смотря по гласной, напр. ат, ет. И так как это определяется системою звуков (ерекшелеген - біз), то мы и не отличили этой двоякости согласных никаким значком» [1, 8 б. ] Бұл жерде ғалым пікірінің ерекше жағын атауға болады. Алғаш рет артикуляциялық «көмей» (гортанные) атауын пайдаланады. Дауыссыздардың жуан/жіңішке артикуляциясын дауысты дыбыстардың артикуляциясына бағындырып отыр. «Гармония гласных» теориясының бастау көзі де осы кезден басталған болып шығады.

Қазіргі зерттеулердің нәтижесіне сүйенетін болсақ [5; 6; 7; 8] онда дауыссыздардың жуан/жіңішкелік белгілері қазақ тілінің құрылымдық ерекшелігін көрсететін бірліктер болып табылады.

В. В. Радлов түркі тілдеріндегі сингармонизмнің артикуляциясын талдай келіп, оның негізгі артикуляциялық көрінісі ретінде өзіндік белгілерді ұсынады, олар: ауыз қуысының толық қалпы, яғни еріннен көмейге дейін; ауыз қуысының ықшамдалған қалпы, яғни тістен көмейге дейін; ауыз қуысының жартылай қалпы, яни еріннен тіл алдына дейін; ауыз қуысының жартылай ықшамдалған қалпы, яғни тістен тілдің алдына дейін.

Артикуляциялық қалыптар:

- ауыз қуысының толық қалпы, яғни еріннен көмейге дейін:

- ауыз қуысының ықшамдалған қалпы, яғни тістен көмейге дейін:

- ауыз қуысының жартылай қалпы, яғни еріннен тіл алдына дейін:

- ауыз қуысының жартылай ықшамдалған қалпы, яғни тістен тілдің алдына дейін:

Дауыссыздардың үндесім артикуляциясы жайлы әзірбайжан ғалымы проф. Киязимов «сингармонизм в тюркских языках распростряняется не только на гласные, но и на согласные» [9, 94 б. ] деген тың пікір қосты.

Проф. Ж. Әбуовтың пікірінше, сингармонизмге деген жаңа және шын мәніндегі шынайы көзқарас қазақ тіл білімінде толық қалыптасып болды деуге болады [10] .

Проф. М. Жүсіпұлы « . . . қазақ артикуляциялық базасының (дыбыстау мүшелерінің) сингармонизм заңына нық бейімделгенін анықтау керек» [11, 7 б. ] дейді. Басқаша айтқанда «Сингармонизм - . . . сөз құрамындағы барлық дыбыстарды (дауысты, дауыссыз, жарты дауысты) қамтиды» [11, 107 б. ] . Ендеше қазақ сөзінің артикуляциясы тек сингармонизм арқылы ғана дұрыс айтылады.

1. 2 Қазақ тілі дыбыстарының тіркесім артикуляциясы

Қазақ тіліндегі дыбыс тіркесі күрделі артикуляциялық құбылыстардың бірі болып табылады: дыбыс тіркестерінің артикуляциялық сипаты. Қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерін зерттеуге көп еңбек сіңіріп, арнайы еңбектер [12; 13; 14; 15] жазған проф. С. Мырзабеков дыбыс тіркесіне «Дыбыстар тіркесі - тілдегі дыбыстардың бірімен-бірінің қатар тұру мүмкіндігі, тарихи қалыптасқан орны. Бұл - халықтың ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып жетілген, жүйеленген сөйлеу өнерінің (қаруының) жемісі, нәтижесі» [15, 81 б. ] деп анықтама береді. Ғалым берген анықтаманың болашақ зерттелімдерге нұсқау болатын екі тұсына арнайы тоқтауға тура келеді. «Дыбыстардың бірімен-бірі қатар тұру мүмкіндігі» - біздің зерттеу нысанымыз тұрғысынан қатар тұрған екі дыбыстың артикуляциялық үйлестігі. Егер екі дыбыстың арасында артикуляциялық үйлесім болмаса, онда ол дыбыстар тіркес құрай алмайды. Ендеше, дыбыс тіркестері тілдегі буын, сөз, сөз тіркесі тәрізді тұрақтаған, оны бұзуға болмайтын қалпы бар айтылым үлгі болып табылады.

Дыбыс тіркесінің артикуляциясы жалпы фонетика тұрғысынан да қаралады: проф. Л. Р. Зиндер: «Наличие соответствующего приспособления, адаптации, звуков в одном языке и отсутствиие его в другом, относительное постоянство особеностей каждого языка в этом отношении . . . находит себе объяснение в устойчивости артикуляционной базы, в передаче фонетических особенностей от поколения к поколению» [16, 234 б. ] дейді. Дыбыс тіркестері жайлы орыс және өзге тілдер лингвистикасының тәжірибесін барласақ, бұл мәселенің жан-жақты және молынан қаралғанын көреміз. Проф. Р. И. Аванесов өзінің «Русское литературное произношение» деген еңбегінде орыс тіліндегі дыбыс тіркесіне көп орын берген [17, 128-152 б. ] Ағылшын тіліндегі дыбыс тіркестеріне байланысты дыбыс түрленіміне проф. Торсуев бірнеше еңбек арнаған [18, 19 б. ] .

Ерте дәуір зерттеушілеріне тән жаңсақтық негізінен жарты дауыстылардың дауыстылармен тіркесіне байланысты кездесіп отырады. Оның себебін қазақ тілінің қысаң дауыстыларының айтылымы мен жарты дауыстылардың айтылымының бір-біріне өте ұқсас келетінінен болса керек. Біріншіден, олардың артикуляциясы өзара жақын, екіншіден, артикуляциясы жақын болған соң, олардың естілімі де өзара жақын болады. Сондықтан олардың тіркес құрамындағы дыбыстардың жігін ажырату өзге тілді зерттеушілер үшін қиындық туғызатыны сөзсіз. Соның нәтижесінде аралық дыбыстарды аңғармай қалып, айтылымын сәйкес келмейтін қайшы тіркестер құрастырып жатады.

Қазақ тіліне тән дыбыс тіркестерінің бастау көзін көне түркі жазуынан табуға болады. Мысалы, нк, нқ, лп, ңг, нт т. б. дыбыс тіркестерінің үлгісін кездестіреміз [20, 21б. ] . Мұндай дыбыс тіркестері қазіргі қазақ тілінің дыбыс құрамына жат емес. Тіркесім дыбыстар сыңарларының жасалу орнына қатысты артикуляциялық үйлесімі жиі кездеседі. Мысалы, тіл үшы н дауыссызының тілшік ң дауыссызымен алмасымы: бір сыңарының артикуляциялық алмасымы нк - ңк ; екі сыңарының да артикуляциялық алмасымы нқ- ңғ.

Қазақ жазуын қалыптастыру мақсатында өткен ғасырдың 20-30 жылдарында еңбек еткен қазақ зиялыларының еңбектерінің артикуляциялық зерттелім үшін маңызы зор. Алайда дыбыс тіркесімі нақты артикуляциялық тұрғыдан қарастырылған жоқ. Мысалы, Е. Омаров қосымшалардың түбір сөзге жалғану ерекшеліктерін кестелеп көрсеткен, негізгі артикуляциялық заңдылықтардың бәрін қамтылған, бірақ тіркесім үлгілерін естілім тұрғысынан түсіндірген: қатаң мен ұяң тіркесі кездеспейтінін, ал кездесе қалған жағдайда біреуінің екіншісіне икемделіп (қатаңдап/ұяңдап) барып тіркесетінін айтады [23, 27 б. ] . А. Байтұрсынұлы қатаң мен ұяңның дыбыс тіркесін құрай алмайтынын атайды [24, 178 б. ], артикуляциялық тұрғыдан тіркес құрамына кірікпейтін дыбыстардың Х. Досмұхамедұлы түбір сөз ішінде қосақталып келмейтін баса көрсетеді, бұл әсіресе кірме сөздерге қатысты: «Қазақ/қырғыздың түбір сөзінде бір дыбыс екіленіп . . . келмейді . . . жат сөздердегі екіленіп айтылатын дыбыстарды қазақ/қырығыз не бір дыбыс қылып айтады, не соңғысын бөтен дыбысқа аударады. Молла/молда, үммет/үмбет . . . » [25, 97 б. ] деген қорытынды жасайды.

Бұл айтылғандарды сипаттау барысында «артикуляциялық» деген атауды жиі пайдаланып отырмыз, өйткені жазуда дыбыстардың артикуляциялық тіркесімі ескерілмейді.

Жалпы түркілік артикуляциялық заңдылықтың бірі қазақ тіліне де тән: «В казахском языке стечение согласных в начальной позиции слова не встречается» [26, 66 б. ] . Бұл заңдылық жайлы мәліметтерді өзге түркі тілдеріне де қатысты кездестіреміз [27, 29 б. ] . Сондықтан қазақ тілінде сөз басында дауыссыздар тіркесінің артикуляциялық талданымын іздеудің керегі жоқ.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.